Περίληψη. παρουσιάζονται οι κυριότερες τεχνικές της γνωσιακής-συµπεριφορικής ψυχολογίας για την αντιµετώπιση αυτής

Transcript

1 1 Περίληψη Στην παρούσα εργασία µελετάται η κλινική εικόνα ενός ατόµου που πάσχει από κοινωνική φοβία και παρουσιάζονται οι κυριότερες τεχνικές της γνωσιακής-συµπεριφορικής ψυχολογίας για την αντιµετώπιση αυτής της αγχώδους διαταραχής. Η βιβλιογραφική ανασκόπηση ανέδειξε µία σειρά από συµπεριφορικά, συναισθηµατικά και σωµατικά συµπτώµατα που σκιαγραφούν την κλινική εικόνα ενός ατόµου µε κοινωνική φοβία. Η εργασία εστιάζει στην περιγραφή και την διερεύνηση τριών τεχνικών (το χειρότερο δυνατό σενάριο, την αναζήτηση αποδείξεων και την τεχνική του τόξου) της γνωσιακής-συµπεριφορικής ψυχολογίας για την θεραπεία του ατόµου που πάσχει από κοινωνική φοβία. Η διερεύνηση αυτών των τεχνικών ανέδειξε ότι η χρήση τους µπορεί να µετασχηµατίσει τις αντιλήψεις ενός ατόµου για την κατάσταση ή τις καταστάσεις που του προκαλούν έντονο φόβο. Λέξεις κλειδιά: κοινωνική φοβία, γνωσιακή-συµπεριφορική ψυχολογία, τεχνικές αντιµετώπισης κοινωνικής φοβίας

2 2 Πίνακας περιεχοµένων Περίληψη... 1 Εισαγωγή... 3 Κλινική εικόνα ενός ατόµου µε κοινωνική φοβία... 4 Περιγραφή κλινικής εικόνας ενός ατόµου µε κοινωνική φοβία... 4 Γνωσιακές και συµπεριφοριστικές µέθοδοι για την θεραπεία του ατόµου µε κοινωνική φοβία... 7

3 3 Εισαγωγή Σύµφωνα µε τους µελετητές (Schneier, 2006, Heimberg et al., 2010, Hedman et al., 2013) η διαταραχή κοινωνικού άγχους, που είναι γνωστή και ως κοινωνική φοβία, συνιστά µία αγχώδης διαταραχή η οποία κλινικά χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη σοβαρών συµπτωµάτων άγχους που προκαλούνται στο άτοµο κατόπιν έκθεσης σε συγκεκριµένες κοινωνικές καταστάσεις ή σε καταστάσεις που σχετίζονται µε την απόδοση του. Η κοινωνική φοβία εµφανίζεται κυρίως στην παιδική ηλικία ή στην πρώιµη εφηβεία. Η πλειοψηφία των ατόµων εµφανίζουν αυτή την διαταραχή πριν τα είκοσι χρόνια τους. Μικρό είναι το ποσοστό των ατόµων που εµφανίζουν αυτή τη διαταραχή στη µετέπειτα ζωή τους. Κάποια άτοµα µπορούν να εντοπίσουν το συγκεκριµένο χρονικό διάστηµα κατά το οποίο εµφανίστηκε η διαταραχή άγχους και µπορούν επίσης να συνδέσουν την εµφάνιση της διαταραχής µε ένα συγκεκριµένο γεγονός (π.χ αλλαγή σχολικού περιβάλλοντος, bulling). Άλλα άτοµα πάλι που πάσχουν από αυτή τη διαταραχή περιγράφουν τους εαυτούς τους ως ανέκαθεν ντροπαλούς και βλέπουν την κατάσταση τους ως σταδιακή και µόνιµη έξαρση της λύπης τους όταν πλησιάζονται ή προσεγγίζονται από άλλα άτοµα (Schneier, 2006, Heimberg et al., 2010, Hedman et al., 2013). Στην παρούσα εργασία µελετάται η κλινική εικόνα ενός ατόµου που πάσχει από κοινωνική φοβία και περιγράφονται και αναλύονται βασικές τεχνικές της γνωσιακής-συµπεριφορικής ψυχολογίας για την θεραπεία του ατόµου µε κοινωνική φοβία. Πιο συγκεκριµένα, αρχικά αναλύονται τα διαγνωστικά κριτήρια της ασθένειας και περιγράφονται τα συµπτώµατα που επηρεάζουν το συναίσθηµα, την συµπεριφορά και την σωµατική κατάσταση του ατόµου. Στην συνέχεια παρουσιάζονται επιγραµµατικά όλες οι βασικές τεχνικές της γνωσιακήςσυµπεριφορικής θεραπείας για την θεραπεία του ατόµου που πάσχει από αυτή τη διαταραχή. Τέλος, αναλύονται µε παραδείγµατα τρεις από αυτές (το χειρότερο δυνατό σενάριο, η αναζήτηση αποδείξεων και η τεχνική του τόξου). Ο λόγος που επιλέχθηκαν οι συγκεκριµένες τεχνικές για περαιτέρω ανάλυση είναι ότι χρησιµοποιούνται ευρέως από τους γνωσιακούς-συµπεριφορικούς ψυχολόγους για την θεραπεία της κοινωνικής φοβίας.

4 4 Κλινική εικόνα ενός ατόµου µε κοινωνική φοβία Περιγραφή κλινικής εικόνας ενός ατόµου µε κοινωνική φοβία Σύµφωνα µε το DSM IV (2013) 1 τα άτοµα µε κοινωνική φοβία έχουν ένα µόνιµο φόβο όταν πρόκειται να εκτεθούν σε καταστάσεις κατά τις οποίες θα έρθουν σε επαφή µε άγνωστα άτοµα ή µε άτοµα που πρόκειται να αξιολογήσουν τις επιδόσεις τους. Ο φόβος αυτός τους προκαλεί έντονα συµπτώµατα άγχους καθώς φοβούνται ότι θα ενεργήσουν µε τέτοιο τρόπο που θα είναι ενοχλητικός ή εξευτελιστικός (DMC IV, 2013). Οι καταστάσεις που προκαλούν άγχος στο άτοµο είτε αποφεύγονται είτε υποµένονται αλλά µε την ύπαρξη έντονου άγχους και αγωνίας. Η αποφυγή, η αγωνιώδης αναµονή 2 ή η έντονη δυσφορία µπροστά στο φόβο των κοινωνικών καταστάσεων ή των καταστάσεων που σχετίζονται µε την αξιολόγηση της απόδοσης του ατόµου επηρεάζουν σηµαντικά την καθηµερινότητα του, την επαγγελµατική ή ακαδηµαϊκή του απόδοση καθώς και τις κοινωνικές του δραστηριότητες και τις σχέσεις του (Carding, 2000, DMC IV, 2013). Τα διαγνωστικά κριτήρια της κοινωνικής φοβίας είναι εφτά, όπως αυτά προσδιορίζονται από το DSM IV (2013). Το πρώτο διαγνωστικό κριτήριο είναι ο έντονος φόβος των κοινωνικών καταστάσεων στις οποίες το άτοµο θα γίνει αντικείµενο εξέτασης από τους άλλους. Το άτοµο συνήθως φοβάται είτε ότι θα αξιολογηθεί αρνητικά από τους άλλους είτε ότι θα δηµιουργήσει αρνητικές αντιλήψεις ή θα προκαλέσει αρνητικές κρίσεις, όπως για παράδειγµα ότι είναι τρελό, αδύναµο, ηλίθιο, βαρετό κτλ. (κριτήριο Α). Επίσης, το άτοµο φοβάται ότι θα ενεργήσει µε ένα συγκεκριµένο τρόπο ή θα παρουσιάσει συµπτώµατα άγχους που θα αξιολογηθούν αρνητικά από τους άλλους (κριτήριο Β). Κάποια άτοµα µάλιστα φοβούνται ότι θα προσβάλλουν τους άλλους αν εµφανίσουν συµπτώµατα άγχους ή ότι οι άλλοι θα τους απορρίψουν. Το τρίτο κριτήριο για τη διάγνωση της κοινωνικής φοβίας σχετίζεται µε τη συχνότητα κατά την οποία οι κοινωνικές καταστάσεις προκαλούν άγχος ή φόβο στο άτοµο. Τα άτοµα που πάσχουν από αυτή τη διαταραχή σχεδόν πάντα έχουν φόβο ή άγχος πριν τις 1 Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. 2 Χαρακτηριστικό της αγωνιώδους αναµονής είναι ότι το άτοµο αγωνιά καθηµερινά για εβδοµάδες πριν την έκθεση του σε µια συγκεκριµένη κοινωνική κατάσταση (Heimberg et al, 2010).

5 5 κοινωνικές τους συναναστροφές. Επίσης, ο βαθµός του άγχους ή του φόβου (π.χ κρίση πανικού, αγωνιώδης αναµονή) ποικίλλουν ανάλογα µε την εκάστοτε κατάσταση που έχει να αντιµετωπίσει το άτοµο (κριτήριο Γ) (DSM IV, 2013, σελ. 203). To τέταρτο διαγνωστικό κριτήριο σχετίζεται µε την συµπεριφορά του ατόµου απέναντι στις διάφορες κοινωνικές καταστάσεις που του προκαλούν άγχος. Το άτοµο σε αυτή την περίπτωση είτε αποφεύγει τις κοινωνικές καταστάσεις είτε τις υποµένει µε µεγάλο άγχος, φόβο και ένταση (κριτήριο Δ). Η αποφυγή µπορεί να εµφανιστεί µε ποικίλους τρόπους. Για παράδειγµα το άτοµο είτε αρνείται να εκπληρώσει κάποια υποχρέωση του είτε όταν βρίσκεται στο πλαίσιο µίας κοινωνικής κατάστασης που του προκαλεί άγχος µπορεί να µιλάει γρήγορα και να αποφεύγει την βλεµµατική επαφή (DSM IV, 2013, σελ. 204). Επιπλέον, το άτοµο που πάσχει από αυτή την αγχώδη διαταραχή έχει δυσανάλογο άγχος ή φόβο σε σχέση µε την κατάσταση που πρέπει να αντιµετωπίσει (κριτήριο Ε). Η διάρκεια της διαταραχής θα πρέπει να είναι τουλάχιστον έξι µήνες για να µπορεί να βγει η διάγνωση (κριτήριο Ζ). Μάλιστα προκειµένου να γίνει η διάγνωση θα πρέπει το άγχος ή ο φόβος να προκαλεί σηµαντικά προβλήµατα και αποδιοργάνωση στην καθηµερινότητα του ατόµου αλλά και στις κοινωνικές σχέσεις ή την επαγγελµατική του ζωή (κριτήριο Η) (DSM IV, 2013, σελ. 204). Κάποια παραδείγµατα κοινωνικών καταστάσεων που έχουν παρατηρηθεί ότι προκαλούν συχνά µεγάλο άγχος στα άτοµα που πάσχουν από κοινωνική φοβία είναι: οι δηµόσιες οµιλίες, η έναρξη συζητήσεων µε αγνώστους, ο διάλογος µε άτοµα που έχουν εξουσία (π.χ προϊστάµενοι στη δουλειά, καθηγητές στο πανεπιστήµιο), το φαγητό και το ποτό σε δηµόσιους χώρους, η χρήση δηµόσιων τουαλετών ή η αξιολόγηση της επίδοσης τους είτε σε επαγγελµατικό είτε σε ακαδηµαϊκό επίπεδο. Οι βασικές καταστάσεις που προκαλούν έντονο άγχος στο άτοµο µε κοινωνική φοβία περιγράφονται στον πίνακα 1 του παραρτήµατος (Clark et al., 2013). Άλλα στοιχεία που περιγράφουν την κλινική εικόνα του ατόµου µε κοινωνική φοβία και που µπορεί να βοηθήσουν τους ειδικούς να βγάλουν την διάγνωση και να προβούν στην ανάλογη θεραπεία είναι τα εξής: συνήθως το άτοµο µε αυτή την διαταραχή δεν είναι ιδιαίτερα διεκδικητικό και είναι αρκετά υποχωρητικό. Επίσης, δεν έχει ποτέ τον έλεγχο των διαπροσωπικών συνοµιλιών και δεν του αρέσει να ανοίγει διάλογο µε µεγάλη διάρκεια. Πολύ συχνά έχει άκαµπτη στάση του σώµατος, διατηρεί ελλιπή βλεµατική επαφή ενώ µιλά µε πολύ "µαλακή" φωνή. Επιπλέον, το άτοµο µε κοινωνική διαταραχή δεν ανοίγεται εύκολα σε συζητήσεις και δεν

6 6 αποκαλύπτει πολλά πράγµατα για τον εαυτό του. Τις περισσότερες φορές µάλιστα αναζητά εργασία που δεν απαιτεί τη δηµιουργία κοινωνικών επαφών και τη συχνή αλληλεπίδραση µε τα άλλα άτοµα στον επαγγελµατικό χώρο. Τέλος το άτοµο που πάσχει από αυτή την διαταραχή προτιµά να µένει στο σπίτι από το να βγαίνει έξω και να συναναστρέφεται µε άλλους ανθρώπους σε κοινωνικές εκδηλώσεις (DSM IV, 2013, Καλπακόγλου, 2013). Μελέτες έχουν δείξει (Mayo-Wilson et al., 2014, Kneefe, 2015, Ginzburg et al., 2012, Hoffman, 2010) ότι το άτοµο που πάσχει από αυτή την διαταραχή αντιµετωπίζει γενικότερα προβλήµατα µε την απόδοση του στην επαγγελµατική του ζωή, µε τις κοινωνικές και τις φιλικές του σχέσεις και αυτό έχει σαν αποτέλεσµα να έχει µία χαµηλή ποιότητα ζωής (Mayo-Wilson et al., 2014, Kneefe, 2015, Ginzburg et al., 2012). Μία πιθανή αιτία αυτών των προβληµάτων σύµφωνα µε τους µελετητές είναι η γνωστική προκατάληψη του ατόµου, που πάσχει από κοινωνική φοβία, που το οδηγεί στην υποκειµενική και διαστρεβλωµένη ερµηνεία της πραγµατικότητας. Οι γνωστικές προκαταλήψεις επηρεάζουν την ικανότητα µνήµης του, την προσοχή αλλά και τον τρόπο που ερµηνεύει τις πληροφορίες που σχετίζονται µε την κατάσταση που νιώθει ότι το απειλεί (Amir & Bomyea, 2010, σελ. 373, Abramowitz et al., 2009 ). Επίσης, οι µελετητές Heimberg et al. (2010, σελ. 402). υποστηρίζουν ότι το άτοµο µε κοινωνική φοβία έχει µία διαστρεβλωµένη εικόνα για τον εαυτό του και τις περισσότερες φορές τείνει να διογκώνει τους φόβους, του όταν είναι αντιµέτωπο µε µία κοινωνική κατάσταση, ανακαλώντας στο µυαλό του αρνητικές και διαστρεβλωµένες εικόνες από παρελθοντικές αρνητικές καταστάσεις που έχει εξευτελιστεί ή έχει ντροπιαστεί µπροστά σε άλλους. Αυτές οι εικόνες εντείνουν τα συµπτώµατα άγχους και φόβου που βιώνει κάθε φορά οδηγώντας το άτοµο σε ένα φαύλο κύκλο αρνητικών σκέψεων (Heimberg et al., 2010, σελ. 402). Πέραν των συµπεριφορικών και των συναισθηµατικών συµπτωµάτων που σκιαγραφούν την κλινική εικόνα ενός ατόµου µε κοινωνική φοβία, υπάρχουν και µία σειρά από φυσικά/σωµατικά συµπτώµατα στα οποία συγκαταλέγονται: το κοκκίνισµα του προσώπου, η εφίδρωση ή οι εξάρσεις, το τρεµούλιασµα των χεριών ή των ποδιών και της φωνής, η ταχυκαρδία, η δυσκολία στην αναπνοή (συνήθως είναι γρήγορη και κοφτή), η ναυτία, η ζαλάδα, οι έντονοι πονοκέφαλοι ή οι τάσεις για λιποθυµία και οι διαταραχές του στοµάχου (ADAA, 2016).

7 7 Ολοκληρώνοντας την κλινική εικόνα του ατόµου που πάσχει από κοινωνική φοβία είναι σηµαντικό να αναφερθούµε στο φαινόµενο της συννοσηρότητας. Η κοινωνική φοβία συχνά συνυπάρχει µε άλλες διαταραχές άγχους, όπως είναι η µείζονος καταθλιπτική διαταραχή και οι διαταραχές που οφείλονται στη χρήση ψυχότροπων ουσιών ή αλκοόλ. Πολλές φορές οι πάσχοντες από κοινωνική φοβία αναφέρουν υψηλά ποσοστά κατάθλιψης και κατάχρησης ουσιών. Σε πολλές περιπτώσεις µάλιστα η διαταραχή κοινωνικού άγχους προηγείται άλλων διαταραχών (DSM IV, 2013, σελ. 208). Γνωσιακές και συµπεριφοριστικές µέθοδοι για την θεραπεία του ατόµου µε κοινωνική φοβία Σε αυτό το κεφάλαιο παρουσιάζουµε όλες τις βασικές γνωσιακές- συµπεριφοριστικές µεθόδους για την θεραπεία του ατόµου µε κοινωνική φοβία και αναλύουµε χρησιµοποιώντας αντίστοιχα παραδείγµατα τρεις από αυτές. Η γνωσιακή- συµπεριφοριστική ψυχοθεραπεία ενδείκνυται για την αντιµετώπιση των συµπτωµάτων της κοινωνικής φοβίας και την θεραπεία του ατόµου που πάσχει από αυτή καθώς εστιάζει στην αναγνώριση προτύπων δυσλειτουργικής σκέψης και συµπεριφοράς χρησιµοποιώντας τόσο γνωσιακές όσο και συµπεριφοριστικές τεχνικές. Αυτή η µορφή ψυχοθεραπείας στηρίζεται στην παραδοχή ότι η γνωστική λειτουργία επηρεάζει την συµπεριφορά του ατόµου και ότι η συµπεριφορά του ατόµου µπορεί να αλλάξει, αν επηρεαστεί από γνωστικές αλλαγές (Priyamvada et al., 2009). Η γνωσιακή- συµπεριφοριστική θεραπεία διαθέτει µία ποικιλία µεθόδων και τεχνικών για την θεραπεία του ατόµου που πάσχει από κοινωνική φοβία. Εµείς θα αναφερθούµε επιγραµµατικά στις βασικές µεθόδους και τις τεχνικές που περιλαµβάνουν οι οποίες είναι οι εξής: α) µέθοδος εκµαίευσης αυτόµατων αρνητικών σκέψεων (π.χ σενάριο των χειρότερων συνεπειών, διήγηση συγκεκριµένων επεισοδίων, έκθεση, παιχνίδια ρόλων, επαγωγή, ηµερολόγια δυσλειτουργικών σκέψεων, ανατροφοδότηση µε ηλεκτρονικά µέσα, επεξεργασία εικόνων, χειρισµός συµπεριφορών ασφάλειας, τεχνική του τόξου), β) µέθοδος αναδόµησης (π.χ τεχνικές προφορικής αναδόµησης όπως είναι: ο ορισµός και η χρήση όρων, η αναζήτηση αποδείξεων, η αναζήτηση αποδείξεων για το αντίθετο, η αναγνώριση γνωσιακών λαθών, η χρήση εναλλακτικών αντιδράσεων-σκέψεων, η ανάλυση κόστους-οφέλους), γ) εκπαιδευτική µέθοδος (π.χ χρήση videos, έντυπο υλικό, καθοδήγηση θεραπευτή), δ) µέθοδος σχεδίων δράσης (τεχνική της αυτόµατης βόµβας), ε) τεχνικές απεικονιστικής (Καλπακόγλου, 2013).

8 8 Οι Priyamvada et al. (2009) που µελέτησαν τον ρόλο της γνωσιακής -συµπεριφοριστικής ψυχολογίας στη θεραπεία της κοινωνικής φοβίας εντόπισαν πέντε τεχνικές, δύο εκ των οποίων (γνωστική αναδόµηση και εκπαίδευση) αναφέρονται παραπάνω. Οι άλλες τεχνικές που εντόπισαν οι µελετητές για την θεραπεία του ατόµου που πάσχει από κοινωνική φοβία είναι οι εξής: η τεχνική της µυϊκής χαλάρωσης του Jacobson, η συστηµατική απευαισθητοποίηση (Systematic desensitization) και η τεχνική της έκθεσης και της προληπτικής αντίδρασης (Priyamvada et al., 2009). Επιπλέον, η τεχνική της εξάσκησης των κοινωνικών δεξιοτήτων, που προτείνεται από τον Heimberg (2010) µαζί µε άλλες τεχνικές που αναφέρθηκαν από τους προηγούµενους µελετητές συνιστά επίσης µία σηµαντική τεχνική για την αντιµετώπισης της κοινωνικής φοβίας. Η εν λόγω τεχνική χρησιµοποιεί πληθώρα στρατηγικές (διορθωτική ανατροφοδότηση, πρόβες και ανάθεση εργασίας) που µειώνουν σε σηµαντικό βαθµό το άγχος του ασθενούς για τις κοινωνικές του δεξιότητες (Heimberg, 2010). Τέλος άλλες σηµαντικές τεχνικές για την αντιµετώπιση της κοινωνικής φοβίας είναι: οι τεχνικές οργάνωσης χρόνου, οι τεχνικές επίλυσης προβληµάτων και οι τεχνικές απόσπασης προσοχής (Ευθυµίου et al., 2002).

9 9 Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Abramowitz J.S, Moore E., Braddock, A. & Harrington, D. (2009). Self-help cognitive-behavioral therapy with minimal therapist contact for social phobia: A controlled trial. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry, 40, doi.org/ /j.jbtep ADAA (2016). Social Anxiety Disorder: Symptoms. Anxiety and Depression Association of America. Διαθέσιµο: Amir, N. & Bomyea, J..(2010). Cognitive Biases in Social Anxiety Disorder. In Hofmann, S. & Di Bartolo, P. Social anxiety (2nd ed.) σελ Amsterdam: Academic Press/Elsevier. Διαθέσιµο: Beard, C. & Amir, N. (2008). A multi-session interpretation modification program: Changes in interpretation and social anxiety symptoms. Behavior Research And Therapy, 46, Clark, D., Pilling, S., Mayo-Wilson, E. et al. (2013). Social Anxiety Disorder: Recognition, Assessment and Treatment. National Clinical Guideline Number 159. The British Psychological Society and The Royal College of Psychiatrists. Διαθέσιµο: DMC IV (2013). American Psychiatric Association: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition. Arlington, VA, American Psychiatric Association. Ginzburg, D., Bohn, C., Höfling, V., Weck, F., Clark, D., & Stangier, U. (2012). Treatment specific competence predicts outcome in cognitive therapy for social anxiety disorder. Behavior Research And Therapy, 50,

10 10 Hedman, E., Ström, P., Stünkel, A., & Mörtberg, E. (2013). Shame and Guilt in Social Anxiety Disorder: Effects of Cognitive Behavior Therapy and Association with Social Anxiety and Depressive Symptoms. Plos ONE, 8, e Heimberg, R.G, Brozovic, F.A. & Rapee, R.(2010). A Cognitive Behavioral Model of Social Anxiety Disorder: Update and Extension. In Hofmann, S. & Di Bartolo, P. Social anxiety (2nd ed.)σελ Amsterdam: Academic Press/Elsevier. Διαθέσιµο: Heimberg, R. (2002). Cognitive-behavioral therapy for social anxiety disorder: current status and future directions. Biological Psychiatry, 51, Hofmann, S. (2010). Recent advances in the psychosocial treatment of social anxiety disorder. Depression And Anxiety, 27, Keefe, J. (2015). Heightened risk of false positives in a network meta-analysis of social anxiety. The Lancet Psychiatry, 2, Mayo-Wilson, E., Dias, S., Mavranezouli, I., Kew, K., Clark, D., Ades, A., & Pilling, S. (2014). Psychological and pharmacological interventions for social anxiety disorder in adults: a systematic review and network meta-analysis. The Lancet Psychiatry, 5, Nagata, T., Suzuki, F., & Teo, A. (2015). Generalized social anxiety disorder: A still-neglected anxiety disorder 3 decades since Liebowitz's review. Psychiatry And Clinical Neurosciences, 69, Priyamvada, R., Kumari,, S., Prakash, J., & Chaudhury, S. (2009). Cognitive behavioral therapy in the treatment of social phobia. Industrial Psychiatry Journal, 18, Schneier, F. (2006). Social Anxiety Disorder. The New England Journal Of Medicine, 335, /NEJMcp060145