ΤΡΟΠΙΚΑ ΔΑΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ: ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ ΑΠΟΨΙΛΩΣΗΣ ΤΡΟΠΙΚΟΥ ΔΑΣΟΥΣ ΤΟΥ ΑΜΑΖΟΝΙΟΥ

Transcript

1 1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΠΜΣ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ: «ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΟΣΤΟΥΣ ΟΦΕΛΟΥΣ» ΤΡΟΠΙΚΑ ΔΑΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ: ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ ΑΠΟΨΙΛΩΣΗΣ ΤΡΟΠΙΚΟΥ ΔΑΣΟΥΣ ΤΟΥ ΑΜΑΖΟΝΙΟΥ Χρήστος Καλογερόπουλος Α.Μ.: Διδάσκων: Γεώργιος Ι. Μέργος Αθήνα 2011

2 2 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα τροπικά δάση αποτελούν πυκνές δασικές περιοχές με αειθαλή δέντρα και παρατηρούνται σε τοποθεσίες εκατέρωθεν του ισημερινού όπου επικρατούν συνθήκες υψηλής βροχόπτωσης αλλά και υψηλές θερμοκρασίες όλο το χρόνο. Το αποτέλεσμα των συνθηκών αυτών είναι ένα «όργιο» βλάστησης και ζωής. Σχεδόν τα μισά από όλα αυτά τα δάση βρίσκονται στην κεντρική και νότια Αμερική, κυρίως στην περιοχή του Αμαζονίου και κατά μήκος των ακτών της Κολομβίας και του Εκουαδόρ. Τα τροπικά δάση που συχνά αποκαλούνται και ως «πνεύμονες της Γης» είναι τα πιο πολύπλοκα οικοσυστήματα και περιέχουν τη μεγαλύτερη συγκέντρωση βιοποικιλότητας στον πλανήτη. Για παράδειγμα, το τροπικό δάσος του Αμαζονίου περιέχει το 20% όλων των ειδών πτηνών που υπάρχουν. Όμως, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια μείωση των τροπικών δασών στο 7% των χερσαίων εκτάσεων της γης από 14% που ήταν το 1991 εξαιτίας της ανθρώπινης δραστηριότητας (υλοτομία, γεωργική κάθαρση). Αξίζει να αναφέρουμε ότι μειώνονται με ετήσιο ρυθμό της τάξης των τετραγωνικών χιλιομέτρων. Εκτός από το ότι παράγουν ένα μεγάλο αριθμό φυσικών προϊόντων, τα τροπικά δάση συμβάλλουν στη ρύθμιση των καιρικών συνθηκών και προσφέρουν άφθονο οξυγόνο που είναι απαραίτητο για τη ζωή. Το μείζoν θέμα λοιπόν είναι η αποψίλωση τροπικών δασών δηλαδή η διαδικασία κατά την οποία απογυμνώνονται (εκκαθαρίζονται) τα δάση ως απόρροια της ανθρώπινης δραστηριότητας ή λόγω φυσικών καταστροφών και μετατρέπονται σε τόπους για άλλες χρήσεις γης ή τελούν υπό εγκατάλειψη. Η κύρια αιτία όμως της αποψίλωσης των τροπικών δασών είναι η ανθρώπινη δραστηριότητα. Στην εργασία αυτή θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε μέσα από έρευνες που έχουν γίνει στο ερώτημα εάν τα τροπικά δάση συμφέρει να παραμείνουν δάση ή να αποψιλωθούν. Όσο εύκολη και αν φαίνεται η απάντηση, αν δε ληφθούν υπόψη όλες οι κοινωνικοοικονομικές πλευρές του θέματος μπορεί να καταλήξουμε σε λανθασμένα συμπεράσματα. Το παραπάνω ερώτημα είναι κρίσιμο να απαντηθεί διότι είναι αρκετές οι ομάδες πληθυσμού που εξαρτώνται από την ύπαρξη ή μη των τροπικών δασών. Οι γεωργοί σε πολλές από τις υποανάπτυκτες περιοχές βασίζουν το βιοπορισμό τους στις εκτάσεις γης που καλλιεργούν. Ωστόσο, το έδαφος που εκμεταλλεύονται χάνει συνεχώς την αποδοτικότητά του και συχνά μπαίνουν στον πειρασμό να καλλιεργήσουν νέα εδάφη δίπλα ή και μέσα σε τροπικά δάση λόγω του νέου και

3 3 ιδιαίτερα εύφορου εδάφους που συναντάται εκεί. Από την άλλη, πολλοί είναι οι υλοτόμοι στις περιοχές εκείνες που εξαρτώνται οικονομικά από τα δάση. Κόβουν τα δέντρα και τα πωλούν είτε για καυσόξυλα είτε για πρώτη ύλη σε βιομηχανίες. Επίσης, διάφοροι οικονομολόγοι του περιβάλλοντος υποστηρίζουν την αποψίλωση εντός ορίων, δηλαδή τη βιώσιμη αποψίλωση, βασίζοντας τις απόψεις τους στα μακροχρόνια κοινωνικοοικονομικά οφέλη που μπορούν να αποφέρουν στις χώρες και στις τοπικές κοινωνίες οι αυτοκινητόδρομοι, τα μεγάλα αρδευτικά κανάλια και άλλα έργα ανάπτυξης. Επιπλέον, υπάρχουν και οι οικονομολόγοι που αντιτίθενται στην αλόγιστη αποψίλωση η οποία υποσκάπτει το εισόδημα και την ευημερία των μελλοντικών γενεών. Από την άλλη μεριά, οι οικολόγοι και διάφορες ομάδες προστασίας του περιβάλλοντος είναι κατά της αποψίλωσης γενικά τονίζοντας την ανάγκη να διατηρηθούν τα δάση λόγω του οξυγόνου, φαρμακευτικών ουσιών και άλλων πνευματικών ωφελειών που προσφέρουν στον άνθρωπο. Επιπροσθέτως, επισημαίνουν ότι η συνεχιζόμενη αποψίλωση όχι μόνο επιταχύνει την κλιματική αλλαγή αλλά απειλεί την προστασία της βιοποικιλότητας και την υδρολογική ρύθμιση. Επομένως, γίνεται αντιληπτό πόσο σημαντικό αλλά και δύσκολο είναι να απαντηθεί το ερώτημα εάν τα τροπικά δάση συμφέρει να αποψιλωθούν ή να παραμείνουν ανέπαφα. 2. ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΑΓΑΘΩΝ Τα τροπικά δάση ανήκουν στην κατηγορία των περιβαλλοντικών αγαθών στην οποία ανήκουν επίσης το νερό, ο αέρας, το βουνό, η θάλασσα και άλλα. Με το πέρασμα του χρόνου παρατηρείται σημαντική υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Έτσι οι κυβερνήσεις έχοντας ως στόχο την αειφόρο ανάπτυξη οφείλουν να επικεντρωθούν σε μέτρα και παρεμβάσεις που προωθούν τη βελτίωση του περιβάλλοντος. Αυτή η περιβαλλοντική υποβάθμιση προκλήθηκε γενικότερα από δύο παράγοντες. Ο πρώτος είναι η λεγόμενη «τραγωδία των κοινόκτητων φυσικών πόρων» που είναι αποτέλεσμα της ανεμπόδιστης πρόσβασης επιχειρήσεων και πολιτών σε φυσικούς πόρους. Η χρήση αυτών των δημόσιων αγαθών όπως το τροπικό δάσος γίνεται χωρίς αντίτιμο από πολλές ομάδες ατόμων ταυτόχρονα, γεγονός που οδηγεί στην εμφάνιση αρνητικών εξωτερικοτήτων (οριακό κοινωνικό κόστος μεγαλύτερο του ατομικού). Ο δεύτερος παράγοντας που ευθύνεται για την περιβαλλοντική υποβάθμιση είναι η

4 4 αδυναμία των κρατικών μηχανισμών να εντοπίσουν αυτές τις αρνητικές εξωτερικότητες και να επιβάλλουν κυρώσεις και πρόστιμα στους υπαίτιους. Επομένως, το πιο ουσιώδες πρόβλημα των περιβαλλοντικών αγαθών είναι η αδυναμία καθορισμού της τιμής τους από τις υφιστάμενες αγορές, η οποία ευθύνεται κατά πολύ για την μη ορθολογική τους χρήση. Ωστόσο, το γεγονός ότι δεν υπάρχει μια συγκεκριμένη τιμή δε σημαίνει ότι δεν έχουν αξία. Όλοι γνωρίζουμε την αξία των περιβαλλοντικών αγαθών για τον άνθρωπο. Άρα είναι ιδιαίτερα σημαντικό να γίνει αποτίμηση αυτών των αγαθών σε νομισματικούς όρους, ώστε να γίνει μια σωστή ανάλυση κόστους οφέλους. Πριν όμως γίνει αυτή η αποτίμηση, πρέπει να ολοκληρωθεί μια διαδικασία τεσσάρων σταδίων ώστε να είμαστε σε θέση να αξιολογήσουμε ένα περιβαλλοντικό αγαθό. Στο πρώτο στάδιο γίνεται η αναγνώριση των περιβαλλοντικών αγαθών και επιδράσεων που πρόκειται να αποτελέσουν αντικείμενο αξιολόγησης. Στο δεύτερο διεξάγεται η περιγραφή και η συσχέτισή τους με το προγραμματιζόμενο έργο. Στο τρίτο στάδιο γίνεται η ποιοτική ανάλυση και η σύγκρισή τους, ενώ στο τέταρτο επιχειρείται η αποτίμηση σε ποσοτικούς όρους έτσι ώστε αυτά να χρησιμοποιηθούν εν συνεχεία για την αποτίμησή τους σε νομισματικούς όρους. Επιπλέον, σημαντικό είναι να έχουν καθοριστεί τα όρια της οικονομικής ανάλυσης και ο χρονικός ορίζοντας, καθώς συχνά η περιβαλλοντική επίδραση επεκτείνεται πέρα από τη χρονική διάρκεια ανάλυσης του έργου. 2.1 Οικονομική αξία περιβαλλοντικού αγαθού Οι αναλυτές επιχειρούν να αξιολογήσουν τα περιβαλλοντικά αγαθά δηλαδή να εκτιμήσουν τη συνολική οικονομική αξία τους μέσα από διάφορες μεθόδους. Πριν αναφερθούμε όμως σε αυτές τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται, πρέπει να ορίσουμε τί ακριβώς είναι η συνολική οικονομική αξία ενός περιβαλλοντικού αγαθού. Συνολική οικονομική αξία (Total existence value) είναι το άθροισμα της χρηστικής άμεσης αξίας (direct use value), της έμμεσης χρηστικής αξίας (indirect use value), της αξίας επιλογής (option value) και της αξίας μη χρησιμοποίησης (non-use value). Οι τρεις πρώτες αξίες αποτελούν τη συνολική χρηστική αξία (use value). Αναλυτικότερα, η άμεση χρηστική αξία περιλαμβάνει τις καταναλώσιμες χρήσεις για παράδειγμα την ξυλεία και τους καρπούς από ένα δάσος αλλά και τις μη καταναλώσιμες χρήσεις όπως η χρήση ενός δάσους για χώρο αναψυχής, η παρακολούθηση ντοκιμαντέρ για το περιβάλλον, η χλωρίδα και η πανίδα της

5 5 περιοχής και άλλα. Η έμμεση χρηστική αξία αναφέρεται σε διάφορες οικολογικές λειτουργίες που διευκολύνονται μέσω του δάσους όπως η πρόληψη των πυρκαγιών, η ανακύκλωση των υδάτων, η προστασία της βιοποικιλότητας και η δέσμευση του διοξειδίου του άνθρακα. Η αξία επιλογής έχει να κάνει με την αξία που προσφέρει στον άνθρωπο η ύπαρξη ενός τροπικού δάσους και η δυνατότητα εκμετάλλευσής του μελλοντικά από τον ίδιο ή από τα παιδιά του. Η αξία μη χρησιμοποίησης αφορά την ικανοποίηση που απολαμβάνουν οι άνθρωποι όταν γνωρίζουν ότι ένα περιβαλλοντικό αγαθό διατηρείται ή απλά υπάρχει ακόμη και εάν δεν πρόκειται να το χρησιμοποιήσουν ποτέ. Όσον αφορά τον τρόπο υπολογισμού της κάθε μιας αξίας, η πιο εύκολη να αποτιμηθεί σε χρηματικούς όρους είναι η άμεση χρηστική αξία. Αντιθέτως, οι υπόλοιπες παρουσιάζουν δυσκολίες στην εκτίμησή τους και απαιτούν γνώση εις βάθος του αντικειμένου. 2.2 Μέθοδοι υπολογισμού αξιών Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται κυρίως για την αξιολόγηση της οικονομικής αξίας των περιβαλλοντικών αγαθών είναι τρεις. Η πρώτη είναι η μέθοδος των ποιοτικών χαρακτηριστικών κατά την οποία εκτιμάται η αξία ενός αγοραίου αγαθού ως συνάρτηση των χαρακτηριστικών του. Για παράδειγμα, διαπιστώνουμε τη σημασία που δίνει ο άνθρωπος σε ένα δάσος μέσα από τη διάθεση προς πληρωμή του για μια κατοικία σε κοντινή απόσταση από αυτό. Ωστόσο, η μέθοδος αυτή στηρίζεται στις ιδιαίτερες προτιμήσεις του κάθε ατόμου, δηλαδή κάποιοι μπορεί να συνδέουν την τιμή της κατοικίας με το περιβάλλον και κάποιοι όχι. Η δεύτερη μέθοδος αξιολόγησης περιβαλλοντικών αγαθών που χρησιμοποιείται ευρέως είναι η μέθοδος κόστους ταξιδίου (travel cost method). Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση αποτίμησης αξίας των τροπικών δασών της Κόστα Ρίκα από τους «Menkhaus and Lober, 1995». Στην έρευνα τους, εξετάζουν τα τροπικά δάση της περιοχής από την πλευρά του οικοτουρισμού και όχι με βάση τα προϊόντα που προσφέρουν και τις εκτάσεις για γεωργία και κτηνοτροφία. Διερευνούν δηλαδή την αξία που δίνουν οι τουρίστες από τις Η.Π.Α. στα τροπικά δάση της Κόστα Ρίκα σαν προορισμό αναψυχής μέσα από ένα δείγμα 240 τουριστών, χρησιμοποιώντας ως τόπο δειγματοληψίας το Monteverde Cloud Forest Reserve. Αναλυτικότερα, τα δάση αυτά ως χώροι αναψυχής αν αποτιμηθούν μόνο με βάση τα άμεσα κόστη όπως το εισιτήριο

6 6 εισόδου, ίσως τα κόστη αυτά να μην ανταποκρίνονται στην πραγματική τους αξία και άρα να οδηγηθούμε σε υποεκτίμηση της σημασίας τους ως περιβαλλοντικού αγαθού. Για να ξεπεραστεί αυτή η δυσκολία, μπορούμε να υπολογίσουμε τη διάθεση προς πληρωμή των επισκεπτών για το συγκεκριμένο αγαθό χρησιμοποιώντας τη μέθοδο κόστους ταξιδίου. Η μέθοδος αυτή παρέχει έναν υπολογισμό των ωφελειών που αποκομίζουν τα άτομα από την επίσκεψή τους, παρατηρώντας το συνολικό κόστος μέχρι να φθάσουν στη συγκεκριμένη προστατευόμενη περιοχή. Επιπλέον, σύμφωνα με την έρευνα που αναφέρουμε, η μέθοδος κόστους ταξιδίου απαιτεί τον καθορισμό μιας καμπύλης ζήτησης των επισκεπτών στο τροπικό δάσος, η οποία θα συσχετίζει την τιμή του αγαθού (της επίσκεψης) με την ποσότητα του αγαθού που καταναλώνεται. Αυτή συνήθως έχει αρνητική κλίση αφού για υψηλότερες τιμές, λιγότεροι τουρίστες θα επισκεφθούν το δάσος και αντίθετα. Το πλεόνασμα του καταναλωτή ή αλλιώς η περιοχή κάτω από την καμπύλη ζήτησης αλλά πάνω από την τιμή, αποτελεί ένα μέτρο της αξίας αναψυχής αυτού του περιβαλλοντικού αγαθού. Η έρευνα έδειξε ότι οι αμερικανοί επισκέπτες των τροπικών δασικών περιοχών της Κόστα Ρίκα ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν $1150 ανά επίσκεψη. Η τρίτη μέθοδος αποτίμησης της αξίας των περιβαλλοντικών αγαθών είναι η μέθοδος υποθετικής αποτίμησης (contingent valuation method). Ιδιαίτερη προσπάθεια εφαρμογής αυτής μεθόδου γίνεται από τον «Carson, 1997», ο οποίος επιχειρεί να αξιολογήσει τα τροπικά δάση με τη χρήση αυτής της μεθόδου. Πρόκειται για μια τεχνική αποκάλυψης των προτιμήσεων για μη αγοραία αγαθά, όπως οι περιβαλλοντικές βελτιώσεις, βασιζόμενη σε ερωτηματολόγια. Οι ερωτηθέντες καλούνται να απαντήσουν πόσα χρήματα είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν ή να δεχθούν για να σταματήσουν να καταναλώνουν ένα αγαθό με βάση ένα υποθετικό σενάριο. Η επιτυχία της υποθετικής αποτίμησης βασίζεται στην ευκαμψία της να «κατασκευάζει» αγορές για μη αγοραία αγαθά και στην υπόθεση ότι οι ερωτηθέντες πράττουν τελικά αυτό που απαντούν. Επιπλέον, αναφέρεται ότι η μέθοδος αυτή διαφέρει από τις παραδοσιακές αναλύσεις κόστους όφελους οι οποίες στηρίζονται σε παρελθοντικές συμπεριφορές των ατόμων στις αγορές. Όταν έχουμε να αναλύσουμε περιβαλλοντικά αγαθά, η παραδοσιακή ανάλυση κόστους οφέλους μπορεί να είναι ανεπαρκής εξαιτίας της έλλειψης νέας πληροφόρησης και αγορών. Αντίθετα, η υποθετική αποτίμηση στηρίζεται σε πληροφόρηση που προκύπτει μέσα από τρέχοντες υποθετικές έρευνες, πράγμα που την κάνει να υπερτερεί έναντι των παραδοσιακών αναλύσεων. Όμως, σύμφωνα με τον «Carson, 1997», για να στεφθεί

7 7 από επιτυχία η εφαρμογή αυτής της μεθόδου πρέπει να προηγηθούν τρεις πρακτικές. Πρώτον, το μη αγοραίο αγαθό πρέπει να έχει οριστεί καλά διότι αν είναι φτωχά ορισμένο θα είναι δύσκολο να αποτιμηθεί σε νομισματικούς όρους. Εδώ πρέπει να συμπεριλάβουμε το μέγεθος της αγοράς δηλαδή σε ποιους θα απευθυνθούν τα ερωτήματα. Για παράδειγμα στην περίπτωση διατήρησης ενός τροπικού δάσους, θα πρέπει να ερωτηθούν άτομα από πολλές περιοχές του πλανήτη διότι όλοι ωφελούνται από την ύπαρξή του. Δεύτερον, το σενάριο πρέπει να παρέχει εύλογους τρόπους πρόβλεψης και τέλος πρέπει να υπάρχει ένας αληθοφανής μηχανισμός για να κάνει την μετατροπή ανάμεσα στην κατανάλωση ιδιωτικών αγαθών και του μη αγοραίου αγαθού. Εάν κάποιο από τα παραπάνω στοιχεία παραβιάζεται, η μέθοδος υποθετικής αποτίμησης θα καταλήξει σε αποτελέσματα τα οποία θα είναι πάρα πολύ δύσκολο να ερμηνευθούν. Οι ερωτήσεις που καλούνται να απαντήσουν οι ερωτηθέντες μπορεί να είναι για παράδειγμα, μέχρι πόσα χρήματα είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν για μια περιβαλλοντική βελτίωση. Επίσης, μπορεί να τους ζητηθεί να απαντήσουν μονολεκτικά αν συμφωνούν να καταβάλουν ένα συγκεκριμένο ποσό που ζητείται. Αυτό που πρέπει να διευκρινίζεται είναι ο τρόπος πληρωμής, για παράδειγμα εφάπαξ ή ανά τακτά χρονικά διαστήματα. Επιπροσθέτως, ο αναλυτής που χρησιμοποιεί αυτή τη μέθοδο πρέπει να γνωρίζει το διαθέσιμο εισόδημα των ερωτηθέντων. Το πλεονέκτημα αυτής της μεθόδου είναι ότι προσφέρει αποτελέσματα τα οποία είναι κατανοητά και εύκολα διαχειρίσιμα για περαιτέρω ανάλυση. Το κύριο μειονέκτημα όμως που επιβάλλεται να διορθωθεί είναι οι τυχόν μεροληπτικές απαντήσεις από τη μεριά των ερωτηθέντων. Τέλος, προτού αναφερθούμε εκτενώς στην ανάλυση κόστους οφέλους της αποψίλωσης του τροπικού δάσους του Αμαζονίου, θα κάνουμε μια μικρή αναφορά στα κύρια σημεία μιας κοινωνικοοικονομικής αξιολόγησης της αποψίλωσης των δασών στη νοτιοδυτική Αιθιοπία όπως παρουσιάζεται από τον «Sutcliffe, 2009». Ο αξιολογητής για να αντλήσει γνώση γύρω από το θέμα της συνολικής οικονομικής αξίας των δασών και άρα τα κόστη της αποψίλωσής τους σε τοπικό, επαρχιακό, εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο, παρουσιάζει την έκταση και το βαθμό αποψίλωσης τα τελευταία χρόνια και επιχειρεί μια πρώτη προσέγγιση των οικονομικών κοστών που απορρέουν στην κοινωνία από την εκδάσωση. Ως μονάδα αξιολόγησης χρησιμοποιεί την περιοχή του Baro Akobo επειδή επιτελεί σημαντικές λειτουργίες για την υδρολογική ρύθμιση της περιοχής και όχι μόνο. Έπειτα, ο αναλυτής παρουσιάζει την οικονομική αξία των δασών μέσα από το πλαίσιο ανάλυσης των «Lampietti and

8 8 Dixon, 1995». Λαμβάνει υπόψη του την άμεση χρηστική αξία του δάσους δηλαδή όλα τα προϊόντα που προσφέρει στον άνθρωπο, καθώς και την έμμεση χρηστική του αξία, δηλαδή τις λειτουργίες που επιτελεί για το περιβάλλον. Ακόμη, υπολογίζει την αξία διατήρησης του δάσους δηλαδή πόσο είναι διατεθειμένος να πληρώσει κάποιος για τη διατήρησή του ώστε να χρησιμοποιηθεί από μελλοντικές γενιές. Η αξιολόγηση των οικονομικών κοστών της αποψίλωσης και ωφελειών της διατήρησης του δάσους επιτυγχάνεται μέσω εκτίμησης των εναλλακτικών χρήσεων γης δηλαδή του κόστους ευκαιρίας. Η διαδικασία αυτή όμως είναι πολύπλοκη λόγω ότι έχει να κάνει με μη αγοραία αγαθά όπως οι υδρολογικές λειτουργίες. Στην ανάλυση αυτή, για τα αγαθά που είναι εμπορεύσιμα (π.χ. ξυλεία), η τιμή της αγοράς βασίζεται στην ισοδυναμία τιμών λόγου εισαγωγών-εξαγωγών. Για τα μη εμπορεύσιμα αγαθά (αυτά που ούτε εισάγονται ούτε εξάγονται) χρησιμοποιούνται συντελεστές μετατροπής που έχουν υπολογιστεί από εξειδικευμένη ομάδα ειδικών. Όσον αφορά τις οικολογικές λειτουργίες αυτές αποτιμώνται χρησιμοποιώντας την απώλεια παραγωγικότητας, το κόστος αντικατάστασης και τα κόστη ευκαιρίας. Το προεξοφλητικό πραγματικό επιτόκιο που χρησιμοποιείται είναι 10% έχοντας αφαιρέσει τον πληθωρισμό και ως μονάδα μέτρησης υιοθετείται το αμερικανικό δολάριο. Ο αναλυτής αφού υπολογίσει ξεχωριστά την απώλεια της άμεσης χρηστικής αξίας (π.χ. ξυλεία, καρποί, καφές κ.α.), την απώλεια έμμεσης χρηστικής αξίας (π.χ. δέσμευση διοξειδίου του άνθρακα, υδρολογικές λειτουργίες κ.α.) και την απώλεια αξίας διατήρησης καταλήγει ότι η συνολική ακαθάριστη αξία του δάσους είναι $1.693/εκτάρι (όπου 1 εκτάρι = τετραγωνικά μέτρα γης) το χρόνο με καθαρή παρούσα αξία $12.116/εκτάρι το χρόνο. Μετά υπολογίζει την αξία των ωφελειών της αποψίλωσης συμπεριλαμβάνοντας τα οφέλη από τη νέα χρήση γης (π.χ. κτηνοτροφία, μείωση ζημιών καλλιεργειών, αύξηση σοδειάς λόγω νέου εύφορου εδάφους) και καταλήγει σε συνολικά ετήσια οφέλη $223,11/εκτάρι με καθαρή παρούσα αξία $2.025,18/εκτάρι. Επομένως η συνολική καθαρή οικονομική αξία του δάσους είναι $1.470/εκτάρι το χρόνο με καθαρή παρούσα αξία $10.091/εκτάρι το χρόνο. Συμφέρει επομένως το δάσος να παραμείνει δάσος. 3. ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΤΡΟΠΙΚΟ ΔΑΣΟΣ ΑΜΑΖΟΝΙΟΥ Σε αυτό το σημείο θα παρουσιάσουμε μια ανάλυση κόστους οφέλους για την αποψίλωση του τροπικού δάσους του Αμαζονίου με βάση την έρευνα του «Andersen,

9 9 1997» συγκρίνοντας τη συνολική οικονομική αξία του συγκεκριμένου δάσους με την καθαρή παρούσα αξία των εναλλακτικών χρήσεων αυτού του μέρους. Έτσι, θα μπορούμε στο τέλος να αποφανθούμε εάν τελικά συμφέρει ή όχι η διαδικασία της εκδάσωσης, έχοντας υπόψη το τρέχον επίπεδο αποψίλωσης. 3.1 Οικονομική Αποτίμηση Πολλοί άνθρωποι αντιτίθενται στην ιδέα να διαθέσουν χρήματα για μη αγοραίες ποσότητες, όπως η αξία ενός τροπικού δάσους. Ωστόσο, η μηδενική αποτίμηση για ένα περιβαλλοντικό αγαθό είναι λανθασμένη. Το ότι δε μπορεί εύκολα να εφαρμοστεί αποτίμηση της αξίας ενός τέτοιου αγαθού, δε σημαίνει ότι δεν αξίζει να προσπαθήσει κανείς να μετρήσει αυτές τις αξίες ή να λάβει αποφάσεις με βάση την πληροφόρηση που μπορεί εύκολα να αποκτήσει. Επομένως, ο Andersen χρησιμοποιεί την έννοια της συνολικής οικονομικής αξίας (total economic value) για να αποτιμήσει την αξία που οι άνθρωποι θέτουν στο συγκεκριμένο δάσος αλλά και την αξία που αυτοί θέτουν στις εναλλακτικές χρήσεις γης. Επιχειρεί δηλαδή να αποτιμήσει τα κόστη και τα οφέλη της αποψίλωσης με βάση τη σημαντική έννοια της συνολικής οικονομικής αξίας. Να θυμίσουμε ότι αυτή αποτελείται από το άθροισμα της άμεσης χρηστικής αξίας (direct use value), της έμμεσης χρηστικής αξίας (indirect use value), της αξίας επιλογής (option value) και της αξίας μη χρησιμοποίησης (existence value). Η άμεση χρηστική αξία του τροπικού δάσους θα μπορεί για παράδειγμα να είναι η βιώσιμη αποκόμιση ξυλείας, καρπών, ουσιών για φάρμακα, ο τουρισμός κ.α. Η έμμεση χρηστική αξία αναφέρεται στις οικολογικές λειτουργίες στις οποίες συμβάλλει το δάσος όπως πρόληψη πυρκαγιών, ανακύκλωση νερού, δέσμευση διοξειδίου του άνθρακα, προστασία βιοποικιλότητας κ.α. Η αξία επιλογής είναι το ποσό που είμαστε διατεθειμένοι να πληρώσουμε για προστασία του δάσους και της βιοποικιλότητας ώστε να είναι διαθέσιμα και στο μέλλον. Η αξία χρησιμοποίησης αφορά το ποσό που είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν οι άνθρωποι για την ύπαρξη του δάσους ακόμη και αν δεν το χρησιμοποιήσουν ποτέ προς όφελός τους. 3.2 Επιλογή Προεξοφλητικού Επιτοκίου Ο αναλυτής για να βρει το κοινωνικό επιτόκιο που θα χρησιμοποιήσει, βασίζεται στον τύπο του «Pearce, 1993» για να προεξοφλήσει τη μελλοντική κατανάλωση.

10 10 d = σ + (μ * g) Όπου: d : κοινωνικό προεξοφλητικό επιτόκιο (καταναλωτικό επιτόκιο προεξόφλησης) σ : καθαρή διαχρονική προτίμηση μ : ελαστικότητα οριακής χρησιμότητας συνάρτησης κατανάλωσης g : ρυθμός αύξησης κατά κεφαλή κατανάλωσης Αν η συνάρτηση που συνδέει χρησιμότητα και κατανάλωση είναι λογαριθμική, τότε μ=1. Και εάν επιπλέον, η καθαρή διαχρονική προτίμηση είναι μηδέν τότε d=g. Άρα το προεξοφλητικό επιτόκιο γίνεται ίσο με το ρυθμό αύξησης της κατανάλωσης. Ο αναλυτής στην έρευνά του υιοθετεί δύο προεξοφλητικά επιτόκια, ένα χαμηλό 2% και ένα υψηλό 6% βασιζόμενος στην επιχειρηματολογία του «Weitzman, 1994» ότι το κοινωνικό προεξοφλητικό επιτόκιο μειώνεται με την πάροδο του χρόνου σε σχέση με το ιδιωτικό προεξοφλητικό επιτόκιο επειδή το περιβάλλον είναι μια μεταβαλλόμενη στο χρόνο εξωτερικότητα. Όταν τα επίπεδα εισοδήματος είναι χαμηλά, το ενδιαφέρον των ανθρώπων για το περιβάλλον είναι χαμηλό. Όταν τα εισοδήματα είναι υψηλά, οι άνθρωποι ενδιαφέρονται περισσότερο για την προστασία του περιβάλλοντος. Ωστόσο, το 2% είναι πιο συμβατό με το επιτόκιο που ένας παγκόσμιος κοινωνικός οργανισμός θα επιλέξει δίνοντας μεγάλη σημασία και στα τωρινά αλλά και στα μελλοντικά οφέλη που θα προκύψουν από τη διατήρηση του δάσους. 3.3 Αξία Αγροτικής Γης Αμαζονίου (Οφέλη Αποψίλωσης) Ο αναλυτής προσπαθεί εδώ να αποτιμήσει τα οφέλη από την αποψίλωση του τροπικού δάσους του Αμαζονίου σε όρους καθαρής παρούσας αξίας τριών διαφορετικών τρόπων χρήσεων γης. Ο πρώτος είναι ο τυπικός, μη βιώσιμος και ανεξέλεγκτος τρόπος ο οποίος κυριαρχεί και τώρα στον Αμαζόνιο. Ο δεύτερος είναι ένας πάλι υπέρμετρος τρόπος αποψίλωσης αλλά προσαρμοσμένος να είναι βιώσιμος μέσω επαρκών μακρών περιόδων αγρανάπαυσης. Ο τρίτος είναι ένας βιώσιμος, εντατικός τρόπος χρήσης γης ο οποίος αρχίζει να φαίνεται σε περιοχές με υψηλή τιμή γης. Για καθέναν από τους παραπάνω τύπους χρήσεις γης, ο αναλυτής υπολογίζει την καθαρή παρούσα αξία σε δολάρια ανά εκτάρι για καλλιέργειες, βοσκοτόπια και υλοτόμηση.

11 11 ΚΠΑ/εκτάρι ($/εκτάρι) Προεξοφλητικό επιτόκιο 2% 6% Τυπική μη βιώσιμη χρήση γης Ετήσιες καλλιέργειες Βοσκοτόπια Υλοτόμηση Βιώσιμες εκτενείς μέθοδοι Ετήσιες καλλιέργειες Βοσκοτόπια Υλοτόμηση Βιώσιμες εντατικές μέθοδοι Συνεχείς καλλιέργειες Βοσκοτόπια Υλοτόμηση Θεωρώντας ότι το πλεόνασμα του καταναλωτή που προκύπτει από την κατανάλωση των προϊόντων των καλλιεργειών του Αμαζονίου είναι αμελητέο επειδή τα προϊόντα θα μπορούν να πωληθούν στη διεθνή αγορά στις ίδιες τιμές, ο αναλυτής εξισώνει τη συνολική οικονομική αξία των αγροτικών χρήσεων γης με την καθαρή παρούσα αξία των κερδών από τις καλλιέργειες, δηλαδή το πλεόνασμα του παραγωγού. Η ΚΠΑ (Καθαρή Παρούσα Αξία) είναι υψηλότερη αν η γη χρησιμοποιείται με βιώσιμες εντατικές μεθόδους καλλιέργειας όπως φαίνεται και από τον παραπάνω πίνακα. Έπειτα, με βάση στοιχεία του 1985, ο αναλυτής προσπαθεί να υπολογίσει την τυπική ΚΠΑ της αγροτικής γης. Το 1985, 8 εκατομμύρια κυβικών μέτρων υλοτομήθηκαν, δηλαδή 3 κυβικά μέτρα ανά εκτάρι εκκαθαρισμένης γης. Κάθε κυβικό μέτρο αποφέρει κέρδος $200, υποδηλώνοντας μέσο όρο κέρδους από υλοτόμηση για τον πρώτο χρόνο $600. Το 63% μετατρέπεται σε βοσκοτόπια, το 7% σε ετήσιες καλλιέργειες και ένα 2% συνεχείς καλλιέργειες. Με προεξοφλητικό επιτόκιο 2% προκύπτει τυπική ΚΠΑ ανά εκτάρι $890. Αν υπάρξουν κίνητρα προώθησης κτηνοτροφίας και οι τιμές γης μειωθούν τεχνητά, τότε η πιθανή ΚΠΑ θα αυξηθεί σημαντικά. Ο αναλυτής έχει υπολογίσει την τυπική και την πιθανή ΚΠΑ της αγροτικής γης και έχει καταλήξει στα εξής αποτελέσματα.

12 12 ΚΠΑ/εκτάρι ($/εκτάρι) Προεξοφλητικό επιτόκιο 2% 6% Τυπική μη βιώσιμη συνεχής λειτουργία Πιθανή βιώσιμη άριστη συνεχής λειτουργία Παρ όλα αυτά, η αποψίλωση έχει οφέλη και στον αστικό κόσμο όπως για παράδειγμα στον τομέα των υπηρεσιών, των νέων έργων υποδομής, στις επιχειρήσεις και άρα στο κοινωνικό σύνολο, τα οποία έχουν υπολογιστεί σε $ ανά εκτάρι. Ο Andersen υπολόγισε ότι τα συνολικά οφέλη της αποψίλωσης είναι πέντε φορές μεγαλύτερα από τα αγροτικά οφέλη. Αυτό δείχνει ότι η συνολική πιθανή ΚΠΑ ενός εκτάριτος εκκαθαρισμένης γης (τα συνολικά κόστη αποψίλωσης) είναι $ (= 5*24.380) με προεξοφλητικό επιτόκιο 2% και $ με προεξοφλητικό επιτόκιο 6%. 3.4 Αξία Διατήρησης Δάσους (Κόστη Αποψίλωσης) Ο αναλυτής προσπαθεί να υπολογίσει τη συνολική οικονομική αξία του υπάρχοντος δάσους, έχοντας αποτιμήσει πρώτα τα τοπικά ιδιωτικά οφέλη, τα τοπικά δημόσια οφέλη και τα παγκόσμια οφέλη. Κατηγοριοποιεί τις ωφέλειες που προσφέρει το δάσος του Αμαζονίου για να αντλήσει κάποιες ενδείξεις για τις μεταβιβαστικές πληρωμές που πρέπει να υπάρξουν για να επιτευχθεί βέλτιστο διατηρητέο μέγεθος δάσους. Τα τοπικά ιδιωτικά οφέλη διατήρησης του δάσους είναι τα κέρδη από τη βιώσιμη άντληση ξυλείας αλλά και προϊόντων που δεν έχουν κάνουν με την ξυλεία όπως καρποί του δάσους. Επίσης, αφορά τα κέρδη από τους τουρίστες που επισκέπτονται το δάσος. Ο αναλυτής λοιπόν υπολογίζει με βάση τις εκτιμήσεις των «Motta and May, 1992» τη βιώσιμη παραγωγή ξυλείας πολλαπλασιάζοντας τη μέση ετήσια βιώσιμη παραγωγή ξυλείας ανά εκτάρι δάσους (0,52 κυβικά μέτρα) με το μέσο ετήσιο κέρδος από την αυτή για τον ιδιοκτήτη ($200 ανά κυβικό μέτρο) και καταλήγει σε αξία βιώσιμης ξυλείας: $104 ανά εκτάρι το χρόνο. Προεξοφλώντας με το 2%, έχουμε μια ΚΠΑ $5200 ανά εκτάρι. Με το 6%, η ΚΠΑ γίνεται $1733 ανά εκτάρι. Τα προϊόντα που προσφέρονται από το δάσος εκτός της ξυλείας αφορούν καρπούς αλλά και ουσίες για φάρμακα, υλικά για ρούχα, εργαλεία, όπλα, κοσμήματα και πολλά

13 13 άλλα. Αυτά υπολογίζονται με 2% προεξοφλητικό επιτόκιο ότι έχουν ΚΠΑ $500 ανά εκτάρι ή με 6% $167 ανά εκτάρι. Τα οφέλη από τον τουρισμό υπολογίζονται σε $80 ανά εκτάρι με 2%. Τα τοπικά δημόσια οφέλη από τη διατήρηση του δάσους αφορούν το πλήθος των οικολογικών λειτουργιών που επιτελεί το δάσος προς όφελος της τοπικής κοινωνίας αλλά και όλης της Βραζιλίας. Περιλαμβάνει την ανακύκλωση του νερού, πρόληψη πυρκαγιών, έλεγχο διάβρωσης του εδάφους και προστασία γραμμής διαχωρισμού των υδάτων. Ο αναλυτής για να αποτιμήσει αυτές τις αξίες δε βασίζεται σε ποσοτική ανάλυση διότι δεν έχει γίνει μέχρι τότε αλλά λειτουργεί με τη διαίσθησή του, γι αυτό και δεν κάνουμε περισσότερη αναφορά σε αυτά. Τα αποτελέσματα αυτών των υπολογισμών παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα συνολικής οικονομικής αξίας του δάσους. Τα παγκόσμια οφέλη από τη διατήρηση του τροπικού δάσους του Αμαζονίου περιλαμβάνουν την άμεση χρηστική του αξία μέσω αναψυχής και παροχής γενετικού υλικού για επιστημονική έρευνα, την έμμεση χρηστική αξία λόγω δέσμευσης διοξειδίου του άνθρακα και παρεμπόδιση υπερθέρμανσης του πλανήτη, την αξία επιλογής με τη μορφή άγνωστων γενετικών υλικών που ίσως χρησιμοποιηθούν για μελλοντικούς ιατρικούς σκοπούς και την αξία ύπαρξης του δάσους απλά και μόνο επειδή οι άνθρωποι ξέρουν ότι υπάρχει ένα τέτοιο σπάνιο δάσος. Όλα αυτά τα οφέλη μαζί με όλα τα προηγούμενα που προσφέρει το δάσος παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα. Συνολική Οικονομική Αξία ανά εκτάρι ($/εκτάρι) Προεξοφλητικό επιτόκιο 2% 6% Τοπικά ιδιωτικά οφέλη Βιώσιμη προσφορά ξυλείας Προϊόντα εκτός ξυλείας Τουρισμός Τοπικά δημόσια οφέλη Ανακύκλωση νερού Πρόληψη πυρκαγιών Προστασία διαχωριστικής γραμμής υδάτων

14 14 Παγκόσμια οφέλη Δέσμευση διοξειδίου άνθρακα Προστασία βιοποικιλότητας Αξία αναψυχής Αξία ύπαρξης Συνολική Οικονομική Αξία Ανάλυση Κόστους Οφέλους Ο αναλυτής έχοντας κάνει αποτίμηση των αξιών των εναλλακτικών χρήσεων γης, μπορεί να κάνει την ανάλυση κόστους οφέλους της αποψίλωσης. Αυτή θα γίνει σε τρία επίπεδα. Πρώτον, στο επίπεδο του αγρότη του Αμαζονίου, ο οποίος αποφασίζει πώς θα χρησιμοποιήσει την αγροτική του γη. Δεύτερον, σε επίπεδο ομοσπονδιακής κυβέρνησης της Βραζιλίας η οποία επιδιώκει να μεγιστοποιήσει την προεξοφλημένη αξία των ωφελειών που η Βραζιλία μπορεί να αποκομίσει από το δάσος του Αμαζονίου. Τρίτον, σε επίπεδο παγκόσμιου κοινωνικού σχεδιασμού, ο οποίος επιδιώκει τη μεγιστοποίηση της παγκόσμιας χρησιμότητας της γης της περιοχής του Αμαζονίου. Οι διαφορές στα αποτελέσματα των τριών αναλύσεων είναι μεγάλες λόγω εξωτερικοτήτων και διαφορών στο χρονικό ορίζοντα. Όσον αφορά τον αγρότη, αυτός μπορεί να ωφεληθεί περισσότερο μέσω του οργώματος της καμένης γης (slash-and-burn), δηλαδή της όλο και αυξανόμενης αποψίλωσης. Από την πλευρά της κυβέρνησης της Βραζιλίας, η καλύτερη επιλογή είναι η διαρκής μετατροπή του δάσους σε αγροτική γη για αύξηση της παραγωγής αγροτικών προϊόντων. Αυτό φαίνεται και από την ανάλυση κόστους οφέλους από τη μεριά της χώρας της Βραζιλίας όπως παρουσιάζεται παρακάτω.

15 15 ΚΠΑ/εκτάρι ($/εκτάρι) Προεξοφλητικό επιτόκιο 2% 6% Κόστη αποψίλωσης Βιώσιμη προσφορά ξυλείας Προϊόντα δάσους Τουρισμός Μειωμένη ανακύκλωση νερού Μειωμένη πρόληψη πυρκαγιών Μειωμένη προστασία διαχ. γραμ υδάτων Οφέλη αποψίλωσης ΚΠΑ βέλτιστης χρήσης γης Οφέλη στον αστικό κόσμο Παρατηρούμε ότι η ΚΠΑ εναλλακτικών χρήσεων γης είναι υψηλότερη από τα οφέλη του άθικτου δάσους. Επομένως, αυτή τη χρονική στιγμή με δεδομένο επίπεδο αποψίλωσης 10% συμφέρει η περαιτέρω αποψίλωση του δάσους. Από την πλευρά του παγκόσμιου κοινωνικού σχεδιασμού, στο τρέχον επίπεδο αποψίλωσης, τα οφέλη της αποψίλωσης υπερβαίνουν τα κόστη. Ωστόσο, καθώς η αγροτική γη του Αμαζονίου αξιοποιείται περισσότερο από τους αγρότες, ένα μεγάλο κομμάτι της αξίας της θα χαθεί. Τεράστιες δασικές εκτάσεις θα χαθούν χωρίς ουσιαστική εκμετάλλευση από τους ανθρώπους για χάρη κερδοσκοπικών σκοπών. Έτσι, τα κόστη της αποψίλωσης θα αρχίσουν να αυξάνονται. Η τιμή της ξυλείας θα αυξηθεί λόγω όλο και περισσότερης έλλειψης ξύλου λόγω αποψίλωσης, οι τουρίστες θα είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν παραπάνω για να δουν ένα τροπικό δάσος που θα τελεί υπό απειλή εξόντωσης. Επίσης, η κλιματική αλλαγή θα επιταχυνθεί και τα κόστη αποτροπής αυτής της μεταβολής θα είναι ολοένα και πιο μεγάλα. Επομένως, η συνολική οικονομική αξία διατήρησης του δάσους θα υπερβεί κάποια στιγμή τη συνολική οικονομική αξία εναλλακτικών χρήσεων της γης. Η διεθνής κοινότητα θα πρέπει να τροφοδοτήσει εγκαίρως τη Βραζιλία με κίνητρα να διατηρήσει το δάσος του Αμαζονίου ανέπαφο. Τα εξωτερικά οφέλη διατήρησης του δάσους ανέρχονται σε $9.000 ανά εκτάρι στο τρέχον επίπεδο αποψίλωσης 10%. Στο ύψιστο επίπεδο αποψίλωσης αυτά τα οφέλη θα είναι υψηλότερα. Επομένως, διεθνείς μεταβιβαστικές πληρωμές της τάξης των $9.000 ανά εκτάρι θα χρειαστούν ώστε να διασφαλιστεί ότι

16 16 η αποψίλωση στο εναπομένον δάσος του Αμαζονίου δε θα ξεπεράσει το παγκόσμιο ύψιστο επίπεδο. 4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Τα περιβαλλοντικά αγαθά αποτελούν μια ιδιαίτερη κατηγορία αγαθών που εξ αιτίας της φύσης τους παρουσιάζουν δυσκολίες στο να αποτιμηθούν με ακρίβεια σε νομισματικούς όρους τα οφέλη από τη διατήρηση τους ή μη. Ωστόσο αυτό δεν αποτελεί αποτρεπτικό παράγοντα για τους ειδικούς επιστήμονες του αντικειμένου. Κατά καιρούς έχουν εφαρμοστεί πολλές μέθοδοι για την αποτίμηση των ωφελειών και κοστών των περιβαλλοντικών αγαθών. Στην εργασία αυτή παρουσιάσαμε τις βασικότερες μέσα από αναλύσεις που έχουν διεξαχθεί από μερικούς οικονομολόγους του περιβάλλοντος για τη συνολική αποτίμηση ορισμένων τροπικών δασών. Εστιάσαμε περισσότερο στην περίπτωση του Αμαζονίου καθώς αποτελεί το σημαντικότερο τροπικό δάσος του πλανήτη και υπάρχουν κατ εξακολούθηση διαμάχες μεταξύ ντόπιων κατοίκων και κατοίκων άλλων περιοχών, οικονομολόγων και οικολόγων για το αν τελικά συμφέρει η αποψίλωσή του ή όχι. Μέσα από μια ανάλυση κόστους οφέλους που έγινε το 1997, συμπεραίνουμε ότι για εκείνη τη δεδομένη χρονική στιγμή, τα οφέλη της αποψίλωσης υπερτερούν έναντι των κοστών. Ωστόσο, μελλοντικά εάν συνεχιστεί η διαδικασία της αποψίλωσης με εντατικούς ρυθμούς, τα παγκόσμια κόστη της αποψίλωσης θα ξεπεράσουν τα οφέλη εναλλακτικών χρήσεων γης. Τότε η διεθνής κοινότητα θα πρέπει εγκαίρως να λάβει μέτρα ώστε να διατηρήσει το υπόλοιπο του δάσους του Αμαζονίου ανεκμετάλλευτο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Andersen L A cost-benefit analysis of deforestation in the Brazilian Amazon. Texto Para Discussao No 455. Camill P The deforestation of Amazon. National Center for Case Study Teaching in Science. Carson R Valuation of tropical rainforests: Philosophical and practical issues in the use of contingent valuation. Ecological Economics. 24: Menkhaus S. & Lober D International Ecotourism and the Valuation of Tropical Rainforests in Costa Rica. Journal of Environmental Management. 47: 1-10.

17 17 Wibowo D Deforestation Mechanisms: A Survey. International Journal of Social Economics. 26(123): Sutcliffe J. P The Extent and Economic Costs of Deforestation in South- Ethiopia: A Preliminary Analysis. Borner J. & Wunder S Paying for avoided deforestation in the Brazilian Amazon: from cost assessment to scheme design. International Forestry Review Vol 10(3). Pearce D Economic values and the natural world. Cambridge, Massachusetts, The MIT Press Weitzman M. L On the environmental discount rate. Journal of Environmental Ecoomics and Management, v.26, p Μέργος Γ Κοινωνικοοικονομική αξιολόγηση επενδύσεων και πολιτικών, Β τόμος, Μπένου, Αθήνα, σελ