Ιούνιος Κείμενο Πολιτικής IRMA Άννα Τριανταφυλλίδου και Έντα Γκέμη ΕΛΙΑΜΕΠ και EUI. Anna Triandafyllidou and Eda Gemi

Transcript

1 Ιούνιος 2015 Κείμενο Πολιτικής IRMA Άννα Τριανταφυλλίδου και Έντα Γκέμη ΕΛΙΑΜΕΠ και EUI Anna Triandafyllidou and Eda Gemi

2 Άννα Τριανταφυλλίδου και Έντα Γκέμη Κείμενο Πολιτικής IRMA Άννα Τριανταφυλλίδου και Έντα Γκέμη Εισαγωγή Η απώλεια πάνω από χιλίων ανθρώπινων ζωών, σε μια προσπάθεια να διασχίσουν τη Μεσόγειο τον Απρίλιο του 2015 έστρεψε για μία ακόμα φορά την προσοχή των μέσων ενημέρωσης και των πολιτικών στις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ΕΕ όσον αφορά στη διακυβέρνηση της παράτυπης μετανάστευσης και του ασύλου. Ωστόσο, αυτό που φαίνεται να απουσιάζει ακόμη είναι η κατανόηση (από τους εμπειρογνώμονες και τους φορείς χάραξης πολιτικής) του τι οδηγεί τους ανθρώπους στο να θέσουν την ζωή τους σε κίνδυνο αναζητώντας ένα καλύτερο μέλλον. Κύρια Ερωτήματα Ποια είναι αυτά τα τόσο ισχυρά κίνητρα και τι πληροφόρηση έχουν οι μετανάστες; Πώς οργανώνουν το ταξίδι τους και πώς ανταποκρίνονται στις πολιτικές ελέγχου; Τι γνωρίζουν και πόσο ακριβείς είναι οι πληροφορίες τους; Με λίγα λόγια, πώς πλοηγούνται σε ένα πεδίο περιοριστικών πολιτικών και επιβολής; Η απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα είναι ζωτικής σημασίας για την κατανόηση των δυναμικών της παράτυπης μετανάστευσης γενικά, και στη Μεσόγειο ειδικότερα. Η αποσαφήνιση αυτών των ζητημάτων συμβάλλει στην αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των υφιστάμενων πολιτικών και στην ανάπτυξη άλλων, πιο αποτελεσματικών, πολιτικών με ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα. Προτάσεις προς τους φορείς χάραξης πολιτικής Με την τρέχουσα αύξηση των νέων αφίξεων, το ελληνικό κράτος θα πρέπει να εξασφαλίσει την ύπαρξη επαρκών κέντρων υποδοχής με κατάλληλες εγκαταστάσεις ώστε να φιλοξενήσει τους νεοεισερχόμενους. Προτεραιότητα πρέπει επίσης να δωθεί στις κινητές μονάδες προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι ταχέως μεταβαλλόμενες ροές. Έγκυρη πληροφόρηση: Οι μετανάστες βασίζονται κυρίως στις, συχνά ανακριβείς, πληροφορίες που παρέχονται από συγγενείς και διακινητές. Οι αρχές θα μπορούσαν να επενδύσουν στην έγκαιρη πληροφόρηση σχετικά με τις διαθέσιμες επιλογές, τα δικαιώματα και τις διαδικασίες απευθυνόμενες σε διαφορετικές κατηγορίες μεταναστών ή αιτούντων άσυλο στις διάφορες χώρες. Οι πληροφορίες αυτές θα μπορούσαν να διανέμονται μέσω των κέντρων πληροφόρησης που έχουν δημιουργηθεί στις χώρες προέλευσης και τις ζώνες διέλευσης, σε συνεργασία με τις τοπικές οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Η ύπαρξη τηλεφωνικών γραμμών και ιστοσελίδων που παρέχουν δωρεάν πληροφόρηση είναι επίσης σημαντική. Η διεθνής εμπειρία έχει δείξει ότι οι προσαρμοσμένες προσεγγίσεις ανάλογα με την εθνικότητα και τη γεωγραφική θέση είναι καθοριστικής σημασίας για την προσέγγιση της ομάδας στόχου. Προσωρινή και κυκλική μετανάστευση: Η πολιτική που ρυθμίζει τις εποχικές εισροές θα πρέπει να γίνει πιο ευέλικτη. Θα μπορούσαν να εκδίδονται άδειες για έξι μήνες, ανεξάρτητα από τον τομέα της αγοράς εργασίας και την περιοχή. Θα μπορούσαν επίσης να χρησιμοποιηθούν τριετείς άδειες πολλαπλής 1

3 Κείμενο Πολιτικής IRMA εισόδου ούτως ώστε να ρυθμιστούν οι περιπτώσεις νόμιμης κυκλική (με τουριστικές θεωρήσεις εισόδου) ή/και παράτυπης εργασίας. Κάτι τέτοιο θα ήταν αμοιβαία επωφελές παρέχοντας προστασία στους μετανάστες και εισφορές κοινωνικής πρόνοιας στο κράτος. Πρόσβαση στην αγορά εργασίας για τους μετανάστες χαμηλής ειδίκευσης: Θα μπορούσε να υπάρξει μια τομεακή προσέγγιση στη μετανάστευση χαμηλών δεξιοτήτων με στόχο την πλήρωση θέσεων εργασίας στη φροντίδα, την οικιακή εργασία, τη γεωργία και τις κατασκευές, μέσω διμερών συμφωνιών με τις ενδιαφερόμενες χώρες ή μέσω ενός πιο ευέλικτου συστήματος "χορηγών", βάσει του οποίου η ενδιαφερόμενη οικογένεια ή άλλος εργοδότης θα μπορεί να υποστηρίξει την είσοδο του μετανάστη μέσω μιας απλοποιημένης διαδικασίας (εισιτήριο μετ επιστροφής, ασφάλιση υγείας, παροχή καταλύματος). Με τον τρόπο αυτό η σημερινή παράτυπη και συχνά αλυσιδωτή μετανάστευση, η διαχείριση της οποίας γίνεται μέσω των μεταναστευτικών δικτύων, να μπορέσει να εξελιχθεί σε έναν επίσημο τρόπο νόμιμης διαχείρισης της μετανάστευσης. Παράτυπη Μετανάστευση στην Ελλάδα: Τι διακυβεύεται; Μια γενική επισκόπηση των κυρίων μεγεθών των αποθεμάτων και των ροών νόμιμων και παράτυπων μεταναστών και αιτούντων άσυλο, δείχνει ότι περίπου το 8.5% του συνολικού πληθυσμού στην Ελλάδα είναι αλλοδαποί. Η Ελλάδα, κατά τη διάρκεια των τελευταίων 25 ετών, χαρακτηρίζεται από σχετικά υψηλούς πληθυσμούς παράτυπων μεταναστών. Από τα μέσα της δεκαετίας του 2000, αποτέλεσε μια σημαντική χώρα πρώτης υποδοχής στην Ευρώπη για τους παράτυπους μετανάστες και τους αιτούντες άσυλο που κατευθύνονται δυτικά και βόρεια. Κατά την περίοδο , ο ελληνοτουρκικός διάδρομος έχει απορροφήσει το βάρος των πιέσεων της παράτυπης μετανάστευσης και της αναζήτησης ασύλου. Ο κύριος όγκος αυτού του είδους των ροών προς την Ευρώπη, κατά τη διάρκεια της περιόδου , εισερχόταν μέσω των ελληνοτουρκικών χερσαίων συνόρων, κατά μήκος του ποταμού Έβρου. Διάγραμμα 1: Συλλήψεις παράτυπων μεταναστών ανά μεθόριο, Πηγή: Ελληνική Αστυνομία 1, 2015 Ωστόσο, οι διαδρομές της παράτυπης μετανάστευσης και της αναζήτησης ασύλου έχουν μετατοπιστεί κατά τα τελευταία δύο χρόνια ( ), με τις εκροές από τη Συρία να στρέφονται προς τα νησιά του 1 2

4 Άννα Τριανταφυλλίδου και Έντα Γκέμη Αιγαίου. Έτσι, ενώ το , η Ιταλία σήκωνε το κύριο βάρος αυτών των εξελίξεων, κατά τη διάρκεια του 2014 και των πρώτων μηνών του 2015, οι αριθμοί των αφίξεων στα ελληνοτουρκικά θαλάσσια σύνορα έχουν αυξηθεί δραματικά καθώς από το 2013, ανήλθαν σε το Καταγράφεται δε ένας περαιτέρω τετραπλασιασμός αν συγκρίνουμε τους πρώτους τρεις μήνες του 2014 με τους πρώτους τρεις μήνες του 2015 (3.324 συλλήψεις στα ελληνοτουρκικά θαλάσσια σύνορα τον Ιανουάριο Μάρτιο του 2014 σε σύγκριση με συλλήψεις κατά τη διάρκεια της ίδιας περιόδου του 2015). Αντίθετα, τα ελληνοτουρκικά χερσαία σύνορα έχουν σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί από τους παράτυπους μετανάστες και τους διακινητές τους, που επιλέγουν να κατευθυνθούν προς την κεντροδυτική Ευρώπη μέσω της Βουλγαρίας, της ΠΓΔΜ και της Σερβίας. Πράγματι, τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν ότι, όταν καταγράφεται πτώση των εισροών μέσω των χερσαίων συνόρων παρατηρείται αύξηση των αφίξεων μέσω των θαλάσσιων συνόρων, και το αντίστροφο. Οι τάσεις αυτές επηρεάζονται έντονα από τις γεωπολιτικές εξελίξεις στην περιοχή μετά την Αραβική Άνοιξη το 2011 και ιδιαίτερα με την κατάρρευση του καθεστώτος της Λιβύης, τη σύγκρουση στη Συρία, καθώς και τη συνολική αστάθεια και σύγκρουση στη Μέση Ανατολή, που έχουν μετασχηματίσει τις διαδρομές της παράτυπης μετανάστευσης και της αναζήτησης ασύλου στη Μεσόγειο. Ωστόσο, η εισροή παράτυπων μεταναστών, όπως αποτυπώνεται στον αριθμό των συλλήψεων, παρουσιάζει διακυμάνσεις στις διάφορες παραμεθόριες περιοχές. Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η δραστική μείωση της εισροής από τα ελληνοαλβανικά σύνορα από το 2011, αν και το γεγονός αυτό συνδέεται στενά με την απαλλαγή των Αλβανών υπηκόων που εισέρχονται στην ΕΕ για περιόδους μικρότερες των 90 ημερών από την υποχρέωση έκδοσης θεώρησης εισόδου από τον Δεκέμβριο του Μια πιο προσεκτική ματιά στις εθνικότητες των μεταναστών που συλλαμβάνονται στην Ελλάδα αποκαλύπτει την ανάδειξη των Συρίων στη μεγαλύτερη πληθυσμιακά ομάδα για το 2014, έχοντας συμπεριληφθεί για πρώτη φορά στις πέντε εθνικότητες με τις υψηλότερες εισροές το 2012, ανεβαίνοντας στη 2η θέση το 2013 και αποτελώντας τα 3/4 όλων των συλλήψεων στα ελληνοτουρκικά θαλάσσια σύνορα ( από ) το Οι Αφγανοί παραμένουν μία σημαντική ομάδα, παρά τη μείωση των συλλήψεών τους σε σύγκριση με την περίοδο , με τον αριθμό τους να αγγίζει τις το Οι Πακιστανοί έχουν επίσης μειωθεί σε απόλυτους αριθμούς από σχεδόν το 2011 σε περίπου το 2014, παραμένοντας ωστόσο στις πέντε εθνικότητες με τις περισσότερες συλλήψεις. Διάγραμμα 2: Συλλήψεις παράτυπων μεταναστών στην Ελλάδα (στα σύνορα και το εσωτερικό της χώρας, 5 σημαντικότερες πληθυσμιακά εθνικότητες) Πηγή: Ελληνική Αστυνομία,

5 Κείμενο Πολιτικής IRMA Από το 2009, η Ελλάδα τέθηκε υπό Ευρωπαϊκή επιτήρηση για την αποτυχία του συστήματος ασύλου της που χαρακτηριζόταν από ανεπαρκή επεξεργασία αιτήσεων και αδυναμία να παρέχει αποτελεσματική προστασία στους αιτούντες άσυλο που φθάνουν στις ακτές της χώρας και πού οφείλουν να αντιμετωπίζονται στα πλαίσια και του Κανονισμού Δουβλίνο ΙΙ. Συγχρόνως, η ελληνική πολιτική κράτησης των αιτούντων άσυλο αποτέλεσε πηγή μεγάλης ανησυχίας. Είτε συλλαμβάνονταν στα σύνορα είτε στο εσωτερικό της χώρας, οι παράτυποι μετανάστες και οι αιτούντες άσυλο κρατούνταν συστηματικά για μικρότερα ή μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα. Η χώρα είχε επικριθεί έντονα τόσο για τις ακατάλληλες συνθήκες εντός των εγκαταστάσεων όσο και για την αδιάκριτη κράτηση. Οι πρακτικές της Ελλάδας πυροδότησαν περαιτέρω αντιπαράθεση κατά τη διάρκεια του 2014, όταν το Νομικό Συμβούλιο του Κράτους δημοσίευσε τη γνωμοδότηση 44/2014, σύμφωνα με την οποία οι ελληνικές αρχές μπορούσαν νόμιμα να κρατούν τους παράτυπους μετανάστες πέραν των δεκαοκτώ (18) μηνών - του μέγιστου επιτρεπόμενου χρονικού διαστήματος σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία - και να παρατείνουν την κράτησή τους επ αόριστον, έως ότου να συναινέσουν να επιστρέψουν στις χώρες καταγωγής τους (βλ. επίσης Triandafyllidou, Angeli και Dimitriadi 2014). Η ελληνική κυβέρνηση, που ανέλαβε καθήκοντά τον Ιανουάριο του 2015 έχει σαφώς εκφράσει τη βούλησή της να σταματήσει την αδιάκριτη κράτηση, απελευθερώνοντας βαθμιαία τους αιτούντες άσυλο και τους παράτυπους μετανάστες που είχαν τεθεί υπό κράτηση για μεγάλα χρονικά διαστήματα, και να ακολουθήσει μια προσέγγιση περισσότερο προσανατολισμένη στα ανθρώπινα δικαιώματα. Αντιμέτωπη με μια έξαρση των παράνομων αφίξεων στα νησιά, έχει θέσει ως προτεραιότητα την υποδοχή σε ανοικτές και ημι-ανοικτές εγκαταστάσεις διαμονής και την υιοθέτηση προγραμμάτων ένταξης. Πρόσφατα, η αναπληρωτής υπουργός Μετανάστευσης πρότεινε την κατανομή των αιτούντων άσυλο σε διάφορους δήμους της χώρας, εν μέσω, ωστόσο, διαμαρτυριών από πολλούς δημάρχους. Από πολλές απόψεις, η εφαρμογή αυτής της νέας πολιτικής εξακολουθεί να αποτελεί πρόκληση και οι λεπτομέρειες δεν έχουν ακόμη αποσαφηνιστεί. Προκλήσεις Πολιτικής Η εξισορρόπηση των προτεραιοτήτων όσον αφορά στον έλεγχο των εθνικών (και ευρωπαϊκών) συνόρων, στη συνολική διαχείριση της παράτυπης μετανάστευσης και του ασύλου, καθώς και στην προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων των παράτυπων μεταναστών, απαιτεί μια καλύτερη κατανόηση του τρόπου με τον οποίο λαμβάνει χώρα η παράτυπη μετανάστευση. Ποιοι είναι οι παράγοντες που καθοδηγούν, αλλά και πώς αποφασίζουν οι μετανάστες να μετακινηθούν, να κινητοποιήσουν πόρους, να κάνουν σχέδια, να πλοηγηθούν και συχνά να παρακάμψουν τις πολιτικές ελέγχου (είτε περίφραξης είτε προληπτικής φύσης) και, τελικά, να υλοποιήσουν το ταξίδι για μια καλύτερη ζωή στην Ευρώπη; Πράγματι, ένα θεμελιώδες ερώτημα που αγγίζει την ουσία της παράτυπης μετανάστευσης, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις παραβλέπεται από την ακαδημαϊκή έρευνα και τις μελέτες πολιτικής, είναι ο τρόπος με τον οποίο οι πολιτικές ελέγχου της μετανάστευσης επηρεάζουν τα σχέδια και τις δράσεις των παράτυπων μεταναστών και οι λόγοι για τους οποίους κάποιες πολιτικές είναι πιο επιτυχής από άλλες. Το πρόγραμμα IRMA εξετάζει τη δυναμική της παράτυπης μετανάστευσης (και της αναζήτησης ασύλου) και τους τρόπους με τους οποίους διαφορετικοί δρώντες επηρεάζουν τη φύση και την κατεύθυνση των ροών στο πλαίσιο μιας συνολικά περιοριστικής ευρωπαϊκής και εθνικής μεταναστευτικής πολιτικής. Η προσέγγιση που υιοθετήθηκε είναι ανθρωποκεντρική: επιδιώκει να ρίξει φως στη διακυβέρνηση της παράτυπης μετανάστευσης με σημείο εκκίνησης τους μετανάστες ως κύριους δρώντες στη διαδικασία της μετανάστευσης ξεκινώντας από τις πολιτικές και τους κυβερνητικούς φορείς, αλλά επικεντρώνοντας στους. Η άποψή μας είναι ότι μια τέτοια ανθρωποκεντρική προσέγγιση βελτιώνει την πραγματική μας κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι πολιτικές ελέγχου και διαχείρισης της μετανάστευσης επηρεάζουν 4

6 Άννα Τριανταφυλλίδου και Έντα Γκέμη την παράτυπη μετανάστευση και, συνεπώς, έμμεσα οδηγεί σε καλύτερη κατανόηση της διαχείρισης της παράτυπης μετανάστευσης και του ασύλου. Προτείνουμε την παράκαμψη των τυπικών διχοτομιών μεταξύ μετανάστευσης και ασύλου, μεταξύ νόμιμης και παράτυπης μετανάστευσης, μεταξύ «πραγματικών» και «ψευδών» αιτούντων άσυλο, μεταξύ νόμιμης και παράτυπη απασχόληση. Αντ αυτού έχουμε επικεντρωθεί στην ουσία της κινητικότητας, δηλαδή στην επιθυμία και την ανάγκη των ατόμων να μεταναστεύσουν, γεγονός που τους οδηγεί να περιηγηθούν σε ένα σύνθετο περιβάλλον, παρά τους περιορισμένους πόρους τους και την ατελή πληροφόρηση. Βασικά μηνύματα προς τους φορείς χάραξης πολιτικής Τι προτείνεται; Τα ευρήματά μας υποδηλώνουν ότι οι κατασταλτικές πολιτικές ελέγχου της μετανάστευσης, περίφραξης ή πρόληψης, εσωτερικά ή εξωτερικά, δεν υπήρξαν αποτελεσματικές ούτε στη συνολική μείωση της παράτυπης μετανάστευσης, ούτε στη διάκριση των παράτυπων οικονομικών μεταναστών από τους αιτούντες άσυλο. Αυτό συμβαίνει διότι δεν είναι μόνο οι ροές μεικτές, αλλά και τα κίνητρα: οι άνθρωποι μετακινούνται για ένα σύνολο συνήθως σύνθετων λόγων, όπου αλληλεπιδρούν η ανάγκη για ασφάλεια και / ή για αναζήτηση εργασίας ή / και η έλλειψη καλύτερων οικονομικών προοπτικών. Η ανάλυση της πολιτικής έχει μέχρι στιγμής επικεντρωθεί υπερβολικά στις κατηγορίες πολιτικής αντί να εξετάζει τα κίνητρα των μεταναστών και τους τρόπους με τους οποίους ξεπερνούν τα εμπόδια. Η εκτίμηση των κινδύνων και της αβεβαιότητας από τους μετανάστες διαφέρει από αυτό που έχουμε την τάση να υποθέτουμε, δεδομένου ότι ζουν κάτω από συνθήκες που είναι συχνά πέρα από τον έλεγχό τους. Ως εκ τούτου, η γνώση ότι είναι πιθανό να τεθούν υπό κράτηση ή ότι το ταξίδι περιλαμβάνει σημαντικούς κινδύνους για τη ζωή τους, ή αβεβαιότητα για το αν θα φτάσουν στον τελικό τους προορισμό αποτελούν μέροςτης διαδικασίας και αντισταθμίζονται σε μεγάλο βαθμό από την επιθυμία και την αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής. Οι πολιτικές που δεν προβλέπουν εναλλακτικές επιλογές νόμιμης μετανάστευσης, τόσο για τους αιτούντες άσυλο όσο και για τους οικονομικούς μετανάστες επιτυγχάνουν μόνο την ενδυνάμωση των δικτύων διακίνησης, των ημι-νόμιμων διαμεσολαβητών (όπως τα πρακτορεία απασχόλησης ή ταξιδιών), και της παραοικονομίας. Τα αποτελέσματα του προγράμματος IRMA αναδεικνύουν τους τρόπους με τους οποίους διαφορετικές ομάδες φαινομενικά ομοιογενών πληθυσμών παράτυπων μεταναστών, μπορούν να διαμορφώσουν τις στρατηγικές τους για την αντιμετώπιση των πολιτικών ελέγχου. Σε αυτό το πλαίσιο, τα ακόλουθα βασικά μηνύματα και προτάσεις για τους φορείς χάραξης πολιτικής αποσκοπώντας σε μία αποτελεσματικότερη διακυβέρνηση της παράτυπης μετανάστευσης: Οι μικτές μεταναστευτικές ροές δεν μπορούν να χωρέσουν σε στεγανές κατηγορίες πολιτικών νόμιμης έναντι παράτυπης μετανάστευσης, ούτε παράτυπων μεταναστών έναντι αιτούντων άσυλο: Για πληθυσμούς που βρίσκονται επί δεκαετίες σε κίνηση, και για τους οποίους η μετανάστευση συνεχίζει να είναι μια στρατηγική επιβίωσης, όπως στην περίπτωση των Αφγανών που φθάνουν στην Ελλάδα, οι 5

7 Κείμενο Πολιτικής IRMA πολιτικές ελέγχου των συνόρων δεν επαρκούν για να αποτρέψουν το ταξίδι. Αντίθετα, ανακατευθύνουν τη διαδρομή ή να παρατείνουν την περίοδο της διέλευσης, ή αυξάνουν το ποσό που καταβάλλεται στους διακινητές. Επιπλέον, ο αυστηρός έλεγχος των συνόρων παγιδεύει τους παράτυπους μετανάστες και αιτούντες άσυλο στην Ελλάδα, γεγονός που καθιστά αδύνατη τη συνέχιση του ταξιδιού τους προς την Ιταλία ή ακόμη βορειότερα. Η συνεχιζόμενη καταστολή της παράτυπης μετανάστευσης είναι αντιπαραγωγική. Αποδεικνύεται πως ενδυναμώνει τα δίκτυα διακίνησης και καλλιεργεί συνθήκες εκμετάλλευσης και παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Είναι απαραίτητο να διαχωριστούν τα βαθύτερα αίτια της μετανάστευσης ή της αναζήτησης ασύλου που εξαρτώνται από δομικούς, μακροπρόθεσμους παράγοντες, από τη διαδικασία λήψης αποφάσεων των μεταναστών που βασίζεται στο γενικότερο πλαίσιο, είναι δυναμική και ανταποκρίνεται στις μεταβαλλόμενες ευκαιρίες και τα εμπόδια. Επιπλέον, πρέπει να κατανοήσουμε πως οι ραγδαία αυξανόμενες μεταναστευτικές ροές (shock migration) αποτελεί μια πρόκληση που δεν μπορεί να προβλεφθεί ούτε να σχεδιαστεί επαρκώς. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητο η Ελλάδα και η ΕΕ να αναπτύξουν μηχανισμούς διαχείρισης κρίσεων στον τομέα αυτό. Το πιο πρόσφατο κύμα μεταναστών και προσφύγων στην Ελλάδα είναι αυτό που προέκυψε από τον εμφύλιο πόλεμο στη Συρία, αλλά οι ροές των μεταναστών από την υποσαχάρια Αφρική, τη Λιβύη και την Τυνησία, προς την Ιταλία αποτελούν επίσης ένα πρόσφατο αντίστοιχο παράδειγμα. Με τη σημερινή αύξηση των νέων αφίξεων, το ελληνικό κράτος θα πρέπει να εξασφαλίσει πως υπάρχουν επαρκή κέντρα υποδοχής με κατάλληλες εγκαταστάσεις προκειμένου να φιλοξενηθούν οι νεοεισερχόμενοι. Κατά την άφιξη στα θαλάσσια ή χερσαία σύνορα, και σε συνεργασία με τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, οι μετανάστες θα πρέπει να έχουν πρόσβαση σε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, ψυχολογική και νομική υποστήριξη. Προτεραιότητα πρέπει επίσης να δοθεί στις κινητές μονάδες για την αντιμετώπιση των ταχέως μεταβαλλόμενων ροών. Αρχική ενημέρωση και πρόσβαση σε κέντρα πληροφόρησης: Τα αποτελέσματα του IRMA αποδεικνύουν ότι η αποτρεπτική πολιτική της Ελλάδας δεν έχει μειώσει σημαντικά το συνολικό πληθυσμό των παράτυπων μεταναστών. Επιπλέον, δείχνουν ότι οι μετανάστες βασίζονται κυρίως στις συχνά ανακριβείς πληροφορίες που παρέχονται από συγγενείς και διακινητές. Οι αρχές θα μπορούσαν να επενδύσουν στην αρχική πληροφόρηση σχετικά με τις διαθέσιμες επιλογές, τα δικαιώματα και τις διαδικασίες απευθυνόμενες σε διαφορετικούς τύπους μεταναστών ή αιτούντων άσυλο σε διάφορες χώρες. Οι πληροφορίες αυτές θα μπορούσαν να διανέμονται μέσω των κέντρων πληροφόρησης που έχουν δημιουργηθεί στις χώρες προέλευσης και τις ζώνες διέλευσης, σε συνεργασία με τις τοπικές οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Οι τηλεφωνικές γραμμές και οι ιστοσελίδες δωρεάν πληροφόρησης αποτελούν σημαντικές πηγές πληροφόρησης, όπως φαίνεται στην περίπτωση της Ουκρανίας. Η διεθνής εμπειρία έχει δείξει ότι οι προσαρμοσμένες προσεγγίσεις ανάλογα με την εθνικότητα και τη γεωγραφική θέση είναι καθοριστικής σημασίας για την προσέγγιση της ομάδας στόχου. Η κράτηση είναι απάνθρωπη και δεν συμβάλει στη βιώσιμη διαχείριση της παράτυπης μετανάστευσης Τα ευρήματα του IRMA επιβεβαιώνουν ότι η σύλληψη και η προσωρινή κράτηση δεν οδηγούν απαραίτητα σε επιστροφές, ιδίως για τους μετανάστες από το Αφγανιστάν και το Πακιστάν, παρότι έχουν γίνει σημαντικά βήματα για την ενίσχυση των απελάσεων. Επιπλέον, φαίνεται πως η πολιτική της κράτησης δεν αποθαρρύνει αλλά αναδιαμορφώνει τη μεταναστευτική διαδρομή ή να επεκτείνει το στάδιο της διέλευσης των μεταναστών. Στην περίπτωση της Αφγανικής παράτυπης μετανάστευσης αποδείχθηκε πως η πολιτική της κράτησης επηρέασε τις 6

8 Άννα Τριανταφυλλίδου και Έντα Γκέμη διαδρομές, ώθησε τους μετανάστες κυριολεκτικά να κρυφτούν, παραμένοντας σε κλειστούς χώρους και μειώνοντας τις επαφές τους με τον έξω κόσμο στο ελάχιστο, περιόρισε την πρόσβαση στη διαδικασία ασύλου και επέβαλε φυλάκιση σε ένα πληθυσμό ότι υπέπεσε σε διοικητικό, αλλά όχι ποινικό, αδίκημα. Εξατομικευμένη προσέγγιση: Οι αλλοδαποί που κατοικούν σήμερα παράτυπα στην Ελλάδα δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται αδιακρίτως ως παράτυποι μετανάστες. Συνεπώς, ο κανόνας της επιστροφής δεν θα πρέπει να εφαρμόζεται αυτόματα σε κάθε αλλοδαπό που εισέρχεται ή παραμένει στην Ελλάδα παράτυπα. Οι περιπτώσεις θα πρέπει να εξετάζονται σε εξατομικευμένη βάση. Προγράμματα κατάρτισης: Οι ελληνικές αρχές πρέπει να επενδύσουν σε προγράμματα κατάρτισης των αστυνομικών, τω συνοριοφυλάκων, των δικαστικών αρχών και διοικητικών φορέων που ασχολούνται με τους παράτυπους μετανάστες και τα αιτήματά τους. Κάτι τέτοιο θα επιτάχυνε τις διαδικασίες και θα καθιστούσε το όλο σύστημα πιο αποτελεσματικό, αλλά ταυτόχρονα θα διασφάλιζε ότι οι μετανάστες αντιμετωπίζονται με σεβασμό και ευαισθησία όσον αφορά το καθεστώς και την ευπάθειά τους. Οι δυνατότητες νόμιμης εισόδου είναι ζωτικής σημασίας για τη μείωση της παράτυπης μετανάστευσης Η περίπτωση της Αλβανίας δείχνει πως η επέκταση της δυνατότητας νόμιμης εισόδου στην Ελλάδα είχε ως άμεση συνέπεια τον περιορισμό των παράνομων διελεύσεων των συνόρων. Από την άλλη πλευρά, το καθεστώς απελευθέρωσης θεώρησης εισόδου για τους Αλβανούς πολίτες που επισκέπτονται μια χώρα της ΕΕ έχει δώσει τη δυνατότητα, ή ακόμη και ενθαρρύνει, τους Αλβανούς μετανάστες να κυκλοφορούν μεταξύ των δύο χωρών και να απασχολούνται σε εποχικές θέσεις εργασίας στους τομείς της γεωργίας, των κατασκευών και του τουρισμού, ως επί το πλείστον ανεπίσημα. Παρότι αυτό δεν αποτελεί μια ιδανική κατάσταση για τις αρχές, δείχνει ότι η δυναμική της αγοράς εργασίας συχνά ρυθμίζει τη μετανάστευση ανεπίσημα και πιο αποτελεσματικά από ό, τι οι περιοριστικές πολιτικές. Φυσικά η γεωγραφική εγγύτητα και οι στενοί δεσμοί μεταξύ των δύο χωρών διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διευκόλυνση της κυκλικής κίνησης. Παρόμοιες δυναμικές εμφανίστηκαν στις περιπτώσεις των Ουκρανών και Γεωργιανών, στις δεκαετίες του 1990 και του Αντιμέτωποι με τη φτώχεια και την ανεργία και απουσία νόμιμων μεταναστευτικών οδών, ξεκίνησαν το ταξίδι προς την Ελλάδα, τουριστική βίζα, πραγματική ή και πλαστή, και βρήκαν απασχόληση μέσω των γραφείων ταξιδίων ή ευρέσεως εργασίας που λειτουργούσαν στα όρια της νομιμότητας, ή μέσω φίλων και συγγενών τους που βρίσκονταν ήδη στη χώρα. Η ελληνική αγορά εργασίας εξυπηρετείται καλύτερα μέσω δικτύων παρά μέσω σχεδιασμού προσφοράς και ζήτησης Η αλβανική περίπτωση δείχνει τη δυναμική μιας πολύβουης άτυπης αγοράς εργασίας, η οποία έχει ανάγκη από φθηνή και ευέλικτη εποχική εργασία στον τουρισμό και τη γεωργία. Αυτοί οι παράγοντες έλξης και τα ισχυρά προϋπάρχοντα δίκτυα είναι ζωτικής σημασίας για τη διαμόρφωση των συνθηκών της παράτυπης μετανάστευσης. Το σύστημα της μετάκλησης (εκτίμηση των αναγκών της εσωτερικής αγοράς εργασίας και πρόσκληση για υποβολή αίτησης για θεώρηση εισόδου εργασίας στις χώρες προέλευσης, με την παράλληλη συμπλήρωση πολύπλοκων εγγράφων από τον εργοδότη) δεν αντιστοιχεί στη δομή της αγοράς εργασίας της χώρας που χαρακτηρίζεται από τομείς με επιχειρήσεις μικρού μεγέθους (π.χ. εστίασης, τουρισμού) και με ανάγκες 7

9 Κείμενο Πολιτικής IRMA εποχικής εργασίας (γεωργία, αλιεία), ή όπου η οικογένεια είναι ο εργοδότης του μετανάστη (οικιακή εργασία, ιδιωτική περίθαλψη). Παροχή ευέλικτων επιλογών για προσωρινή και κυκλική μετανάστευση: Οι πολιτικές που ρυθμίζουν την εποχική εργασία θα πρέπει να γίνουν πιο ευέλικτες. Θα μπορούσαν να εκδίδονται άδειες για έξι μήνες, ανεξάρτητα από τον τομέα της αγοράς εργασίας και την περιοχή. Θα μπορούσαν επίσης να χρησιμοποιηθούν τριετείς άδειες πολλαπλής εισόδου ούτως ώστε να ρυθμιστούν οι περιπτώσεις νόμιμης κυκλικότητας (με τουριστικές θεωρήσεις εισόδου) και παράτυπης εργασίας. Κάτι τέτοιο θα ήταν αμοιβαία επωφελές παρέχοντας προστασία στους μετανάστες και εισφορές κοινωνικής πρόνοιας στο κράτος. Διευκόλυνση της πρόσβασης στην αγορά εργασίας για μετανάστες χαμηλής ειδίκευσης: Οι οικονομικοί μετανάστες από την Αλβανία, την Ουκρανία και τη Γεωργία απορροφώνται από την ελληνική αγορά εργασίας, ακόμη και κατά τη διάρκεια της κρίσης, ιδιαίτερα στον οικιακό τομέα εργασίας και τον τομέα της φροντίδας (ως επί το πλείστον γυναίκες, αλλά και άνδρες σε εποχική εργασία στους τομείς της γεωργίας και των κατασκευών). Θα μπορούσε να υπάρξει μια τομεακή προσέγγιση στη μετανάστευσης χαμηλών δεξιοτήτων με στόχο την πλήρωση θέσεων εργασίας στη φροντίδα, την οικιακή εργασία, τη γεωργία και τις κατασκευές, μέσω διμερών συμφωνιών με τις ενδιαφερόμενες χώρες ή μέσω ενός πιο ευέλικτου συστήματος "χορηγών", βάσει του οποίου η ενδιαφερόμενη οικογένεια ή άλλος εργοδότης θα μπορεί να υποστηρίξει την είσοδο του μετανάστη μέσω μιας απλοποιημένης διαδικασίας (εισιτήριο μετ επιστροφής, ασφάλιση υγείας, παροχή καταλύματος), έτσι ώστε η σημερινή παράτυπη αλυσιδωτή, η διαχείριση της οποίας γίνεται μέσω των μεταναστευτικών δικτύων, να μπορέσει να εξελιχθεί σε έναν επίσημο τρόπο νόμιμης διαχείρισης της μετανάστευσης. Εξατομικευμένα Σχέδια Νομιμοποίησης: Πολλοί μετανάστες που διαμένουν νόμιμα στην Ελλάδα, σε μακροπρόθεσμη βάση (στη έρευνά μας έχουμε συναντήσει τέτοιες περιπτώσεις Αλβανών, Γεωργιανών, Ουκρανών και Πακιστανών) δεν κατάφεραν να ανανεώσουν την άδεια παραμονής τους, λόγω της ανεργίας ή της άτυπης απασχόλησης που δεν τους επέτρεψε να συλλέξουν τα απαραίτητα ένσημα. Οι άδειες παραμονής για εξαιρετικούς και ανθρωπιστικούς σκοπούς πρέπει να χρησιμοποιούνται εκτενέστερα για να επαναφέρουν στη νομιμότητα άτομα και οικογένειες βρίσκονται στην Ελλάδα για πέντε χρόνια ή περισσότερο ανεξάρτητα από το νομικό τους καθεστώς, αρκεί να μπορούν να αποδείξουν ότι έχουν ενταχθεί στη χώρα, όπως η Ισπανία που προσέφερε «arraigo» μετά από μόλις δύο χρόνια παραμονής στη χώρα. Αυτό το ρίζωμα στο τόπο προϋποθέτει την ύπαρξη εργασίας (ακόμα και άτυπης), την ύπαρξη στέγασης, τη μη διάπραξη εγκλήματος και την εγγραφή των παιδιών στο σχολείο. Με λίγα λόγια, μια φυσιολογική ζωή. 8

10 Άννα Τριανταφυλλίδου και Έντα Γκέμη Το IRMA χρηματοδοτείται από τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας μέσω του προγράμματος ΑΡΙΣΤΕΙΑ ( ) και έχει διάρκεια 36 μηνών. Διάρκεια: 26 Σεπτεμβρίου Σεπτεμβρίου 2015 Επιστημονική Υπεύθυνη: Καθηγήτρια Άννα Τριανταφυλλίδου Ερευνητική Ομάδα: Δρ. Έντα Γκέμη, Βοηθός Συντονιστή και Ερευνήτρια Δρ. Αγγελική Δημητριάδη, Μεταδιδακτορική Ερευνήτρια Μικαέλα Μαρούφωφ, Βοηθός Ερευνήτρια Μαρίνα Νικόλοβα, Βοηθός Ερευνήτρια Δρ. Χαρά Κούκη, Μεταδιδακτορική Ερευνήτρια Περίληψη του προγράμματος Το πρόγραμμα IRMA διερευνά τη δυναμική της παράτυπης μετανάστευσης (και αναζήτησης ασύλου) και τους τρόπους με τους οποίους διαφορετικοί δρώντες και παράγοντες επηρεάζουν τη φύση και την κατεύθυνση των ροών στο πλαίσιο μιας συνολικά περιοριστικής ευρωπαϊκής και εθνικής (ελληνικής) μεταναστευτικής πολιτικής. Το πρόγραμμα επιδιώκει να αποκαλύψει τη δυναμική της διακυβέρνησης της παράτυπης εστιάζοντας όχι στις πολιτικές αλλά στους μετανάστες, ως κεντρικούς δρώντες στο πεδίο αυτό. Ερευνήθηκε το πώς οι μετανάστες αντιμετωπίζουν τις πολιτικές, ο τρόπος που λαμβάνουν αποφάσεις και εκτελούν τα σχέδιά τους, το πώς ενημερώνονται για τις πολιτικές και τους μεσάζοντες προκειμένου να εκτιμήσουν τις δυνατότητές τους και τελικά να υιοθετήσουν μία διαδρομή ή μία στρατηγική μετανάστευσης. Το πρόγραμμα έχει ως εκ τούτου επικεντρωθεί στον τρόπο με τον οποίο οι μετανάστες κατανοούν τις δικές τους ανάγκες και επιθυμίες και αντιλαμβάνονται την (νόμιμη ή παράτυπη) κινητικότητά τους. Η εμπειρική έρευνα που διεξάχθηκε για το πρόγραμμα επικεντρώθηκε σε τρία συστήματα μετανάστευσης, στο πλαίσιο των οποίων η παράτυπη μετανάστευση αποτελεί σημαντικό κομμάτι των συνολικών μεταναστευτικών ροών τους προς την Ελλάδα: το μεταναστευτικό σύστημα από τα Βαλκάνια προς την ΕΕ, με έμφαση στην αλβανική παράτυπη μετανάστευση προς την Ελλάδα, το μεταναστευτικό σύστημα από την Ανατολική Ευρώπη προς την ΕΕ, με επίκεντρο τη μετανάστευση από τη Γεωργία και την Ουκρανία στην Ελλάδα και το μεταναστευτικό σύστημα από τη Νοτιοανατολική Ασία προς την ΕΕ, με έμφαση στην πακιστανική και αφγανική μετανάστευση προς την Ελλάδα. Το πρόγραμμα έχει αναπτυχθεί κατά μήκος πέντε παράλληλων μελετών περιπτώσεων που αφορούν τις πέντε χώρες προέλευσης των μεταναστών και την Ελλάδα. Η συγκριτική ανάλυση των πέντε μελετών περιπτώσεων επικεντρώνεται στη δυναμική του καθενός από τα τρία συστήματα μετανάστευσης, καθώς και τη δυναμική της διακυβέρνησης της παράτυπης μετανάστευσης και τους τρόπους με τους οποίους οι μετανάστες αλληλεπιδρούν με τις πολιτικές ελέγχου της μετανάστευσης. Για περισσότερες πληροφορίες επισκεφθείτε την ιστοσελίδα του προγράμματος: 9