Εντατική αρδευόμενη γεωργία

Transcript

1 Εντατική αρδευόμενη γεωργία Jorge Garcia Gomez F. López Bermúdez Σειρα Φυλλαδιων: Γ Aριθμος: 3

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΔΕΥΟΜΕΝΗ ΓΕΩΡΓΙΑ 1 ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΡΔΕΥΟΜΕΝΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ. 2 Γιατί η αρδευομένη γεωργία αλλάζει 2 Τεχνολογία άρδευσης 3 Αποδοτικότητα και ανταγωνισμός για τους πόρους 4 Το πρόβλημα των υδατικών πόρων 5 ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΡΔΕΥΟΜΕΝΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΡΗΜΟΠΟIΗΣΗ 5 ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΜΕΛΕΤΗ: ΥΠΕΡΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΥΔΡΟΦΟΡΕΩΝ 6 Ρύπανση του εδάφους από φυτοφάρμακα και λιπάσματα 7 ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΔΕΥΣΗΣ ΜΕ ΣΚΟΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ 9 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ 11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΔΕΥΟΜΕΝΗ ΓΕΩΡΓΙΑ Η προέλευση και η ανάπτυξη της Μεσογειακής γεωργίας είναι μια ιστορία μακρόχρονη και βαθιάς αλληλεπίδρασης (συνύπαρξη) μεταξύ του ανθρώπου και του περιβάλλοντος. Το παρόν Μεσογειακό αγροτικό τοπίο είναι το αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης επί χιλιάδες έτη μεταξύ του κλίματος και των γεωργικών πρακτικών, που αρχίζουν στη μεταβατική περίοδο μεταξύ Πλειστοκαίνου και Ολοκαίνου, στην "αυξανόμενη εύφορη" περιοχή της Εγγύς Ανατολής, γνωστή ως "Νεολιθική επανάσταση ", έτη πριν. Η γεωργία αναπτύχθηκε προς τη Δυτική Μεσογειακή περιοχή και η μακροχρόνια εξέλιξη της έγινε κάτω από ένα σύνθετο συστήματα κλιματικών, εδαφικών, υδρολογικών, γεωμορφολογικών, κοινωνικών, πολιτιστικών και τεχνολογικών παραγόντων με δυο βασικά συστήματα ανάπτυξης: την ξερική γεωργία και την αρδευόμενη γεωργία (Εικόνα 1). Εικόνα 1. Αρδευόμενη καλλιέργεια μαρουλιών στην Ισπανία Σήμερα, η αρδευόμενη γεωργία είναι μια οικονομική δραστηριότητα που μοιράζεται ένα περιορισμένο ποσοστό με πολλές άλλες ανταγωνιστικές οικονομικές δραστηριότητες. Η επέκταση της εντατικής γεωργίας που εφαρμόζει άρδευση μπορεί να είναι πηγή πλούτου αλλά και ανησυχίας σχετικά με τη βιώσιμη χρήση των εδαφών και την ερημοποίηση της γης. Οι ενδεχόμενες αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις της αρδευόμενης γεωργίας επιδρούν σε διάφορες άλλες οικονομικές και οικολογικές λειτουργίες. Αυτές περιλαμβάνουν την υποβάθμιση του εδάφους, τη μείωση των υδατικών πόρων στου υδροφορείς, τη διείσδυση του υφάλμυρου νερού στις παράκτιες περιοχές, την αλατωση και την ρύπανση των εδαφών. Σήμερα υπάρχει η τάση εξάπλωσης αυτού του τύπου της γεωργίας από τις παραδοσιακές περιοχές που αρδεύονταν, όπως για παράδειγμα κατά μήκος των ποταμών, σε περιοχές ξερικής γεωργίας. Σε παγκόσμια κλίμακα αυτή η τάση κινείται προς τις νότιες χώρες αναζητώντας χαμηλότερο κόστος παραγωγής. Αυτό το φυλλάδιο αναλύει τις επιπτώσεις της εντατικής αρδευόμενης γεωργίας και παρουσιάζει τις αρχές και τις πρακτικές που μπορούν να εφαρμοστούν στη διαχείριση των αρδευόμενων περιοχών. Αυτό το είδος γεωργίας παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο στην κοινωνία, ειδικά στις αγροτικές περιοχές. Οποιαδήποτε στρατηγική διαχείρισης μεταξύ της γεωργίας και της ερημοποιησης πρέπει να λάβει υπόψη της όχι μόνο την περιβαλλοντική πλευρά του προβλήματος αλλά και τις οικονομικές και κοινωνικές πτυχές σε έναν αγροτικό κόσμο που βρίσκεται σε μια διαδικασία 1

3 ανάπτυξης με πολλές κατευθυντήριες δυνάμεις που επηρεάζουν και αλλάζουν πολύ γρήγορα. Εικόνα 3. Εικόνα 2. Κολοκυθιές που αναπτύσσονται σε θερμοκήπιο με πλαστικά και αρδεύονται με υδρονέφωση 2 Η γεωργία στη Μεσογειακή Ευρώπη αποτελεί το μεγαλύτερο καταναλωτή νερού. Οι απαιτήσεις σε νερό άρδευσης κυμαίνονται μεταξύ 70 και 80% του διαθέσιμου νερού. Η διαθεσιμότητα νερού ικανοποιητικής ποσότητας και ποιότητας είναι το σημαντικότερο θέμα και ανησυχία για τους αγρότες και τους αρμόδιους φορείς διαχείρισης και επιπλέον είναι ένα θέμα πολιτικής και κοινωνικής διαμάχης. Αυτή η διαμάχη εμφανίζεται σε όλες τις Μεσογειακές χώρες και ειδικά στην Ισπανία. Οι επιπτώσεις από την αρδευόμενη γεωργία δεν λαμβάνονται υπόψη με τον ίδιο τρόπο όπως στη ξερική γεωργία. Οι νέες τεχνικές και μέθοδοι που χρησιμοποιούνται στην αρδευόμενη γεωργία επιτρέπουν την αποτελεσματική ανάπτυξη των καλλιεργειών σε οποιοδήποτε έδαφος και συνεπώς όσο υπάρχει νερό, αρδευόμενες καλλιέργειες μπορούν να υπάρχουν οπουδήποτε. Το πρόβλημα εμφανίζεται όταν το έδαφος υποβαθμίζεται σε τέτοιο βαθμό που είναι πολύ δύσκολο να αποκατασταθεί. Οι νέες προκλήσεις από την παγκοσμιοποίηση και τις κλιματικές μεταβολές πιθανόν να προσθέσουν περισσότερη αβεβαιότητα σε αυτές τις διαδικασίες. Άλλες επιλογές, όπως η καλλιέργεια σε υποστρώματα, απαιτούν εγκαταστάσεις οι οποίες αλλοιώνουν ολοκληρωτικά την περιοχή. Εικόνα 4. Εικόνα 5.

4 ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΡΔΕΥΟΜΕΝΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤA ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑTA ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΕPΗΜΟΠΟΙΗΣΗ Γιατί η αρδευομένη γεωργία αλλάζει; Ιστορικά η αρδευομένη γεωργία έχει καταλάβει τα καλύτερα και πιο εύφορα εδάφη, δηλαδή εκείνα στις κοιλάδες των ποταμών και τις αλλούβιες πεδιάδες, μαζί με τις παράκτιες περιοχές, όπου ο χειμώνας είναι ηπιότερος. Αυτές οι περιοχές έχουν τις καλύτερες συνθήκες για την αρδευόμενη γεωργική δραστηριότητα, επειδή βρίσκονται κοντά στον κύριο πόρο, το νερό. Σήμερα πιέσεις από άλλες οικονομικές και κοινωνικές δραστηριότητες, που διεκδικούν αυτές τις περιοχές, και οι τεχνολογικές εξελίξεις (για παράδειγμα, οι δυνατότητες καλλιέργειας σε επικλινείς περιοχές ή η αναμόρφωση του εδάφους) έχουν μετατοπίσει την αρδευόμενη γεωργία προς το εσωτερικό, σε περιοχές ξερικής γεωργίας. Αυτά όμως τα εδάφη δεν έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά και συνθήκες για εφαρμογή άρδευσης όπως στην παραδοσιακή γεωργία, αλλά είναι φτηνά και διαθέσιμα. Τα χαρακτηριστικά των εδαφών αυτών δεν είναι για αρδευομένη γεωργία. Οι αρδευόμενες εκτάσεις στην Ευρώπη των 12 αυξήθηκε κατά 12%, από 12,3 εκατομμύρια εκτάρια σε 13,8 εκατομμύρια εκτάρια μεταξύ 1990 και Στη Γαλλία, την Ελλάδα και την Ισπανία η αρδευομένη έκταση αυξήθηκε κατά 29% κατά τη διάρκεια της ίδιας περιόδου. Εντούτοις υπάρχουν διαφορετικά τάσεις στις Ευρωπαϊκές χώρες ακόμη και σε περιφερειακή/τοπική κλίμακα. Την αρδευομένη γεωργία θα πρέπει να τη διαχωρίσουμε σε δύο μεγάλες ομάδες: Την παραδοσιακή αρδευομένη γεωργία, με τους μικρούς αγρούς και την περιορισμένη χρήση μηχανημάτων, τις οικογενειακές καλλιέργειες ή τους μικρούς συνεταιρισμούς. Την μεγάλης κλίμακας αρδευόμενη γεωργία, που κανονικά συνδέεται με τις βιομηχανικές διαδικασίες και τη μεταφορά προϊόντων σε μεγάλες αποστάσεις, αυτό που αποκαλούμε "αγροτο βιομηχανία" ή μεγάλες επιχειρήσεις, που εστιάζουν τις δραστηριότητες τους στις εξαγωγές προϊόντων. Αυτή η διάκριση είναι σημαντική, δεδομένου ότι η προσέγγιση στη χρήση γης είναι διαφορετική και στους δύο τομείς και οι δύο ομάδες έχουν ένα διαφορετικό ρόλο στην ανάπτυξη ή τη χρήση των παραγόντων που επιφέρουν αλλαγές στη γεωργία. Οι παραδοσιακοί αγρότες άρδευσης εξαρτώνται περισσότερο από τους τοπικούς πόρους δεδομένου ότι έχουν τους μικρούς αγρούς και δεν έχουν την οικονομική ή λογιστική ικανότητα να καλλιεργήσουν ένα μεγάλο αριθμό αγρών ή αγρούς σε διαφορετικές θέσεις. Για αυτό τον λόγο θεωρούνται ότι βρίσκονται προσκολλημένοι στη συγκεκριμένη γη. Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν την αρδευόμενη γεωργία. Γίνεται αναφορά σε μερικούς από αυτούς και στις συνέπειες που έχουν, όπως: την τεχνολογία, την αποδοτικότητα και τον ανταγωνισμό για τους πόρους, με το νερό ως συγκεκριμένο ζήτημα. Εικόνα 6. Εικόνα 7. 3

5 Τεχνολογία άρδευσης Η καινοτομία είναι ιδιαίτερα σημαντική στη γεωργία. Ο στόχος είναι να αποκτηθούν τα ανταγωνιστικότερα προϊόντα (νέες διαφορετικές ποιότητες ή προϊόντα εκτός εποχής) και να υπερνικηθούν οι δυσκολίες σχετικές κυρίως με την έλλειψη πόρων: νερό, έδαφος, ενέργεια. Η τεχνολογία καθιστά τους αγρότες ανταγωνιστικότερους και επιτρέπει καινοτομίες να μεταδίδονται γρήγορα σ αυτούς. Άρδευση με σταγόνες, ισοπέδωση με λέιζερ, θερμοκήπια, νέα πλαστικά υλικά, λιπάσματα, μηχανήματα κλπ. Προφανώς, οι μεγάλες επιχειρήσεις έχουν σχετικά πλεονεκτήματα σε σχέση με τους μικρούς αγρότες λόγω της οικονομικής δυνατότητάς τους να επενδύσουν στην έρευνα. Σήμερα είναι ευκολότερο να προσαρμοστούν οι τεχνικές σε συνθήκες όχι κατάλληλες για γεωργία. Αυτό καθιστά δυνατή την απόκτηση νέων εδαφών από στους αγρότες. Επίσης καθιστά δυνατή την παραγωγή προϊόντων σε μεγαλύτερη διάρκεια κατά την περίοδο του έτους, επειδή η απόκτηση επιπλέον εδαφών σημαίνει ευρύτερο φάσμα κλιματικών συνθηκών. Τέλος, βοηθά στο να γίνουν τα προϊόντα διαθέσιμα σε μεγαλύτερες αγορές. γεωργία, είναι κατά μια άποψη, η εντονότερη εκμετάλλευση χρήσης των πόρων και του μετασχηματισμού της γης), τόσο πιθανότερα είναι τα αρνητικά αποτελέσματα στα εδάφη. Ένα κύριο πρόβλημα είναι ότι η έρευνα στρέφεται προς τις καλλιέργειες και όχι προς την αειφορία των εδαφών. Ακολουθούν μερικά παραδείγματα: UΝέα εδάφη διαθέσιμα για τη γεωργίαu: η τεχνολογία μετατρέπει τις παραδοσιακά ξερικές περιοχές σε περιοχές αρδευόμενης γεωργίας. Τα εδάφη σε αυτές τις περιοχές δεν είναι συνήθως κατάλληλα για εντατική εκμετάλλευση, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση τους. Η υποβάθμιση επιταχύνεται αν αυτές οι περιοχές μετά από ένα διάστημα εντατικής εκμετάλλευσης εγκαταλειφθούν. Αφ' ετέρου, η επέκταση της αρδευόμενης γεωργίας αυξάνει τη ζήτηση ύδατος. Η αυξημένη ζήτηση επηρεάζει τη στάθμη του νερού στις λίμνες, στα ποτάμια και ιδιαίτερα στους υπόγειους υδροφορείς. Η εξάντληση των υδροφορέων είναι ένας σημαντικός δείκτης υπερεκμετάλλευσης των υπόγειων υδάτων. Επιπλέον έχει έμμεσες αρνητικές συνέπειες, καθώς το θαλάσσιο νερό διεισδύει εμπλουτίζοντας τους υδροφορείς με υφάλμυρο νερό. Η άντληση του νερού από τις γεωτρήσεις για άρδευση και ύδρευση προκαλεί φαινόμενα αλάτωσης των εδαφών. 4 UΣυστήματα άρδευσης με σταγόνα:u Το σύστημα αυτό άρδευσης μειώνει την ποσότητα του νερού που χρησιμοποιείται, αλλά σε μερικές περιπτώσεις απαιτούνται τροποποιήσεις στις πολυετείς καλλιέργειες, για την προσαρμογή του συστήματος. Αυτό έχει σοβαρό αντίκτυπο στη δομή του εδάφους όπου αυτό είναι ευαίσθητο. Εικόνα 8. Η διαθεσιμότητα μεγάλης κλίμακας γεωργικών μηχανημάτων για ισοπέδωση γαιών δίδει την δυνατότητα επέκτασης της άρδευσης σε νέα εδάφη UΙσοπέδωση με σύστημα ακτίνων λέιζερ:u Η τεχνική αυτή βοηθά στην μείωση της απορροής σε επικλινείς αγρούς που χρησιμοποιούνται για άρδευση με σταγόνες αλλά μπορεί να έχει δυσμενής επιπτώσεις στη δομή του εδάφους. H τεχνολογία δεν μπορεί να θεωρηθεί ως θετικός ή αρνητικός παράγοντας από μόνη της. Η χρήση που της κάνουμε καθιστά τα αποτελέσματά της διαφορετικά. Σε γενικές γραμμές, η τεχνολογία έχει αλλάξει την προσέγγιση στις γεωργικές εργασίες, με την προσαρμογή στις συνθήκες εδάφους και γης σύμφωνα με τις ανάγκες παραγωγής. Κανονικά, όσο εντατικότερη είναι η χρήση της γης (η αρδευόμενη

6 Η αποδοτικότητα και ο ανταγωνισμός για τους πόρους Εικόνα 9. Μηχανοποίηση της καλλιέργειας και ελέγχου των ζιζανίων μπορεί να επηρεάσει δυσμενώς τη δομή του εδάφους και να αυξήσει το κίνδυνο διάβρωσης και υποβάθμισης. UΈλεγχος των ζιζανίων.u Προκειμένου να διευκολυνθεί η καλλιέργεια και να εξοικονομηθεί νερό, όλη η βλάστηση που αναπτύσσεται κάτω από τα δέντρα αφαιρείται. Αυτή η ενέργεια αφήνει ακάλυπτο το έδαφος που μπορεί να επηρεαστεί ευκολότερα από τη διάβρωση του αέρα ή του νερού. Εικόνα 10. Αγρός στον οποίο η μηχανική καλλιέργεια και η απομάκρυνση των ζιζανίων αφήνει το έδαφος ακάλυπτο και επιρρεπές στη διάβρωση. UΈρευνα στα φυτική παραγωγήu. Η έρευνα στη γενετική βελτίωση των φυτών έχει παραγάγει φυτά μεγάλης καλλιέργειας ανθεκτικά στο υφάλμυρο νερό. Η συνεχής όμως χρήση κακής ποιότητας νερού για άρδευση επηρεάζει αρνητικά το έδαφος και το υποβαθμίζει. Η αρδευόμενη γεωργία είναι μια οικονομική δραστηριότητα που μοιράζεται ένα περιορισμένο χώρο (στη Μεσογειακή περιοχή) με πολλές άλλες ανταγωνιστικές οικονομικές δραστηριότητες (οικισμούς, αναψυχή, κλπ) και με πολλές πιέσεις που παίζουν διαφορετικούς ρόλους (κλιματικές συνθήκες, μετακινήσεις πληθυσμών, εξάπλωση αστικών ζωνών, έλλειψη νερού). Ο πληθυσμός στις παράκτιες περιοχές έχει αυξηθεί κατά μέσον όρο 3,44% (σχεδόν 0,5 εκατομμύρια ετησίως), 25% ταχύτερα από το ποσοστό αύξησης του συνολικού πληθυσμού αυτών των χωρών. Για την Ευρώπη, η πυκνότητα πληθυσμού των παράκτιων περιοχών (NUTS3) είναι κατά μέσον όρο 10% μεγαλύτερη από τις ηπειρωτικές περιοχές, ή 50% σε μερικές χώρες. Το νερό είναι ένας ουσιαστικός πόρος, που περιορίζεται και δεν αντικαθίσταται. Στη γεωργία για την κάλυψη των αναγκών νερού απαιτούνται μεγάλες επενδύσεις και σημαντική υποδομή (φράγματα, γεωτρήσεις, αρδευτικά κανάλια, αντλίες κλπ) που απαιτούν μια ορισμένη τεχνολογική ανάπτυξη, για να είναι αποτελεσματικές, σε συνδυασμό με τις μεταβολές στη γη και το έδαφος. Η χρήση γης είναι πολύ εντατική και η αποδοτικότητα (ανά μονάδα επιφανείας) είναι πολύ υψηλή σε σχέση με τη μη αρδευόμενη γεωργία για οποιαδήποτε καλλιέργεια. Οι τάσεις της αγοράς (π.χ. τιμές γης, ειδικές απαιτήσεις και υψηλές επενδύσεις), οι κανονισμοί ορισμένων κλάδων της γεωργίας (γάλα, παραγωγή ελαιόλαδου, ξηρά φρούτα, κλπ) και οι πρακτικές (π.χ. η αγρανάπαυση) είναι παράγοντες αλλαγών στη γεωργία. Η χρησιμοποιημένη γεωργική γη (UAA) για την Ευρώπη των 12 μειώθηκε κατά 2,5% (από 115,3 εκατομμύρια εκτάρια σε 112,7 εκατομμύρια εκτάρια) μεταξύ 1990 και Οι μεγαλύτερες αλλαγές στο UAA αναφέρονται στην Ιταλία ( εκτάρια, 19%) και στην Ισπανία ( εκτάρια, +7%). Στη Γαλλία, την Ελλάδα και την Ισπανία, η αρδεύσιμη έκταση αυξήθηκε από 5,8 εκατομμύρια εκτάρια σε 7,4 εκατομμύρια εκτάρια μεταξύ 1990 και Η οικονομική ανάπτυξη των Μεσογειακών περιοχών (που επιτρέπει τους νέους να αναζητούν απασχόληση έξω από τις γεωργικές δραστηριότητες ), το γεγονός ότι η ασφάλεια των τροφίμων δεν είναι σε κίνδυνο στην Ευρώπη (συνεπώς η γεωργία δεν είναι σήμερα μια δράση στρατηγικής) και η υψηλότερη "άμεση" ή "στιγμιαία" οικονομική 5

7 αποδοτικότητα της αστικής ανάπτυξης σε σχέση με τη γεωργία δημιουργούν πιέσεις με διπλή επίδραση. Στην τοπική κλίμακα οι γεωργικές δραστηριότητες μετακινούνται προς τις ηπειρωτικές περιοχές, όπου όλες αυτές οι πιέσεις είναι μικρότερες ή απλώς εξαφανίζονται, εξαρτώμενες κυρίως από τη διαθεσιμότητα της γης, του νερού και τους διοικητικούς/πολιτικούς περιορισμούς, στην αστική/ψυχαγωγική ανάπτυξη. Σχεδόν 2000 τετραγωνικά χιλιόμετρα γεωργικών γαιών χάθηκαν κατά μήκος όλων των παράκτιων ζωνών σε διαφορετικά μεγέθη μεταξύ των Ευρωπαϊκών χωρών, κατά το διάστημα 1990 και Αυτό συνέβη, για παράδειγμα, στην Αλμερια η στο Levante της Ισπανίας και τις νοτιότερες περιοχές της Ιταλίας, Ελλάδας και Κύπρου. νερού είναι ένα σημαντικό πρόβλημα για όλες τις χώρες, ειδικά για εκείνες που έχουν ξηρές, ημιξηρες ή ξηρές υφυγρες κλιματικές συνθήκες και απειλούνται από την ερήμοποιηση. Σε αυτές τις περιοχές τα θέματα νερού προκαλούν αναστατώσεις, συζητήσεις και συγκρούσεις μεταξύ των χρηστών. Εικόνα 12. ΑΡΔΕΥΣΗ 6 Εικόνα 11. Μεγάλης κλίμακας ισοπέδωση γαιών για αρδευομένη γεωργία σε περιοχή που χρησιμοποιείτο προηγουμένως για μη αρδευόμενη Σε παγκόσμια κλίμακα οι γεωργικές δραστηριότητες μετακινούνται νοτιότερα, προς άλλες χώρες, αναζητώντας περιοχές όπου υπάρχει μικρότερος ανταγωνισμός στους φυσικούς πόρους και μεγαλύτερη οικονομική ωφέλεια. Αυτή η διαδικασία επηρεάζει την ερημοποίηση, δεδομένου ότι οι αποφάσεις λαμβάνονται με κριτήριο όχι αν το έδαφος είναι κατάλληλο για καλλιέργεια, αλλά την οικονομία. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι απαραίτητη η λήψη μέτρων προστασίας των εδαφών. Η γεωργία απαιτεί τις μεγαλύτερες ποσότητες νερού παγκοσμίως (70% της κατανάλωσης) ή ακόμη μεγαλύτερες ποσότητες νερού σε αναπτυσσόμενες χώρες (95%). Οι μεσογειακές χώρες χρησιμοποιούν το 75 80% των υδατικών πόρων για τη γεωργία. Υπάρχει μεγάλη περιφερειακή κατανομή ζήτησης για νερό άρδευσης. Οι 41 περιοχές (από τις 332 στην Ευρώπη) με τη μεγαλύτερη κατανάλωση νερού για άρδευση (περισσότερα από 500 εκατομμύρια μ3/έτος) βρίσκονται στη νότια Ευρώπη. Το νερό είναι ουσιαστικός παράγοντας για την εξασφάλιση τροφίμων σε πολλές χώρες. Επίσης ο ανταγωνισμός μεταξύ διαφόρων οικονομικών τομέων (τουρισμού αναψυχής και βιομηχανίας ) αυξάνεται σημαντικά και ειδικά σε εκείνες τις χώρες που έχουν εξασφαλίσει την ασφάλεια των τροφίμων. Αυτό δημιουργεί πρόκληση για την αειφορική διαχείριση των υδατικών πόρων Το πρόβλημα των υδατικών πόρων Το νερό είναι ένας κρίσιμος πόρος στις ημιξηρες περιοχές της Μεσογείου, ένας παράγοντας που σε σχέση με την ποσότητα και ποιότητα περιορίζει τη γεωργική δραστηριότητα. Η διαθεσιμότητα του

8 του 20ου αιώνα χάθηκε περίπου το 75% της γενετικής βιοποικιλότητας παγκοσμίως. Εικόνα 13. ΑΡΔΕΥΣΗ ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΡΔΕΥΟΜΕΝΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ Οι γρήγορες πολιτιστικές, κοινωνικές, οικονομικές και τεχνολογικές αλλαγές στην αρδευόμενη καλλιέργεια συνέβησαν στις δεκαετίες 1960 και 1970 και οδήγησαν σε μια θεαματική αύξηση στη παραγωγή των διαφόρων καλλιεργειών, αλλά παράλληλα άρχισαν και σημαντικές διεργασίες υποβάθμισης της γης. Σήμερα η αρδευόμενη καλλιέργεια έχει αλλάξει συνολικά το γεωργικό τοπίο και τους όρους ποιότητας και ποσότητας. Από ποσοτική άποψη η περιοχή που καλλιεργείται σε πολλές Μεσογειακές περιοχές έχει αυξηθεί, για την ικανοποίηση αυξημένων αναγκών του πληθυσμού και την ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών σε νέες περιοχές που εισήχθησαν στη γεωργία. Αυτή η διεύρυνση των γεωργικών περιοχών έγινε με εκχερσώσεις φυσικών περιοχών και την επέκταση της αρδευόμενης γεωργίας σε περιοχές που δεν αρδεύονταν. Μερικές από αυτές τις νέες περιοχές δεν είναι κατάλληλες για εντατική εκμετάλλευση, έτσι τα προβλήματα υποβάθμισης της γης είναι μεγάλα. Από ποιοτική άποψη η εντατική γεωργία έχει επιβάλει την επιλογή ποικιλιών φυτών με μεγάλη παραγωγή. Αυτό έχει οδηγήσει σε υποβάθμιση της βιοποικιλότητας, με σημαντικές επιπτώσεις σε ολόκληρο το οικοσύστημα, ευνοώντας της διεργασίες υποβάθμισης. Ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) αναφέρει ότι κατά την διάρκεια Εικόνα 14. Ευρείας κλίμακας χαραδρωτική διάβρωση εδάφους ως αποτέλεσμα της εγκατάστασης της φυτείας που αφήνει το έδαφος ακάλυπτο. Η μεγάλη κατανάλωση νερού και η εκμηχάνιση όπως επίσης η ανάγκη εφαρμογής αγροχημικών προϊόντων κάτω από ορισμένες περιβαλλοντικές και τεχνικές συνθήκες έχουν πολύ αρνητικές επιπτώσεις στη δομή του εδάφους και στην αύξηση του κινδύνου ερήμοποιησης. Οι διεργασίες υποβάθμισης περιλαμβάνουν διάφορες φυσικές, χημικές και βιολογικές μεταβολές σε εδαφικές ιδιότητες και χαρακτηριστικά που τελικά οδηγούν στην υποβάθμιση της ποιότητας του εδάφους ως φυσικού πόρου. Οι σημαντικότερες διεργασίες υποβάθμισης στην αρδευόμενη γεωργία είναι η αλάτωση του εδάφους, η υπερεκμετάλλευση των υδατικών πόρων, η ρύπανση των εδαφών από φυτοφάρμακα και λιπάσματα, η διάβρωση του εδάφους και οι αλλαγές στο φυσικό τοπίο. Αλάτωση του εδάφους. Η γρήγορη ανάπτυξη της αρδευόμενης γεωργίας τις τελευταίες δεκαετίες έχει οδηγήσει στην αύξηση της συγκέντρωσης των αλάτων στο έδαφος και το νερό. Υπολογίζεται ότι 30% των αρδευόμενων περιοχών στη Μεσογειακή Ευρώπη επηρεάζεται από την αλάτωση σε διαφορετική ένταση. Η συχνή χρήση των υπόγειων νερών ή των λυμάτων χαμηλής ποιότητας έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση των αλάτων στο έδαφος. Μεταξύ των ετών 1995 και 2000, η ποσότητα λάσπης καθαρισμού λυμάτων που χρησιμοποιήθηκε στη γεωργία αυξήθηκε σε πολλές χώρες 7

9 συμπεριλαμβανομένων του Ηνωμένου Βασιλείου, της Γαλλίας, της Ισπανίας, της Ιταλίας και της Ιρλανδίας. μαγνησίου και θειικών αλάτων ασβεστίου) αυξάνουν σημαντικά και υποβαθμίζουν την ποιότητα του νερού. Εικόνα 16. ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΜΕΛΕΤΗ: ΥΠΕΡΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΥΔΡΟΦΟΡΕΩΝ Εικόνα 15. Αλάτωση εδάφους σε βαθμό που λευκοί κρύσταλλοι αλάτων έχουν συγκεντρωθεί στην επιφάνεια του. Το πρόβλημα γίνεται μεγαλύτερο σε ημιξηρες Μεσογειακές κλιματικές συνθήκες, όπου η μεγάλη εξατμισοδιαπνοη κατά τη θερινή περίοδο προκαλεί την ανοδική τριχοειδή κίνηση του νερού στο έδαφος και τη συσσώρευση αλάτων στην επιφάνεια. Τα 8 διαλυτά άλατα έχουν δυσμενείς επιπτώσεις στα φυτά και στις αποδόσεις αυτών. Επιπλέον, το έδαφος χάνει την παραγωγικότητα του και υποβαθμίζεται.. Υπερεκμετάλλευση υπόγειων νερών. Πολλές από τις αρδευόμενες εκτάσεις βρίσκονται στις παράκτιες περιοχές, όπου συχνά υπάρχει μεγάλη αστική και βιομηχανική δραστηριότητα. Η υπερεκμετάλλευση των υπόγειων νερών επιτρέπει το νερό της θάλασσας να διεισδύσει στα υδροφόρα στρώματα υποβαθμίζοντας την ποιότητα νερού, εξ αιτίας της αύξησης των αλάτων. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να παρατηρηθεί και σε απομακρυσμένες από τις ακτές περιοχές, λόγω της εξάπλωσης της εντατικής γεωργίας, που απαιτεί νερό άρδευσης περισσότερο από αυτό που υπάρχει στους ποταμούς και χειμάρρους. Συνεπώς είναι απαραίτητο να χρησιμοποιηθούν τα υπόγεια ύδατα. Το πρόβλημα είναι ότι οι βροχές δεν είναι αρκετές, ώστε να εκπληρώσουν τη ποσότητα του νερού που χρησιμοποιήθηκε και έτσι η συγκέντρωση αλάτων (χλωρίου, ανθρακικών αλάτων νατρίου και Η γεωργία χρησιμοποιεί περίπου το 75% των συνολικών υπογείων υδάτων που χρησιμοποιούνται από διάφορους τομείς (αστική κατανάλωση, βιομηχανία, περιβάλλον κλπ). Εκτιμάται ότι το 28% των γεωργικών περιοχών στην Ισπανία αρδεύονται από τα υπόγεια νερά. Αυτό σημαίνει ότι εκτάρια, χρειάζονται νερό ποσότητας 4500 hm 3 /έτος. Άρδευση με υπόγειο νερό είναι συνήθως περισσότερο αποτελεσματική από κάθε άλλη πηγή λόγω της καλύτερης χρήσης και εξοικονόμησης νερού. Αυτό δίδει τη δυνατότητα καλύτερης εκτίμησης των δαπανών και της τιμής κατανάλωσης κατά χρήστη. Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας που πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι ότι η εκμετάλλευση των υπόγειων νερών άρχισε την δεκαετία του 60 και συνεπώς χρησιμοποιούνται μοντέρνα συστήματα άρδευσης. Η παρουσία υπόγειων νερών σε γεωργικές περιοχές όπως στις Μεσογειακές ακτές, οδήγησε στην ανάπτυξη γεωργικών καλλιεργειών με μεγάλη αποδοτικότητα. Φυσικά υπάρχουν πολλοί υδροφορείς που υπόκεινται σε εντατική υπερεκμετάλλευση, όπου οι εκροές υπερβαίνουν τις εισροές νερού με πολλές επιπτώσεις, όπως εξάντληση των πηγών, μεταβολή των παροχών ποταμών και των υγροτόπων που συνδέονται με αυτούς, άντληση νερού από μεγαλύτερο βάθος, λόγω υποβιβασμού του υδροφόρου ορίζοντα με

10 μεγαλύτερο κόστος, υποβάθμιση της ποιότητας του νερού, διείσδυση θαλάσσιου νερού και καθιζήσεις Piezometric 20 levels (meters Drop 7.3 m/year Drop 6.3 of m/year αυξήθηκαν κατά 47%. Σε μερικές περιπτώσεις οι ποσότητες είναι υπερβολικές και, δεδομένου ότι αυτές οι ουσίες είναι πολύ διαλυτές, η έκπλυση αυτών είχε επιπτώσεις στα υπόγεια νερά και στα ποτάμια. Συνολικά, οι ουσίες αυτές στο έδαφος μπορούν να προκαλέσουν σοβαρά προβλήματα υποβάθμισης, που οδηγούν στην ερημοποίηση Dat e Εικόνα 17. Η εντατική εκμετάλλευση του υδροφορέα Ascov Sapalmo» στην Ισπανία, άντληση ποσότητας νερού περίπου 45 hm 3 /έτος υπερβαίνει κατά πολύ τις εισροές (περίπου 2 hm 3 /έτος) προκαλώντας πτώση της πιεζομετρικής γραμμής από το Η κατανάλωση νερού από τα αποθέματα έχει υπερβεί τα 1000 hm 3. Εικόνα 18. Εξέλιξη πιεζομετρικής γραμμής στον υδροφορέα «Vega Media» στο ποταμό Segura στην Ισπανία κατά την περίοδο της μεγάλης ξηρασίας του Η μείωση των εισροών (βροχής, απόνερων άρδευσης) σε συνδυασμό με την αυξημένη άντληση για άρδευση προκάλεσε πτώση του υδροφόρου ορίζοντα μέχρι 15 μέτρα, προκαλώντας μεγάλα προβλήματα στις υποδομές. Εικόνα 19. ΛΙΠΑΣΜΑΤΑ Διάβρωση του εδάφους. Στη Μεσογειακή περιοχή η υδατική διάβρωση είναι μια από τις κύριες διεργασίες που οδηγούν στην υποβάθμιση του εδάφους και σχετίζεται συχνά με τη γεωργία. Η άροση και η απομάκρυνση της βλάστησης αφήνουν το έδαφος ακάλυπτο και εκτεθειμένο στους διαβρωτικούς παράγοντες (βροχή και άνεμος). Το έδαφος δέχεται μικρότερες ποσότητες οργανικής ουσίας και ο χούμος ανοργανοποιείται γρηγορότερα, λόγω της άροσης και των υψηλών θερμοκρασιών. Η χρήση των βαρέων μηχανημάτων συμπιέζει το έδαφος και αυξάνει την απορροή. Η υπερβολική άροση μειώνει την τραχύτητα της επιφάνειας και καταστρέφει τα συσσωματώματα που στη συνέχεια διασπώνται εύκολα και απομακρύνονται με τη απορροή του νερού. Η μείωση και η απλοποίηση των κύκλων καλλιέργειας και των εναλλαγών των καλλιεργειών ευνοούν τις διεργασίες διάβρωσης. 9 Ρύπανση του εδάφους από φυτοφάρμακα και λιπάσματα. Η κύρια πηγή νιτρικών στα υπόγεια νερά είναι η γεωργική δραστηριότητα. Τα πλεονάσματα θρεπτικών στοιχείων, όπως υπολογίζονται από το ισοζύγιο αζώτου, έχουν γενικά μειωθεί στην Ευρώπη των 15. Μεταξύ του 1990 και 2000 στις μεσογειακές περιοχές, όπως την Ισπανία, τα πλεονάσματα αζώτου

11 Εικόνα Εικόνα 20. Η διάβρωση του εδάφους μπορεί να είναι μεγάλο πρόβλημα όταν η βλάστηση απομακρύνεται από το έδαφος. Η διάβρωση του εδάφους προκαλεί συνεχή μείωση στην περιεκτικότητα σε θρεπτικά στοιχεία, υποβάθμιση της δομής, μείωση του βάθους του εδάφους και συνεπώς μείωση της ικανότητας συγκράτησης νερού και θρεπτικών στοιχείων. Η διαδικασία οδηγεί στη μείωση της εδαφικής παραγωγικότητας επιφεροντας επιπτώσεις στην αύξηση και την παραγωγικότητα των καλλιεργειών. Η χρήση των γεωργικών μηχανημάτων στις επικλινείς περιοχές μπορεί να προκαλέσει υποβάθμιση και διάβρωση στο έδαφος ιδιαίτερα όταν η άροση είναι κάθετα προς τις ισοϋψείς. Ακόμα κι αν είναι ευρέως γνωστό ότι η σωστή άροση γίνεται παράλληλα προς τις ισοϋψείς, οι αγρότες συχνά δεν το εφαρμόζουν, επειδή προκαλεί αστάθεια στο γεωργικό μηχάνημα. Μεταβολές στο τοπίο. H αντίληψη για το τοπίο από μεγάλο μέρος του πληθυσμού είναι πολύ σημαντική. Ο χαρακτήρας του προκύπτει από την αλληλεπίδραση των φυσικών και ανθρώπινων παραγόντων. Το τοπίο μπορεί εύκολα να υποβαθμιστεί και να χάσει την ελκυστικότητα του, εάν οι δυσμενείς πολιτικές γεωργικής πρακτικής συνεχιστούν ανεξέλεγκτα. Συνεπώς η πιθανή απώλεια του τοπίου, σε συνδυασμό με την οικολογική, λειτουργική, δομική και πολιτιστική αξία που τα φυσικά και ημιφυσικά τοπία έχουν, καθιστά απαραίτητη την αξιολόγηση της κατάστασης και την ανάπτυξη πολιτικών προστασίας. Η μεσογειακή περιοχή είναι μια από τις νωρίτερα κατοικημένες περιοχές του κόσμου και προσφέρει μια από τις εντονότερες ιστορικές εναλλαγές τοπίου, όπου οι γεωργικές δραστηριότητες έχουν διαδραματίσει σημαντικό ρόλο. Τα συστήματα εναλλαγών περιλαμβάνουν αλλαγές στο κλίμα και τις χρήσεις γης που επηρεάζονται από διαφορετικές γεωργικές, βιομηχανικές, τουριστικές πολιτικές και άλλες κοινωνικοοικονομικές κατευθυντήριες δυνάμεις. Η αλλαγή χρήσης γης είναι ακόμη μια ισχυρή κατευθυντήρια δύναμη σε παγκόσμιο επίπεδο, που επιταχύνεται πρόσφατα από την ανάπτυξη της αρδευόμενης γεωργίας. Τα παραδοσιακά αγρό συστήματα απειλούνται από δύο διαφορετικές τάσεις: την εντατικοποίηση της γεωργίας και την εγκατάλειψη της γης εάν η άσκηση της γεωργίας είναι προσοδοφόρα. Η μείωση στο ποσοστό των αγροκτημάτων μεικτής εκμετάλλευσης (κτηνοτροφία γεωργία) κατά περίπου 25% από το 1990 ως το 2000 είναι ιδιαίτερα σημαντική, δεδομένου ότι αυτά τα αγροκτήματα συνδέονται συχνά με τη μεγάλη ποιότητα βιοποικιλότητας και την ποιότητα τοπίου και αποτελούν τμήμα μεγάλης φυσικής αξίας καλλιεργήσιμης γης (HNV). Οι HNV είναι τυπικές στις περιοχές της Μεσογείου και εκτιμάται ότι καλύπτουν περίπου 15 25% της συνολικής γεωργικής περιοχής στην Ευρώπη των 15. Η πλειοψηφία των πουλιών στις γεωργικές περιοχές παρουσιάζουν σημαντική μείωση από το 1980 μέχρι το Στοιχεία για τις σημαντικές περιοχές πουλιών και πεταλούδων δείχνουν ότι ένα σημαντικό τμήμα αυτών των περιοχών υπέστησαν δυσμενείς επιπτώσεις από την εντατικοποίηση της γεωργίας ή/και την εγκατάλειψη. Παρατηρείται σημαντική απώλεια κατάλληλων τόπων (π.χ. λιβαδιών μικτής καλλιεργήσιμης γης, φυσικών και ημιφυσικων περιοχών και υγρότοπων), οι οποίοι έχουν άμεση σχέση με τη βιοποικιλότητα. Αντίθετα, η παραδοσιακή γεωργία προάγει οφέλη, π.χ. στις

12 περιοχές παραγωγής υψηλής ποιότητας κρασιού, τα τοπία διατηρούνται ικανοποιητικά. Εικόνα 22. Η καταλληλότητα ενός τόπου σημαίνει ότι οι αλλαγές πρέπει να προσαρμόζονται στη φέρουσα ικανότητα και τη δυναμική των φυσικών συστημάτων. Για το συνδυασμό της τοπικής ανάπτυξης με τις παραμέτρους αειφορίας σημαίνει ότι δίδεται μεγάλη βαρύτητα στις φυσικές και παραδοσιακές αξίες των περιοχών και των πληθυσμών. Το βασικό ερώτημα είναι "ποιο είδος τοπίου, οικονομικού και κοινωνικού μοντέλου είναι επιθυμητό" Η κλιματική αλλαγή θα αποτελέσει παράγοντα αυξανόμενου επαγγελματικού κινδύνου, με αρνητικές επιδράσεις στην γεωργία και την ερημοποίηση. Κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του τελευταίου αιώνα, στη Murcia (Νοτιοανατολικά της Ισπανίας) η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας ήταν 2 βαθμοί Κελσίου και στη Βαλέντσια η αύξηση ήταν του ίδιου μεγέθους. Υψηλότερη θερμοκρασία σημαίνει μεγαλύτερη εξατμισοδιαπνοη, μεγαλύτερη έλλειψη νερού και μεγαλύτερο κίνδυνο ερημοποίησης. Υπάρχουν πολλές αβεβαιότητες όσον αφορά τις μελλοντικές κλιματικές αλλαγές, αλλά είναι αρκετά πιθανό η περιοχή της Μεσογείου να θερμανθεί σημαντικά. Η προοπτική για την μεταβολή της βροχόπτωσης είναι περισσότερο ασαφής, αλλά οι περισσότερες προβλέψεις δείχνουν περισσότερες βροχές το χειμώνα και λιγότερες το καλοκαίρι κατά μήκος της Μεσογείου. Ένα κοινό χαρακτηριστικό πολλών προβλέψεων είναι η μείωση των βροχοπτώσεων σε ένα μεγάλο μέρος της Μεσογειακής περιοχής νότια των παραλλήλων 40 ο 45 ο Ν, με αύξηση βόρεια του παραλλήλου αυτού. Ακόμη και οι περιοχές που έχουν περισσότερη βροχόπτωση θα γίνουν ξηρότερες λόγω στην αυξανόμενης εξάτμισης και των εποχιακών μεταβολών των βροχοπτώσεων και των εντάσεων τους. Κατά συνέπεια, η συχνότητα και η ένταση των ξηρασιών θα αυξηθούν κατά μήκος αυτών των περιοχών. Η διαθεσιμότητα νερού θα είναι μεγάλο πρόβλημα και προβλέπονται περισσότερες συγκρούσεις μεταξύ των χρηστών. Ένα καλό παράδειγμα μεταβολής τοπίου φαίνεται στις φωτογραφίες περιόδων 1956 μέχρι Η ξηρή περιοχή έχει μετατραπεί σε αρδευόμενη για εντατική γεωργία. Αυτή η περίπτωση είναι πολύ κοινή σε πολλές περιοχές των χωρών της Μεσογείου. Σήμερα υπάρχει ένα επιπλέον πρόβλημα με την εγκατάσταση οικιστικών ζωνών κυρίως για αναψυχή και τουρισμό προσθέτοντας έτσι μεγαλύτερη πίεση στο νερό και το έδαφος. Εικόνα 23. ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΔΕΥΣΗΣ ΜΕ ΣΚΟΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ Όταν γίνεται αναφορά για αρδευόμενη γεωργία και ερημοποιηση, είναι απαραίτητο να διευκρινιστεί πρώτα εάν αυτό το είδος γεωργίας έχει θετικά ή αρνητικά αποτελέσματα στην ερήμοποιηση και εάν μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν εργαλείο για την καταπολέμησή της. Πραγματικά, δεν υπάρχει μια απλή απάντηση. Ο κύριος παράγοντας που πρέπει να εξετασθεί είναι η καταλληλότητα του εδάφους για αρδευόμενη γεωργία. Το έδαφος είναι ο βασικός παράγοντας λήψης απόφασης εάν ένα τμήμα γης θα καλλιεργηθεί ή όχι, αλλά η απόφαση δεν είναι τόσο εύκολη. Δεδομένου ότι έγινε αναφορά στα προβλήματα ερημοποιησης σε σχέση με την ανθρώπινη ευημερία, συνεπώς οι κοινωνικοοικονομικές πτυχές πρέπει να συμπεριληφθούν. Όλες οι γεωργικές χρήσεις έχουν 11

13 επιπτώσεις στις εδαφικές συνθήκες, ακόμη και τα εδάφη με μεγάλη καταλληλότητα για γεωργία μπορούν να υποβαθμισθούν από κακή διαχείριση. Επίσης είναι πολύ δύσκολο και δαπανηρό να διατηρηθεί η γεωργία σε φτωχά εδάφη. Το πρόβλημα είναι ότι σε μερικές περιπτώσεις δεν είναι δυνατό να γίνει η επιλογή, επειδή ο πληθυσμός μιας περιοχής ζει αποκλειστικά από τη γεωργία σε υποβαθμισμένα εδάφη ακατάλληλα για γεωργία. Τελικά πρέπει να αναφερθεί ότι η εγκατάλειψη της γης δεν είναι μια λύση βελτίωσης των συνθηκών υποβάθμισης, δεδομένου ότι τα εδάφη που έχουν επηρεασθεί σημαντικά δεν ανακτούν μόνα τους για μεγάλο χρονικό διάστημα, επειδή η διάβρωση αποτελεί μια συνεχή διεργασία. Μπορούν να προταθούν τα παρακάτω δύο σενάρια: UΣενάριο 1U. Είναι δυνατή η διαχείριση της γης αειφορικά όπου η ασφάλεια τροφίμων ή η κοινωνικοοικονομική ευημερία δεν βρίσκονται σε κίνδυνο. Σε αυτή την περίπτωση η καταλληλότητα του εδάφους σε συνδυασμό με τη διαθεσιμότητα νερού πρέπει να είναι οι βασικοί παράγοντας για τη λήψη απόφασης για καλλιέργεια ή όχι. Η διαχείριση των εδαφών καλλιεργούμενων εκτάσεων πρέπει να επικεντρωθεί στη διατήρηση καλής δομής, στην ικανοποιητική ποσότητα οργανικής ουσίας και στην ικανοποιητική κάλυψη του εδάφους με βλάστηση ή προστατευτικά υλικά κατά της διάβρωσης, προκειμένου να αποφευχθεί ο κίνδυνος διάβρωσης 12 από το νερό και τον άνεμο. Το έδαφος δεν έχει ακόμη θεωρηθεί ως ένα θεμελιώδες συστατικό προστασίας του περιβάλλοντος. Η πρώτη σημαντική δράση πρέπει να είναι σε πολιτικό διοικητικό επίπεδο αναπτύσσοντας μια ενεργή πολιτική διαχείρισης της γης. Κανονισμοί καλής διαχείρισης της γης έχουν αναπτυχθεί σε μερικές περιοχές (για παράδειγμα, κάθε περιοχή της Ισπανίας έχει το δικό της κώδικα ορθής γεωργικής πρακτικής), αλλά το πρόβλημα είναι να συμπεριληφθούν και να χρησιμοποιηθούν αυτές οι πρακτικές σε πολιτικά εργαλεία και αποφάσεις. Η τελευταία αναθεώρηση των αγρο περιβαλλοντικών επιδοτήσεων στη Μούρσια έχει συμπεριλάβει στις επιδοτήσεις των αγροτών την προστασία του εδάφους από τη διάβρωση. Οι επιδοτήσεις στηρίζονται στην εφαρμογή μερικών πρακτικών όπως τη διατήρηση της φυτοκάλυψης στο έδαφος ανάλογα με την κλίση της επιφανείας και τον τύπο του εδάφους. Επίσης περιλαμβάνει κανονισμούς που απαγορεύουν τις επιδοτήσεις κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, όπως η καλλιέργεια σε πολύ μεγάλες κλίσεις (περισσότερο από 20%) και η ενθάρρυνση αλλαγής της χρήσης από γεωργία σε δάσος. UΣενάριο 2.U Μερικές φορές δεν είναι δυνατόν να αποφασισθεί να μην καλλιεργηθεί η γη, επειδή ο αγροτικός πληθυσμός θα επηρεασθεί αρνητικά. Σε αυτή την περίπτωση οι πρακτικές διαχείρισης και αποκατάστασης πρέπει να ενισχυθούν. Η αρδευόμενη γεωργία είναι μια πολύ εντατική δραστηριότητα και πρέπει να υπάρχουν παράλληλα δράσεις προστασίας των πόρων. Είναι σημαντικό να διακρίνει κανείς μεταξύ της μεγάλης κλίμακας αρδευόμενης γεωργίας ή "της σκληρής γεωργίας" (πολύ εντατικής και βασισμένης στη χρήση βαρέων μηχανημάτων) και της μικρής κλίμακας γεωργία (χρήσης μικρών μηχανημάτων που προκαλούν μικρότερες αρνητικές επιδράσεις). Κοινό χαρακτηριστικό αυτών είναι ότι απαιτούν υψηλό εργατικό δυναμικό, αλλά η μεγάλης κλίμακας γεωργία είναι περισσότερο επιθετική προς το περιβάλλον. Μερικοί από τους παράγοντες που προκαλούν αρνητικές επιδράσεις είναι η συχνή άροση και απομάκρυνση της παραγόμενης βιομάζας, η άρδευση με νερό χαμηλής ποιότητας και η μεγάλη χρήση φυτοφαρμάκων. Συχνή άροση και απομάκρυνση της παραγόμενης βιομάζας Η αλλαγή της καλλιέργειας (για καλλιέργεια λαχανικών) σημαίνει προετοιμασία του εδάφους προκειμένου να δεχθεί τη μηχανοποιημένη καλλιέργεια (άρδευση, χρήση μηχανημάτων, φύτευση και συγκομιδή, κλπ). Ένα σχέδιο μείωσης του αριθμού αρόσεων παράλληλα με την εφαρμογή των φυτικών υπολειμμάτων στο έδαφος για την αύξηση της οργανικής ουσίας αποτελούν πρακτική προστασίας του εδάφους από τη διάβρωση. Είναι επίσης πολύ σημαντικό να παραμείνει το έδαφος όσο το δυνατόν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα καλυμμένο με βλάστηση, ιδιαίτερα τη χειμερινή περίοδο. Αυτή η πρακτική βοηθά επίσης στην προσθήκη θρεπτικών στοιχείων στο έδαφος και ιδιαίτερα με φυτά που δεσμεύουν το άζωτο.

14 επηρεάσει τη σύσταση του εδάφους και τη χλωρίδα με αρνητικές συνέπειες στη δομή. Η χρήση λιγότερο τοξικών ουσιών στην ολοκληρωμένη διαχείριση παρασίτων ή η εφαρμογή των διαδικασιών οργανικής γεωργίας μπορεί να βοηθήσει στη διατήρηση άριστων εδαφικών συνθηκών. Η χρήση αρδευόμενης γεωργίας ως μέσο στη καταπολέμηση της ερημοποίησης Εικόνα 24. Άρδευση με νερό κακής ποιότητας Και στις δύο περιπτώσεις (μεγάλης και μικρής κλίμακας γεωργία), η χρήση κακής ποιότητας νερού, συνήθως υφάλμυρου, επηρεάζει σημαντικά τις ιδιότητες του εδάφους. Εάν αυτή η πρακτική εφαρμοσθεί συνεχώς, οδηγεί στην υποβάθμιση του εδάφους. Σε πολλές Μεσογειακές περιοχές δεν υπάρχει διαθέσιμο νερό καλής ποιότητας, συνεπώς η άρδευση θα πρέπει να θεωρηθεί ως η σημαντικότερη απειλή για την ερημοποίηση. Η αφαλάτωση του νερού μπορεί να είναι μια λύση του προβλήματος, αλλά είναι και μια πρακτική που έχει σημαντικό κόστος και επιβαρύνει το κόστος παραγωγής των προϊόντων. Εικόνα 25. Εντατική καταπολέμηση ασθενειών Η καταπολέμηση των ασθενειών είναι απαραίτητη σε όλες τις κλίμακες γεωργίας, αλλά υπάρχουν μέθοδοι που είναι λιγότερο ή περισσότερο επιβλαβείς από άλλες. Η συχνή χρήση των χημικών για τον έλεγχο των ζιζανίων και των παρασίτων μπορεί να Κανονικά, περιοχές με υψηλό κίνδυνο ερημοποίησης έχουν γαιο κλιματικές συνθήκες και φυσικούς πόρους που καθιστούν ακατάλληλη την αρδευόμενη γεωργία. Γι αυτό τον λόγο η αρδευομένη γεωργία δεν είναι μια απλή επιλογή σε αυτές τις περιοχές, ή, και αν εφαρμοσθεί, δεν αποτελεί λύση επιβίωσης των ανθρώπων σε αντίξοες συνθήκες. Επιτρέποντας ή ενισχύοντας μερικές αρδευόμενες καλλιέργειες σε λιγότερο προβληματικούς αγρούς με παράλληλη εφαρμογή σημαντικών μέτρων προστασίας του εδάφους ή αναπτύσσοντας αρδευόμενη γεωργία στις γειτονικές περιοχές μπορεί να λυθεί το πρόβλημα εγκατάλειψης της γης από τους αγρότες. Με αυτό τον τρόπο οι αγρότες μπορούν να συνεχίσουν τις δραστηριότητες με ξηρικές καλλιέργειες σε ευαίσθητες περιοχές και να εξασφαλίζουν ικανοποιητικό εισόδημα. Θα έπρεπε να υπάρχει ένα είδος νέας γεωργικής νομοθεσίας που θα ρυθμίζει τις γεωργικές πρακτικές σε περιοχές ευαίσθητες στην ερημοποίηση και θα προάγει την αειφορία. Όσον αφορά αυτό, η CAP (Κοινή Αγροτική Πολιτική) και οι Πολιτικές Αγροτικής Ανάπτυξης πρέπει να βελτιώσουν τις πολιτικές που εστιάζονται στη καταπολέμηση της ερημοποίησης, στηρίζοντας αγρότες που στρέφονται στον αγώνα κατά της ερημοποίησης σε ευαίσθητες περιοχές βελτιώνοντας τα εισοδήματα τους στη βάση μιας "κοινωνικής σύμβασης". Περίπου 17% των βιότοπων στις περιοχές Natura 2000 εξαρτώνται από την συνέχιση εκτατικών πρακτικών στη γεωργία. Τέτοια διαχείριση που ευνοεί τη διατήρηση της βιοποικιλότητας μπορεί να υποστηριχθεί με αγροπεριβαλλοντικά σχήματα και άλλα μέσα αγροτικής πολιτικής. Η οργανική γεωργία είναι επίσης ένα χρήσιμο εργαλείο στην καταπολέμηση της ερημοποιησης. Η οργανική γεωργία θεωρεί το έδαφος ως το βασικό παράγοντα για καλή γεωργική πρακτική. Η πρακτική καλλιέργειας επικεντρώνεται στη προστασία και βελτίωση της δομής του εδάφους, στη βιολογική δραστηριότητα και γονιμότητα, 13

15 14 ενσωματώνοντας όλους τους παράγοντας (βιολογικούς, οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτιστικούς) σε μια ολιστική και αειφορική προσέγγιση διαχείρισης των φυσικών πόρων. Αυτή είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα επιλογή για γεωργία σε ξηρές, ημιξηρες και ύφυγρες κλιματικές συνθήκες. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ Bradbury, D.E. (1981) The physical geography of Mediterranean lands. In F. Di Castri, D.W. Goodball & R.L. Spechy [Eds]. Ecosystems of the World, 11 Mediterranean Type Shrublands. Elsevier, 643 pp. Brandt, C.J.; Thornes, J.B.[Eds] (1996) Mediterranean Desertification and Land Use. Wiley and Sons. Chichester, 600 pp. CCD (1994) United Nations Convention to Combat Desertification in those Countries Experiencing serious Drought and / or Desertification, particularly in Africa. United Nations Environment Programme (UNEP). Geneve Executive Center. Geneve, 71 pp. Brauch H. G. (2002) Urbanization and Natural Disasters in the Mediterranean: Population Growth and Climate Change in the 21st Century. In press.de EEA Report 6/2005. Agriculture and environment in EU 15 the IRENA indicator report EEA Report 6/2006 The changing faces of Europe s coastal areas Kosmas, C.; Danalatos,N.G.; López Bermúdez,F.; Romero Díaz, M.A. (2002) The efffect of land use on soil erosion and lands degradation under mediterranean conditions. In Mediterranean Desertification: A Mosaic of Processes and Responses. Edited by N.A. Geeson, C. J. Brandt & J.B. Thornes. John Wiley & Sons. London, pp: Le Houérou, A. N. (1992) Vegetation and land use in the Mediterranean Basin by the year 2050: A prospective study. In: Jeftic, L., Milliman, J. D. And Sestini, G. [Eds] Climatic Change and the Mediterranean, Edward Arnold, London: pp Butzer,K. (1974) Accelerated soil erosion: a problem of man land relationships. In I.R. Manners & M.W. Mikesell, [Eds] Perpectives on Environment. Ass. Amer. Geogr., Washington Lopez Bermudez, F. (1990) Soil erosion by water on the desertification of a Semi Arid Mediterranean fluvial basin: The Segura basin Spai. Agriculture, Ecosystems & Environment. Vol. 33. No 2, pp López Bermúdez, F. (2002) Erosion and desertification. Nivola Libros y Ediciones. Madrid, pp.190 Rosenzwieg, C. and Tubiello, F. N., (1997) Impacts of global climate change on Mediterranean agriculture: current methodologies and future directions. An introductory essay. Mitigation and Adaptation Strategies for Global Change, 1 (3), pp Rubio, J.L., Calvo, A. [Eds] (1996) Soil degradation and desertification in Mediterranean environments. Geoforma Ediciones. Logroño, pp.290 Sagarduy Alonso, J. A. (2003) Water management in agriculture. III Conference on technology for the human development organized by ISF (Engineers without borders). Madrid. Spain Scoging, H.M. (1991): Desertification and its management. In Global Change and Challenge Geography for the 1990s. Ed. E. Bennet & R. Estall Rout Ledge. London. Pp Van der Leeuw, S.E., Ed. (1996) Understanding the natural and anthropogenic causes of soil degradation and desertification in the Mediterranean basin. Archaeomedes Project 6. European Commission. Yassoglou, N.J. (2000): History and development of Desertification in the Mediterranean and its contemporary reality. In Desertification in Europe: Mitigation strategies, land use planning. Enne, G., Zanalla, Ch.,and Pete, D. Edits. European Commission. Directorate General for Research Environment and Climate Programme. EUR , Luxembourg,