Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΙΜΗΣΗ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ. ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΙΜΗΣΗ ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ:ΔΗΜΗΤΡΑ ΣΦΕΝΔΟΝΗ ΜΕΝΤΖΟΥ ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ:ΜΑΛΑΜΑΤΕΝΙΑ ΛΥΜΠΙΤΣΙΟΥΝΗ ΑΕΜ:484 ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ: ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011

2

3 Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή η έννοια του όρου τέχνη στη σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη 1.1 Πλάτωνας και Τέχνη 1.2 Αριστοτέλης και Τέχνη 2. Η ζωγραφική μίμηση στο 10 ο βιβλίο της Πολιτείας 2.1 Η ιεράρχηση των όντων 2.2 Το παράδειγμα του καθρέφτη 2.3 Ταύτιση ζωγράφου και σοφιστή και η διάκριση τριών τεχνών 2.4 Η καταδίκη των μιμητικών τεχνών 3. Η έννοια της ζωγραφικής μίμησης στο Κρατύλο του Πλάτωνα 3.1 Το όνομα και η εικόνα ως μίμηση 3.2 Καλές και κακές εικόνες ορθά και ψευδή ονόματα 3.3 Η ορθότητα μιας εικόνας 4. Η φύση της εικόνας και του ειδώλου στον Σοφιστή του Πλάτωνα 4.1 Το περιεχόμενο του Σοφιστή 4.2 Το οντολογικό πρόβλημα του Σοφιστή 4.3 Η διαίρεση των τεχνών και ο τελικός ορισμός του Σοφιστή Συμπεράσματα 5. Η ζωγραφική μίμηση στον Φίληβο του Πλάτωνα 5.1 Καθαρές και αμιγείς ηδονές 1

4 5.1.1 Οι καθαρές ηδονές Οι μικτές ηδονές 6. Η έννοια της Τέχνης και της μίμησης στο Περ Ποιητικῆς του Αριστοτέλη 6.1 Η έννοια της μίμησης στον Αριστοτέλη Ποίηση 6.2 Ποίηση και ιστορία 6.3 Μίμηση και Τραγωδία 6.4 Το περιεχόμενο των μιμητικών τεχνών 7. Τέχνη και Ρητορική στον Αριστοτέλη Συμπεράσματα Επίλογος 2

5 1. Εισαγωγικά η έννοια του όρου τέχνη στη σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη 1.1 Πλάτωνας και Τέχνη Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και οι φιλόσοφοι της Ρώμης δεν συνέβαλαν άμεσα στη διαμόρφωση της θεωρίας των εικαστικών τεχνών. Ο,τιδήποτε έχει διατυπωθεί όσον αφορά στη ζωγραφική ή γλυπτική είναι αποσπασματικό στη σκέψη τους. Με την αξία της τέχνης, ωστόσο, ασχολήθηκαν δύο από τις μεγαλύτερες φυσιογνωμίες της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης. Ο Πλάτων ποτέ δεν ανέπτυξε μια θεωρία για τις εικαστικές τέχνες, κι όμως ίσως κανένας άλλος φιλόσοφος στην αρχαιότητα δεν άσκησε ποτέ τόσο βαθιά επίδραση στον καλλιτεχνικό στοχασμό 1. Ήταν ο πρώτος ο οποίος ασχολήθηκε με την αξία της Τέχνης και ειδικότερα της ποίησης υποστηρίζοντας ότι αυτή είναι άχρηστη και επικίνδυνη για την κοινωνική ζωή. Για τον Πλάτωνα ο όρος τέχνη συνδέεται με τον όρο χειροτεχνία 2. Με αυτή την έννοια τέχνη είναι η ικανότητα να κάνουμε κάτι που απαιτεί επιδεξιότητα και γνώσεις για τον τρόπο που θα πραγματώσουμε έναν σκοπό. Η έννοια της Τέχνης για τον φιλόσοφο περιελάμβανε επίσης και επαγγέλματα. 1 Βλ. Mosche Barash Theorie of art: From Plato to Winckelman, σ Βλ. Ανδριόπουλος, Δ (2003). Κοινωνική φιλοσοφία, ηθική, πολιτική φιλοσοφία, αισθητική, ρητορική. Είκοσι πέντε ομόκεντρες μελέτες. Τόμοι Α,Β Παπαδήμας, Αθήνα. 1

6 Για τον ίδιο τέχνη δεν είναι μόνον η ζωγραφική ή η γλυπτική αλλά ο,τιδήποτε ο άνθρωπος δημιουργεί σκόπιμα και με επιδεξιότητα. Ο Πλάτων θεώρησε ότι ο εκτεταμένος τομέας της Τέχνης έ- χριζε ταξινόμησης, γι αυτό και προέβη σ αυτή, όπως διαπιστώνει κανείς μέσα από τα έργα του. Στην «Πολιτεία» λοιπόν διαίρεσε τις τέχνες σε τρεις κατηγορίες: α) σ αυτές που χρησιμοποιούν πράγματα β) σ αυτές που κατασκευάζουν πράγματα και γ) σ αυτές που τα μιμούνται. Στον «Σοφιστή» εμφανίστηκε μια πιο σύνθετη διαίρεση της Τέχνης. Διέκρινε, λοιπόν, την «κτητική τέχνη», η οποία χρησιμοποιεί ό,τι υπάρχει στη φύση και την ποιητική τέχνη που παράγει ό,τι λείπει από την Φύση. Στις κτητικές τέχνες περιελάμβανε δραστηριότητες, όπως το κυνήγι και το ψάρεμα, ενώ στις ποιητικές ένα ευρύ φάσμα από δεξιότητες λ.χ. ξυλουργική, αυλητική, την υφαντική, τη διακόσμηση, την αρχιτεκτονική, την επιπλοποιεία (Πολιτεία 401a). Στον «Σοφιστή» επιπλέον υποδιαιρεί όλες αυτές τις τέχνες σε ανθρώπινες και θεϊκές (256b). Η πιο σημαντική διαίρεση της τέχνης είναι εκείνη όπου ο Πλάτων διακρίνει τις "παραγωγικές" και τις "μιμητικές" τέχνες. Ο ίδιος όμως δεν προσδιορίζει πουθενά ακριβώς τον όρο "μιμητικές" τέχνες με αποτέλεσμα να υπάρχει κάποια ασάφεια. Από τη μια α- ντιπαραθέτει την ποίηση με αυτές, από την άλλη την περιλαμβάνει σε αυτές. Στα έπη του Ομήρου, του Ησιόδου και στις τραγωδίες οι θεοί παρουσιάζονται με τρόπο αισχρό, έχοντας ανθρώπινες αδυναμίες αντί να συνιστούν πρότυπα εγκράτειας και ευπρέπειας. Η Ειρήνη 2

7 Σπυριδάκη αναφέρει πολύ σωστά στο άρθρο της πως η τέχνη υπονομεύει τον ηθικό τρόπο διαβίωσης των ανθρώπων, γεγονός που την καθιστά καταδικαστέα. Επιπλέον, ο φιλόσοφος πρεσβεύει ότι ορισμένα μουσικά είδη, όπως το λυδικό και το ιωνικό, καλλιεργούν τη θλίψη και τη μαλθακότητα και συντελούν στον ανθρώπινο υποβιβασμό 3. Στους νόμους ( e) υποστηρίζει ο Πλάτων την άποψη ότι όταν η τέχνη είναι σωστή βοηθά στη σωστή διάπλαση του χαρακτήρα των νέων και γι αυτό το ίδιο το κράτος και όχι οι καλλιτέχνες πρέπει να είναι εκείνο που θα επιλαμβάνεται των ζητημάτων που αφορούν στην επίδραση των τεχνών στους ανθρώπους. Παρά το γεγονός ότι από τα έργα του αντλούμε αποσπασματικά πληροφορίες για τον όρο «μίμηση» ο ίδιος επέδρασε αποφασιστικά στην εξέλιξη της θεωρίας των μιμητικών τεχνών. Η ιδέα ότι η τέχνη μιμείται ή αναπαριστά την πραγματικότητα δεν ήταν φυσικά ξένη για τους Έλληνες. Εύκολα αντιλαμβάνονταν ότι η Οδύσσεια αναπαριστούσε τις περιπέτειες του Οδυσσέα και ότι το άγαλμα στην Ακρόπολη αναπαριστούσε ένα ανθρώπινο σώμα. Επέδειξαν όμως σχετικά μικρό ενδιαφέρον για αυτή τη λειτουργία της τέχνης. Ενδιαφέρθηκαν περισσότερο για τέχνες, όπως η μουσική και ο χορός που εκφράζουν κάτι. Αλλά ακόμη και στην περίπτωση των απεικονιστικών τεχνών, όπως η γλυπτική και η ζωγραφική, οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι οι τέχνες διαφέρουν από την πραγματικότητα και ότι εξαπατούν, όπως υποστήριζε ο Γοργίας. Η έλλειψη ενδιαφέροντος για τις απεικονιστικές τέχνες μπορεί 3 Πηγή: Ειρήνη Σπυριδάκη, «Αll of Αrt Culture,Η Τέχνη στη σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη» διαδίκτυο. articles/provlimatismoi/403 htexnistiskepsitouplatwnakaitouaristoteli 3

8 ίσως να εξηγηθεί από το γεγονός ότι πριν από τα μέσα του 5 ου αιώνα π.χ οι Ελληνικές εικαστικές τέχνες είχαν πράγματι μικρή ομοιότητα με την πραγματικότητα και οι απεικονίσεις των ανθρώπινων μορφών είχαν περισσότερα στοιχεία γεωμετρίας παρά πραγματικότητας. Είναι δύσκολο να βρει κανείς στους προπλατωνικούς συγγραφείς κάτι σχετικό με την αναπαράσταση της πραγματικότητας μέσω της τέχνης. Στους πρώτους διαλόγους του Πλάτωνα δεν συναντούμε σχεδόν καθόλου τον όρο «μίμησις». Ο ίδιος όμως ήταν εκείνος που πρώτος εισήγαγε τη νέα εφαρμογή του παλιού όρου. Η γλυπτική στα χρόνια του εγκατέλειψε τον γεωμετρικό ρυθμό και άρχισε να απεικονίζει υπαρκτά πρόσωπα, ενώ και η ζωγραφική εμφάνισε μια ανάλογη τροπή. Ο Πλάτων αναφέρθηκε σ αυτό το νέο φαινόμενο με τον παλιό όρο «μίμησις» και αναπόφευκτα άλλαξε την έννοια του όρου. Τον όρο του χρησιμοποίησε και στη μουσική και στον χορό αλλά και στις εικαστικές τέχνες. Η ε- φαρμογή του όρου επεκτάθηκε και για την έκφραση του χαρακτήρα των αισθημάτων αλλά και για την αναπαράσταση των αισθητών πραγμάτων. Αρχικά, λοιπόν, ο φιλόσοφος ονόμασε «μιμητικές τέχνες ε- κείνες όπου ο Καλλιτέχνης λειτουργεί από μόνος του ως όργανο, όπως στην περίπτωση ενός ηθοποιού ή χορευτή. Αργότερα όμως επεξέτεινε τον όρο περιλαμβάνοντας τη μιμητική ποίηση όπου οι ίδιοι οι ήρωες μιλούν όπως και στην τραγωδία. Ο απατηλός χαρακτήρας της τέχνης και όχι ο απεικονιστικός της, ήταν αυτός που έπεισε τον Πλάτωνα να κρατήσει μια αρνητική στάση απέναντί της. Δεν θεώρησε ότι η απάτη είναι αναγκαίο χαρακτηριστικό της τέχνης. Αντιθέτως, πίστεψε ότι η τέχνη όταν α- παλλάσσεται από την απάτη, επιτελεί σωστά τον σκοπό της. 4

9 Την έννοια του όρου «μίμηση» ο Πλάτων εξετάζει κυρίως στον Κρατύλο, Σοφιστή καθώς και στο 10 ο βιβλίο της πολιτείας. Κάποια στοιχεία για τον όρο αντλούμε και από το «Φίληβο» του Πλάτωνα. 5

10 1.2 Αριστοτέλης και Τέχνη Κατά τον Αριστοτέλη τέχνη είναι η δημιουργική απεικόνιση της πραγματικότητας με τη βοήθεια των αισθήσεων 4. Ως ανώτερο είδος τέχνης ο Σταγειρίτης αναγνώριζε την τραγωδία, ενώ χαρακτήριζε ως βάναυση κάθε χειρωνακτική εργασία. Έργα του φιλοσόφου τα οποία πραγματεύονται θέματα τέχνης είναι κυρίως η Ποιητική και η Ρητορική, όπου περιέχονται γενικοί κανόνες καλλιέπειας και υποδείξεις για τα εκφραστικά μέσα με τα οποία ο ρήτορας μπορεί να πείσει τους συνομιλητές του. Ο Αριστοτέλης, όντας αποφασισμένος να διαχωρίσει την τέχνη και ειδικότερα την ποιητική τέχνη από ηθικές παραμέτρους και την πολιτική, προέβη στο διαχωρισμό τριών ειδών "σκέψης" τομέων όπου μπορεί να διοχετευθεί η Ανθρώπινη δραστηριότητα: τη γνώση (θεωρία), την πράξη (πράξις) και τη δημιουργία (ποίησις). Ο Σταγειρίτης διαιρεί τη μιμητική τέχνη σε δυο κατηγορίες: 1) Στην τέχνη της μίμησης οπτικών εμφανίσεων με τη βοήθεια του χρώματος και του σχεδίου και 2) Στην τέχνη της μίμησης ανθρώπινων πράξεων με τη βοήθεια του στίχου, του τραγουδιού και του χορού. Υποθέτει ότι ο άνθρωπος ωθείται στη μίμηση, είτε επειδή η αναγνώριση της μίμησης είναι ευχάριστη στον ίδιο ως λογικό ον, είτε επειδή η μελωδία και ο ρυθμός είναι ευχάριστα και σύμφυτα με την ανθρώπινη συμπεριφορά. «Σύμφωνα με τη διδασκαλία του Αριστοτέλη η τέχνη πηγάζει από τη σοφία, την πιο μεγάλη αρετή διάνοιας» 5. «Η τέχνη ως 5 Δ.Κ. Κούτρας: «Ποίηση και ιστορία κατά του Αριστοτέλη», διαδίκτυο. k koytras poihsh kai istoriakata ton aristotelh.html 6

11 ποιεῖν, ως εφευρετική και παραγωγική ικανότητα του ανθρώπινου πνεύματος δημιουργεί τα έργα για τη χρήση της καθημερινής ζωής ή για την αισθητική και πνευματική τέρψη». «Γενικότερα, ο Αριστοτέλης ασχολείται με την Τέχνη και όχι συστηματικώς με την έννοια του καλού. Κάποιες φορές ταυτίζει το καλό με το αγαθό και το όμορφο με την ηθική καλοσύνη». Ο Αριστοτέλης όπως και ο Πλάτων «ταύτιζε το όμορφο με την ηθική αξία, γιατί και για τους δύο η καλοσύνη είχε μια αισθητική χροιά» 6. Τρία είναι τα συστατικά που συντελούν στην ομορφιά, τόσο σε ό,τι αφορά τη φύση, όσο και στη τέχνη. Η μορφή μπορεί να προέλθει, είτε από τη φύση αυτούσια, είτε από τον καλλιτέχνη, στον βαθμό που ο τελευταίος είναι σε θέση να τη συλλάβει πρωτογενώς χωρίς τη συνδρομή της φύσης. Στη δεύτερη περίπτωση ο ίδιος ο καλλιτέχνης παίρνει τη θέση της φύσης ως μορφοποιός. Η διαφορά έγκειται στο ό,τι ενώ στη περίπτωση της φύσης η ομορφιά είναι μία και μοναδική, αντίθετα η καλλιτεχνική δημιουργία φέρει μέσα της την υποκειμενικότητα του ίδιου του καλλιτέχνη. Πολύ σωστά, ωστόσο, παρατηρεί ο Κούτρας ότι ο καλλιτέχνης αποτελώντας αναπόσπαστο μέρος της φύσης σε έναν βαθμό φέρνει κοντά τη τέχνη με τη φύση επιτυγχάνοντας μία τρόπον τινά συνεργασία. Κατά συνέπεια δεν θα ήταν λάθος να ισχυριστούμε ότι η τέχνη αποτελεί μίμηση, τόσο για τον Πλάτωνα όσο και για τον μαθη- 6 Δ.Κ. Κούτρας: «Ποίηση και ιστορία κατά του Αριστοτέλη», διαδίκτυο, k koytras poihsh kai istoriakata ton aristotelh.html 7

12 τή του Αριστοτελη 7. Άλλωστε κατά τον Κούτρα «για το Σταγειρίτη όλες οι τέχνες τυγχάνουν οὖσαι μιμήσεις τὸ σύνολον». 8. Βασική αντίθεση μεταξύ Πλάτωνα και Αριστοτέλη αποτελεί ο τρόπος με τον οποίον η μίμηση μετέρχεται του φυσικού κόσμου. Δεδομένης της τριπλής διάκρισης του κόσμου κατά τον Πλάτωνα, δηλαδή κόσμος των ιδεών, σφαλερός κόσμος και μιμητικός κόσμος, αυτό που ονομάζουμε πραγματικότητα δεν θα μπορούσε να αποτυπωθεί στην πληρότητα του μέσω της μίμησης δεν γίνεται δηλαδή ο σφαλερός κόσμος να περάσει πανομοιότυπος στον μιμητικό. Σύμφωνα με τον Δ.Κ.Κούτρα η μίμηση στον Αριστοτέλη λαμβάνει τη μορφή γνώσης, από όπου και προέρχεται ο διδακτικός της χαρακτήρας. Για τον Πλάτωνα όμως αυτό θα ήταν σχεδόν αδιανόητο, αν λάβουμε υπ όψιν ότι η γνώση είναι συνυφασμένη με τη μνήμη, ή καλύτερα ότι η μνήμη αποτελεί ένα είδος γνώσης. 9 Το ζήτημα της μίμησης επανέρχεται και στο επίπεδο της ηθικής με τους δύο φιλοσόφους να εκφράζουν και πάλι αντικρουόμενες απόψεις. Καθ όλη τη διάρκεια της Πολιτείας, αλλά ειδικότερα στο τρίτο βιβλίο ο φιλόσοφος κατηγορεί ανοιχτά την ποίησης ως υπεύθυνη για τα πάθη και τη ρήξη της εσωτερικής αρμονίας, για να φτάσει αυτή η πολεμική στο αποκορύφωμά της στο δέκατο και τελευταίο βιβλίο, όπου επέρχεται η ολοκληρωτική καταδίκη της μαζί 7 Βλ.Ι. Συκουτρής, «Ποιητική», σ Δ.Κ. Κούτρας: «Ποίηση και ιστορία κατά του Αριστοτέλη», διαδίκτυο. k koytras poihsh kai istoriakata ton aristotelh.html 9 Δ.Κ. Κούτρας: «Ποίηση και ιστορία κατά του Αριστοτέλη», διαδίκτυο. k koytras poihsh kai istoriakata ton aristotelh.html 8

13 και με τη καταδίκη των υπολοίπων μιμητικών τεχνών. Ο λόγος είναι σαφής: Η μίμηση απομακρύνει από τη αλήθεια, τον βασικό στόχο του φιλοσόφου. Για τον Αριστοτέλη δε φαίνεται να υφίσταται τέτοιου είδους πρόβλημα μιας και καταφέρνει να συμβιβάσει τις δύο έννοιες από την άποψη ότι μόνο με την ανακίνηση των παθών θα μπορούσε να καταστεί η μίμηση επικίνδυνη. 10 Στην κατεύθυνση αυτή ιδιαίτερα ενδιαφέρον παρουσιάζει και η άποψη της Ειρήνης Σπυριδάκη που αποτυπώνεται στο άρθρο της «Η τέχνη στη σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη», η οποία συγκρίνει τη μίμηση με τη θρησκευτικότητα διαβλέποντας μια κοινοτυπία ως προς τα αποτελέσματα που επιφέρουν και οι δύο. Είναι σαφές ότι τον πρώτο λόγο εδώ έχει η ποιητική του Αριστοτέλη στην οποία για πρώτη φορά αναφέρεται ο όρος κάθαρσις, η οποία κατά ένα περίεργο τρόπο ομοιάζει με αυτή του θρησκευτικού βιώματος. 11 Παραθέτουμε αυτούσια τη πρόταση που κατά τη γνώμη μας εσωκλείει την ουσία του άρθρου: «Ο θεατής καθαίρεται χάρη στην περίτεχνη μετουσίωση των οικείων σ αυτόν ανθρωπίνων πράξεων σε καλλιτεχνική δημιουργία από τον ποιητή». Ποίηση,ζωγραφική όπως και η μουσική και η γλυπτική αποτελούν μεν μίμηση για τον Αριστοτέλη, αν και ο ίδιος ο όρος καθαυτός μίμηση απουσιάζει. Παρόλα αυτά πρόκειται για ότι ακριβώς εννοεί ο Πλάτων ως μίμηση με τη διαφορά ότι ο Σταγειρίτης δε καταφεύγει στο παράδειγμα του καθρέφτη για να αποδείξει τα λεγόμενα του. 10. Ειρήνη Σπυριδάκη: «All of Art and Culture». articles/provlimatismoi/403 htexnistiskepsitouplatwnakaitouaristoteli 11 Ειρήνη Σπυριδάκη: «All of Art and Culture». articles/provlimatismoi/403 htexnistiskepsitouplatwnakaitouaristoteli 9

14 Τα έργα των φιλοσόφων αποτελούν σημαντικές πηγές γνώσης, πληροφοριών και μελέτης, στα οποία στηρίχτηκαν και στηρίζονται πολλοί προγενέστεροι αλλά και σύγχρονοι μελετητές της τέχνης ή της ιστορίας της τέχνης. Η εξέταση λοιπόν της έννοιας της τέχνης και της μίμησης μέσα από τα έργα του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα παρουσιάζει ι- διαίτερο ενδιαφέρον. 10

15 2. Η ζωγραφική μίμηση στο 10 ο βιβλίο της Πολιτείας Ο Πλάτωνας στο 10 ο βιβλίο της Πολιτείας, αναπτύσσει τη θεωρία του για τη μίμηση κυρίως εξετάζοντας την τέχνη της ζωγραφικής. Οι απόψεις του για τη ζωγραφική είναι άμεσα συνδεδεμένες με τις απόψεις του για την τέχνη ως «μίμηση». Η εξέταση της ζωγραφικής από τον φιλόσοφο στην «Πολιτεία» έχει ως στόχο την καταδίκη της ποιητικής τέχνης και την εξορία της από την πολιτεία. Ασκεί λοιπόν έντονη κριτική τόσο στην τέχνη της ποίησης, όσο και στην τέχνη της ζωγραφικής, στο βαθμό που αυτές είναι μιμητικές. Ανατρέχοντας στον E. Boisacq παρατηρούμε ότι η λέξη μίμηση απαντά για πρώτη φορά μετά τον Όμηρο και σημαίνει κάνω κάτι που έκανε κάποιος άλλος 12.Πιθανότατα ο Πλάτων είναι ο πρώτος που αποπειράθηκε να αποδώσει αισθητική χροιά στον όρο, α- φού όπως τη συναντούμε σε προηγούμενα κείμενα, για παράδειγμα στον Ηρόδοτο και στο Ξενοφώντα, δεν διαφαίνεται κάποια πέρα από τα συνηθισμένα χρήση της και οπωσδήποτε πρόκειται για μία μη φιλοσοφική λέξη. 12 E,Boisacq, Dictionnaire Etymologique de la langue Grecque Heidelberg Paris 1923, σ.638 και L.Meyer, Handbuch der Griech, Etymologie, Τiv, σ

16 2.1 Η ιεράρχηση των όντων Ο Πλάτωνας προβαίνει σε μια ιεράρχηση των όντων με βάση τη θεωρία των ιδεών, χρησιμοποιώντας το παράδειγμα του κρεβατιού. Παίρνοντας, λοιπόν, για παράδειγμα μια κλίνη, θεωρεί ο φιλόσοφος ως υψηλότερο επίπεδο δημιουργίας της την ιδέα της που ανάγεται στο θεό (φυτουργός), το αμέσως χαμηλότερο επίπεδο είναι η κατασκευή της από τον τεχνίτη ξυλουργό (δημιουργός) και το κατώτερο η μίμησή της από το ζωγράφο (μιμητής). Σύμφωνα με τα παραπάνω και δεδομένης της τριπλής διάκρισης τόσο ο ζωγράφος όσο και ο ποιητής κατατάσσονται στον μιμητικό κόσμο. Αυτομάτως αυτό σημαίνει ότι τίθενται τρείς βαθμούς μακριά από τα όντως όντα 13.Τη διάκριση μεταξύ υπερβατικής και υλικής μορφής επισημαίνει και ο Παπανούτσος λέγοντας πώς «Αυτό συμβαίνει καθώς η τέχνη απέχει ένα βήμα από την αισθητή υλική υπόσταση (αντικείμενο) και δύο βήματα από τα όντως όντα (φύση)». 14 Έτσι, ο ζωγράφος δεν κατασκευάζει ένα κρεβάτι αποβλέποντας στην ιδέα του, όπως κάνει ο δημιουργός (596b), αλλά απλώς στο είδωλό της. Η δουλειά του καλλιτέχνη λοιπόν καταλήγει να γίνεται μίμηση μιμήσεως και ο καλλιτέχνης δημιουργός ειδώλων. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα ο ζωγράφος απέχει από την αλήθεια καθώς ζωγραφίζει το κρεβάτι όπως αυτό παρουσιάζεται στις αισθήσεις του και αλλάζει ανάλογα από ποια οπτική γωνία το βλέπει, (είτε το βλέπει από πλάγια, είτε το βλέπει από μπροστά, ενώ το πραγματικό αντικείμενο δεν αλλάζει 15. Η μιμητική δραστηριότητα λοιπόν είναι η μίμηση ενός φαντάσματος, όχι της αλήθειας και έχει 13 Πολιτεία Χ 597e 599a. 14 Ε.Π. Παπανούτσος, «Ο κόσμος του πνεύματος Α Αισθητική», σ Πολιτεία Χ 598a. 12

17 εφευρεθεί για να αναπαριστά το ον, όχι όπως είναι αλλά όπως φαίνεται (598b). Ο ζωγράφος προσπαθεί να κάνει τα πράγματα να φαίνονται διαφορετικά απ ότι είναι, προσπαθώντας να τα κάνει καλύτερα απ ότι είναι για να ευχαριστήσει τον θεατή. Έτσι, λοιπόν, ο ζωγράφος επιλέγει ουσιαστικά, ανάμεσα στην ευχαρίστηση και την αλήθεια. Ο Πλάτωνας με τον οντολογικό διαχωρισμό του ήταν ο πρώτος που διαχώρισε το πραγματικά ωραίο από το φαινομενικά ωραίο Βλ. I. Wladislaw Tatarkievicz «History of Aesthetics», σ

18 2.2 Το παράδειγμα του καθρέφτη Το θέμα της αναλογίας του καθρέφτη, στο οποίο αναφέρεται ο Πλάτωνας στην «Πολιτεία»,μας δίνει τη δυνατότητα να διευκρινίσουμε το περιεχόμενο της ζωγραφικής αναπαράστασης και τη σχέση της με την πραγματικότητα. Ο Πλάτων αναφέρει στο απόσπασμα: «εἰ θέλεις λαβὼν κάτοπτρον περιφέρειν πανταχῆ ταχὺ μὲν ἥλιον ποιήσεις καὶ τὰ ἐν τῷ οὐρανῷ, ταχύ δὲ γῆν, ταχύ δὲ σαυτόν τε καὶ τ ἄλλα ζῶα καὶ σκεύη καὶ φυτὰ καὶ πάντα ὅσα νυνδὴ ἐλέγετο» (396d-e). Ο φιλόσοφος, μέσα από αυτό το απόσπασμα έχει ως στόχο να καταδείξει ότι το εγχείρημα της πιστής καλλιτεχνικής αναπαράστασης δεν έχει καθ αυτό αξία, ούτε αποτελεί ένδειξη της αξίας του καλλιτέχνη. Εάν και εφόσον μέσω του καθρέφτη τίποτα δε μπορεί να αποτυπωθεί έστω και κατά ελάχιστα διαφορετικά, τότε που έγκειται η ειδοποιός διαφορά μεταξύ παθητικότητας και δημιουργικότητας; Η απάντηση βρίσκεται στη γνώση μέσω της οποίας το αντικείμενο του μεσαίου κόσμου αναπαρίσταται έχοντας ως πρότυπο την ιδέα του αντικειμένου. Έτσι λοιπόν η γνώση είναι αυτή που κάνει το δημιουργό να ξεπεράσει την απλή φωτογραφική απόδοση του αντικειμένου, ενώ ακόμη και στη περίπτωση της ψευδαίσθησης δεδομένου ότι πρόκειται για δημιουργία- ανέρχεται σε ένα επίπεδο ιεραρχικά ανώτερο της δουλικής αναπαράστασης. 17 Κατά συνέπεια το παράδειγμα της λειτουργιάς του καθρέφτη αποτελεί ένα σημαντικό παράδειγμα προς αποφυγή μάλλον, παρά προς μίμηση. 17 Βλ. Θ. Παρισάκη, άρθρο «Πλάτων και ζωγραφική» σ. 228, Ελληνική Φιλοσοφία και Καλές Τέχνες,Αθήνα

19 15

20 2.3 Ταύτιση ζωγράφου και σοφιστή και η διάκριση των τριών τεχνών Ο Πλάτωνας στην Πολιτεία (596φ) με τη φράση «Πάνυ θαυμαστὸν, ἔφη, λέγεις σοφιστὴν», υποστηρίζει ότι ο ζωγράφος βρίσκεται πολύ κοντά στον σοφιστή, κι αυτό χάρη στην καταπληκτική του ικανότητα της επιφανειακής αναπαράστασης των πραγμάτων 18. H γνώση του ζωγράφου είναι επιφανειακή, σύμφωνα με το φιλόσοφο καθώς όλοι γνωρίζουμε πως δεν υπάρχει άνθρωπος που να γνωρίζει όλες τις τέχνες, ούτε όλες τις γνώσεις που κατέχει ο- ποιοσδήποτε άλλος και που να μην υπάρχει πράγμα που να το κατέχει καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο (598d). Η γνώση λοιπόν του ζωγράφου κρίνεται επιφανειακή όπως και του σοφιστή. Ο ζωγράφος παράγει είδωλα χωρίς να έχει ουσιαστική γνώση αυτών που ζωγραφίζει, ο οποίος με το ταλέντο του αλλά και με την απόσταση μπορεί να ξεγελάσει μικρά παιδιά και ανθρώπους ανόητους οι οποίοι δεν είναι σε θέση να ξεχωρίσουν τι είναι επιστήμη, τι ανεπιστημοσύνη και τι μίμηση (598 c-d). Ο Πλάτωνας προχωράει στη διάκριση τριών τεχνών με σκοπό να αποδείξει ποιος από τους τεχνίτες κατέχει την αληθινή γνώση πάνω στα αντικείμενα που κατασκευάζει και ποιος όχι 19. Ξεκινά, λοιπόν, ο φιλόσοφος με τον τεχνίτη που χρησιμοποιεί ένα αντικείμενο, ο οποίος σύμφωνα μ αυτόν είναι ο πιο έμπειρος και δίνει οδηγίες στον κατασκευαστή για τη βελτίωση του αντικειμένου του. Συνεπώς αυτός είναι ο κάτοχος της επιστήμης. Έπειτα αναφέρεται στον κατασκευαστή του αντικειμένου ο οποίος αντλεί τις γνώσεις του από τις υποδείξεις του πρώτος και κατά συνέπεια 18 Πλάτωνος Πολιτεία Χ 596d. 19 Πλάτωνος Πολιτεία Χ 601 d. 16

21 περιορίζεται στην ορθή πίστη. Στην τελευταία θέση κατατάσσει την τέχνη της μίμησης και το μιμητή. Ο μιμητής, για την τελειότητα των αντικειμένων που ζωγραφίζει δεν πρόκειται να απαιτήσει ούτε επιστημονική γνώση ούτε ορθή δοξασία. Παρ όλα αυτά θα συνεχίζει τη μιμητική του εργασία χωρίς να γνωρίζει τίποτα για τη χρησιμότητα του αντικειμένου που απεικονίζει και θα έχει ως οδηγό του το πώς εμφανίζεται η πλειονότητα στους πολλούς και τους ανίδεους (602 a-b). Ο Πλάτων μετά απ όλα αυτά συμπεραίνει ότι ο μιμητής δεν έχει καμιά αξιόλογη γνώση για τα αντικείμενα που μιμείται και ότι η μίμηση είναι ένα παιχνίδι χωρίς καμιά σοβαρότητα (602 b). Κατατάσσει λοιπόν, τον ζωγράφο πιο χαμηλά και από τον τεχνίτη, ενώ η γνώση του περιορίζεται στο επίπεδο της εικασίας. 17

22 2.4 Η καταδίκη των μιμητικών τεχνών Ο Πλάτων φτάνει στην καταδίκη της μίμησης και όλων των μιμητικών τεχνών λέγοντας χαρακτηριστικά στο 603 a-b ότι: «Η ζωγραφική και γενικά κάθε μιμητική τέχνη κατασκευάζει ως έργο της κάτι που στέκει από την αλήθεια πολύ μακριά. με αυτό που είναι γεννά φαύλα γεννήματα» 20. Ο φιλόσοφος βέβαια πριν φτάσει στην οριστική καταδίκη των μιμητικών τεχνών αναφέρεται πρώτα στις αδυναμίες που έχουν οι αισθήσεις μας, στην υπεροχή του λόγου, καθώς και στο μέρος της ψυχής στο οποίο απευθύνονται οι μιμητικές τέχνες. Επισημαίνει λοιπόν τις αδυναμίες της ανθρώπινης όρασης που εκμεταλλεύεται ο ζωγράφος καθώς και τον τρόπο με τον οποίο θα τις ξεπεράσουμε. Το ίδιο το μέγεθος παρουσιάζεται διαφορετικό στις αισθήσεις μας ανάλογα με την απόσταση από την οποία το βλέπουμε. Το ίδιο το αντικείμενο επιπλέον παρουσιάζεται καμπύλο στο νερό, ενώ ευθύγραμμο όταν βρίσκεται έξω από το νερό. Αυτό συμβαίνει εξαιτίας της απάτης των χρωμάτων στην όψη με αποτέλεσμα να δημιουργείται ταραχή μέσα στην ψυχή ένα μπέρδεμα που την απομακρύνει ολοένα και περισσότερο από την αλήθεια 21. Από μία άποψη όπως αναφέρει και ο Μ. Ανδρόνικος ο ζωγράφος κατεβαίνει στο επίπεδο ενός θαυματοποιού που δε θεωρείται τίποτα περισσότερο από έναν απατεώνα 22. Αυτές οι απάτες των αισθήσεων και των ζωγράφων μπορούν να ξεπεραστούν μόνο αν έχουμε ως οδηγό τη μέτρηση, την αρίθμηση και το ζύγισμα, γιατί ανήκουν στο πεδίο της λογικής που είναι το ευγενέστερο μέρος της ψυχής. Μας βοηθούν στην καταπολέμηση των ψευδαισθήσεων εφό- 20 Πολιτεία 603 a b. Μετάφραση Κ.Δ. Γεωργούλης. 21 Πολιτεία 602 c. 22 Μ. Ανδρόνικος, Πλάτων και Τέχνη, σ

23 σον μας δίνουν σταθερά αποτελέσματα 23. Ο Πλάτων στο σημείο αυτό δίνει ξεκάθαρο προβάδισμα στη λογική, η οποία χαρίζει στην ψυχή ηρεμία, διώχνοντας την ταραχή που προκαλούν οι ψευδαισθήσεις. Η ζωγραφική λοιπόν και η ποίηση έχουν κάτι το κοινό: τη μίμηση. Η πρώτη απευθύνεται στην όψη ενώ η δεύτερη έχει να κάνει με την ακοή 24. Ωστόσο και οι δύο αυτές μορφές τέχνης απευθύνονται στο άλογο μέρος της ψυχής το οποίο προκαλεί ταραχή και όχι στο λογιστικό το οποίο χαρίζει τη γαλήνη στο πνεύμα του ανθρώπου. Με την τριμελή διάκριση της ψυχής κατά τον Πλάτωνα προκύπτουν τρείς αρετές η σοφία, η ανδρεία και η σωφροσύνη. Ωστόσο, δεν πρόκειται για ίσης αξίας τομείς, καθώς το λογιστικό εξαιτίας της θείας προέλευσης του είναι επιφορτισμένο να κυβερνά. Από την άλλη το θυμοειδές συνεπικουρεί ενώ το επιθυμητικό ως το πιο άπληστο και γι αυτό κατώτατο μέρος της ψυχής χρειάζεται τη καθοδήγηση των δύο πρώτων. Η καλλιτεχνική δημιουργία είναι εύλογο ό,τι λειτουργεί στη βάση του επιθυμητικού μέρους προκρίνοντας το και κατά επέκταση αναιρώντας την όποια αρμονία κάτω από την οποία τελεί η ψυχή. Τα αποτελέσματα που επιφέρει αυτή η δυσαρμονία δε μπορεί παρά να έχουν αρνητικές επιπτώσεις για τον άνθρωπο και άρα για την κοινωνία, εφόσον ο άνθρωπος νοείται ως πολιτικό όν. 23 Πλάτωνος Πολιτεία 602 e. 24 Πλάτωνος Πολιτεία 603 b. 19

24 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Συμπερασματικά, λοιπόν, στο 10 ο βιβλίο της Πολιτείας η κύρια φιλοσοφική θέση του Πλάτωνα είναι η καταδίκη της μιμητικής τέχνης και ως εκ τούτου της ζωγραφικής από την άποψη ότι δεν πλησιάζει την έννοια του αγαθού. Βέβαια από την προσπάθεια του αυτή προκύπτει και ένας ορισμός της μίμησης, ο πρώτος που έχουμε ως αισθητικός όρος, αλλά αυτό πηγάζει μάλλον παρεμπιπτόντως, παρά ως αυτοσκοπός. 25. Κατά μία έννοια το πλατωνικό Αγαθό στην προκειμένη περίπτωση ταυτίζεται με την αλήθεια, γι αυτό και η ζωγραφική από άποψη ηθικής και γνωσιοθεωρίας καταδικάζεται ως απάτη. Το αποτέλεσμα αυτής της απάτης είναι η διαφθορά των πολιτών στην ιδανική κοινωνία. Ειρωνικό αν σκεφτεί κανείς ότι γι αυτόν ακριβώς το λόγο (διαφθορά) καταδικάστηκε ο δάσκαλος του Πλάτωνα! Έτσι ολόκληρη η Πολιτεία, αλλά ειδικότερα το τελευταίο βιβλίο αποτελεί μία πολεμική κατά της Τέχνης. 25 Βλ. Μ. Ανδρόνικος, Πλάτων και Τέχνη, σ

25 3. Η έννοια της ζωγραφικής μίμησης στον «Κρατύλο» του Πλάτωνα Μέρος του προβληματισμού του Πλάτωνα πάνω στην τέχνη της ζωγραφικής διατυπώνεται στο έργο του «Κρατύλος», έργο το οποίο κατατάσσεται στα έργα της δεύτερης περιόδου, στους διαλόγους της «μεταβατικής ή μέσης περιόδου» κατά την οποία γράφτηκαν οι διάλογοι εναντίον των σοφιστών «Γοργίας», «Μένων», «Εὐθύδημος», «Ἱππίας Μείζων», «Ἱππίας Ἐλάσσων» και «Μενέξενος». Στον «Κρατύλο» ο Σωκράτης αντιμάχεται τον Κρατύλο και τον Ερμογένη. Παρ ότι η εικόνα που μοιάζει προς το πραγματικό αντικείμενο, ωστόσο δεν αποτελεί τέλειο πανομοιότυπο του, δηλαδή δεν αποτελεί καθρεπτιζόμενο είδωλο (πρβλ. κεφ.2). Αυτήν είναι η βασική θέση του φιλοσόφου και θα μπορούσαμε να πούμε ότι α- ποτελεί και στόχο του διαλόγου Βλ.Θ. Παρισάκη, «Ο Πλάτων και η ζωγραφική» σ.250, Ελληνική Φιλοσοφία και Καλές Τέχνες,Αθήνα

26 3.1 Το όνομα και η εικόνα ως μίμηση Το φιλοσοφικό πρόβλημα στον Κρατύλο είναι εάν υπάρχει άμεση νοηματική σχέση μεταξύ ονόματος και πράγματος. Το κυρίως ζητούμενο είναι το πώς θα εννοήσουμε αυτή τη μεταξύ τους μιμητική σχέση. 27 Αρχικά λοιπόν, ο Πλάτων προσπαθεί να εξιχνιάσει τι είδους μίμημα είναι το όνομα γι αυτό και προχωρά σε μια σειρά από διαδοχικά παραδείγματα. Αν κάποιος,λέει ο Πλάτων, θέλει να μιμηθεί ένα άλογο που τρέχει, θα κάνει το κορμί του όσο πιο όμοιο μπορεί με εκείνο ή θα πάρει όμοιες στάσεις (423a). Ό,τι κάνουμε λοιπόν με το σώμα μας και τη στάση που το δώσαμε για να εκφράσουμε σε κάποιον άλλο την εικόνα ενός αλόγου που τρέχει, μπορούμε να το πετύχουμε με τη γλώσσα και τη φωνή: να μεταχειριστούμε λέξεις, που δεν είναι τίποτα άλλο από ένα μέσο μίμησης με τη φωνή, ενός πράγματος που το μιμείται και το ονομάζει όποιος μιμείται με τη φωνή όταν μιμείται (423 b). Ένας ορισμός όμως, όπως ο παραπάνω, είναι πολύ εύκολο να οδηγήσει σε παρανόηση, γι αυτό λοιπόν υπάρχει και η ανάγκη δεύτερου παραδείγματος το οποίο παραθέτει ο Πλάτων παρακάτω. Λέει λοιπόν ο φιλόσοφος ότι όσοι μιμούνται τα πρόβατα κι τους πετεινούς και τα άλλα ζώα είναι υποχρεωμένοι, σύμφωνα με το προηγούμενο ορισμό να πούνε πως τα ονομάζουν. Αυτό όμως δεν θα ήταν σωστό. Γιατί «ονομάζω» δεν σημαίνει αυτή τη μίμηση την απλώς ηχητική, αλλά κάτι που χωρίς να στηρίζεται στη φωνή έχει διαφορετική και πλατύτερη σημασία και περιεχόμενο (423 c-d). Έτσι, λοιπόν, συμπεραίνει ότι η μίμηση που πετυχαίνουμε με το 27 Βλ. Θ. Παρισάκη, «Πλάτων και η ζωγραφική», σ. 250,Ελληνική Φιλοσοφία και Καλές Τέχνες,Αθήνα

27 όνομα δεν αναφέρεται ούτε στον ήχο του ονομαζόμενου πράγματος (γιατί τότε θα συγχέονταν με τη μουσική), ούτε στη μορφή και το χρώμα του (ότι είναι χαρακτηριστικό ζωγραφικής). Το όνομα λοιπόν δεν είναι μίμηση παρά σύμβολο που σημαίνει κάποιο αντίστοιχο αντικείμενο. Ο Πλάτων για να ολοκληρώσει το νόημα της μίμησης προχωρά σε μία αναγκαστική συνάντηση της ζωγραφικής και της μουσικής. Γιατί και τα ζωγραφικά έργα, με διαφορετικό βέβαια από τα ονόματα τρόπο, μιμούνται κάποια πράγματα (430 b). Η μίμηση αυτή όμως έχει ένα ορισμένο χαρακτήρα και γίνεται με κάποιο άλλο τρόπο. Είναι μίμηση των σχημάτων και των χρωμάτων που έχουν τα πράγματα (423 d) και γίνεται με τη σύνθεση των υλικών χρωμάτων, που έχουν στη διάθεσή τους οι ζωγράφοι κι αποτελούν τα πρώτα στοιχεία και την ύλη της μίμησης αυτής, αντίστοιχα προς τα γράμματα και τις συλλαβές που θα σχηματίσουν το μίμημα που ο- νομάζεται όνομα. Με τα γράμματα και τις συλλαβές οφείλει το ό- νομα να μιμηθεί την ουσία του πράγματος (423 a). Η έκφραση της ουσίας των όντων γίνεται επομένως με λέξεις. 23

28 3.2 Καλές και κακές εικόνες ορθά και ψευδή ονόματα Μέχρι στιγμής στο διάλογο προκύπτει ότι κατά τον Σωκράτη, ο νομοθέτης έχει δημιουργήσει για κάθε ον ένα σημείο και ένα ό- νομα και κατ αποτίμηση τους συνθέτει όλα τα υπόλοιπα, η δε ορθότητα των ονομάτων συνίσταται σ αυτό. Στη συνέχεια ακολουθεί η συζήτηση μεταξύ Κρατύλου και Σωκράτη. Ο δεύτερος επιδοκιμάζει όσα έχει πει μέχρι εκείνη τη στιγμή ο Σωκράτης. Ο Σωκράτης υποστηρίζει πως το όνομα όπως και το ζωγράφισμα αποτελεί απομίμηση του πράγματος. Χαρακτηριστικά λέει ότι στη δημιουργία της ζωγραφικής σύνθεσης που είναι ένα είδος μίμησης, μπορούμε να διακρίνουμε βαθμούς επιτυχίας και τελειότητας κι έτσι να κρίνουμε και να χαρακτηρίσουμε τον ζωγράφο (429 a). «Ζωγράφοι εἰσὶ(ν) που οἱ μὲν χείρους οἱ δὲ ἀμείνους; Πάνυ γε» και (431 e). Κατά τον ίδιο τρόπο, όπως ακριβώς συμβαίνει με το ζωγράφο έτσι κι εκείνος που απομιμείται με τις συλλαβές και τα γράμματα την ουσία των πραγμάτων, αν αποδώσει στα πράγματα όλα όσα τους ταιριάζουνε, η εικόνα θα γίνει ωραία και αυτό είναι το όνομα το ορθό όνομα. Αν όμως παραλείψει ή προσθέσει λίγα, θα γίνει μεν εικόνα όχι όμως ωραία. Επομένως, άλλα ονόματα θα είναι καλά φτιαγμένα (ορθά) κι άλλα κακά (ψευδή). Έτσι και στην περίπτωση των ονομάτων, άλλος θα είναι καλός δημιουργός κι άλλος κακός όπως συμβαίνει και με τις τέχνες. 24

29 3.3 Η ορθότητα μιας εικόνας Στη σκέψη του Πλάτωνα η μίμηση έχει φθάσει να είναι σύμβολο πλατύ και όχι δουλική απομίμηση. Για τον λόγο αυτό η άποψη που διατυπώθηκε, ότι δηλαδή, η αφαίρεση ή η πρόσθεση χρωμάτων και σχημάτων σε ένα ζωγράφημα καταστρέφουν την εικόνα, που οδηγεί σε κακή δημιουργία δεν αντιπροσωπεύει τον Πλάτωνα. Σωστή μίμηση δεν σημαίνει καθόλου καινούργια δημιουργία του ίδιου του αντικειμένου. Η μίμηση περιορίζεται σε εξωτερικά ολωσδιόλου σημεία, όπως είναι το σχήμα και το χρώμα (432 b) και (421 l). «μὴ μόνον τὸ σὸν χρῶμα καὶ σχῆμα ἀπεικάσσεν ὥσπερ οἱ ζωγράφοι». «οὓ καὶ οὐσία δοκεῖ σοι εἶναι ἑκάστῳ, ὥσπερ καὶ χρῶμα καὶ ἅ νυν δή ἐλέγομεν;» Μία εικόνα λοιπόν, δε χρειάζεται να είναι ακριβές αντίγραφο του πράγματος αλλά να παρουσιάζει το ουσιώδες χαρακτηριστικό του. Η απομίμηση, λοιπόν, όσo πιο πιστή είναι σε όσο μεγαλύτερη σχέση ταυτότητας με τον εαυτό της βρίσκεται, τόσο μακραίνει από εκείνο που ο Πλάτων ονομάζει και θεωρεί εδώ «μίμησις»(432 b). «ἀλλὰ τὸ ἐναντίον οὐδὲ τὸ παράπαν δέη πάντα ἀποδοῦναι οἷον ἐστί ὅ εἰκάζει, εἰ μέλλει εἰκὼν εἶναι». Η εικόνα λοιπόν, από τη φύση της είναι αναγκασμένη να σταθεί έξω από την ουσία του αντικειμένου. Στην περίπτωση του ονόματος συμβαίνει ότι ακριβώς συμβαίνει και με τις εικόνες. Το όνομα είναι και αυτό μια εικόνα. Και για να μείνει εικόνα αρκεί να παρουσιάζει το ουσιώδες χαρακτηριστικό του πράγματος που ονομάζει. Τότε η εικόνα αυτή θα έχει αξία ακόμα κι αν δε περιλαμβάνει όλα τα κατάλληλα χαρακτηριστικά. 25

30 Οι όροι ενός ονόματος για να είναι σωστοί, πρέπει το όνομα να έχει και τα κατάλληλα γράμματα κι αυτά να μοιάζουν με τα πράγματα. Επομένως, όσα είναι καλά έχουν δοθεί κατ αυτόν τον τρόπο. Αν όμως κάποιο δε δόθηκε καλά, ίσως το περισσότερο μέρος του αποτελείται από κατάλληλα και όμοια γράμματα, αφού είναι εικόνα, θα έχει όμως κάποιο ακατάλληλο εξαιτίας του οποίου δεν είναι καλοφτιαγμένο το όνομα (433 d). Ο Σωκράτης προσπαθεί να ανατρέψει την άποψη του «Κρατύλου» και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι είναι δυνατό να γνωρίζουμε τα πράγματα χωρίς τη βοήθεια των ονομάτων, αν είναι ορθά. Συνεχίζει λέγοντας ότι πρέπει να μαθαίνουμε τα πράγματα όχι από τα ονόματα αλλά πολύ περισσότερο από τον ίδιο τους τον εαυτό, αφού τα ονόματα είναι μόνο εικόνες (439 b). Ο Πλάτων μέσα από τον διάλογο αυτόν, θέλει να πει ότι το πρόβλημα της δημιουργίας της γλώσσας δεν πρέπει να συζητείται υπό το πρίσμα της αντίθεσης «φύσει» και «νόμ». Εκδηλώνει, λοιπόν, εδώ την πίστη του προς τη επιστημονική έρευνα της πραγματικότητας όντας θερμός οπαδός της επιστημονικής έρευνας της γλώσσας. 26

31 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Όπως και στην «Πολιτεία» έτσι και στον «Κρατύλο» ο Πλάτων ρίχνεται και πάλι στη μάχη εναντίον της μίμησης. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του διαλόγου δεν αφορά τώρα την ηθική διάσταση της μίμησης, αν και αυτή λανθάνει στο έργο, αλλά στην ίδια την οντολογία της μίμησης. Η ουσία αυτής της οντολογίας έγκειται στο ότι η εικόνα αφενός δε μπορεί και αφετέρου δε πρέπει να ταυτίζεται με το πράγμα, διότι τότε αντί για εικόνα θα προέκυπτε ένα δεύτερο πράγμα. Η λειτουργία της εικόνας θυμίζει απλώς το παρόμοιο, αλλά σε καμιά περίπτωση πανομοιότυπο πράγμα. Ως εκ τούτου η αλήθεια δεν προκύπτει από την εικόνα αλλά από το ίδιο το πράγμα. Εδώ ακριβώς έγκειται η λανθάνουσα ηθική διάσταση της μίμησης στην οποία προαναφερθήκαμε. Δηλαδή, η αναγνωρισιμότητα του φυσικού αντικειμένου προσεγγίζει απλώς την αλήθεια, αλλά η μίμηση παραμένει μία πλάνη. 28 Όπως επισημαίνει και ο Ανδρόνικος στο έργο του «Ο Πλάτων και η Τέχνη» οι πλατωνικές θέσεις γύρω από τη μίμηση και ειδικότερα τη ζωγραφική αποτελούν σημαντική εξέλιξη στη σκέψη του φιλοσόφου. Αν και κατά τον Ανδρόνικο το γραπτό κείμενο δεν αποτυπώνει πλήρως τις ιδέες του Πλάτωνα. Εδώ έχουμε μια πιθανή αναφορά του ίδιου στη θεωρία των Άγραφων Δογμάτων Βλ.Θ. Παρισάκη, «Ζωγραφική απεικόνιση και πραγματικότητα.η αναλογία του καθρέφτη και η αριστοτελική μίμηση»σελ Βλ. Μ. Ανδρόνικος, Πλάτων και Τέχνη σελ

32 4. Η φύση της εικόνας και του ειδώλου στο «Σοφιστή» του Πλάτωνα Ο «Σοφιστής», ο «Παρμενίδης», ο «Θεαίτητος» και ο «Πολιτικός» κατατάσσονται στα έργα της ώριμης και γεροντικής ηλικίας του Πλάτωνα. Τα έργα της τετραλογίας αυτής χαρακτηρίζονται ως τα κυριότερα διαλεκτικά ή μεταφυσικά έργα του. Ένα από τα κύρια, αν όχι το κυριότερο, μοτίβα στους Πλατωνικούς διαλόγους χαρακτηρίζεται από το μένος που αποπνέει ο Πλάτωνας εναντίον των σοφιστών. Αυτό πηγάζει από την πεποίθηση του ότι οι σοφιστές δεν είναι παρά κατ επάγγελμα δάσκαλοι μιας πολιτικής τέχνης που με τίποτα δε συνάδει με τη πολιτική φιλοσοφία του ίδιου του Πλάτωνα. Επομένως οι σοφιστές αποτελούν μιμήματα των φιλοσόφων με τους φιλοσόφους να τίθενται ως τα όντως όντα. Εντέχνως ο Πλάτωνας αποτυπώνει στον «Σοφιστή» αυτή την άποψη βάζοντας στη θέση της ζωγραφικής τη σοφιστική ό- πως, δηλαδή, η ζωγραφική ως μίμηση ξεγελά τον θεατή, έτσι και η σοφιστική εξαπατά τον μαθητευόμενο. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι λόγω της απατηλής της φύσης η σοφιστική δεν έχει θέση στην πλατωνική Πολιτεία. 30 Το άγγιγμα της ζωγραφικής στο «Σοφιστή» γίνεται στο ίδιο ακριβώς σημείο που είχε γίνει στην Πολιτεία, στη φαινόμενη παντοδυναμία που δείχνει ο ζωγράφος, καθώς με τον τρόπο του δημιουργεί όλο τον αισθητό κόσμο. Ο Πλάτων όμως εδώ δεν προσπαθεί, απλά να παρομοιάσει το σοφιστή με το ζωγράφο αλλά να κοιτάξει τα κοινά τους σημεία που κλείνουν στο ουσιαστικό τους βάθος. Έ- 30 Βλ. Θ. Παρισάκη, «Πλάτων και ζωγραφική» σ. 230,Ελληνική Φιλοσοφία και Καλές τέχνες, Αθήνα,

33 τσι, λοιπόν, ο βηματισμός της σκέψης του είναι πιο αργός αλλά συνάμα πιο αποφασιστικός και σίγουρος όπως αναφέρει και ο Μ,Ανδρόνικος Βλ.Μ. Ανδρόνικος, Πλάτων και Τέχνη, σ

34 4.1 Το περιεχόμενο του «Σοφιστή» Στη συζήτηση που γίνεται μεταξύ των προσώπων του διαλόγου αρχίζει η προσπάθεια να βρεθεί ο ορισμός του «Σοφιστή». Ο Πλάτων λοιπόν, υιοθετεί την άποψη ότι μια αρχή φωτίζεται καλύτερα με τα απλούστερα πράγματα 32. Έτσι λοιπόν, γίνεται αρχικά προσπάθεια ορισμού του ψαρά που ψαρεύει με το αγκίστρι. Ο ακριβής ορισμός του ψαρά που ψαρεύει με το αγκίστρι γίνεται με τη μέθοδο της διχοτομικής διαίρεσης, των ειδών, της α- κριβούς λογικής διαίρεσης ενός γένους στα συστατικά του είδη. Μέθοδος χαρακτηριστική του Πλάτωνα και της ακαδημίας. Το επάγγελμα του ψαρά τοποθετείται στο χώρο της τέχνης. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί η χρήση του όρου μιμητική από τον Πλάτωνα. Η τέχνη στο χωρίο αυτό (219 a-e) χωρίζεται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: την παραγωγική τέχνη (ποιητική) και την αποχτητική. Στην ποιητική τέχνη εντάσσεται από τη μια μεριά η μιμητική ( η τέχνη που φτιάχνει ομοιώματα) και από την άλλη η γεωργία και κάθε άλλη εργασία που υπηρετεί το ανθρώπινο κορμί, καθώς και κάθε άλλη εργασία, και κάθε τέχνη που κατασκευάζει όσα ονομάζονται έπιπλα και σκεύη. Η ποιητική αποκτά την ουσιαστικότητά της. Γιατί καθετί που ενώ αρχικά δεν υπάρχει κάποιος ύστερα το φέρνει στην κατάσταση της ύπαρξης λέμε πως είναι «ποίημα» και αυτός που το έφερε στην ύπαρξη λέμε πως είναι «ποιητής». Έτσι η μιμητική στέκεται δίπλα στις πιο σημαντικές ε- νέργειες του ανθρώπου, που όχι μόνο τον κάνουν να ζει, αλλά τον ανεβάζουν πάνω απ όλα τα δημιουργήματα της φύσης, καθώς απο- 32 Βλ.Taylor A.E., Πλάτων: ο άνθρωπος και το έργο του, μτφρ. Ιορδάνης Αρζόγλου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Α θήνα 2003, σ

35 δεικνύουν τη δύναμη που έχει να δημιουργήσει κάτι, δηλαδή να το φέρει από την ανυπαρξία στην ύπαρξη. Η μιμητική τέχνη στον Σοφιστή, δεδομένης της πολλαπλής διαίρεσης των τεχνών, που προηγήθηκε, παύει να αφορά οτιδήποτε σχετίζεται με την υλική ανάγκη του ανθρώπου. Πολύ σημαντική είναι η παρατήρηση του Ανδρόνικου και ίσως αποτελεί τομή στη σκέψη του Πλάτωνα, ότι ο καθρέφτης πλέον δεν εκφράζει τη μίμηση στη πληρότητα της. 33 Δίνονται λοιπόν πολλοί διαφορετικοί ορισμοί οι οποίοι δεν ικανοποιούν τον Πλάτωνα καθώς βαθύτερος στόχος του όπως προείπαμε είναι η ουσιαστική διαφορά ανάμεσα σε φιλόσοφο και σοφιστή. 33 Βλ. Μ. Ανδρόνικος, Ο Πλάτων και η Τέχνη, σελ

36 4.2 To οντολογικό πρόβλημα του «Σοφιστή» Στη συνέχεια του διαλόγου προκύπτει το πρόβλημα για το «μη ον». Ο σοφιστής παρουσιάζεται ως αναλογικός δηλαδή.ως αντιπαραθέτης λόγων, γι αυτό λοιπόν επιχειρεί να ανακαλύψει παντού αντινομίες και το μυστικό της σοφιστείας του συνίσταται ακριβώς στην τέχνη να εμφανίζεται ως πρωταγωνιστής. Έτσι λοιπόν, σ αυτό το σημείο ο σοφιστής παρομοιάζεται με το ζωγράφο, θαυματοποιό (235b). Ο ζωγράφος είναι ένας άνθρωπος, που παραπλανά τα μικρά παιδιά δείχνοντας τους εικόνες, ψεύτικα ομοιώματα διαφόρων πραγμάτων, από αρκετά μεγάλη απόσταση. Έτσι και ο σοφιστής είναι ένας μάγος, ένας μιμητής που φαίνεται ότι τα ξέρει όλα ενώ το μόνο που κατέχει πραγματικά είναι ψεύτικες δοξασίες και υποκειμενικές γνώμες για τα πράγματα. Ο Πλάτωνας παρουσιάζει το έργο του ζωγράφου να δίνει την εντύπωση ενός παιχνιδιού (234 α ) που χρειάζεται όμως τέχνη. Η τέχνη του ζωγράφου και του σοφιστή μπορούν να ξεγελάσουν τους ανθρώπους, μάλιστα τους νέους που δεν έχουν μυαλό να σκεφτούν. Υπάρχει και άλλη μία ιδιαιτερότητα όσον αφορά τη μιμητική τέχνη στο «Σοφιστή» Διακρίνεται σε εικαστική και φανταστική. Σε καλλιτεχνικό επίπεδο η πρώτη αποτυπώνει επακριβώς το αντικείμενο, ενώ η δεύτερη τα αλλοιώνει. Ο σκοπός αυτής της αλλοίωσης είναι να αποτυπωθεί το αντικείμενο σαν αληθινό για κάποιον που το βλέπει από μακριά. 34 Σε οντολογικό επίπεδο το αποτέλεσμα παραμένει ίδιο καθώς και στις δύο περιπτώσεις το μοντέλο εμφανίζεται σαν να επρόκειτο για τέλεια μίμηση. Η παραπάνω άποψη όμως ακυρώνεται από το κορυφαίο επίτευγμα του Σοφιστή, τη θεμελίωση αυτονομίας της εικόνας. Αν η ορθή αντίληψη της μίμησης προϋποθέτει το να είναι σε θέση ο θεατής να διακρίνει τη διαφορά ανάμεσα στα πράγματα και τις μιμήσεις, να συνειδητοποιεί ότι η εικόνα είναι ένα αυτό- 34 Βλ. Θ. Παρισάκη, «Ζωγραφική απεικόνιση και πραγματικότητα η αναλογία του καθρέφτη και η Αριστοτελική μίμηση»σ

37 νομο αντικείμενο διαφορετικού είδους από το πραγματικό που εικονίζει και ότι η ομοιότητά τους είναι απλώς φαινομενική, τότε ο ορισμός του ειδώλου στον σοφιστή εξασφαλίζει την παραπάνω προϋπόθεση: Είδωλο είναι «ένα άλλο πράγμα καμωμένο να μοιάζει ολότελα στο αληθινό». «Τὶ δῆτα εἴδωλον ἂν φαῖμεν εἰ πλὴν γε τὸ πρὸς τ ἀληθινὸν ἀφομοιωμένον ἕτερον τοιοῦτον». Σύμφωνα με το άρθρο της Θ, Παρισάκη Ζωγραφική απεικόνιση και πραγματικότητα «Το είδωλο λοιπόν είναι ένα πράγμα που μοιάζει αληθινό ενώ δεν είναι. Το είδωλο δεν είναι αληθινό, με την έννοια ότι δεν υπάρχει όπως το πραγματικό ον (τό ὄντως ὄν), αλλά είναι απλώς Ἐοικὸς. Αυτό όμως που μοιάζει με το αληθινό ον, ἐοικὸς, υπάρχει κι αυτό κατά κάποιο τρόπο. Δεν υπάρχει βέβαια όπως το αρχέτυπο του, υπάρχει όμως ως ομοίωμα, διατηρεί μια οντολογική υπόσταση χάρη στην ετερότητα του» 35. Όταν λέμε μη ον» «δε λέμε κάτι αντίθετο προς το ον αλλά μόνο διαφορετικό. «Ὁπόταν τό μή ὄν λέγωμεν οὐκ ἐναντίον τι λέγομεν τοῦ ὄντος ἀλλ ἕτερον μόνον (257b). 35 Βλ. Θ.Παρισάκη. «Ζωγραφική απεικόνιση και πραγματικότητα. Η αναλογία του καθρέφτη και η Αριστοτελική μίμηση», σ

38 4.3. Η διαίρεση των τεχνών και ο τελικός ορισμός του σοφιστή Οι σοφιστές υποστηρίζουν λοιπόν ότι δε μπορεί να υπάρχει ψεύτικος λόγος και ψεύτικη δοξασία, αφού το «μη ον» δεν υπάρχει, σε αντίθεση με τον Πλάτωνα ο οποίος απέδειξε ότι το «μη ον» υπάρχει και ταυτίζεται με τη διαφορά αποτελώντας καθολικό και κατηγοριακό γνώρισμα των πραγμάτων. Ο φιλόσοφος καλείται τώρα να εξετάσει αν το καθολικό αυτό χαρακτηριστικό μπορεί να συνδυαστεί με τον λόγο και τη γνώμη (260a-264b), καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν ομοιώματα και φαντάσματα και επιστρέφει στη προσπάθεια ορισμού της σοφιστικής ως κλάδου της τέχνης παραγωγής εικόνων (264c). Στη συνέχεια λοιπόν γίνεται η τελική διαίρεση των τεχνών για να βρει τον ορισμό του σοφιστή. Η τέχνη στο χωρίο 219a-e χωρίζεται στην παραγωγική και αποχτητική τέχνη. Η τέχνη του σοφιστή κατατάσσεται στη παραγωγική τέχνη. Η παραγωγική τέχνη με τη σειρά της χωρίζεται σε θεϊκή και ανθρώπινη. Η διαφορά τους έγκειται στο ότι ο θεός δημιουργεί όλα τα υπαρκτά πράγματα χωρίς προϋπάρχον υλικό (φυσικά πράγματα) ενώ η ανθρώπινη δημιουργία συνίσταται απλώς στην παραγωγή νέων συνδυασμών από υλικά που πρωτοδημιούργησε ο Θεός (τεχνητά πράγματα). Στη συνέχεια και η θεϊκή και η ανθρώπινη τέχνη διακρίνονται σε δημιουργία πραγματικών στοιχείων και δημιουργία εικόνων (ομοιωμάτων). Τα θεϊκά αυτούσια πράγματα είναι οι άνθρωποι, τα ζώα κ.λ.π., ενώ τα φυσικά ομοιώματα τους είναι τα όνειρα, οι σκιές που ρίχνει το φως, οι αντανακλάσεις σε γυαλιστερές επιφάνειες κλπ. Τα τεχνητά αυτούσια πράγματα είναι π.χ. το χτισμένο σπίτι, ενώ τα τεχνητά ομοιώματα είναι π.χ. το ζωγραφισμένο σπίτι. Τα τεχνητά ομοιώματα είναι ή ακριβείς απεικονίσεις ή φαντάσματα. Τα φαντάσματα πάλι είναι δύο ειδών: εκείνα που παράγονται με χρήση εργαλείου (λ.χ. το πινέλο του ζωγράφου) και εκείνα που ο παραγωγός τους δρα ο ίδιος ως εργαλείο (αν λ.χ. κάποιος ηθοποιός με τις χειρονομίες του εκφράσεις του προσώπου του και τη φωνή του μιμηθεί ή την ομιλία του θεόκτητου. Η τελευταία κατηγορία αποτελεί τη μιμητική τέχνη. 34

39 Αλλά και η μίμηση είναι δύο ειδών. Μπορεί κανείς να μιμηθεί γνωρίζοντας καλά αυτό που θέλει, μπορεί όμως και να μιμηθεί κάτι χωρίς να το ξέρει. Η πρώτη μίμηση είναι η επιστημονική και η δεύτερη η δοξασιομιμητική. Η δοξασιομιμητική είναι και αυτή δύο ειδών. Μπορεί κάποιος να μιμείται κάτι που δεν το ξέρει πιστεύοντας ειλικρινά πως το γνωρίζει, μπορεί όμως κάποιος να μιμείται κάτι που δεν το ξέρει, γνωρίζοντας καλά πως δεν το ξέρει και έτσι να υποκρίνεται συνειδητά. Ο σοφιστής επαγγελματίας έχει τόση πείρα στους λόγους ώστε αποκλείεται να αποτελεί απλώς ειλικρινά δοξασιομιμητή, να μην υ- ποψιάζεται δηλαδή το αβάσιμο των λόγων του. Ο υποκριτής δοξασιομιμητής μπορεί να ασκεί την τέχνη της απάτης είτε εκφωνώντας μακροσκελείς λόγους σε πολυπληθές, ακροατήριο είτε σε σύντομες συζητήσεις με συγκεκριμένα άτομα, τα οποία επιχειρεί να τα εμπλέξει σε αντιφάσεις. Ο πρώτος τύπος απατεώνα είναι ο δημοσιορήτορας, ο ανέντιμος λαοπλάνος, που ποζάρει ως δημόσιος άντρας και ο δεύτερος είναι ο σοφιστής.που προσποιείται τον σοφό και πλάθει με τα λόγια μία συνειδητή ψεύτικη γνώση για να ξεγελάσει τους συνομιλητές του (268c). Έτσι ο Πλάτωνας κατόρθωσε να καταδικάσει τους συγκαιρικούς αντιπάλους του χωρίς πια την κατηγορία για χρηματισμό, αλλά με την κατάκριση πως είναι συνειδητοί απατεώνες. 35

40 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Όπως είναι γνωστό κανένα έργο του Πλάτωνα δεν έχει ως μοναδικό του αντικείμενο τη ζωγραφική τέχνη. Παρ όλα αυτά η τέχνη γενικότερα,είναι παρούσα σε πολλούς διαλόγους με κυριότερα την Πολιτεία, τον Ιππία Μείζωνα, τον Ιππία Ελάττωνα και τον Σοφιστή. Πολύ σωστά ο Ανδρόνικος αναφέρει ως Πλατωνική μίμηση,ότι ονομάζουμε σήμερα καλές τέχνες. Τονίζεται η υποκειμενική διάσταση της Πλατωνικής μίμησης, η οποία ούτως ή άλλως εξαρτάται από τον αντικειμενικό κόσμο. Αυτό όμως δεν αφαιρεί τίποτα από την αυτοτέλεια της πλατωνικής θέσης. 36 Στον Σοφιστή ο Πλάτωνας προχωρά στην κατανόηση της ουσιαστικής ταυτότητας ανάμεσα στο σοφιστή και το ζωγράφο. Ο ζωγράφος είναι σοφιστής που δουλεύει και εξαπατά με το λόγο και τις ψεύτικες δοξασίες. Τα μέσα τους διαφέρουν, όμως ο σκοπός και ο τρόπος που τα χρησιμοποιούν είναι ο ίδιος. Έτσι, μπορεί κανείς να κατανοήσει πως ο ζωγράφος από αυτήν την οντολογική σκοπιά, δεν είναι δυνατό να βρει καμία δικαίωση όπως και ο σοφιστής. 36 Βλ.Μ. Ανδρόνικος, Ο Πλάτωνας και η Τέχνη, σ

41 5. Η ζωγραφική μίμηση στο Φίληβο του Πλάτωνα Ο Φίληβος είναι ο διάλογος, το έργο εκείνο του Πλάτωνα τον οποίο μελετώντας το, είμαστε υποχρεωμένοι να εγκαταλείψουμε όλους τους προηγούμενους ισχυρισμούς που είχαμε κάνει για τη μίμηση. To θέμα του διαλόγου αφορά το αγαθό, το οποίο είναι μικτό δηλαδή προέρχεται από την ανάμειξη ηδονής και φρόνησης 37. Ως αγαθό εννοείται η ευδαιμονία του βίου.παρ ότι η φρόνηση είναι μία αναμενόμενη για τον Πλάτωνα φιλοσοφική έννοια, αντίθετα η ηδονή μάλλον ξενίζει και άρα υποθέτουμε ότι είναι διαφορετικής υφής από ότι εννοούμε σήμερα. Η ζωγραφική δεν μπορεί να βρει δικαίωση στη συνείδηση του αληθινού φιλοσόφου δηλ. στη συνείδηση του ανθρώπου. Η ηδονή που προκαλεί δεν είναι αληθινή αλλά επίπλαστη και επιφανειακή γιατί η ταραχή που προκαλεί είναι πολύ πιο μεγάλη. Γι αυτό και η αληθινή φρόνηση δεν είναι δυνατό να την ανεχτεί συμπαραστάτη της. 37 Βλ.Θ. Παρισάκη, «Πλάτων και Ζωγραφική» σ.232, Ελληνική Φιλοσοφία και Καλές Τέχνες,Αθήνα

42 5.1. Καθαρές και αμιγείς ηδονές Οι απόψεις του Πλάτωνα στον Φίληβο (51b-d, 52d, 52e-53b) θα έλεγε κανείς ότι έχουν χαρακτήρα αισθητικό και δεν αποτελούν απλά μεταφυσικές κρίσεις του φιλοσόφου. Στην ουσία το πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο Πλάτων στο διάλογο αυτό είναι οντολογικής φύσεως και σαν τέτοιο προσπαθεί να το λύσει. Παρότι οι ηδονές θα περίμενε κανείς να εξοβελίζονται πλήρως από τον Πλάτωνα, ωστόσο κάτι τέτοιο δε συμβαίνει. Αν θεωρήσουμε ότι, όπως λέει και ο Ανδρόνικος στο πλαίσιο της συμμετρίας της ζωής, ο φιλόσοφος επιχειρεί να ταξινομήσει τα στοιχεία, τότε μένει χώρος στην ιδανική κοινωνία για κάποιες από τις ηδονές. Πρόκειται αυστηρώς για τις καθαρές ηδονές - και εδώ συναντούμε ξανά την επιμονή του Πλάτωνα για την αλήθεια. Η καθαρότητα προϋποθέτει την εμμετρία, δηλαδή το στοιχείο του μέτρου και εδώ ο Πλάτωνας α- φήνει, ίσως, να φανεί η επιρροή του από τον Ηράκλειτο κάτι που επίσης είναι εμφανές και στον Κρατύλο. Ως αποτέλεσμα αυτού στην ιεραρχία των αξιών εισέρχονται και κάποιες ηδονές 38. Ο φιλόσοφος λοιπόν διακρίνει τις ηδονές σε καθαρές και μικτές αιτιολογώντας τούτο το διαχωρισμό. 38 Βλ.Μ. Ανδρόνικος, Πλάτων και Τέχνη, σελ

43 Οι καθαρές ηδονές Ο Πλάτων αντιμετώπισε και πάλεψε να συλλάβει την έννοια της ηδονής σε όλη του τη ζωή. Γνωρίζει λοιπόν πως την ηδονή την προκαλούν όλες οι τέχνες που ονομάσαμε μιμητικές. Έχοντας λοιπόν ο φιλόσοφος προβεί στη διερεύνηση των ηδονών, καταλήγει στο να διαχωρίσει την αισθησιακή από την αισθητική ηδονή και να καταξιώσει τη δεύτερη. Οι καθαρές ηδονές σύμφωνα με τον Πλάτωνα δεν έχουν καμία απολύτως πρόσμιξη πόνου, δεν ακολουθούν ύστερα από κάποιο οδυνηρό αίσθημα επιθυμίας, ούτε οφείλουν την έντασή τους στην αντιδιαστολή τους προς κάτι αντίθετο. Στον Φίληβο αναφέρει χαρακτηριστικά το χωρίο (51b): «Τὰς περὶ τε τὰ καλὰ λεγόμενα χρώματα καὶ περὶ τὰ σχήματα καὶ τῶν ὀσμῶν τὰς πλείστας καὶ τὰς τῶν φθόγγων καὶ ὅσα τὰς ἐνδείας ἀναισθήτους ἔχοντα καὶ ἀλύπους τὰς πληρώσεις αἰσθητὰς καὶ ἡδείας [καθαρὸς λυπῶν] παραδίδωσιν». Η έννοια της καθαρότητας των ηδονών αποκρυπτογραφείται με το παράδειγμα των σχημάτων. Η ευθύτητα και η καμπυλότητα, καθώς και τα επίπεδα η στερεά σώματα κρύβουν μέσα τους την ομορφιά όχι σε σχέση προς κάτι άλλο αλλά σε σχέση προς την ίδια τη φύση τους. Εδώ είναι εμφανής η θεωρία των ιδεών. Τα απλά γεωμετρικά σχήματα λοιπόν, που από μία άλλη άποψη θυμίζουν τον Τίμαιο αν και δεν αντικατοπτρίζουν την αλήθεια, ωστόσο την προσεγγίζουν όπως και οι καθαρές ηδονές σε σχέση με τις μικτές. 39 Τα σχήματα αυτά ως εικόνες νοητών όντων απέχουν λιγότερο από την αλήθεια από όσο οι αντίστοιχες εικόνες των αντικειμένων της φύσης ή της τέχνης. Οι αμιγείς ή καθαρές ηδονές που δίνουν τα γεωμετρικά σχήματα και τα χρώματα είναι πιο γνήσιες και πιο αληθινές παρόλο που έχουν μέτρο και ελεγχόμενη ένταση. Όπως μια μικρή επιφάνεια λευκού χρώματος, χωρίς καμία πρό- 39 Βλ.Θ. Παρισάκη, «Πλάτων και Ζωγραφική» σ.233, Ελληνική Φιλοσοφία και Καλές Τέχνες,Αθήνα

44 σμιξη πόνου είναι γνησιότερα λευκή από μια απέραντη έκταση μικρότερης καθαρότητας, έτσι και μια αμιγής ηδονή είναι πιο πολύ ηδονή απ ότι μια μεγάλη ανάμικτη με πόνο. Γι αυτό ο Πλάτων ονομάζει τις αμιγείς ηδονές αληθείς ενώ τις μικτές ψευδείς ή απατηλές. Οι «εγκυρότερες» ηδονές δεν είναι οι εξαιρετικά ερεθιστικές εκείνες ε- μπειρίες που θεωρούνται γενικά ως οι απολαυστικότερες, αφού η ερεθιστικότητά τους εξαρτάται τελικά από την έντασή τους και την αντίθεσή τους με έναν επώδυνο παράγοντα, εξίσου απαραίτητο για το τελικό αποτέλεσμα. Οι απόλυτα απολαυστικές, άρα αξιότερες του χαρακτηρισμού, «ηδονές» είναι οι «μετρημένες» ηδονές που δεν έπονται οδυνηρής επιθυμίας και είναι ανεξάρτητες από κάθε εσωτερική ένταση. Οι αληθείς, λοιπόν, ηδονές είναι ό,τι θεωρούνται ότι είναι, ενώ οι δεύτερες είναι σε μεγάλο βαθμό κάτι διαφορετικό από αυτό που θεωρούνται. 40