Η ΕΥΛΟΓΗ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΚΑΤΑ ΤΟ ΑΡΘΡΟ 918 ΑΚ ΚΑΙ ΤΟ ΕΥΛΟΓΟ ΤΗΣ ΧΡΗΜΑΤΙΚΗΣ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΛΟΓΩ ΗΘΙΚΗΣ ΒΛΑΒΗΣ ΚΑΤΑ ΤΟ ΑΡΘΡΟ 932 ΑΚ

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Α Τομέας Ιδιωτικού Δικαίου ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΕΤΟΣ: ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ Ε. ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ ΑΜ 1372 Η ΕΥΛΟΓΗ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΚΑΤΑ ΤΟ ΑΡΘΡΟ 918 ΑΚ ΚΑΙ ΤΟ ΕΥΛΟΓΟ ΤΗΣ ΧΡΗΜΑΤΙΚΗΣ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΛΟΓΩ ΗΘΙΚΗΣ ΒΛΑΒΗΣ ΚΑΤΑ ΤΟ ΑΡΘΡΟ 932 ΑΚ Επιβλέποντες Καθηγήτρια κ. Χριστακάκου Φωτιάδη Καλλιόπη Αναπληρωτής Καθηγητής κ. Καραμπατζός Αντώνιος Αναπληρώτρια Καθηγήτρια κ. Παπαρσενίου Παρασκευή Αθήνα, 31/03/2017

2 Copyright, Αικατερίνη Ε. Παπασωτηρίου, 2017 Με επιφύλαξη παντός δικαιώματος. All rights reserved. Απαγορεύεται η αντιγραφή, αποθήκευση και διανομή της παρούσας εργασίας, εξ ολοκλήρου ή τμήματος αυτής, για εμπορικό σκοπό. Επιτρέπεται η ανατύπωση, αποθήκευση και διανομή για σκοπό μη κερδοσκοπικό, εκπαιδευτικής ή ερευνητικής φύσης, υπό την προϋπόθεση να αναφέρεται η πηγή προέλευσης και να διατηρείται το παρόν μήνυμα. Οι απόψεις και θέσεις που περιέχονται σε αυτήν την εργασία εκφράζουν τον συγγραφέα και δεν πρέπει να ερμηνευθεί ότι αντιπροσωπεύουν ή απηχούν τις επίσημες θέσεις του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. 2

3 Στους γονείς μου και την αδελφή μου, για την αγάπη, την υπομονή και την εμπιστοσύνη τους, και στους συναδέλφους μου, για την πολύτιμη βοήθεια και υποστήριξή τους. 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 Η ΑΡΧΗ «ΟΛΑ Η ΤΙΠΟΤΕ» Το ζήτημα της έκτασης της αποζημίωσης Οι προτεινόμενες λύσεις Η ρύθμιση του Αστικού Κώδικα Αποκλίσεις Η αρχή της επιείκειας Ειδικά η εύλογη αποζημίωση 18 2 Η ΕΥΛΟΓΗ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 918 ΑΚ Γενικά Προϋποθέσεις εφαρμογής του άρθρου 918 ΑΚ Πρόκληση ζημίας από αδικοπραξία Έλλειψη ικανότητας προς καταλογισμό Η ζημία να μην μπορεί να καλυφθεί από αλλού Γενικά Ο εποπτεύων κατ άρθρον 923 ΑΚ Ασφαλιστική κάλυψη της ζημίας Έκταση εφαρμογής της διάταξης Επιδίκαση Εύλογης Αποζημίωσης Δυνητική ή υποχρεωτική επιδίκαση; Καθορισμός αποζημίωσης Έκταση αποζημίωσης Δικονομικά Ζητήματα 36 3 Η ΕΥΛΟΓΗ ΧΡΗΜΑΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 932 ΑΚ Ηθική βλάβη και ψυχική οδύνη Δικαιούχος και Υπόχρεος Δικαιούχος Ηθική Βλάβη Ψυχική οδύνη Υπόχρεος 47 4

5 Ειδικότερα το Επικουρικό Κεφάλαιο Επιδίκαση εύλογης χρηματικής ικανοποίησης Προϋποθέσεις Τέλεση αδικοπραξίας Πρόκληση ηθικής βλάβης ή ψυχικής οδύνης Δυνητική ή υποχρεωτική επιδίκαση; Προσδιορισμός της χρηματικής ικανοποίησης Νομοθετικός καθορισμός ελάχιστου ποσού της χρηματικής ικανοποίησης Δικονομικά Θέματα Αυτοτέλεια της αξίωσης Στοιχεία της αγωγής Δεδικασμένο 71 4 ΑΝΑΙΡΕΤΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΟΥ ΕΥΛΟΓΟΥ Εισαγωγή Νομολογιακές εξελίξεις Η στάση της θεωρίας Ζήτημα νομικό ή πραγματικό; Η αρχή της αναλογικότητας 82 5 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΑΚ 918 ΚΑΙ ΑΚ ΕΠΙΛΟΓΟΣ 92 7 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 93 5

6 1 Η ΑΡΧΗ «ΟΛΑ Η ΤΙΠΟΤΕ» 1.1 Το ζήτημα της έκτασης της αποζημίωσης Ένα από τα τρία θεμελιώδη ζητήματα της αστικής ευθύνης, όπως τα ανέδειξε ο καθηγητής Αλέξανδρος Λιτζερόπουλος στο εναρκτήριο μάθημά του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών τον Μάιο του , είναι το αν η αποζημίωση πρέπει πάντοτε να ισούται με την επελθούσα ζημία και να καθορίζεται αποκλειστικώς βάσει αυτής ή αν πρέπει το ποσό της να ποικίλλει αναλόγως των εκάστοτε περιστάσεων, ιδίως του βαθμού του πταίσματος του υπαιτίου και της οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης των μερών. Το ερώτημα αυτό, που έχει απασχολήσει τον νομοθέτη σε όλον τον κόσμο, κάθε φορά που καλείται να καταστρώσει το σύστημα του Αστικού Δικαίου και να επιλέξει τις βασικές αρχές που θα το διέπουν, δεν είναι απλό. Είναι συνυφασμένο με την αρχή της ευθύνης, η οποία συνδέεται ιστορικά με τον κανόνα casum sentit dominus, σύμφωνα με τον οποίο καθένας φέρει τον κίνδυνο της ζημίας που υφίσταται. Είναι αλληλένδετο με τον σκοπό του δικαίου της αποζημίωσης, που δεν είναι άλλος από την αποκατάσταση της ζημίας που υπέστη ο ζημιωθείς 2, και όχι η επιβολή κυρώσεων ή η τιμωρία του ζημιώσαντος, οι οποίες διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στον χώρο του ποινικού δικαίου. Και, φυσικά, η απάντηση που θα επιλεγεί πρέπει να βρίσκεται σε διαλλακτική σχέση με τις ανάγκες και αντιλήψεις της κοινωνίας στην οποία απευθύνεται. 1.2 Οι προτεινόμενες λύσεις Το βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο καθόριζε παγίως την αποζημίωση, ανεξαρτήτως των συντρεχουσών περιστάσεων, ώστε να παρέχεται στον ζημιωθέντα ό,τι χρειάζεται για την πλήρη ανόρθωση της ζημίας του. Εφόσον δηλαδή συνέτρεχαν οι προϋποθέσεις για τη γένεση ευθύνης προς αποζημίωση, η αποκατάσταση της ζημίας έπρεπε να είναι πλήρης, ενώ εάν δεν συνέτρεχε έστω και μία εκ των προϋποθέσεων της ευθύνης, δεν επιδικαζόταν καθόλου αποζημίωση, αποκλείοντας λύσεις που διαμορφώνονταν 1 Βλ. Λιτζερόπουλο, Τρία θεμελιώδη προβλήματα της Αστικής Ευθύνης εις τα σύγχρονα δίκαια και τον ελληνικόν Αστικόν Κώδικα, ΑρχΙΔ Ζ', σελ. 193 επ. 2 Βλ. μ.ά. Γεωργιάδη, Ενοχικό Δίκαιο, Γενικό Μέρος, σελ. 132 επ., Σταθόπουλο, Επιτομή Γενικού Ενοχικού Δικαίου, σελ. 154 επ. 6

7 διαπνεόμενες από την αρχή της επιείκειας. Το σύστημα αυτό αποδίδεται ως η αρχή του «όλα ή τίποτε» 3. Η αντίθετη αρχή, αυτή του καθορισμού της αποζημίωσης με βάση τις συντρέχουσες περιστάσεις, υιοθετήθηκε αρχικά από τον Ελβετικό Κώδικα των Ενοχών, στο άρθρο 43 του οποίου ορίζεται πως το είδος και η έκταση της αποζημίωσης καθορίζονται μετά από εκτίμηση των ειδικών περιστάσεων και του βαθμού του πταίσματος από τον δικαστή 4. H θέση αυτή, η οποία υποστηρίζεται ευρύτατα στη διεθνή επιστήμη, επικαλείται το αίσθημα του δικαίου, ότι δηλαδή δεν είναι ανεκτό εκείνος που προκάλεσε σημαντική ζημία από ελαφρά αμέλεια να φέρει ολόκληρο το βάρος της και να αντιμετωπίζεται όπως εκείνος που δολίως επέφερε τη ζημία 5. Οι επικριτές της τελευταίας αυτής θέσης στηρίζονται σε δύο επιχειρήματα. Σύμφωνα με το πρώτο επιχείρημα, η αποζημίωση δεν είναι ποινή, αλλά αποκατάσταση των πραγμάτων στη θέση στην οποία βρίσκονταν πριν από την επέλευση του ζημιογόνου γεγονότος. Το αστικό δίκαιο δεν αποσκοπεί σε κολασμό, ώστε να ενδείκνυται επιμέτρηση του ποσού αναλόγως του βαθμού της ενοχής του ζημιώσαντος, αλλά στη θέσπιση ενός κανόνα καταλογισμού της ζημίας με την εξής μορφή: καταρχήν καθένας φέρει το βάρος της δικής του ζημίας, εκτός από τις περιπτώσεις εκείνες κατά τις οποίες η αιτία που προκάλεσε τη ζημία (το ζημιογόνο γεγονός) έχει αναχθεί από το νομοθέτη σε λόγο ευθύνης τρίτου προσώπου προς αποζημίωση (νόμιμος λόγος ευθύνης), και συνεπώς κριτήριο καταλογισμού (και όχι επιμέτρησης του ύψους της αποζημίωσης!) μπορεί να είναι, μεταξύ άλλων, το πταίσμα. Οποιαδήποτε άλλη λύση θα εξομοίωνε την αστική ευθύνη με την ποινική. Σύμφωνα με το δεύτερο επιχείρημα, ο υπολογισμός του ύψους της αποζημίωσης βάσει των ιδιαίτερων συνθηκών της εκάστοτε περίπτωσης είναι επικίνδυνος, γιατί με τον τρόπο αυτό ανοίγεται διάπλατα η πόρτα στην αυθαιρεσία των δικαστών και την ανασφάλεια δικαίου 6. Τα δύο αυτά επιχειρήματα αντικρούει ο Λιτζερόπουλος 7. Η αστική ευθύνη δεν αποβλέπει μόνο στο να θέσει αρχές στον καταλογισμό των ζημιών, αλλά εξίσου 3 Βλ. Σαϊτάκη, Περιστολή της αποζημίωσης κατ απόκλιση από την αρχή «όλα ή τίποτε» με βάση τη γενική ρήτρα της καλής πίστης, ΕφΑΔ 2015, σελ. 702 επ. 4 Le juge détermine le mode ainsi que l étendue de la réparation, d après les circonstances et la gravité de la faute (Loi fédérale complétant le Code civil suisse - Livre cinquième: Droit des obligations). 5 Βλ. Λιτζερόπουλο, ό.π., σελ Βλ. Λιτζερόπουλο, ό.π., σελ ό.π. 7

8 σπουδαία της επιδίωξη είναι και η ειδική πρόληψη των ζημιών, χάριν των ατόμων και του κοινωνικού συνόλου. Ειδικότερα ως προς την αδικοπρακτική ευθύνη, στο μέτρο που η ratio της ανάγεται στην αποδοκιμασία της εσωτερικής στάσης του ζημιώσαντος, η γέννηση της υποχρέωσης προς αποζημίωση αποτελεί μια μορφή αστικής κύρωσης, με προληπτική στόχευση 8. Ως κύρωση η αποζημίωση επιβάλλεται να μην υπερβαίνει το μέτρο εκείνο, το οποίο είναι αναγκαίο για την επίτευξη του σκοπού της αποτροπής επιζήμιων συμπεριφορών και δεν μπορεί να εξικνείται μέχρι τον οικονομικό αφανισμό του ζημιώσαντος, ιδίως αν αυτός προκάλεσε από ελαφρά αμέλεια μια ιδιαίτερα μεγάλη ζημία, το βάρος της οποίας αδυνατεί να σηκώσει από μόνος του 9. Όπως το κοινό περί δικαίου αίσθημα δεν ανέχεται την ίδια τιμωρία του δράστη ενός αδικήματος ήσσονος κοινωνικής απαξίας με εκείνον ενός σοβαρού εγκλήματος, έτσι δεν ανέχεται και ο ζημιώσας από ελαφρά αμέλεια να αντιμετωπίζεται εξίσου αυστηρά με τον δολίως ζημιώσαντα. Και μπορεί αυτή η αντίληψη να είναι αποκύημα της ριζωμένης στους λαούς του ευρωπαϊκού και χριστιανικού πολιτισμού πεποίθησης ότι είμαστε υπεύθυνοι για τις πράξεις μας κατά τον βαθμό της ενοχής μας, αλλά δεν παύει να αποτελεί γεγονός ότι οι νομικοί κανόνες που προσκρούουν σε παγιωμένες κοινωνικές πεποιθήσεις δύσκολα μπορούν να εφαρμοστούν, με αποτέλεσμα ο δικαστής να καταφεύγει σε διάφορα «τεχνάσματα» ώστε να μετριαστεί η τελικώς επιδικαζόμενη αποζημίωση. Εξάλλου, στο επιχείρημα ότι τυχόν καθορισμός της αποζημίωσης κατόπιν συνυπολογισμού των ιδιαζουσών περιστάσεων δύναται να οδηγήσει σε δικαστική αυθαιρεσία, πρέπει να αντιπαρατεθεί πως «αντικείμενο λεπτότατης δικαστικής εκτιμήσεως είναι και η απάντηση στο ερώτημα εάν υπάρχει πταίσμα του εναγομένου, και αν αυτό το πταίσμα επέφερε τη ζημία» 10. Άρα, εφόσον ο δικαστής κρίνεται ικανός να εκτιμήσει την ύπαρξη ή μη πταίσματος, ο ισχυρισμός ότι θα τρωθεί η ασφάλεια δικαίου αν του παρασχεθεί η εξουσία να εκτιμά τις ιδιαιτερότητες κάθε υπόθεσης πριν αποφανθεί για το ύψος της αποζημίωσης δεν ευσταθεί. Αντιθέτως, η απονομή αυτής της εξουσίας θα αποτελεί διέξοδο για τον δικαστή έναντι της πραγματικά δύσκολης επιλογής μεταξύ της πλήρους αποζημίωσης και της πλήρους απαλλαγής του ζημιωθέντος που προκρίνει η άποψη περί αποκατάστασης ολόκληρου του ποσού της ζημίας, εφόσον συντρέχουν οι εκ του νόμου προϋποθέσεις. Προς αποφυγήν πάντως 8 Βλ. μ.ά., Γεωργιάδη, Ενοχικό Δίκαιο, Γενικό Μέρος, σελ. 586, Σταθόπουλο, Επιτομή Γενικού Ενοχικού Δικαίου, σελ. 152 επ., Σαϊτάκη, ό.π., σελ Βλ. Λιτζερόπουλο, ό.π., σελ Βλ. Λιτζερόπουλο, ό.π., σελ

9 τυχόν αβεβαιότητας και ανασφάλειας δικαίου, θα πρέπει να καθιερωθούν ορισμένα όρια προσδιορισμού, με την έκταση της ζημίας να αποτελεί το ανώτερο. Αυτά παραθέτει με περίσσια ευγλωττία ο Λιτζερόπουλος, οι συντάκτες όμως του Αστικού Κώδικα προσανατολίστηκαν στην αντίθετη ρύθμιση, σε αυτήν της αρχής του «όλα ή τίποτε». 1.3 Η ρύθμιση του Αστικού Κώδικα Ακολουθώντας την παράδοση του βυζαντινορωμαϊκού δικαίου (και όχι του Ελβετικού Κώδικα των Ενοχών, ο οποίος ωστόσο αποτέλεσε το βασικό νομοθετικό πρότυπο των περί αδικοπραξιών διατάξεων του ελληνικού Αστικού Κώδικα) ο Έλληνας νομοθέτης υιοθέτησε την αρχή «όλα ή τίποτε», όπως διατυπώνεται στο πρώτο εδάφιο του άρθρου 298 ΑΚ, σύμφωνα με το οποίο «η αποζημίωση περιλαμβάνει τη μείωση της υπάρχουσας περιουσίας του δανειστή (θετική ζημία), καθώς και το διαφυγόν κέρδος». Η ζημία συνεπώς αποκαθίσταται σε όλη της την έκταση, ενώ αν δεν συντρέχει έστω και μία προϋπόθεση της ευθύνης προς αποζημίωση δεν επιδικάζεται κανένα ποσό 11. Οι προϋποθέσεις επιδίκασης αποζημίωσης, δηλαδή της αποκατάστασης της ζημίας που ένα πρόσωπο υπέστη, είναι τρεις: η ζημία, ο νόμιμος λόγος ευθύνης και ο αιτιώδης σύνδεσμος. Ως ζημία νοείται «κάθε δυσμενής μεταβολή στα έννομα αγαθά ενός προσώπου, είτε αυτά είναι περιουσιακά είτε μη περιουσιακά, ως συνέπεια κάποιου γεγονότος» 12. Για την εξεύρεση της περιουσιακής ζημίας εφαρμόζεται κατά την κρατούσα γνώμη η θεωρία της διαφοράς 13 συγκρίνεται η τωρινή (μετά το ζημιογόνο γεγονός) περιουσιακή κατάσταση του ζημιωθέντος με εκείνη που θα υπήρχε χωρίς τη μεσολάβηση του ζημιογόνου γεγονότος, και η διαφορά μεταξύ των δύο μεγεθών συνιστά τη ζημία. Σύμφωνα με το πρώτο εδάφιο του άρθρου 298 ΑΚ αποκαθίσταται τόσο η θετική ζημία, όσο και το διαφυγόν κέρδος (αποθετική ζημία) 14. Η θετική ζημία συνίσταται στην μείωση της υπάρχουσας περιουσίας του ζημιωθέντος, ενώ το διαφυγόν κέρδος στην αποτροπή της αύξησης της περιουσίας του (π.χ. ο μισθός που έχασε κάποιος ή οι 11 Βλ. Σταθόπουλο, ό.π., σελ. 188 επ. 12 Βλ. Γεωργιάδη, ό.π., σελ ΑΠ 642/1982 ΝοΒ 31, 499, Γεωργιάδης, ό.π., Λιτζερόπουλος, ΕρμΑΚ, Εισαγ , αρ. 1, Σταθόπουλος, στον ΑΚ Γεωργιάδη/Σταθόπουλου, άρθρα αρ Βλ. ενδεικτικά ΑΠ 698/1992 ΤΝΠ ΔΣΑ. 9

10 κερδοφόρες συμβάσεις που δεν μπόρεσε να συνάψει). Για να επιδικαστούν πάντως τα διαφυγόντα κέρδη, απαιτείται η δυνατότητα να μπορεί το κέρδος να προβλεφθεί εκ των προτέρων από κάποιον μέσο και λογικό άνθρωπο με βάση αντικειμενικά κριτήρια («σύμφωνα με τη συνηθισμένη πορεία των πραγμάτων»). Η μη περιουσιακή ζημία, εκείνη δηλαδή που επέρχεται στην ηθική, πνευματική και σωματική συγκρότηση του ατόμου και αντιστοιχεί σε κάθε βλάβη σε βάρος της προσωπικότητάς του ως πλέγματος σωματικής, πνευματικής και κοινωνικής συγκρότησης 15, θα αναλυθεί εκτενέστερα παρακάτω. Ενοχή προς αποζημίωση γεννιέται μόνο όταν το ζημιογόνο γεγονός αναγνωρίζεται από το νόμο ως λόγος ευθύνης, οπότε και καλείται νόμιμος λόγος ευθύνης 16. Νόμιμοι λόγοι ευθύνης είναι οι εξής: η παράβαση προϋφιστάμενης ενοχής 17, η αδικοπραξία, το πταίσμα κατά το στάδιο των διαπραγματεύσεων (προσυμβατικό πταίσμα) 18, η διάψευση της πίστης ότι καταρτίστηκε έγκυρη δικαιοπραξία 19, η απευθείας ανάληψη υποχρέωσης προς αποζημίωση (συνήθως με ασφαλιστική σύμβαση), η ευθύνη από διακινδύνευση 20 και ο ίδιος ο νόμος (π.χ. διοίκηση αλλοτρίων). Ειδικότερα ως προς τον νόμιμο λόγο ευθύνης της αδικοπραξίας, στον οποίο θα σταθούμε λίγο περισσότερο, μιας και η παρούσα μελέτη θα επικεντρωθεί σε δύο επιμέρους διατάξεις του συστήματος των αδικοπραξιών, ήτοι την ΑΚ 918 και την ΑΚ 932, κρίνεται σκόπιμο να παρατηρηθούν συνοπτικά τα εξής: νόμιμος λόγος ευθύνης είναι εδώ το λεγόμενο αστικό αδίκημα (ΑΚ 914), δηλαδή η παράνομη και υπαίτια πράξη που δημιουργεί υποχρέωση προς αποζημίωση, εφόσον συντρέχουν και οι προϋποθέσεις της ζημίας και της αιτιώδους συνάφειας μεταξύ της πράξεως και της ζημίας. Διαφοροποιείται από την ενδοσυμβατική ευθύνη, γιατί ζημιώσας και ζημιωθείς 15 Βλ. Τριάντο, Αδικοπραξίες, σελ Χρησιμοποιούνται επίσης οι όροι «λόγοι αποζημίωσης», «λόγοι παραγωγικοί της υποχρέωσης προς αποζημίωση», «γενεσιουργοί λόγοι αποζημίωσης». 17 Αυτός ο λόγος συντρέχει σε περιπτώσεις ανώμαλης εξέλιξης μιας αρχικώς υπάρχουσας δικαιοπραξίας (κυρίως σύμβασης), οπότε η πρωτογενής ενοχή προς παροχή τρέπεται σε δευτερογενή παροχή προς αποζημίωση (η οποία μπορεί να οφείλεται παράλληλα με την παροχή). Πρόκειται λοιπόν για ενδοσυμβατική ευθύνη. 18 Εδώ ο νόμιμος λόγος ευθύνης εδράζεται στην υπαίτια αντισυναλλακτική συμπεριφορά ενός από τα μέρη κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων για τη σύναψη σύμβασης (ΑΚ ). 19 Εδώ υπάγονται οι περιπτώσεις κατά τις οποίες ένας καλόπιστος συναλλασσόμενος δείχνει εμπιστοσύνη στο πρόσωπο του αντισυμβαλλομένου πιστεύοντας ότι καταρτίστηκε έγκυρη δικαιοπραξία, η οποία όμως είναι άκυρη ή ακυρώσιμη (ΑΚ 132, 145, 171 2, 225, 231 2, 234). 20 Πρόκειται για την ευθύνη του ιδιοκτήτη ή του εξουσιαστή πηγών κινδύνου, όπως αυτοκίνητα, ζώα, κτίσματα κ.λπ., εάν προκληθεί ζημία σε τρίτους κατά τη λειτουργία/χρήση τους, από την οποία ο ιδιοκτήτης/εξουσιαστής αντλεί οφέλη. 10

11 δεν συνδέονταν πριν από τη ζημία με κανένα νομικό δεσμό (αν και είναι δυνατό να συρρέουν ενδοσυμβατική και αδικοπρακτική ευθύνη 21 ). Η ΑΚ 914 είναι «λευκός» κανόνας δικαίου, γιατί δεν ορίζει τι επιτρέπεται ή απαγορεύεται, αλλά παραπέμπει για τον χαρακτηρισμό μιας πράξης ως παράνομης ή σύννομης στο σύνολο της νομοθεσίας (αστικής, διοικητικής, ποινικής κ.λπ.). Βασίζεται δε στην αρχή της υπαιτιότητας, απαιτεί δηλαδή πταίσμα (δόλο ή αμέλεια) του ζημιώσαντος, γι αυτό και χαρακτηρίζεται ως υποκειμενική ευθύνη. Με ειδικότερες όμως διατάξεις θεσπίζονται από τον νόμο εξαιρέσεις, οι οποίες εγκαθιδρύουν ευθύνη ανεξάρτητα από τη συνδρομή πταίσματος, και αυτές είναι οι περιπτώσεις αντικειμενικής ευθύνης, όπως η ΑΚ 918. Για να γεννηθεί ευθύνη από αδικοπραξία, αλλά και από οποιονδήποτε άλλο νόμιμο λόγο ευθύνης, απαιτείται μία τελευταία προϋπόθεση, και αυτή είναι ο αιτιώδης σύνδεσμος ανάμεσα στον νόμιμο λόγο ευθύνης και την επελθούσα ζημία. Ως αιτιώδης σύνδεσμος νοείται η σχέση αιτίας και αποτελέσματος μεταξύ του νόμιμου λόγου ευθύνης (αιτία) και της ζημίας (αποτέλεσμα), και παρόλο που δεν ορίζεται ρητά στο νόμο η ανάγκη συνδρομής του, προκύπτει από τη γενική θεώρηση των διατάξεων που καθιερώνουν την ευθύνη σκοπός του είναι να περιορίσει την ευθύνη του ζημιώσαντος προσώπου, αποκλείοντας τις ζημίες που είναι απομακρυσμένες από το ζημιογόνο γεγονός. Ιδιαίτερες δυσχέρειες, ωστόσο, δημιουργεί ο ακριβής προσδιορισμός της έννοιας του αιτιώδους συνδέσμου, αλλά επειδή τυχόν λεπτομερής παράθεση όλων των θεωριών που έχουν διατυπωθεί και των πρακτικών δυσκολιών εφαρμογής τους θα εξέφευγε από τους σκοπούς της παρούσας μελέτης, αρκεί μία συνοπτική αναφορά στις πιο διαδεδομένες θεωρίες: τη θεωρία του ισοδύναμου των όρων (conditio sine qua non), της πρόσφορης αιτιότητας (causa adequata) και του σκοπού του κανόνα δικαίου, εκ των οποίων κρατούσα 22 και ορθότερη είναι η εκείνη της πρόσφορης αιτιότητας. Η θεωρία του ισοδύναμου των όρων (conditio sine qua non) εφαρμόζει την αιτιότητα όπως την αντιλαμβάνονται οι φυσικές επιστήμες και η λογική 23. Κάθε γεγονός, χωρίς τη συνδρομή του οποίου δεν θα επερχόταν το ζημιογόνο αποτέλεσμα (με τον τρόπο που επήλθε, στον συγκεκριμένο τρόπο και χρόνο), αποτελεί αίτιο, όρο επελεύσεως του αποτελέσματος αυτού όλοι οι όροι είναι ισοδύναμοι και συνεπώς ο δημιουργός κάθε 21 Για τη συρροή βλ. Γεωργιάδη, ό.π., σελ. 581 επ. 22 ΑΠ 568/1996 ΕλλΔνη 38, 65, ΑΠ 579/1993 ΕλλΔνη 35, 1099, Γεωργιάδης, ό.π., σελ. 142, Φίλιος, Ενοχικό Δίκαιο, Γενικό Μέρος, σελ Βλ. Σταθόπουλο, ό.π., σελ

12 τέτοιου όρου ευθύνεται εξίσου για το ζημιογόνο αποτέλεσμα, καθώς η έλλειψη ενός από αυτούς τους όρους αρκεί για τη μη επέλευση του αποτελέσματος. Επειδή όμως η θεωρία αυτή οδηγεί σε κοινωνικώς άτοπα αποτελέσματα, δεδομένου ότι θεμελιώνει ευθύνη και για πρόσωπα που βρίσκονται σε πολύ μακρινή σχέση με το ζημιογόνο γεγονός, όπως π.χ. για το πρόσωπο που πώλησε τον αναπτήρα σ εκείνον που αργότερα έγινε εμπρηστής, εγκαταλείφθηκε στο πλαίσιο της αστικής ευθύνης, διατηρώντας ωστόσο τη χρησιμότητά της υπό την έννοια ότι εάν ένα γεγονός δεν αποτελεί αίτιο του ζημιογόνου αποτελέσματος, τότε δεν υπάρχει ευθύνη 24. Η θεωρία του σκοπού του κανόνα δικαίου υποστηρίζει 25 ότι κριτήριο για το ποια ζημία θα αποκατασταθεί και σε ποια έκταση είναι ο σκοπός του κανόνα δικαίου που ιδρύει την ευθύνη και τα συμφέροντα που ο κανόνας αυτός προστατεύει. Κρίσιμη, δηλαδή, για αυτήν τη θεωρία, είναι η ερμηνεία του αντίστοιχου κανόνα δικαίου, μέσω της οποίας θα βρεθεί εάν τα αγαθά τα οποία προσβλήθηκαν άμεσα ή έμμεσα εμπίπτουν σε εκείνα που είχε σκοπό να προστατεύσει ο νόμος. Σύμφωνα δε με την κρατούσα θεωρία της πρόσφορης αιτιότητας, από όλους τους όρους επέλευσης του ζημιογόνου αποτελέσματος (όπως αυτοί προσδιορίζονται από τη θεωρία του ισοδύναμου των όρων) θεμελιώνει ευθύνη μόνος αυτός (ή αυτοί) που ήταν πρόσφορος να οδηγήσει στο αποτέλεσμα. Πρόσφορος θεωρείται ο όρος που είχε γενικά την τάση να επιφέρει το συγκεκριμένο αποτέλεσμα, κατά την αντίληψη του μέσου συνετού ανθρώπου, με βάση τα δεδομένα που είχε υπόψη του κατά τον χρόνο τέλεσης της πράξης. Ζημία που προκλήθηκε από απρόοπτο, τυχαίο ή έκτακτο περιστατικό, ή ζημία που οφείλεται στην ιδιομορφία της συγκεκριμένης περίπτωσης και όχι στη γενική τάση του όρου, δεν θεωρείται ότι συνδέεται κατά τρόπο πρόσφορο με αυτόν, δίνοντας στην αιτιότητα μία κανονιστική, νομική έννοια. Νομοθετικό της έρεισμα αποτελεί το δεύτερο εδάφιο του άρθρου 298 ΑΚ, και βασικό της στοιχείο η προβλεψιμότητα του αποτελέσματος, η δυνατότητα, δηλαδή, πρόγνωσης από τον μέσο, συνετό άνθρωπο Βλ. Γεωργιάδη, ό.π., σελ. 141 επ. 25 Βλ. μ.ά. Αστ. Γεωργιάδη, Σταθόπουλο, Φίλιο κ.ο.κ. 26 Βλ. Σταθόπουλο, ό.π., σελ

13 1.4 Αποκλίσεις Η ανελαστικότητα της αρχής «όλα ή τίποτε» μπορεί σε οριακές περιπτώσεις να οδηγήσει σε ανεπιεική αποτελέσματα, τα οποία δυσχερώς συμβιβάζονται με τις θεμελιώδεις αξιολογήσεις της έννομης τάξης που περιέχονται στις συνταγματικές διατάξεις περί ατομικών δικαιωμάτων και συγκροτούν το τελολογικό-αξιολογικό υποσύστημα του δικαίου της αστικής ευθύνης 27. Γι αυτό και, τόσο από το νόμο όσο και από την δικαιοπλαστική εξουσία του δικαστή, έχουν αναδειχθεί ορισμένες εξαιρέσεις, οι οποίες θέτουν περιορισμούς στην έκταση της αποζημίωσης και ταυτόχρονα συμβαδίζουν με την αρχή «όλα ή τίποτε», η οποία καθιερώνεται νομοθετικά και επομένως δεν επιτρέπεται στον δικαστή να εκδώσει απόφαση αντίθετη με αυτήν. Εξαιρέσεις όπου ο νόμος προβλέπει ικανοποίηση όχι για όλη τη ζημία (ή ανεξάρτητα από την έκταση της πραγματικής ζημίας) είναι δυνατόν να προκύπτουν από τη θέσπιση αφηρημένου τρόπου υπολογισμού της ή ανωτάτου ορίου αποζημιώσεως, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση της ΑΚ 345 εδάφιο β, κατά την οποία ο ζημιωθείς δεν μπορεί να αναζητήσει το διαφυγόν κέρδος αλλά μόνο τη θετική ζημία που υπέστη 28. Το ανώτατο όριο αποζημίωσης δεν προβλέπεται συνήθως αριθμητικά, αλλά προκύπτει από την περιγραφή της αποκαταστατέας ζημίας. Ευρεία ευχέρεια κατά την επιδίκαση της αποζημιώσεως αναγνωρίζεται στον δικαστή στο άρθρο 9 του νόμου ΓϡΝ/1911 για την ευθύνη από αυτοκίνητα, το οποίο ορίζει ότι «Ο δικαστής κατά την επιδίκασιν της αποζημιώσεως οφείλει να λαμβάνη υπ όψιν τας κατ ιδίαν περιστάσεις, οίον την τυχόν ύπαρξιν ή μη πταίσματος, το μέγεθος αυτού, τον ποινικόν ή μη χαρακτήρα της πράξεως ή παραλείψεως, τας περιουσιακάς συνθήκας ζημιώσαντος και ζημιωθέντος, προς δε και καταθέσεις μαρτύρων παρόντων κατά το ατύχημα και υποκειμένων κατά τας διατάξεις της Πολ. Δικονομίας εις εξαίρεσιν λόγω συγγενείας.» Επιπλέον, περιορισμός της έκτασης της αποζημίωσης εισάγεται με την έννοια του συντρέχοντος πταίσματος. Από τη διάταξη του άρθρου 300 ΑΚ προκύπτει ότι όταν στη γένεση ή στην επέλευση της ζημίας συντέλεσε και πταίσμα του ζημιωθέντος, κατά την έννοια της διάταξης του άρθρου 330 ΑΚ, το δικαστήριο της ουσίας μπορεί κατά την ελεύθερη κρίση του, αφού σταθμίσει τις περιστάσεις και ιδιαίτερα το βαθμό του 27 Βλ. Σαϊτάκη, ό.π., σελ Βλ. επίσης ΑΚ 808, 145, 146, 231 2, 234, 835, 1347, ΚΙΝΔ 141 κ.λπ. 13

14 πταίσματος του ζημιωθέντος και του ζημιώσαντος, να μην επιδικάσει αποζημίωση ή να μειώσει το ποσό αυτής 29. Η διάταξη αυτή είναι, σύμφωνα με τον Γεωργιάδη 30, κοινωνικώς ενδεδειγμένη, διότι πετυχαίνει δίκαιη κατανομή της ζημίας μεταξύ του ζημιώσαντος και του υπαιτίου ζημιωθέντος. Για να εφαρμοσθεί, πάντως, πρέπει να συντρέχουν δύο προϋποθέσεις: να υφίσταται υποχρέωση προς αποζημίωση (να συντρέχει δηλαδή νόμιμος λόγος ευθύνης, όποιος και αν είναι αυτός, ακόμα και αντικειμενική ευθύνη), και ο ζημιωθείς να συνέβαλε στη ζημία ή την έκτασή της. Η συνυπαιτιότητα είναι έννοια νομική, και επομένως η κρίση του δικαστηρίου της ουσίας ως προς τη συνδρομή ή όχι του συντρέχοντος πταίσματος του ζημιωθέντος κατά την επέλευση της ζημίας του υπόκειται στον έλεγχο του Αρείου Πάγου ως προς το εάν τα περιστατικά, που το δικαστήριο της ουσίας δέχεται ανελέγκτως ως αποδειχθέντα, συγκροτούν την έννοια του συντρέχοντος πταίσματος, ενώ, αντίθετα, ο καθορισμός της βαρύτητας του πταίσματος και του ποσοστού, κατά το οποίο πρέπει να μειωθεί η αποζημίωση, αφορά εκτίμηση πραγμάτων, που δεν ελέγχεται ακυρωτικώς 31. Στην έννοια του συντρέχοντος πταίσματος θα επανέλθουμε παρακάτω. Επιπρόσθετα, από τον ίδιο τον σκοπό της αποζημίωσης, που όπως έχει ήδη αναφερθεί είναι η αποκατάσταση της ζημίας του ζημιωθέντος και όχι ο πλουτισμός του, αλλά και από την θεωρία της διαφοράς, συνάγεται η αρχή του συνυπολογισμού της ζημίας με το κέρδος. Αν δηλαδή η ζημία είναι μειωμένη, γιατί παράλληλα με αυτήν το ζημιογόνο γεγονός προκάλεσε και κέρδος, θα αποκατασταθεί η πραγματική (μειωμένη) ζημία, ήτοι η διαφορά που προκύπτει από την αφαίρεση του κέρδους. Για τον υπολογισμό της ζημίας θα εκτιμηθεί όλη η περιουσιακή κατάσταση του ζημιωθέντος, που περιλαμβάνει τόσο τις αρνητικές συνέπειες του ζημιογόνου γεγονότος όσο και τις θετικές, οι οποίες θα προβληθούν με ένσταση του ζημιώσαντος. Ως κανόνας βέβαια υπόκειται και σε εξαιρέσεις, η ανάλυση όμως των οποίων εκφεύγει του σκοπού της παρούσας μελέτης Η αρχή της επιείκειας 29 Βλ. ενδεικτικά ΑΠ 60/2016 ΤΝΠ ΔΣΑ. 30 ό.π., σελ ΑΠ 301/2016 ΤΝΠ ΔΣΑ. 32 Για τη σχετική προβληματική βλ. τη μονογραφία του Β. Παναγιωτόπουλου, Ο συνυπολογισμός ζημίας και κέρδους, Βλ. επίσης Σταθόπουλο, ό.π., σελ. 190 επ., Καρακατσάνη, Μερικές σκέψεις για το πρόβλημα του συνυπολογισμού ζημίας και κέρδους, ΝοΒ 32, 1115, Γεωργιάδη, Ζητήματα αστικής ευθύνης, 1972, σελ. 87 επ. 14

15 Ο κανόνας δικαίου προσδιορίζει τόσο τις έννομες συνέπειες, δηλαδή την κατάφαση ή την άρνηση δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, όσο και τις προϋποθέσεις, με τη συνδρομή των οποίων επέρχονται αυτές οι συνέπειες, κατά τρόπο γενικό και αφηρημένο. Η γενική αυτή διατύπωση καταλαμβάνει πλήθος περιπτώσεων, οι οποίες υπάγονται σε αυτήν, καθώς ο νομοθέτης δεν έχει τη δυνατότητα να συνεκτιμήσει τις ιδιαιτερότητες κάθε μεμονωμένης περίπτωσης. Όμως και ο δικαστής, ο οποίος εξ αντικειμένου διαπιστώνει τις ιδιαιτερότητες της εκάστοτε υπόθεσης που αντιμετωπίζει, είναι υποχρεωμένος να τις υπαγάγει με τρόπο ισοπεδωτικό στις νομικές έννοιες του αφηρημένου κανόνα δικαίου και να διαγιγνώσκει για όλες από κοινού τις ίδιες έννομες συνέπειες. Με το να αγνοεί όμως αυτός ο γενικός και αφηρημένος κανόνας τις ιδιαιτερότητες κάθε εξατομικευμένης περίπτωσης οδηγούμαστε σε αποτελέσματα εξόχως ανεπιεική, που έρχονται σε αντίθεση με την κοινή περί δικαίου συνείδηση αλλά και την ίδια την ιδέα της δικαιοσύνης, η οποία επιβάλλει την ανόμοια μεταχείριση των ουσιωδώς ανόμοιων περιπτώσεων. Σ αυτές ακριβώς τις περιπτώσεις, και εφόσον η αυστηρή εφαρμογή του αφηρημένου κανόνα δικαίου κινδυνεύει να αποβεί «υπερβολικά άδικη» 33, είναι αποστολή της επιείκειας να στηρίξει συσταλτική (διορθωτική) ερμηνεία του νόμου, μέσα στο πνεύμα του 34. Ο ίδιος ο νομοθέτης υποδεικνύει στον δικαστή «να πράξει ό,τι εκείνος θα έπραττε, αν γνώριζε τη συγκεκριμένη, με τις απρόβλεπτες ιδιαιτερότητες, περίπτωση» 35. Σε πρώτη προσέγγιση, υπάρχουν πολλές διατάξεις στο δίκαιο οι οποίες αποσκοπούν στο να αμβλύνουν την αυστηρότητα που ορισμένες φορές ενέχει η γενική και αφηρημένη νομοθετική ρύθμιση, έτσι ώστε ο δικαστής να συνεκτιμήσει τις ιδιαιτερότητες της συγκεκριμένης υπόθεσης (οι καλούμενοι «αντίθετοι» 36 κανόνες δικαίου, οι οποίοι επανορθώνουν τα ανεπιεική αποτελέσματα, στα οποία ενδέχεται να οδηγήσει ο βασικός κανόνας δικαίου). Για παράδειγμα, με τις διατάξεις των άρθρων 915 και 916 ΑΚ δεν ευθύνεται σε αποζημίωση όποιος ζημίωσε άλλον χωρίς να έχει συνείδηση των πράξεών του, ιδίως επειδή δεν έχει συμπληρώσει το 10 ο έτος της ηλικίας του 37. Όμως, κατά τον αντίθετο κανόνα της ΑΚ 918, μπορεί αυτός που δεν ευθύνεται να καταδικαστεί σε εύλογη, κατά την κρίση του δικαστηρίου, αποζημίωση, ύστερα από εκτίμηση της κατάστασης των μερών και εφόσον η ζημία δεν μπορεί να καλυφθεί από αλλού. Βέβαια, ο νομοθέτης 33 Βλ. Μπέη, Παρατηρήσεις ΙΙ.2 στη Δίκη 25, 539 επ. 34 Βλ. Μπέη, ό.π. 35 ΕφΑθ 6858/2006 ΝοΒ 55, Βλ. Μπέη, ό.π. 37 ΕφΑθ 6858/2006, ό.π. 15

16 δεν μπορεί να προβλέψει με απόλυτη ακρίβεια όλες τις περιπτώσεις στις οποίες πρέπει να παρέμβει με τους «αντίθετους» κανόνες, οπότε η αρχή της επιείκειας αναδεικνύεται σε αναγκαίο συμπλήρωμα της ίδιας της δικαιοσύνης και η εφαρμογή της (αρχής της επιείκειας) δεν εναπόκειται πλέον στη διακριτική ευχέρεια του δικαστή αλλά συνιστά «εκπλήρωση υπηρεσιακού καθήκοντος» 38. Σε αυτήν την προβληματική εντάσσεται και η ανελαστικότητα του κανόνα «όλα ή τίποτε», η πιστή εφαρμογή του οποίου μπορεί, σε οριακές περιπτώσεις, να οδηγήσει σε ανεπιεική αποτελέσματα. Απόκλιση από τον κανόνα της πλήρους αποζημίωσης ενδέχεται να επιβάλλεται από την αρχή της επιείκειας. De lege lata, τη νομική βάση για μία τέτοια απόκλιση μπορεί να παράσχει η γενική ρήτρα της καλής πίστης των άρθρων 281 και 288 ΑΚ 39. Ο δικαστής εν προκειμένω, κατά την άσκηση της δικαιοπλαστικής του εξουσίας, λαμβάνει υπόψη την αρχή αυτή, στηριζόμενος για την εξειδίκευσή της σε αξιολογικά κριτήρια αντλούμενα από γενικότερες αρχές και αξίες της έννομης τάξης, ώστε να περιστέλλει in concreto τις ανεπιεικείς συνέπειες της αρχής «όλα ή τίποτε», επιδικάζοντας ενδεχομένως αποζημίωση που υπολείπεται της πράγματι επελθούσας ζημίας και φθάνοντας με τον τρόπο αυτό σε ένα δίκαιο αποτέλεσμα επιμερισμού της ευθύνης μεταξύ των μερών. Μια τέτοια ερμηνευτική εκδοχή εξασφαλίζει την πλήρη εναρμόνιση του δικαίου της αποζημίωσης με τις συνταγματικά κατοχυρωμένες αρχές της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας (Σ 5 1), της προστασίας της αξίας του ανθρώπου (Σ 2 1), της ισότητας (Σ 4 1) και της αναλογικότητας (Σ 25 1) 40. Υπό το φως των θεμελιωδών δικαιικών αξιολογήσεων που αποτυπώνονται στις παραπάνω συνταγματικές διατάξεις νομιμοποιείται ο δικαστής να προβεί σε συγκεκριμενοποίηση της γενικής ρήτρας της καλής πίστης που εμπεριέχεται στα άρθρα 281 και 288 ΑΚ, μόνο όμως εφόσον η διάπλαση αυτή είναι στη συγκεκριμένη περίπτωση άμεσα επιτακτική. Εάν δεν διαπιστώνεται αναπόδραστη ανάγκη περιστολής της πλήρους αποζημίωσης, προκειμένου να αποφευχθεί τυχόν σοβαρή δυσαρμονία που απορρέει από την απαρέγκλιτη εφαρμογή της αρχής «όλα ή τίποτε», όπως αυτή εκφράζεται ad hoc στο συμπέρασμα του δικανικού συλλογισμού, τότε δεν χωρεί περιστολή του ύψους της αποζημίωσης. Αν ο περιορισμός της 38 Βλ. ΕφΑθ 6858/2006 ό.π., Μπέη, ό.π., Ποδηματά, Δικαιοσύνη και επιείκεια, ΕΕμπΔ 2004, Βλ. Σαϊτάκη, ό.π. 40 Βλ. Σαϊτάκη, ό.π., σελ Για τον ρόλο της αρχής της αναλογικότητας κατά την εξειδίκευση γενικών ρητρών βλ. ιδίως Δωρή, σε Τιμητικό Τόμο για τα 75 χρόνια του Συμβουλίου της Επικρατείας, 2004, σελ. 243 επ. 16

17 αποζημίωσης εμφανίζεται απλώς ως το «ιδανικό», τότε το ζήτημα μετατοπίζεται στον χώρο του δέοντος και των δικαιοπολιτικών de lege ferenda κρίσεων, εγκυμονώντας τον κίνδυνο της απομάκρυνσης του δικαστή από το δικό του πεδίο δράσης και την προσέγγιση του πεδίου δράσης του νομοθέτη 41. Γι αυτό και διαπιστώνεται ότι στη νομολογιακή πρακτική προτιμάται η περιστολή της υποχρέωσης αποζημίωσης μέσω άλλων νομικών διεξόδων, ιδίως μέσω της προϋπόθεσης του αιτιώδους συνδέσμου 42 ή στο πλαίσιο κατανομής της ευθύνης κατ εφαρμογή της ΑΚ Περιορισμός της υποχρέωσης αποζημίωσης του ζημιώσαντος για πλήρη αποζημίωση θα πρέπει να γίνεται δεκτός 44 σε ακραίες περιπτώσεις, όπου η μετακύλιση ολόκληρης της ζημίας στους ώμους του ζημιώσαντος θα συνεπαγόταν τον οικονομικό αφανισμό του, με αποτέλεσμα ένα νέο θύμα να υποκαθίσταται στη θέση του αρχικού θύματος της αδικοπραξίας. Το ζήτημα είχε απασχολήσει τη γερμανική νομολογία στο πλαίσιο εφαρμογής της 828 BGB που αφορά την ευθύνη ανηλίκων, μία προβληματική που θα αναλυθεί διεξοδικά παρακάτω. Στο σημείο αυτό αξίζει πάντως να αναφέρουμε πως, έχοντας ως αφετηρία τα κριτήρια του γερμανικού δικαίου, περιστολή της πλήρους αποζημίωσης με βάση τη γενική ρήτρα της καλής πίστης και την αρχή της επιείκειας μπορεί να επιβάλλεται σε περιπτώσεις που ο ζημιώσας από ελαφρά αμέλεια προκάλεσε ιδιαίτερα μεγάλη ζημία, η πλήρης αποκατάσταση της οποίας θα οδηγούσε στην οικονομική του εξόντωση, στερώντας του κάθε ελπίδα μελλοντικής οικονομικής ανέλιξης για παράδειγμα, νεαρός οδηγός τραυματίζει από ελαφρά του αμέλεια με το αυτοκίνητο διάσημο ποδοσφαιριστή, ο οποίος υφίσταται σοβαρή και μόνιμη βλάβη στα πόδια και αναγκάζεται να αποσυρθεί από την ενεργό δράση, γεγονός που του στερεί έσοδα πολλών εκατομμυρίων ευρώ. Τυχόν αυστηρή εφαρμογή της αρχής «όλα ή τίποτε» και της ΑΚ 914, της οποίας, εν προκειμένω, συντρέχουν όλες οι προϋποθέσεις, θα είχε ως αποτέλεσμα την υπέρμετρη επιβάρυνση του νεαρού οδηγού, ο οποίος θα επωμιζόταν ένα δυσβάστακτο οικονομικό βάρος που θα εμπόδιζε την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του. Σε αυτές ακριβώς τις περιπτώσεις η αρχή της επιείκειας καλείται να πατάξει την κατάφωρη αδικία, και να προστατέψει το ασθενέστερο μέρος, σταθμίζοντας τις δυσμενείς συνέπειες και λαμβάνοντας υπόψη τον 41 Βλ. Δωρή, Σκέψεις για τη διαπίστωση και πλήρωση κενών στο δίκαιο, ΧρΙΔ 3, Βλ. π.χ. την ΑΠ 2029/2007 ΤΝΠ ΔΣΑ, η οποία έκρινε ότι δεν υφίσταται πρόσφορη αιτιώδης συνάφεια μεταξύ αδικοπραξίας (τραυματισμού συνεπεία τροχαίου ατυχήματος) και μέρους του χρηματικού ποσού που δαπάνησε ο ζημιώσας για τη διενέργεια πλαστικής χειρουργικής επέμβασης. 43 Βλ. π.χ. ΑΠ 860/2005 ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 75/2001 ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 800/1978 ΝοΒ 27, Βλ. Σαϊτάκη, ό.π., σελ

18 βαθμό πταίσματος και την οικονομική και κοινωνική κατάστασή του ζημιωθέντος αλλά και του ζημιώσαντος 45. Σε αυτό το πνεύμα κινείται και η ΑΚ Ειδικά η εύλογη αποζημίωση Περιορισμός στην έκταση της ευθύνης εισάγεται και όταν ο νόμος προβλέπει την επιδίκαση εύλογης αποζημίωσης. Η επιείκεια δικαιολογείται στις περιπτώσεις αυτές, είτε από το γεγονός ότι δεν πληρούνται όλες οι απαιτούμενες από το νόμο προϋποθέσεις για τη θεμελίωση της ευθύνης προς αποζημίωση (όπως στην περίπτωση της ΑΚ 918), ωστόσο, χάριν επιείκειας προς τον ζημιωθέντα, αναγνωρίζεται στον δικαστή η δυνητική ευχέρεια να επιδικάσει εύλογη, δηλαδή μειωμένη (και πάντως όχι μεγαλύτερη της πραγματικής ζημίας) αποζημίωση, είτε επειδή, αν και συντρέχουν οι προϋποθέσεις της πλήρους αποζημίωσης, τυχόν επιδίκασή της χωρίς να εξεταστούν οι περιστάσεις του ζημιώσαντος (και κυρίως η οικονομική του κατάσταση ή ο βαθμός του πταίσματος) θα οδηγούσε στον πλήρη αφανισμό του. Κριτήρια προσδιορισμού του ύψους της εύλογης αποζημίωσης δεν προβλέπονται σε όλες τις σχετικές διατάξεις (ή παρατίθενται κάποια ενδεικτικά), από την επισκόπηση όμως της νομολογίας συνάγεται ότι ο δικαστής λαμβάνει συνήθως υπόψη τη βαρύτητα του τυχόν υπάρχοντος πταίσματος, την έκταση της ζημίας, το αν αυτή μπορεί να καλυφθεί από άλλη πηγή, την οικονομική κατάσταση των μερών, καθώς και άλλες ειδικές περιστάσεις 46. Τέτοιες περιπτώσεις εύλογης αποζημίωσης είναι αυτές των άρθρων ΑΚ 132 (υποχρέωση του ανίκανου προς δικαιοπραξία που προέβη σε άκυρη κατά την ΑΚ 130 δήλωση βουλήσεως να καταβάλει εύλογη αποζημίωση σ εκείνον προς τον οποίο απευθυνόταν η δήλωση βουλήσεως, εφόσον αγνοούσε ανυπαίτια την ανικανότητα του πρώτου), ΑΚ 153 (μονομερής απευθυντέα δήλωση βουλήσεως, ακυρώσιμη λόγω απειλής, και υποχρέωση του απειληθέντος να καταβάλει εύλογη αποζημίωση σ εκείνον προς τον οποίο απευθυνόταν η ακυρωθείσα δήλωση), ΑΚ 286 (υποχρέωση για καταβολή εύλογης αποζημίωσης σ' εκείνον που ευρισκόμενος χωρίς υπαιτιότητά του σε κατάσταση ανάγκης κατέστρεψε ξένο πράγμα), ΑΚ 331 (ο οφειλέτης που αθέτησε 45 Προς αυτήν την κατεύθυνση κινείται το «Σχέδιο ενός Κοινού Πλαισίου Αναφοράς» (Draft Common Frame of Reference), το οποίο προτείνει τη μείωση της (εξωσυμβατικής) ευθύνης του ζημιώσαντος προς πλήρη αποζημίωση όταν αυτή εμφανίζεται ως μη ανεκτή ενόψει των περιστάσεων (VI. - 6:202): Where it is fair and reasonable to do so, a person may be relieved of liability to compensate, either wholly or in part, if, where the damage is not caused intentionally, liability in full would be disproportionate to the accountability of the person causing the damage or the extent of the damage or the means to prevent it. 46 Βλ. Σταθόπουλο, ό.π. 18

19 υπαίτια την υποχρέωσή του είναι υπόχρεος σε εύλογη αποζημίωση, εφόσον δεν έχει τη χρήση του λογικού ή συνείδηση των πράξεών του ή δεν συμπλήρωσε το 14 ο έτος ή είναι κωφάλαλος), ΑΚ (επιδίκαση εύλογης αποζημίωσης επί αμφοτεροβαρούς συμβάσεως στον δανειστή που ασκεί το δικαίωμα της υπαναχώρησης), ΑΚ 918 (επιδίκαση εύλογης αποζημίωσης σε αυτόν που υπέστη ζημία από αδικοπραξία, την οποία διέπραξε ακαταλόγιστος) κ.λπ. Εύλογη χρηματική ικανοποίηση προβλέπει και η ΑΚ 932 για την έτσι και αλλιώς μη μετρήσιμη σε χρήμα ηθική βλάβη επί αδικοπραξίας. 2 Η ΕΥΛΟΓΗ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 918 ΑΚ 2.1 Γενικά Με τη διάταξη του άρθρου 914 εισάγεται στο σύστημα του Αστικού Κώδικα μία από τις ευρύτερες πηγές ενοχών, το αστικό αδίκημα 47, δηλαδή η παράνομη και υπαίτια πράξη που με τη συνδρομή και των λοιπών προϋποθέσεων της διάταξης δημιουργεί ενοχή του ζημιώσαντος προς αποζημίωση. 48 Οι προϋποθέσεις της αδικοπρακτικής ευθύνης προς αποζημίωση, όπως έχουν αναλυθεί παραπάνω, είναι καταρχήν οι τρεις γενικές προϋποθέσεις κάθε ευθύνης προς αποζημίωση: ο νόμιμος λόγος ευθύνης, η ζημία και ο αιτιώδης σύνδεσμος μεταξύ τους. Ο νόμιμος λόγος ευθύνης, ο οποίος μας ενδιαφέρει εν προκειμένω, αναλύεται σε δύο επί μέρους προϋποθέσεις, την παράνομη και υπαίτια ζημία. Ως υπαιτιότητα νοείται ο ψυχικός δεσμός του προσώπου προς μία ενέργειά του ή το αποτέλεσμά της, ο οποίος δεσμός δικαιολογεί την απόδοση προσωπικής μομφής στο πρόσωπο αυτό για την πράξη του. Για τη συνδρομή υπαίτιας συμπεριφοράς απαιτούνται δύο περαιτέρω προϋποθέσεις: να πρόκειται για παράνομη συμπεριφορά, η οποία συνιστά πράξη ή παράλειψη που προσκρούει στην έννομη τάξη, και ο υπό κρίση δράστης να έχει ικανότητα προς καταλογισμό. Εκ πρώτης όψεως λοιπόν, και στα πλαίσια εφαρμογής της βασικής αρχής του «όλα ή τίποτε» που διέπει το δίκαιο της αποζημίωσης, σε περίπτωση που δεν συντρέχει μία από τις προαναφερθείσες προϋποθέσεις, ο ζημιωθείς δεν δικαιούται να αποζημιωθεί για τη ζημία που υπέστη στα έννομα αγαθά του. Εξαίρεση από αυτόν τον άκαμπτο κανόνα εισάγεται στο σύστημα των αδικοπραξιών με την διάταξη του άρθρου 918 ΑΚ. 47 Βλ. παραπάνω 1.3, σελ Βλ. Σταθόπουλο, ό.π., σελ. 292 επ. 19

20 2.2 Προϋποθέσεις εφαρμογής του άρθρου 918 ΑΚ Στη διάταξη του άρθρου 918 ΑΚ ορίζεται ότι αυτός που προξένησε τη ζημία, εφόσον δεν έχει ευθύνη κατά τις διατάξεις των άρθρων ΑΚ (λόγω έλλειψης ικανότητας προς καταλογισμό), καταδικάζεται από το δικαστήριο, ύστερα από εκτίμηση της κατάστασης των μερών, σε εύλογη αποζημίωση, αν η ζημία δεν μπορεί να καλυφθεί με άλλο τρόπο. Με τη διάταξη αυτή εισάγεται εξαίρεση από τον κανόνα ότι κρίσιμο κριτήριο καταλογισμού 49 της ευθύνης είναι το πταίσμα, καθώς προβλέπεται ευθύνη και χωρίς την ύπαρξη υπαιτιότητας 50, ρύθμιση η οποία αποτελεί εκδήλωση της αρχής της επιείκειας 51, και απηχεί τη θέση ότι δεν είναι ορθό και δίκαιο τα θύματα ζημίας, σωματικής ή περιουσιακής, που προξενήθηκε από πρόσωπο ανίκανο για καταλογισμό, να μην αποζημιώνονται. Με αυτόν τον τρόπο επιχειρείται από τον νομοθέτη η εξισορρόπηση δύο αντικρουόμενων συμφερόντων: του συμφέροντος του θύματος για την αποκατάσταση της ζημίας που υπέστη, και του συμφέροντος του ανήλικου ή ακαταλόγιστου ενήλικου, προσώπων, δηλαδή, ευάλωτων που η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους δύναται να τρωθεί σε περίπτωση επιδίκασης πλήρους αποζημίωσης σε βάρος τους και να οδηγηθούν πιθανότατα σε υπέρμετρη δέσμευση της οικονομικής τους ελευθερίας και οικονομική εξόντωση. Επειδή ακριβώς τα πρόσωπα αυτά χρήζουν προστασίας, υπό την έννοια ότι δεν μπορεί να επιρρίπτεται ευθύνη σε αυτά, εφόσον αφενός δεν είναι σε θέση να αντιληφθούν τον κίνδυνο που μπορεί να προκύψει από τη συμπεριφορά τους, και αφετέρου δεν μπορούν να επιλέξουν ορθολογικά μεταξύ περισσότερων εναλλακτικών τρόπων συμπεριφοράς, η διάταξη του άρθρου 918 ΑΚ, η οποία εισάγει μία περίπτωση αντικειμενικής (χωρίς πταίσμα) ευθύνης, έχει χαρακτήρα εξαιρετικό και επιβοηθητικό 52 κριτήριο καταλογισμού είναι η επιείκεια προς τον ζημιωθέντα (και όχι η αποδοκιμασία της στάσης του ζημιώσαντος), γι αυτό και η ευθύνη του ακαταλόγιστου θεμελιώνεται μόνο αν η ζημία δεν μπορεί να καλυφθεί από αλλού, αποτελώντας το ultimum refugium του θύματος της αδικοπραξίας για την αποκατάσταση της ζημίας του. Για την εφαρμογή της πρέπει να συντρέχουν σωρευτικά οι προϋποθέσεις που αναλύονται ακολούθως. 49 Ως κριτήριο καταλογισμού νοείται το κριτήριο το οποίο συναρτάται με το γενικότερο ζήτημα εάν κάποιο αποτέλεσμα ανθρώπινης δράσης, δυσμενές για το πληττόμενο πρόσωπο, μπορεί και πρέπει ή όχι να αποδοθεί στο υποκείμενο που ανέπτυξε τη βλαπτική δραστηριότητα. 50 Βαθρακοκοίλης, ΕΡΝΟΜΑΚ, τ.γ, ημιτομ. γ, Ειδικό Ενοχικό, άρθρα , 2006, σελ ΕφΘεσσαλ 702/1981 ΕλλΔνη 1982, σελ. 353, ΕφΑθ 6858/2006 ΝοΒ 2007, Βλ. Γεωργιάδης σε ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, άρθρ. 918 ΑΚ, Κορνηλάκη, Ειδικό Ενοχικό Ι, Φίλιο, Ενοχικό Δίκαιο, Ειδικό Μέρος. 20

21 2.2.1 Πρόκληση ζημίας από αδικοπραξία Για να εφαρμοστεί η ρύθμιση του άρθρου 918 ΑΚ απαιτείται να συντρέχουν καταρχήν όλες οι προϋποθέσεις της αδικοπραξίας, να προκλήθηκε δηλαδή η ζημία από παράνομη πράξη ακαταλόγιστου δράστη, πρόσφορη να επιφέρει τη ζημία, η οποία θα μπορούσε να κριθεί και υπαίτια, αν δεν έλειπε η ικανότητα προς καταλογισμό. Εάν η υποχρέωση αποζημίωσης δεν θεμελιώνεται επειδή δεν συντρέχει οποιαδήποτε άλλη προϋπόθεση της αδικοπρακτικής ευθύνης, δεν μπορεί να τεθεί ζήτημα εφαρμογής της συγκεκριμένης διάταξης, γεγονός που προκύπτει τόσο από το γράμμα της («εφόσον κατά τις διατάξεις των άρθρων δεν έχει ευθύνη»), όσο και από τον σκοπό της, δηλαδή την καθιέρωση ευθύνης του ακαταλόγιστου για λόγους επιείκειας προς τον ζημιωθέντα, εφόσον η ζημία του δεν μπορεί να καλυφθεί από αλλού. Πρέπει συνεπώς ο ακαταλόγιστος να έχει τελέσει αδικοπραξία ως αντικειμενικώς αποδοκιμαζόμενη (παράνομη) συμπεριφορά, η οποία συνίσταται σε προσβολή δικαιώματος, προσβολή διάταξης που προστατεύει (και) ιδιωτικά συμφέροντα, καθώς και παράβαση της γενικής υποχρέωσης ασφάλειας και προστασίας των άλλων (διευρυμένη έννοια του παρανόμου), και η αποδοκιμαζόμενη αυτή συμπεριφορά να τελεί σε αιτιώδη σύνδεσμο με τη ζημία που προκλήθηκε Έλλειψη ικανότητας προς καταλογισμό Ικανότητα προς καταλογισμό είναι η πνευματική ωριμότητα και υγεία ενός προσώπου που επιτρέπει την αποδοκιμασία του από την έννομη τάξη 53, καθώς αντιλαμβάνεται τον δίκαιο και τον άδικο χαρακτήρα της πράξης του. Οι λόγοι ανικανότητας προς καταλογισμό για την αδικοπρακτική ευθύνη ορίζονται στα άρθρα ΑΚ και μπορούν να αναχθούν σε δύο κατηγορίες ακαταλόγιστου, (α) την έλλειψη συνείδησης των πράξεων διανοητική ή ψυχική διαταραχή κωφαλαλία και (β) την ανηλικότητα. Σύμφωνα με το άρθρο 915 ΑΚ, δεν υπάρχει ευθύνη του ζημιώσαντος, όταν αυτός (κατά την τέλεση της αδικοπραξίας) δεν είχε συνείδηση των πράξεών του ή βρισκόταν σε ψυχική ή διανοητική διαταραχή που περιόριζε αποφασιστικά τη λειτουργία της κρίσης και της βούλησής του, όπως επίσης και όταν περιήλθε σε τέτοια κατάσταση με χρήση οινοπνευματωδών ποτών ή άλλων παραπλήσιων μέσων, χωρίς υπαιτιότητά του. Έλλειψη συνείδησης των πράξεων υπάρχει, όταν κάποιος δεν είναι σε θέση να 53 Σταθόπουλος, ό.π. 21

22 προσδιορίσει ελεύθερα τη βούλησή του, γιατί η συνείδησή του έχει υποστεί σημαντική διαταραχή, εξαιτίας κάποιας προσβολής από ασθένεια ή ακόμα και χωρίς ασθένεια 54. Πιο συγκεκριμένα, στην κατάσταση έλλειψης της συνείδησης εντάσσονται πρόσκαιρες καταστάσεις που απομακρύνουν το άτομο από τη φυσιολογική του κατάσταση και προκαλούν παροδικό πνευματικό αφοπλισμό ή θόλωση, και μπορεί να υπάρχει σε περίπτωση μέθης, ναρκωτικών, λιποθυμίας, ύπνωσης, υψηλού πυρετού κ.ο.κ. 55. Για την εφαρμογή δε του δεύτερου εδαφίου, απαιτείται αφενός η ύπαρξη ψυχικής (π.χ. ψυχοπάθεια, ολιγοφρένεια) ή διανοητικής (π.χ. λιποθυμικό επεισόδιο, καρδιακή προσβολή, εγκεφαλικό επεισόδιο) διαταραχής του φερομένου ως υπαίτιου, κατά το χρόνο που εκδηλώθηκε η ζημιογόνος συμπεριφορά του, αφετέρου ο αποφασιστικός περιορισμός της κριτικής και βουλητικής του ικανότητας, εξαιτίας της διαταραχής αυτής. Ως περιορισμός της κρίσεως νοείται η αδυναμία του προσώπου να διακρίνει το νόμιμο ή το παράνομο, το καλό ή το κακό κάποιας πράξης ή παράλειψής του, ενώ ως περιορισμός της λειτουργίας της βουλήσεως νοείται η αδυναμία του προσώπου να συμπεριφερθεί σύμφωνα με την κρίση του, κάτω από συγκεκριμένες περιστάσεις 56. Πάντως, μόνο η δικαστική συμπαράσταση δεν αφαιρεί την ικανότητα για καταλογισμό, αλλά η έλλειψη του καταλογισμού πρέπει να αποδεικνύεται κατά περίπτωση 57. Τέλος, το άρθρο 917, στο δεύτερο εδάφιό του, αναφέρεται στην περίπτωση του κωφάλαλου, ο οποίος, λόγω της ειδικής κατάστασής του και της μειωμένης ικανότητάς του να φροντίζει το πρόσωπό του, αντιμετωπίζεται όπως ο ανήλικος των ετών, υπέχει δηλαδή ευθύνη κατά κανόνα, εκτός εάν αποδείξει ότι ενήργησε χωρίς διάκριση. Το άρθρο 916 ΑΚ καθιερώνει το ανεύθυνο του ανηλίκου που δεν έχει συμπληρώσει το 10 ο έτος της ηλικίας του και θεωρείται πάντοτε ακαταλόγιστος για τη ζημία που προξένησε σε άλλον, κι αυτό γιατί δεν έχει την ωριμότητα να αντιλαμβάνεται τη σημασία και τη βαρύτητα της πράξης του. Η διάταξη αυτή, σε συνδυασμό με τη διάταξη του άρθρου 918 ΑΚ, παρέχει στο δικαστήριο τη δυνατότητα να καταδικάσει ακόμα και τον πλήρως ανίκανο προς καταλογισμό, όπως είναι ο ανήλικος κάτω των 10 ετών, σε εύλογη αποζημίωση αυτού που ζημιώθηκε, υπό τη βασική προϋπόθεση ότι η 54 Βλ. Φίλιο, ό.π., σελ ΑΠ 1530/2002 ΤΝΠ Ισοκράτης, Φυτράκης Ε., Δικαιοπρακτική ικανότητα και Ψυχική Αναπηρία, ΝοΒ 63, ΑΠ 274/2011 ΧρΙΔ 2012, 30, ΠΠρΘεσσαλ 12589/2010 ΤΝΠ Ισοκράτης. 57 Βλ. Βαφειάδου, Επιδίκαση στον παθόντα «εύλογης αποζημίωσης» στην περίπτωση μη καταλογισμού της πράξης στον ζημιώσαντα (άρθρο 918 ΑΚ), ΕΠΙΔΙΚΙΑ 2014,

23 ζημία δεν μπορεί να καλυφθεί από αλλού, και αυτό για λόγους επιείκειας προς τον ζημιωθέντα 58. Περισσότερο περίπλοκη είναι η περίπτωση του ανήλικου που έχει συμπληρώσει το 10 ο, όχι όμως και το 14 ο έτος της ηλικίας του, καθώς σύμφωνα με το άρθρο 917 ΑΚ ο κανόνας είναι ότι ευθύνεται, εκτός εάν αποδείξει ότι ενήργησε «χωρίς διάκριση», διατύπωση που έχει δημιουργήσει ερμηνευτικά ζητήματα. Πράγματι, σύμφωνα με τον Σταθόπουλο 59, με την έκφραση «χωρίς διάκριση» δηλώνεται η έλλειψη της ικανότητας του ανηλίκου να διακρίνει, να ξεχωρίζει το δίκαιο από το άδικο. Σημασία, δηλαδή, έχει η διάγνωση του άδικου χαρακτήρα της πράξης του, και όχι η γνώση της συγκεκριμένης συνέπειας ή του αποτελέσματος της παρανομίας και η συμμόρφωση προς αυτήν τη γνώση, και με τον τρόπο αυτό η διάκριση ανάγεται στο διανοητικό στοιχείο του καταλογισμού. Έχει ωστόσο υποστηριχθεί και η αντίθετη άποψη, σύμφωνα με την οποία μια τέτοια προσέγγιση είναι πολύ αυστηρή και δεν λαμβάνει υπόψη άλλους παράγοντες, οι οποίοι μπορούν να επηρεάσουν ή και να περιορίσουν την ικανότητα συμμόρφωσης του ανηλίκου με την επιταγή που έχει διαγνώσει, όπως η τάση του για παιχνίδι, η τάση να ανακαλύπτει νέα πράγματα και να βιώνει νέες καταστάσεις, η έλλειψη πειθαρχίας, το τυχόν ευερέθιστο του χαρακτήρα του και η παρορμητικότητά του. 60 Από το συνδυασμό του γράμματος του εν θέματι κανόνα δικαίου, η διατύπωση του οποίου δεν επιτρέπει να συμπεριληφθεί στην ενέργεια του «χωρίς διάκριση» το βουλητικό στοιχείο, του σκοπού του εν λόγω κανόνα δικαίου, που είναι ο συγκερασμός του συμφέροντος του ζημιωθέντος για αποκατάσταση της ζημίας με την ανάγκη προστασίας του ανηλίκου, των συνταγματικών επιταγών της προστασίας της παιδικής ηλικίας και της νεότητας (άρθρο 21 1, 3 Σ), αλλά και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας (άρθρο 5 1 Σ), διαπιστώνεται κενό στη ρύθμιση της ικανότητας προς καταλογισμό, το οποίο μπορεί να πληρωθεί με ανάλογη εφαρμογή των διατάξεων των άρθρων 331 ΑΚ και 917 ΑΚ, με αποτέλεσμα να θεωρείται ακαταλόγιστος ο ανήλικος που ενήργησε χωρίς ικανότητα αντίληψης του άδικου χαρακτήρα της πράξης του ή χωρίς ικανότητα συμμόρφωσης προς την αντίληψή του αυτή. Το ζήτημα πάντως αυτό είναι πραγματικό και εξαρτάται από τον βαθμό της πνευματικής και ψυχικής ανάπτυξης του ανηλίκου, καθώς και από τη φύση της πράξης 61. Συνεπώς, από τον συνδυασμό των άρθρων 916 και 917 ΑΚ 58 Βλ. ΑΠ 1446/2009 ΧρΙΔ 2010, 344, και σχόλια Κ. Χριστακάκου επ αυτής. 59 Σταθόπουλος, ό.π., σελ Κριτήρια αντλημένα από το γερμανικό δίκαιο (βλ. Χριστακάκου ό.π. για παραπομπές). 61 ΔΕφΠειρ 870/2014, ΕφΛαρ 104/2012 ΝΟΜΟΣ. Βλ. επίσης Γεωργιάδη σε ΑΚ Γεωργιάδη/Σταθόπουλου, σελ

24 συνάγεται ότι ο ανήλικος μεταξύ ετών ευθύνεται καταρχήν για την αδικοπραξία που τελεί, όταν ενεργεί με διάκριση, ενώ αντίθετα δεν ευθύνεται αν ενεργεί χωρίς διάκριση 62, οπότε στην τελευταία περίπτωση χωρεί εφαρμογή του άρθρου 918 ΑΚ, εφόσον συντρέχουν και οι υπόλοιπες προϋποθέσεις του. Δεδομένου λοιπόν ότι η έλλειψη ικανότητας προς καταλογισμό αποκλείει το πταίσμα, η διάταξη του άρθρου 918 ΑΚ εισάγει αντικειμενική ευθύνη, της οποίας κριτήριο καταλογισμού αποτελεί η επιείκεια προς εκείνον που ζημιώθηκε από πρόσωπο ακαταλόγιστο, όταν η ζημία δεν μπορεί να καλυφθεί από αλλού Η ζημία να μην μπορεί να καλυφθεί από αλλού Γενικά Η ευθύνη της ΑΚ 918 γεννάται στην περίπτωση που η ζημία δεν μπορεί να καλυφθεί από αλλού, πρόκειται δηλαδή για ευθύνη που είναι από τη φύση της επιβοηθητική. Ο ζημιωθείς, μόνο αν και στην έκταση που δεν μπορεί να ζητήσει την αποκατάσταση της ζημίας του από άλλον υπεύθυνο, για λόγους είτε νομικούς (επειδή π.χ. ο εναγόμενος απέδειξε ότι άσκησε την προσήκουσα επιμέλεια) ή πραγματικούς (π.χ. αφερεγγυότητα ή ανυπαρξία υποχρέου) δικαιούται να επικαλεστεί την ΑΚ 918. Άλλες πηγές από τις οποίες μπορεί να καλυφθεί η ζημία είναι α) ο εποπτεύων τον ανίκανο για καταλογισμό κατ άρθρον 923 ΑΚ και β) ο ασφαλιστής στον οποίο ο ζημιωθείς ή ο ζημιώσας είχε ασφαλιστεί για την ζημία που προκλήθηκε. Πρέπει να σημειωθεί πάντως ότι, όταν συντρέχουν οι προϋποθέσεις της ΑΚ 918, κατά την κρατούσα άποψη, δεν υπάρχει περιθώριο εφαρμογής της ΑΚ 930 3, που ορίζει ότι η αξίωση αποζημίωσης δεν αποκλείεται από τον λόγο ότι κάποιος άλλος έχει την υποχρέωση να αποζημιώσει ή να διατρέφει αυτόν που αδικήθηκε. Δεν μπορεί δηλαδή ο ζημιωθείς να απαιτήσει τόσο την παροχή από τον τρίτον, όσο και την αποζημίωση κατά την ΑΚ Ο εποπτεύων κατ άρθρον 923 ΑΚ Δυνάμει της ΑΚ 923, όταν ένας ανήλικος ή ενήλικος που τελεί υπό δικαστική συμπαράσταση προξενήσει παράνομα ζημία σε τρίτον, τότε, ανεξάρτητα από την ύπαρξη ή μη αδικοπρακτικής ευθύνης των προσώπων αυτών, δημιουργείται ευθύνη 62 Βλ. ΑΠ 731/2008 ΕφΑΔ 2008, Βλ. Κορνηλάκη, ό.π., σελ. 517, Χριστακάκου, ό.π., σελ

25 εκείνων που τους εποπτεύουν. Βασικό χαρακτηριστικό της εν λόγω διάταξης είναι ότι πρόκειται για ευθύνη για ίδια πράξη, η οποία συνίσταται στην υπαίτια παραμέληση άσκησης της προσήκουσας εποπτείας, της οποίας όμως απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ζημιογόνος συμπεριφορά κάποιου τρίτου προσώπου, δηλαδή του ακαταλόγιστου. Αν και έχει υποστηριχθεί πως η ΑΚ 923 θεσπίστηκε χάριν των τρίτων που ζημιώνονται από πρόσωπα, τα οποία είναι συνήθως αφερέγγυα ή ανίκανα για καταλογισμό 64, κατά την ορθότερη άποψη, ratio της διάταξης αποτελεί η υποχρέωση (και παράβαση) που βαραίνει τον εποπτεύοντα να λαμβάνει τα κατάλληλα μέτρα πρόνοιας για την αποτροπή της πρόκλησης ζημίας σε τρίτους από τα παραπάνω πρόσωπα 65. Για τον λόγο αυτό, η ευθύνη που θεμελιώνεται σε αυτήν είναι μη γνήσια αντικειμενική, καθώς επιρρίπτει στον εναγόμενο εποπτεύοντα το βάρος, κατά τα πρότυπα της ενδοσυμβατικής ευθύνης, να επικαλεσθεί και να αποδείξει ότι άσκησε την προσήκουσα εποπτεία και συνεπώς δεν βαρύνεται με πταίσμα, ή ότι δεν υφίσταται αιτιώδης σύνδεσμος ανάμεσα στη μη προσήκουσα άσκηση της εποπτείας και την ζημιογόνο συμπεριφορά του εποπτευομένου 66. Εποπτεία είναι «η επίβλεψη, η επιτήρηση και προφύλαξη του εποπτευομένου, ο οποίος λόγω του νεαρού της ηλικίας του, ή λόγω ψυχικής ή διανοητικής διαταραχής, ασωτίας, τοξικομανίας ή αλκοολισμού, έχει ανάγκη παρακολούθησης χάριν του εαυτού του και των τρίτων» 67. Σύμφωνα με το γράμμα του νόμου, εποπτευόμενοι είναι οι ανήλικοι, δηλαδή κάθε πρόσωπο κάτω των 18 ετών, και οι τελούντες σε καθεστώς δικαστικής συμπαράστασης 68, ενώ φορείς της εποπτείας των ανηλίκων αποτελούν ο γονέας (ΑΚ , ) 69, ο ανάδοχος γονέας (ΑΚ 330 σε συνδυασμό με ανάλογη εφαρμογή της ΑΚ 1632 εδ. α ), ο επίτροπος (ΑΚ 1603, 1632 εδ. α ), ο δικαστικός συμπαραστάτης (ΑΚ 923 1, 1680 εδ. α ), καθώς και εκείνος που ασκεί την εποπτεία κατόπιν σύμβασης, ενώ φορείς εποπτείας των ενηλίκων που τελούν σε δικαστική συμπαράσταση είναι ο 64 Βλ. ΑΠ 422/2008 ΧρΙΔ 2008, 785, Γεωργιάδη, ό.π., 62 αρ. 43, Καράκωστα Ι., Το δίκαιο των αδικοπραξιών, Νομική Βιβλιοθήκη, Βλ. Χριστακάκου, ό.π. 66 Λάμπου Φ., Η έννοια της εποπτείας και ο νόμιμος λόγος ευθύνης του εποπτεύοντος ανήλικο κατά το άρθρο 923 υπό το πρίσμα της νομολογίας και δικαιοσυγκριτικών δεδομένων, ΧρΙΔ 2014, ΠΠρΘεσσαλ 576/1989 ΝΟΜΟΣ, ΕφΑθ 777/2005 ΝΟΜΟΣ. 68 Υποστηρίζεται πάντως ότι επιβάλλεται συσταλτική ερμηνεία των συγκεκριμένων προσώπων που υπάγονται στο πεδίο εφαρμογής της διάταξης, καθώς τέτοια εποπτεία δεν απαιτείται στο μέτρο που τα εποπτευόμενα πρόσωπα είναι απολύτως ικανά να κατανοούν και να συμμορφώνονται με τις επιταγές της έννομης τάξης και έχουν τεθεί σε δικαστική συμπαράσταση για πρακτικούς λόγους, κυρίως σε περιπτώσεις σωματικής αναπηρίας ή περιορισμού σε κατάστημα κράτησης. 69 μ.ά. ΑΠ 1328/2007 ΤΝΠ Ισοκράτης, ΑΠ 1598/2001 ΤΝΠ Ισοκράτης, ΕφΑθ 6492/1998 ΝοΒ 1999,