Πουλή Ελένη. Επιβλέπων Τσομπάνογλου Γεώργιος ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ & ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ. Η Περίπτωση του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας

Transcript

1 Πουλή Ελένη Επιβλέπων Τσομπάνογλου Γεώργιος ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ & ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ Η Περίπτωση του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2015

2 Εξώφυλλο Τα εξωτερικά ιατρεία νέου δικτύου ψυχικής υγείας, τα οποία στεγάζονται σε κτήριο του παλαιού ψυχιατρείου της Κέρκυρας. Φωτογραφία, επεξεργασία φωτογραφίας, εξωφύλλου: Πουλή Ελένη, 2015

3 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ. ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΚΑΙ ΚΛΙΝΙΚΗ ΠΟΛΗ KΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ KΑΙ ΚΛΙΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΨΥΧΙΑΤΡΕΙΟΥ ΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ Επιβλέπων Καθηγητής Τσομπάνογλου Γεώργιος Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια Πουλή Ελένη (α.μ. 183Μ11114)

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 1 ABSTRACT... 2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΡΕΛΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΣΥΛΩΝ... 5 Εισαγωγή Ιστορική αναδρομή της τρέλας Διαχρονική εξέλιξη του Ψυχιατρείου... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο : Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΨΥΧΙΑΤΡΕΙΟΥ ΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ Εισαγωγή Απόκτηση Εθνικού Ψυχιατρικού Ιδρύματος Η λειτουργία του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας Αλλαγές στο Φρενοκομείο της Κέρκυρας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο : ΣΤΙΓΜΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗ ΑΣΘΕΝΕΙΑ Εισαγωγή Στίγμα και ψυχική διαταραχή: Βασικοί ορισμοί Ψυχική Διαταραχή Χρόνια ψυχικά ασθενείς Το στίγμα και ψυχική ασθένεια Οι επιπτώσεις του στίγματος στην κοινότητα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο : ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΜΕ ΘΕΜΑ ΤΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ Εισαγωγή Μελέτες με θέμα τη διερεύνηση των αντιλήψεων του γενικού πληθυσμού απέναντι στην ψυχική διαταραχή Η στάση των επαγγελματιών ψυχικής υγείας απέναντι στην ψυχική διαταραχή Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις της ψυχικής ασθένειας Ποιοτικές μελέτες σε άτομα με ψυχικές διαταραχές και σε επαγγελματίες ψυχικής υγείας Ελληνικές μελέτες για τη διερεύνηση των αντιλήψεων απέναντι στην ψυχική διαταραχή Ελληνικές έρευνες που διερευνούν τις στάσεις και τις αντιλήψεις των επαγγελματιών υγείας Ελληνικές ποιοτικές μελέτες των αναπαραστάσεων των ψυχικά πασχόντων και των εργαζομένων απέναντι στην αποασυλοποίηση ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο : ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ Εισαγωγή Η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα Το Εθνικό Πρόγραμμα «Ψυχαργώς» Α' φάση του Προγράμματος «Ψυχαργώς» ( ) Β' φάση του Προγράμματος «Ψυχαργώς» ( ) Αναθεώρηση του Προγράμματος «Ψυχαργώς» ( ) Αξιολόγηση του Προγράμματος «Ψυχαργώς»... 44

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ο : ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΨΥΧΙΚΑ ΠΑΣΧΟΝΤΩΝ: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ Εισαγωγή Κοινωνική Οικονομία Η δημιουργία των Κοινωνικών Συνεταιρισμών Περιορισμένης Ευθύνης (Κοι.Σ.Π.Ε.) Τα μέλη των Κοινωνικών Συνεταιρισμών Περιορισμένης Ευθύνης (Κοι.Σ.Π.Ε) Οικονομικοί Πόροι των Κοινωνικών Συνεταιρισμών Περιορισμένης Ευθύνης (Κοι.Σ.Π.Ε.) Οι Κοινωνικοί Συνεταιρισμοί Περιορισμένης Ευθύνης (Κοι.Σ.Π.Ε) στην Ελλάδα Οι Δράσεις των Κοινωνικών Συνεταιρισμών Περιορισμένης Ευθύνης (Κοι.Σ.Π.Ε.) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Ο : ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Εισαγωγή Σκοπός και στόχοι της έρευνας Βασικά ερευνητικά ερωτήματα Σχεδιασμός μελέτης Συνεντεύξεις σε βάθος (In-depth interviews) Πλαίσιο διεξαγωγής της μελέτης και διαδικασία έρευνας Το δείγμα της έρευνας Ηθική και δεοντολογία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Ο : ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Εισαγωγή Κοινωνικές Αναπαραστάσεις των εργαζομένων για το Ψυχιατρείου της Κέρκυρας Οι συνθήκες νοσηλείας πριν την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση Εργασιακή μεταβολή ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 Ο : ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Εισαγωγή Στάσεις και αντιλήψεις των εργαζομένων του ψυχιατρείου απέναντι στην ψυχική διαταραχή και τον ψυχικά πάσχοντα Η διαμόρφωση της σχέσης προσωπικού και ασθενή Οι αλλαγές της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης Νοηματοδότηση της ψυχικής ασθένειας Εργασιακή Μεταβολή Προτάσεις ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνική Βιβλιογραφία Ξένη βιβλιογραφία ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΟΔΗΓΟΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ ΟΔΗΓΟΣ ΗΜΙΔΟΜΗΜΕΝΩΝ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΥΩΝ ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΠΡΟΦΙΛ ΕΡΩΤΩΜΕΝΟΥ ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ ΤΡΙΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Η ΝΟΣΗΛΕΙΑ ΤΕΤΑΡΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΠΕΜΠΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΑΣΘΕΝΕΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

6 ΜΕΘΟΔΟΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Ημιδομημένη ποιοτική συνέντευξη ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΣΥΓΚΑΤΑΘΕΣΗ ΓΙΑ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΕ ΜΕΛΕΤΗ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟΜΑΓΝΗΤΟΦΩΝΗΜΕΝΩΝ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1 ης ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 2 ης ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 3 ης ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ: Προϊσταμένη Νοσοκόμος ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 4 ης ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ: Κοινωνική λειτουργός ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 5 ης ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ: Φύλακας Ασθενών ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 6 ης ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ: Εργοθεραπεύτρια ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 7 ης ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ: Ψυχολόγος ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 8 ης ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ: Νοσηλεύτρια ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 9 ης ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ: Εργοθεραπεύτρια ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 10 ης ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ: Ψυχίατρος ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 11 ης ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ: Ψυχίατρος ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ H παρούσα διπλωματική εργασία έχει σκοπό να αναδείξει τις στάσεις και τις αντιλήψεις των εργαζομένων του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας απέναντι στην ψυχική ασθένεια και τον ψυχικά πάσχοντα. Πιο συγκεκριμένα, στόχος της εργασίας είναι να διερευνήσει τις πιθανές αλλαγές που προέκυψαν, τόσο στους ψυχικά ασθενείς όσο και στους εργαζόμενους, με την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και το κλείσιμο του Ασύλου. Η εφαρμογή του Προγράμματος «Ψυχαργώς», στο οποίο στηρίχθηκε η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση αποτελεί κομβικό σημείο των αλλαγών που συντελέστηκαν στην ψυχιατρική στην Ελλάδα. Στη μελέτη συμμετείχαν 11 άτομα από το προσωπικό του Ψυχιατρείου, τα οποία είχαν εμπειρία πάνω από 10 χρόνια στην ψυχικά ασθένεια. Για την ανάδειξη των κοινωνικών αναπαραστάσεων του προσωπικού χρησιμοποιήθηκαν οι ημι-δομημένες συνεντεύξεις καθώς με αυτό τον τρόπο ο ερευνητής μπορεί να ερμηνεύσει και να κατανοήσει καλύτερα τη βιωμένη εμπειρία. Η δομή της διπλωματικής εργασίας διακρίνεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος γίνεται μία ιστορική αναδρομή της τρέλας και των ψυχιατρικών νοσοκομείων και ειδικότερα της πορείας του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας το οποίο μας απασχολεί εδώ. Παράλληλα αναλύονται οι έννοιες του κοινωνικού στίγματος, της ψυχικής διαταραχής, του χρόνια ψυχικά πάσχοντα και της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης. Επιπλέον, επιχειρήθηκε μία ερευνητική ανασκόπηση η οποία περιλαμβάνει 25 ποσοτικές και ποιοτικές μελέτες που διεξήχθησαν στην Ευρώπη και στην Αμερική. Η ανασκόπηση έχει ως στόχο να παρουσιάσει τόσο τις στάσεις και αντιλήψεις του γενικού πληθυσμού και των επαγγελματιών υγείας απέναντι στην ψυχική ασθένεια, όσο και να καταγράψει τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ψυχικά ασθενείς με την εμφάνιση της νόσου. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας παρουσιάζεται το θεωρητικό και μεθοδολογικό τμήμα της εμπειρικής έρευνας, τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματα της ποιοτικής ανάλυσης των ημι-δομημένων συνεντεύξεων. Τα αποτελέσματα της μελέτης καταδεικνύουν ότι το Ψυχιατρείο της Κέρκυρας είχε θετικές και αρνητικές νοηματοδοτήσεις. Επίσης, από τα σημαντικότερα ευρήματα της μελέτης είναι ότι, η Αποασυλοποίηση επέφερε σημαντικές αλλαγές στους ψυχικά ασθενείς και στο προσωπικό του Ψυχιατρείου. Ειδικότερα, βελτιώθηκε η ποιότητα ζωής των ψυχικά πασχόντων και ταυτόχρονα μειώθηκε ο κοινωνικός αποκλεισμός των ψυχικά ασθενών μέσω της εργασιακής τους αποκατάστασης με τη δημιουργία των Κοινωνικών Συνεταιρισμών Περιορισμένης Ευθύνης (Κοι.Σ.Π.Ε). Αναδεικνύεται ακόμη σημαντική βελτίωση στη ποιότητα της εργασίας των εργαζομένων οι οποίοι ακολούθησαν την ίδια πορεία αποϊδρυματοποίησης με τους χρόνια ψυχικά ασθενείς. Το εργασιακό περιβάλλον του προσωπικού είναι σαφώς πιο βελτιωμένο, ενώ οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας στο σύνολό τους στοχεύουν στην ανάρρωση και ποιοτική θεραπεία των ψυχικά πασχόντων. Λέξεις Κλειδιά: Ψυχιατρική μεταρρύθμιση, Πρόγραμμα «Ψυχαργώς», Κοινωνικός Συνεταιρισμός Περιορισμένης Ευθύνης Ελένη Πουλή «Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και Εργασιακή Μεταβολή: Η Περίπτωση του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας» 1

8 ABSTRACT The purpose of this thesis is to present prevalent attitudes toward mental illness by the staff employed at Corfu s Psychiatric Hospital. This study aims to detect the potential effects of the Psychargos Program, which carried out the implementation of the Greek Psychiatric Reform in Greece. The sampling s criteria, was each participant s years of experience. A minimum of ten (10) years of employment experience was set. The final sample consisted of eleven (11) participants with diverse specializations. The use of semi-structured interviewing was selected, in order to properly highlight the medical staff s social representations and understanding of the overall transition from the Psychiatric Hospital (asylum) to the new process of rehabilitation and treatment. The structure of the present thesis consists of two parts, wherein the first part provides a historical review of the Psychiatric Hospital and especially Corfu s Psychiatric Hospital. Further, the implications of the social stigma associated with the mental illness as well as the Psychiatric Reform in Greece has been described. Finally, 25 qualitative and quantitative studies conducted in Europe and America regarding analyses of the social stigma within diverse communities, have been reviewed. The overview of those studies provides the necessary background, in order to understand the relationship and dynamics between the stigmatization process and the mental health disorders, expressed under various circumstances. The second part presents the empirical case study, which focuses both on theoretical and methodological applications. The transitional process of Corfu s Psychiatric Hospital through a detailed analysis, of a case exemplary of the Greek Psychiatric Reform. The localized impacts of the new community based institutional structures have been explored. Such community impacts are indicative of dramatic institutional changes that have occurred in modern Greece. The results of this study indicate that the Corfu Psychiatric Hospital has had both negative and positive impact, while the changes brought by the deinstitutionalization process were assessed as beneficial regarding the patients treatment and recovery. The process was also advantageous for the health workers as favorable changes have been recorded in their working environment and conditions. Particular emphasis has been given to the improvement of the patients overall quality of life, which has been achieved by means of an occupational rehabilitation process through the Social Cooperative with Limited Liability of the Mental Health Sector (koispe Κοι.Σ.Π.Ε). The workers, who have been a target group alongside with the mentally ill of the Psychiatric Reform and at the same time partly its implementing agencies, have also experienced improvements of analogous quality in their own daily working life. Key Words: mental disorder, social stigma, Psychiatric Reform, Psychargos Ελένη Πουλή «Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και Εργασιακή Μεταβολή: Η Περίπτωση του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας» 2

9 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η εμπειρία που αποκτά κανείς κατά την εκπόνηση μιας διπλωματικής εργασίας δεν είναι αποκλειστικά μία ατομική προσπάθεια αλλά εμπεριέχει τη συμβολή και αρωγή ενός εκτενούς κύκλου ανθρώπων. Χωρίς τη συμβολή ορισμένων ανθρώπων η παρούσα διπλωματική εργασία δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί. Για το λόγο αυτό θα ήθελα να τους ευχαριστήσω προσωπικά. Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα μου, Γεώργιο Τσομπάνογλου, Καθηγητή της Κοινωνιολογίας της Εργασίας, ο οποίος μου έκανε την τιμή να επιβλέψει τη διπλωματική μου εργασία, όπως επίσης και για τη συμπαράσταση και εμπιστοσύνη που έδειξε στο πρόσωπό μου. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω την καθηγήτρια του τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Γαλανή-Βασιλική Μουτάφη, για την καθοδήγηση της σχετικά με τη συμμετοχική παρατήρηση και τη συμβολή της στη Μεθοδολογία της Έρευνας. Ακόμη, θα ήθελα να ευχαριστήσω την Heidenreich Elisabeth, Διευθύντρια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος καθώς και τη συντονιστική επιτροπή για την εξαίρετη συνεργασία και την ευκαιρία που μου έδωσαν να συμμετάσχω στο συγκεκριμένο Πρόγραμμα Σπουδών, από το οποίο αποκόμισα σημαντικά εφόδια και γνώσεις. Επιπλέον, ευχαριστώ τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας για την πολύτιμη βοήθειά τους και το προσωπικό του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας που δέχθηκε να συμμετάσχει στην έρευνα. Τέλος, είμαι ευγνώμων, στη φίλη μου Λένα Τζαρντάνοβα και στην οικογένειά μου για τη στήριξη και παρότρυνσή τους στις επιλογές μου. Χωρίς τη στήριξη και συμπαράστασή τους δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί ο στόχος μου. Ελένη Πουλή «Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και Εργασιακή Μεταβολή: Η Περίπτωση του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας» 3

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην Έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου με τίτλο: «Σχετικά με τη βελτίωση της ψυχικής υγείας του πληθυσμού-προς μία στρατηγική σχετικά με την ψυχική υγεία για την Ευρωπαϊκή Ένωση ( )» αναφέρεται ότι «ένα στα τέσσερα άτομα στην Ευρώπη εκδηλώνει τουλάχιστον ένα σημαντικό επεισόδιο κακής ψυχικής υγείας κατά τη διάρκεια της ζωής του, ενώ κατά τη διάρκεια οποιουδήποτε έτους, 18.4 εκατομμύρια άτομα στην Ευρωπαϊκή Ένωση ηλικίας 18 έως 65 υπολογίζεται ότι υποφέρουν από σοβαρή κατάθλιψη», 1 (Bowis, 2006: 3). Εκτός από αυτούς τους αρνητικούς δείκτες ψυχικής υγείας και την έκταση του ζητήματος, το στίγμα που συνοδεύει την ψυχική ασθένεια και ιδιαίτερα τις σοβαρές ψυχικές διαταραχές, αποτελεί μία «δεύτερη νόσο» για τα άτομα που πάσχουν, (Καραβάτος και Ανδρέου, 2004). Το στίγμα συνδέεται με προϋπάρχουσες κοινωνικές αντιλήψεις σχετικά με την «επικινδυνότητα των ψυχικά πασχόντων», την «κοινωνική δυσλειτουργία» και την «ανικανότητα» τους να ανταποκριθούν στις εργασιακές και καθημερινές απαιτήσεις. Οι συνέπειες των αναχρονιστικών αυτών αντιλήψεων επηρεάζουν άμεσα τον τρόπο αντιμετώπισης των ψυχικά πασχόντων, οι οποίοι βιώνουν την απομόνωση από το κοινωνικό τους περιβάλλον και οδηγούνται στον κοινωνικό αποκλεισμό. Οι αρνητικές κοινωνικές στάσεις και αντιλήψεις απέναντι στους ψυχικά πάσχοντες και την ψυχική διαταραχή διαφοροποιούνται πολιτισμικά. Η κοινωνική ανθρωπολογία μας έχει δείξει ότι η αποδοχή ή απομόνωση των ψυχικά πασχόντων οφείλεται σε σημαντικό βαθμό στον πολιτισμό (Colleyn, 2005: 63). Η αλλαγή της περίθαλψης των ψυχικά πασχόντων από τα ψυχιατρικά νοσοκομεία σε κοινοτικές δομές δημιούργησε για τους ψυχικά πάσχοντες νέες συνθήκες ζωής και νέες ευκαιρίες. Το κλείσιμο των ψυχιατρείων και η λειτουργία νέων στεγαστικών δομών έχουν συμβάλει καθοριστικά στη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους. Πρόκειται για μία διαδικασία κοινωνικού μετασχηματισμού στην οποία εμπλέκονται εκτός από τους πάσχοντες και οι εργαζόμενοι των ψυχιατρείων των οποίων πια ο ρόλος αλλάζει. Η μελέτη των εργαζομένων ως προς τις επαγγελματικές τους πρακτικές, φανερώνει το είδος της αντιμετώπισης του «άλλου» (Παπαϊωάννου και Σπυριδάκης, 2012: 148). Η παρούσα διπλωματική εργασία επιδιώκει να εξετάσει τις πιθανές αλλαγές που προέκυψαν με την εφαρμογή της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο της Κέρκυρας. Η διερεύνηση του συγκεκριμένου στόχου προϋποθέτει αρχικά τη σε βάθος εξέταση της αντιμετώπισης της ψυχικής ασθένειας και του ψυχικά πάσχοντα διαχρονικά. Σε πρώτη φάση λοιπόν στην παρούσα μελέτη επιχειρείται μια περιοδολόγηση της τρέλας από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Εν συνεχεία, καταγράφονται οι τόποι θεραπείας των ψυχικά πασχόντων και ειδικότερα ο ρόλος που κατείχε το Ψυχιατρείο της Κέρκυρας. Στα επόμενα κεφάλαια παρουσιάζονται οι βασικοί ορισμοί του στίγματος και της ψυχικής διαταραχής καθώς και οι επιπτώσεις που αναφύονται στο πάσχον υποκείμενο με την εμφάνιση της ψυχικής ασθένειας, μέσω μια ερευνητικής ανασκόπησης, στην οποία καταγράφονται οι στάσεις και οι αντιλήψεις του γενικού πληθυσμού και των επαγγελματιών υγείας σε Ευρώπη και Αμερική. Επιπλέον, γίνεται εκτενής αναφορά στην Ελληνική Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και στη δημιουργία των Κοινωνικών Συνεταιρισμών Περιορισμένης Ευθύνης (Κοι.Σ.Π.Ε), καθότι αποτελούν τους βασικούς άξονες της ένταξης και ενσωμάτωσης των ψυχικά πασχόντων στην κοινότητα. Τέλος, η παρούσα εργασία περιλαμβάνει το μεθοδολογικό και εμπειρικό κομμάτι της έρευνας στο οποίο περιγράφονται αναλυτικά ο σκοπός και οι στόχοι της έρευνας, τα μεθοδολογικά εργαλεία, τα αποτελέσματα και συμπεράσματα που προέκυψαν από την ανάλυση του πρωτογενούς υλικού που συλλέχθηκε. 1 Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Έκθεση «Σχετικά με την βελτίωση της ψυχικής υγείας του πληθυσμού-προς μίαστρατηγική σχετικά με την ψυχική υγεία για την Ευρωπαϊκή Ένωση ( ) (ΙΝΙ). Επιτροπή Περιβάλλοντος, Δημόσιας Υγείας και Ασφάλειας των Τροφίμων. Ελένη Πουλή «Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και Εργασιακή Μεταβολή: Η Περίπτωση του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας» 4

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο : Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΡΕΛΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΣΥΛΩΝ Εισαγωγή Οι ψυχικές ασθένειες ανά τους αιώνες αποτελούσαν πάντα κοινωνική πρόκληση ως προς την κατανόηση και τη θεραπεία τους. Πολύ πριν την καθιέρωση της ψυχιατρικής ως επιστημονικό πεδίο, οι ψυχικές διαταραχές ήταν αντικείμενο της φιλοσοφίας, ενώ ήδη την εποχή του Μεσαίωνα οι ψυχικά πάσχοντες έβρισκαν φροντίδα και θεραπεία στα χέρια των κληρικών. Επομένως οι προσεγγίσεις απέναντι στην ψυχική διαταραχή διαφοροποιούνται ανά ιστορική περίοδο και εποχή. Το κεφάλαιο αυτό παρουσιάζει τις επικρατέστερες αντιλήψεις, στάσεις και συμπεριφορές της κοινωνίας απέναντι στην ψυχική διαταραχή και τον ψυχικά πάσχοντα από την αρχαιότητα έως σήμερα. 1.1 Ιστορική αναδρομή της τρέλας Η ψυχική ασθένεια και ο ψυχικά πάσχων αντιμετωπίζονται διαφορετικά ανάλογα με την ιστορική περίοδο αλλά και την εκάστοτε κοινωνία στην οποία βρίσκονται. Η αντιμετώπιση της ψυχικής διαταραχής αποτελεί κομμάτι της ευρύτερης κοινωνικής γνώσης. Από την Αρχαιότητα και τον Μεσαίωνα έως την Αναγέννηση και το Διαφωτισμό, ποικίλες είναι οι κοινωνικές αναπαραστάσεις για την τρέλα που έχουν υποστεί μετασχηματισμό, όπως ποικίλες είναι και οι πρακτικές διαχείρισής της. Στην αρχαία Ελλάδα, η αρρώστια της ψυχής είχε αποδοθεί σε θεϊκές παρεμβάσεις. Όσοι άνθρωποι βασανίζονται από πάθη, οι Θεοί επενέβαιναν στέλνοντας τους ως τιμωρία, την αρρώστια της ψυχής. Η θεραπεία τους από τις ψυχικές διαταραχές ήταν αποκλειστικά στη δικαιοδοσία των θεών (Padel, 1992: 51). Η φύση λοιπόν της ψυχικής διαταραχής ερμηνεύεται στην αρχαιότητα ως μία υπερφυσική διάσταση, όπου η εμφάνιση και η εξάλειψή της οφείλεται και αντιμετωπίζεται μόνο από τους ίδιους τους θεούς. Οι πηγές της εποχής παρουσιάζουν τον τρόπο που η κοινωνία προσέγγιζε την ψυχική διαταραχή και τον ψυχικά πάσχοντα. Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, «η νοσηρότητα της ψυχής μπορεί να προκληθεί από τα πάθη της ψυχής» επομένως δεν επιτρέπεται κανείς να εμπιστεύεται τα λεγόμενα τους: «οι μαρτυρίες ανθρώπων με βάρβαρη ψυχή δεν μπορεί να είναι βάσιμες» (Προσωκρατικοί, 1995: 107). Η κρίση τους, η οποία αξιολογείται ως μη λογική, δημιουργεί αυτόματα μία διαφοροποίηση μέσα στην κοινωνία με αποτέλεσμα τα άτομα αυτά να έχουν διαφορετική αντιμετώπιση και ταυτόχρονα να δέχονται την πλήρη απαξίωση της ύπαρξης τους από την κοινωνία. Οι πρώτες αναφορές που σχετίζονται με τον εγκλεισμό των ατόμων που πάσχουν από ψυχική διαταραχή εντοπίζονται στους Νόμους του Πλάτωνα. Συγκεκριμένα, η Πολιτεία καταδίκαζε με φυλάκιση έως και πέντε ετών, τα άτομα που έπασχαν από ψυχική διαταραχή, αλλά και τα περιθωριοποιούσε μέσω του κοινωνικού αποκλεισμού (Στυλιανίδης και συν., 1994: 48). Ανεξάρτητα όμως με τις αναφορές αυτές, στην αρχαία Αθήνα η πολιτεία είχε μεριμνήσει για τη φροντίδα και την περίθαλψη των ατόμων με ψυχικές ασθένειες. Οι τελευταίοι διέμεναν με την οικογένεια τους, η οποία ήταν υπεύθυνη για τη φροντίδα τους, ενώ σε περίπτωση εγκατάλειψης ή παραμέλησης τους, η οικογένεια τιμωρούταν βάσει νόμου (Στυλιανίδης και συν., 1994: 49). Οι πρώτες διευθετήσεις για τους ψυχικά πάσχοντες και την ψυχική ασθένεια εμφανίστηκαν στη ρωμαϊκή περίοδο. Ήδη από τον 3 ο μ.χ. αιώνα είχαν αναπτυχθεί ανθρωπιστικές προσεγγίσεις για Ελένη Πουλή «Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και Εργασιακή Μεταβολή: Η Περίπτωση του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας» 5

12 τους ψυχικά πάσχοντες και τη θεραπεία τους (Στυλιανίδης και συν., 1994: 49). Είχε επισημανθεί ότι για την καλύτερη αντιμετώπιση της ασθένειας θα έπρεπε να απομακρύνονται οι συγγενείς των ψυχικά πασχόντων, ώστε να μην αναστατώνονται καθώς επίσης, είχε απαγορευτεί και η χρήση αλυσίδων κατά τη διαδικασία του εγκλεισμού των ασθενών (Μαδιανός, 1994: Στυλιανίδης και συν., 1994: 49). Στα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας συντελείται για πρώτη φορά μία σημαντική αλλαγή στον τρόπο αντιμετώπισης των ψυχικά πασχόντων αλλά και του τρόπου προσέγγισης της ψυχικής διαταραχής. Το ρόλο που έχει ο ψυχίατρος στις σύγχρονες κοινωνίες είχε αναλάβει ο επίσκοπος στα πρώτα κιόλας χρόνια της Βυζαντινής περιόδου. Ήδη από τον 5 ο αιώνα ο επίσκοπος λαμβάνει την θέση του ψυχικά θεράποντα, πρακτική η οποία μεταφέρθηκε στα μοναστήρια μέσω των ηγουμένων. Την περίοδο που οι επίσκοποι αποτελούσαν τους πνευματικούς ιατρούς ασχολήθηκαν με τη μελέτη της ασθένειας της ψυχής και τα αίτια της εμφάνισής της. Ο εγκλεισμός των ατόμων με ψυχικές διαταραχές δεν θεωρούταν υποχρεωτικός, ούτε και απαραίτητος. Ενώ το πρώτο δείγμα ψυχιατρικής περίθαλψης, που παρουσιάζεται εκείνη την εποχή, ήταν το πτωχοτροφείο που ίδρυσε ο Μ. Βασίλειος, ο οποίος αναφέρει ότι οι μανιακοί μπορούν να νοσηλευτούν μόνο σε έσχατες περιπτώσεις και μόνο όταν η ασθένεια δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί στο σπίτι των ασθενών (Στυλιανίδης και συν., 1994: 49). Όλοι όσοι ασχολήθηκαν με την ψυχική διαταραχή και τον ψυχικά πάσχοντα εστίασαν στα αίτια της εμφάνισής της και στους τρόπους αντιμετώπισης. Την περίοδο αυτή συντελείται μία σημαντική αλλαγή στο χώρο της ψυχιατρικής. Σύμφωνα με τους Στυλιανίδη και συν., (1994), η ψυχική ασθένεια αποσυνδέεται από το δαιμονισμό και προσεγγίζεται περισσότερο με κριτήρια διαγνωστικά και διαφορογνωστικά, δίνοντας με αυτόν τον τρόπο περισσότερη βαρύτητα στην ψυχική από τη σωματική ασθένεια, η οποία πλέον αντιμετωπίζεται με ολιστικό τρόπο. Ακόμη, γίνεται αντιληπτό ότι ο παράγοντας που επηρεάζει θετικά τη θεραπεία του ψυχικά ασθενούς είναι το περιβάλλον όπου δέχεται ο ασθενής τη θεραπεία. Επομένως, ο προσωπικός χώρος του ασθενούς κρίνεται ως καταλληλότερος για την αντιμετώπιση της ασθένειάς του (Στυλιανίδης και συν., 1994: 49). Η νέα αυτή προσέγγιση της ασθένειας έχει καινοτόμα χαρακτηριστικά συγκριτικά με τις προηγούμενες περιόδους, καθώς αποδεσμεύει την ψυχική ασθένεια από τη θεϊκή τιμωρία και μειώνει τις εισαγωγές σε ιδρύματα, οι οποίες πραγματοποιούνται μόνο σε σοβαρές περιπτώσεις. Ουσιαστικά, πρόκειται για μία προσπάθεια να συνδεθεί η ψυχική διαταραχή με την επιστήμη της ιατρικής, κίνηση που θεωρείται πρωτοπόρα ακόμη και από μεταγενέστερες προσεγγίσεις της ψυχικής ασθένειας. Η αναζήτηση της γνώσης για την τρέλα διακόπτεται με την έναρξη του Μεσαίωνα καθώς εισάγονται και επικρατούν αντιλήψεις που κυριαρχούσαν αναφορικά με το δαιμονισμό (Γκούσης, 1960). Στη μεσαιωνική περίοδο εμφανίστηκε η «διώκουσα» τάξη την οποία αποτελούσαν οι φτωχοί, οι αλκοολικοί, οι επαίτες, οι λεπροί και οι μάγισσες (Hauptmeyer, 2003). Οι ψυχικά πάσχοντες γίνονται μέρος της διώκουσας τάξης εφόσον η ψυχική διαταραχή συνδέθηκε άμεσα με το δαιμονισμό. Η σύνδεση αυτή αφενός, αποδυνάμωσε την επιστημονική έρευνα για την ψυχική διαταραχή, και αφετέρου οδήγησε στον εξοστρακισμό των ψυχικά πασχόντων. Η σύγκρουση «τρέλας» και «λογικής» μετατρέπεται σε μία πάλη μεταξύ πίστης και δαιμονολογίας. Οι πεποιθήσεις περί δαιμόνων και πνευμάτων συνθέτουν τα θεμέλια μιας νέας εποχής, κατά την οποία το άτομο έρχεται αντιμέτωπο με τις δυνάμεις του κόσμου. Οι αντιλήψεις αυτές οδήγησαν την Εκκλησία τον 13 ο αιώνα στην εφαρμογή του θεσμού της Ιερά Εξέτασης (Kamen, 2002: 48). Ο θεσμός αυτός αποτελεί ένα από τα μελανότερα σημεία της δυτικής εκκλησίας καθώς οδηγήθηκε στην πυρά πλήθος ανθρώπων με την κατηγορία της μαγείας (Μάνος, 1997). Ελένη Πουλή «Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και Εργασιακή Μεταβολή: Η Περίπτωση του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας» 6

13 Η κοινωνία λοιπόν όχι μόνο δε φρόντιζε για την ίαση και περίθαλψη των ασθενών αλλά μέσω των θεσμών της διέπραττε φρικτά βασανιστήρια σε όσους θεωρούσε διαφορετικούς με πρόσχημα το «καλό» της κοινωνίας. Πράγματι, ο θεσμός της Ιερά Εξέτασης φανέρωνε τις προκαταλήψεις και τους φόβους της εποχής απέναντι στη διαφορετικότητα (Γκούσης, 1960: 9). Με το τέλος του 14 ου αιώνα και μεταβαίνοντας πλέον από την περίοδο του Μεσαίωνα στην Αναγέννηση, ξεκινά ο εξορισμός των ψυχικά πασχόντων από τις πόλεις. Η εικόνα του τρελού γίνεται απειλή για την κοινωνία όπου ανήκει, οδηγώντας τον έξω από τα σύνορα της πόλης. Τα «Πλοία των Τρελών» τα οποία μεταφέρουν φορτία από τρελούς από τη μία πόλη στην άλλη, είναι πραγματικότητα (Foucault, 2004: 13). Η πρακτική της εκδίωξης φανερώνει μία έντονη επιθυμία των κοινωνιών να διαχωριστούν από τους τρελούς με σκοπό να διατηρήσουν την εικόνα της υγιούς κοινωνίας. Ωστόσο, την ίδια περίοδο, η φύση της ψυχικής ασθένειας αποδεσμεύεται από τη δαιμονολογία, καθώς ξεκινά μία εποχή που φέρνει νέες αντιλήψεις και διαφορετική νοοτροπία. Πράγματι, η ψυχική ασθένεια είναι πια συνδεδεμένη με τον άνθρωπο, τις αδυναμίες του αλλά και τον ονειρικό κόσμο που ο ίδιος δημιουργεί μέσα του (Foucault, 2004: 29). Σύμφωνα με τον Foucault (2004), τα γεγονότα σταθμοί που σημάδεψαν την ιστορία της τρέλας είναι η δημιουργία του Γενικού Νοσοκομείου στο Παρίσι το 1657 με τη «μεγάλη εγκάθειρξη των φτωχών» και η απελευθέρωση των εγκλείστων της Bicetre, ένα από πολλά ιδρύματα της Γαλλίας, στο οποίο επικρατούσαν απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης. Ήταν γενικά αποδεκτό σε περιόδους λιμών και πολέμων, οι φτωχοί να αποτελούν ένα μεγάλο μέρος του συνολικού πληθυσμού των ιδρυμάτων, πρακτική που στόχο είχε τη διαφύλαξη της αστικής τάξης (Foucault, 2004: 41). Τα δύο γεγονότα δίχασαν τους ιστορικούς της ιατρικής. Κάποιοι εξ αυτών τονίζουν ότι αρχίζει να κάνει την εμφάνισή της ο καταπιεστικός χαρακτήρας ενός απολυταρχικού καθεστώτος. Από την άλλη, ορισμένοι υποστήριξαν ότι τα γεγονότα αυτά σηματοδοτούσαν την αλλαγή του τρόπου προσέγγισης της τρέλας. Οι δύο αντίθετες ερμηνείες των γεγονότων που συνέβησαν στη Γαλλία αποδεικνύουν το πέρασμα από τη μεσαιωνική εμπειρία της τρέλας, στη σύγχρονη (Foucault, 2004). Η εγκάθειρξη των φτωχών δεν απέβλεπε στην φροντίδα και αρωγή των ψυχικά πασχόντων. Αντίθετα, σκοπός της ήταν η διασφάλιση της κοινωνικής ισορροπίας, αποκλείοντας έτσι από τον αστικό χώρο, όχι μόνο άτομα που αντιμετώπιζαν ψυχικές διαταραχές, αλλά και άτομα με πάσης φύσεως προβλήματα τα όποια δεν ήταν κοινωνικά αποδεκτά. Κάτω από ένα πέπλο φιλανθρωπίας και συμπόνιας, τα άτομα απομονώνονταν με σκοπό να επιλυθούν τα κοινωνικά προβλήματα, μέσω της απομάκρυνσής τους από την κοινή θέα και κατ επέκταση μέσω κοινωνικού αποκλεισμού και όχι ουσιαστικής διαχείρισής τους. Είναι φανερό ότι η κοινωνία απορρίπτει τη διαφορετικότητα από την στιγμή που με νόμιμους τρόπους στιγματίζει τους ψυχικά πάσχοντες και τους οδηγεί ακούσια στα νεοϊδρυθέντα άσυλα, προσδίδοντάς τους το ρόλο του τροφίμου. Η πρακτική αυτή δε συμβαδίζει με τα προοδευτικά γνωρίσματα της εποχής αναλογικά φυσικά με εκείνα του Μεσαίωνα. Κατά τη διάρκεια του 18 ου αιώνα σημειώνεται εκ νέου αλλαγή στη στάση της κοινωνίας απέναντι στα άτομα που πάσχουν από ψυχικές διαταραχές. Η μεταστροφή αυτή οφείλεται στη δημιουργία του ασύλου «retreat» το οποίο ιδρύθηκε από την αίρεση Κουακέρων και φιλοξενούσε άτομα που έπασχαν από ψυχικά προβλήματα. Το άσυλο εξυπηρετούσε τις ανάγκες των ατόμων που δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να επισκεφτούν τα ήδη υπάρχοντα ιδρύματα. Το άσυλο «retreat» διέφερε σημαντικά στη λειτουργία του από τα υπόλοιπα. Οι ψυχικά πάσχοντες απολάμβαναν μία μορφή ελευθερίας καθώς απουσίαζαν τα κάγκελα και τα σίδερα από τα παράθυρα των τροφίμων. Ελένη Πουλή «Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και Εργασιακή Μεταβολή: Η Περίπτωση του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας» 7

14 Επίσης, οι τελευταίοι δραστηριοποιούνταν σε αγροτικές και ψυχαγωγικές εργασίες στις οποίες και παρατηρείται ένα πνεύμα αλληλεγγύης με θρησκευτικό χαρακτήρα (Μπαϊρακτάρης, 1994: 33). Στις αρχές του 19 ου αιώνα και με έναυσμα την ίδρυση και λειτουργία του παραπάνω ασύλου εμφανίζονται οι πρώτες αντιδράσεις σχετικά με τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των ψυχικά πασχόντων που επικρατούσαν σε ολόκληρη την Ευρώπη. Παράλληλα, στο πεδίο της ψυχιατρικής ασκείται κριτική αναφορικά με τον εγκλεισμό των ατόμων με ψυχικές διαταραχές σε χώρους όπως οι φυλακές. Κατ επέκταση γεννάται το εξής ερώτημα: «Ποιοι είναι οι κατάλληλοι χώροι για την περίθαλψη και φροντίδα των ψυχικά πασχόντων;», το νοσοκομείο, οι φυλακές ή η ίδια τους η οικία; Το πρόβλημα της εγκατάστασης των ψυχικά πασχόντων θα επιλυθεί με τη δημιουργία ασύλων, πράγμα που θα προϋπέθετε βέβαια τις απαραίτητες υπηρεσίες και τις κατάλληλες συνθήκες διαβίωσης με σκοπό να εξασφαλίσουν στα άτομα την ίασή τους και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους. Οι στόχοι αυτοί όμως δεν υλοποιήθηκαν. Η δημιουργία ασύλων σε ολόκληρη την Ευρώπη, όχι μόνο δεν βελτίωσε την ποιότητα ζωής των ψυχικά πασχόντων, αλλά μέσω του θεσμού του ασύλου τα έσπρωξε ακόμη περισσότερο στο περιθώριο. Όσοι περνούσαν την πόρτα του ασύλου θεωρούνταν από την κοινωνία επικίνδυνοι, αποκόπτονταν από τον κοινωνικό ιστό και ένα μέρος της ανθρώπινης υπόστασής τους αφαιρούταν (Τζανάκης, 2008). Στα μέσα του 20 ού αιώνα η ψυχιατρική κάνει το μεγάλο βήμα με την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση, μία από τις πιο ριζοσπαστικές κινήσεις που συντελέστηκαν σε πολιτικο-κοινωνικό επίπεδο κατά τη διάρκεια του αιώνα. Η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση περιλαμβάνει τη διαδικασία του μετασχηματισμού από τις νοσοκομειακές δομές σε στεγαστικές δομές στην κοινότητα. Τη δεκαετία του 1950 η Μ. Βρετανία καταργεί οριστικά την λειτουργία των μεγάλων ψυχιατρείων. Την κίνηση αυτή υιοθέτησαν και άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση της Ιταλίας, όπου το Ιταλικό Κοινοβούλιο, με την ψήφιση του Ν.180 το 1978, είχε στόχο να φέρει σημαντικές αλλαγές στην ψυχιατρική φροντίδα όλης της χώρας (Ζήση, 2000: 107). Δημιουργήθηκαν ψυχιατρικές κλίνες σε γενικά νοσοκομεία και απαγορεύτηκαν οι εισαγωγές σε ψυχιατρικά ιδρύματα. Τα πρώτα δέκα χρόνια μετά την ψήφιση του νόμου ο αριθμός των ασθενών σε ψυχιατρεία μειώθηκε κατά 53% (Ζήση, 2000: 107). Οι σημαντικές αλλαγές στον τομέα της ψυχικής υγείας που επέφερε η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση δεν ήταν αρκετές ώστε να εξαλειφθούν τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις που συνοδεύουν την ψυχική ασθένεια. Η ψυχική διαταραχή κατά τη διάρκεια του 19 ου και 20 ού αιώνα ενίσχυε το μύθο της επικινδυνότητας του ψυχικά πάσχοντα. Βέβαια, οι συνθήκες διαβίωσης είναι βελτιωμένες, το κοινό φαίνεται πρόθυμο να δεχτεί την ενημέρωση γύρω από το θέμα της ψυχικής υγείας, ενώ έχει γίνει προσπάθεια μιας νέας προσέγγισης του ψυχικά πάσχοντα από την πλευρά της κοινωνίας η οποία στοχεύει στην επανένταξή του. Γίνεται αντιληπτό ότι η αντιμετώπιση της ψυχικής διαταραχής και του ψυχικά πάσχοντα διέφερε ανά ιστορική περίοδο. Η εκτενής βιβλιογραφική ανασκόπηση σχετικά με την αντιμετώπιση της τρέλας και του ψυχικά πάσχοντα αναδεικνύει ότι η άγνοια γύρω από τη φύση της ψυχικής διαταραχής είναι ο βασικός παράγοντας για την εμφάνιση και ενίσχυση προκαταλήψεων και στερεοτύπων. Οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα που αναπτύχθηκαν γύρω από την ψυχική ασθένεια επικράτησαν σε βάθος χρόνου δημιουργώντας σοβαρά προβλήματα στους ψυχικά ασθενείς. Μία από τις σημαντικότερες συνέπειες των αρνητικών αντιλήψεων είναι ο κοινωνικός αποκλεισμός που βίωσαν μέσω των φυλακών και των ιδρυμάτων θεραπείας. Και στις δύο περιπτώσεις, ο εγκλεισμός των ψυχικά ασθενών αποτελεί ένα μέτρο προστασίας το οποίο δεν αποσκοπεί στη γνώση και κατανόηση της ψυχική ασθένεια και συνεπώς της θεραπεία, αλλά στην προστασία της Ελένη Πουλή «Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και Εργασιακή Μεταβολή: Η Περίπτωση του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας» 8

15 κοινωνίας από τους ψυχικά ασθενείς. Οι αρνητικές νοηματοδοτήσεις για την ψυχική ασθένεια παγιώθηκαν μέσα στο χρόνο διαμορφώνοντας συγκεκριμένους χώρους θεραπείας των ψυχικά πασχόντων οι οποίοι παρουσιάζονται παρακάτω. 1.2 Διαχρονική εξέλιξη του Ψυχιατρείου Η ιστορία της εξέλιξης του Ψυχιατρείου εν μέρει επηρεάστηκε από τις επικρατέστερες αντιλήψεις και τις στάσεις της κοινωνίας απέναντι στην ψυχική διαταραχή και τον ψυχικά πάσχοντα. Όσο οι αντιλήψεις και οι αναπαραστάσεις της τρέλας αλλάζουν από εποχή σε εποχή, αλλάζει ταυτόχρονα και ο ρόλος του ιδρύματος. Μέχρι και τις αρχές του 19 ου αιώνα οι ψυχικά πάσχοντες ταυτίζονταν με τους φτωχούς, τους εγκληματίες και με την επιθετική συμπεριφορά, ενώ η παρουσία τους στη δημόσια σκηνή θεωρούταν ως απειλή για την κατεστημένη τάξη. Η προσέγγιση αυτή των ψυχικά πασχόντων οδήγησε στον άμεσο εγκλεισμό τους σε χώρους όπως ήταν οι φυλακές και τα άσυλα. Οι συνθήκες διαβίωσης στους χώρους αυτούς ήταν επισφαλείς χωρίς να προσφέρουν θεραπευτικές πρακτικές. Τον 18 ο αιώνα με την έλευση των ιδεών του Διαφωτισμού, παρατηρείται μία σημαντική αλλαγή στον τρόπο αντιμετώπισης των ψυχικά πασχόντων. Η Γαλλική Επανάσταση και η «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη» (1789) συνέβαλαν σημαντικά στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ψυχικά πασχόντων με το κλείσιμο των ιδρυμάτων εγκλεισμού, ενώ παράλληλα η ψυχική διαταραχή άρχισε να προσεγγίζεται με όρους ασθένειας. Σύμφωνα με το πρώτο άρθρο της Διακήρυξης, ο ψυχικά πάσχων δεν θεωρείται πλέον μολυσματικός για την κοινωνία αλλά έχει τα ίδια δικαιώματα και ελευθερίες με όλους τους πολίτες. Με τις νέες ιδέες του Διαφωτισμού ο ψυχικά ασθενής αποσυνδέεται από την κατάσταση που βρίσκεται ο φτωχός και ο εγκληματίας και επομένως η αντιμετώπιση της ασθένειας αρχίζει να γίνεται με όρους αποκλειστικά ιατρικούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της αλλαγής αυτής είναι το φρενοκομείο Bicetre που ιδρύθηκε από τον Philippe Pinel στη Γαλλία κατά τη διάρκεια της Επανάστασης και το οποίο γίνεται τόπος θεραπείας για τους ψυχικά πάσχοντες (Γκούσης, 1960: 3: Μάνος, 1997). Η διάδοση του παραπάνω θεσμού σε ολόκληρη την Ευρώπη κατά τη διάρκεια του 19 ου αιώνα αποτελεί κομβικό σημείο στον τρόπο αντιμετώπισης των ψυχικά πασχόντων. Η δημιουργία του φρενοκομείου αποτελεί το πέρασμα από τις φυλακές του παρελθόντος σε χώρους που έχουν ως προτεραιότητα την θεραπεία και την ιατρική έρευνα. Η προσπάθεια όμως ελέγχου των ψυχικά πασχόντων έφερε ως αποτέλεσμα τον εγκλεισμό και την απομόνωσή τους στα φρενοκομεία καθώς και την αύξηση του κοινωνικού στίγματος στα άτομα που νοσούν. Σύμφωνα με τον Madianos (1994) η ιστορία της Ψυχιατρικής στην Ελλάδα διακρίνεται μέσα από τρεις σημαντικές φάσεις: την ιστορική, την παραδοσιακή και τη μεταβατική φάση. Η ιστορική φάση ξεκίνησε το 1838 με την ίδρυση του πρώτου ψυχιατρικού ιδρύματος και τελειώνει τη δεκαετία του Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από τις επιρροές που δέχθηκε από τις δυτικές κοινωνίες όπως επίσης και από τη δημιουργία των πρώτων μεγάλων ψυχιατρείων τα οποία λειτουργούν έως και σήμερα. Η δεύτερη φάση, η παραδοσιακή, αρχίζει τη δεκαετία του 1956 και φθάνει έως το Την περίοδο αυτή ψηφίστηκε ο Νόμος 1397:82 για το Εθνικό Σύστημα Υγείας. Ελένη Πουλή «Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και Εργασιακή Μεταβολή: Η Περίπτωση του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας» 9

16 Η ψυχιατρική περίθαλψη στην παραδοσιακή φάση χαρακτηρίζεται από τον συγκεντρωτισμό των υπηρεσιών στα δύο μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας (Αθήνα και Θεσσαλονίκη) και την έλλειψη του ψυχιατρικού προσωπικού σε συνάρτηση με το προσωπικό υγείας. Οι παράγοντες αυτοί ήταν καθοριστικοί ώστε να δημιουργηθούν ψυχιατρικά νοσοκομεία με ασυλιακά χαρακτηριστικά, δηλαδή μακροχρόνιες νοσηλείες, κακή ποιότητα ζωής των τροφίμων και απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης. Υπήρξε ακόμη απουσία εναλλακτικών προτάσεων για τον εγκλεισμό και την έλλειψη κοινοτικών υπηρεσιών και μονάδων αποκατάστασης (Madianos, 1994). Το Ψυχιατρείο της Λέρου αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της περιόδου αυτής το οποίο και αποτέλεσε την αφετηρία της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης στη χώρα μας. Το Ψυχιατρείο της Λέρου ιδρύθηκε το 1957 για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες των μεγάλων ψυχιατρικών ιδρυμάτων καθώς τη δεκαετία του 1950, η ανάγκη για ασυλιακά κρεβάτια αυξανόταν, ενώ τα πέντε μεγάλα ψυχιατρικά ιδρύματα της χώρας ήταν υπερπλήρη και αδυνατούσαν να καλύψουν τις βασικές ανάγκες των νοσηλευομένων. Για την αντιμετώπιση της κατάστασης αυτής και την αποσυμφόρηση των ψυχιατρείων δημιουργήθηκε μία Αποικία ψυχασθενών στη Λέρο που κύριο στόχο είχε την απασχόληση των ψυχικά πασχόντων σε αγροτικές εργασίες (Λιάκος, 2003). Οι ψυχικά πάσχοντες που μεταφέρθηκαν στην Λέρο εγκαταστάθηκαν σε παλιούς ιταλικούς ναυτικούς στρατώνες, οι οποίοι παλιότερα είχαν χρησιμοποιηθεί για τους εξόριστους. Το 1967 το ίδρυμα είχε τη δυνατότητα να νοσηλεύσει 650 ψυχικά πάσχοντες. Ωστόσο, μέχρι το 1980 η Αποικία φιλοξενούσε περίπου ψυχασθενείς (Λιάκος, 2003: 59). Η Αποικία μετονομάστηκε το 1957 σε Ψυχιατρικό Νοσοκομείου Λέρου, το οποίο αύξησε τη συνολική δυναμική του σε κλίνες (Blue, 1999: 25). Οι ψυχικά πάσχοντες που μετακινήθηκαν στο Ψυχιατρείο της Λέρου από τα μεγάλα ψυχιατρεία ήταν άτομα με διανοητικές και ψυχικές διαταραχές τα οποία δεν είχαν καμία επαφή με τον κοινωνικό ιστό, ενώ παράλληλα το οικογενειακό τους περιβάλλον τους είχε εγκαταλείψει. Οι συνθήκες διαβίωσης που αντιμετώπισαν οι τρόφιμοι στη Λέρο είχαν τα ίδια ασυλιακά χαρακτηριστικά με τα υπόλοιπα ψυχιατρεία της Ελλάδος. Ο αρχικός σκοπός της δημιουργίας του, η αγροτική απασχόληση των ψυχασθενών, δεν υλοποιήθηκε, αντίθετα δημιουργήθηκαν απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης οι οποίες το 1981 έλαβαν το φως της διεθνούς δημοσιότητας. Η διεθνής κατακραυγή για το Ψυχιατρείο της Λέρου αποτελεί βασικό κομβικό σημείο της αλλαγής των υπηρεσιών ψυχικής υγείας στη χώρα μας (Λιάκος, 2003: Blue, 1999). Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζονται τα βασικά χαρακτηριστικά του συστήματος παροχής ψυχιατρικών υπηρεσιών έως το 1982, καθώς και τα αποτελέσματα του συγκεκριμένου συστήματος. Πίνακας 1: Τα βασικά χαρακτηριστικά του συστήματος παροχής ψυχιατρικών υπηρεσιών στην Ελλάδα (1980) Βασικά Χαρακτηριστικά Συγκεντρωτισμός Υπηρεσιών Ανισοκατανομή ψυχιατρικού προσωπικού σε σύγκριση με το προσωπικό υπηρεσιών δημόσιας υγείας. Ανεπαρκής κατανομή χρηματοδότησης Απουσία ειδικού απογραφικού συστήματος αρρώστων Έλλειψη εθνικού ασφαλιστικού φορέα υγείας. Πολυδιάσπαση των ασφαλιστικών φορέων Ολιγάριθμα άσυλα με μεγάλο αριθμό κρεβατιών Μακρύς χρόνος νοσηλείας Ελένη Πουλή «Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και Εργασιακή Μεταβολή: Η Περίπτωση του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας» 10

17 Αποτελέσματα Ανεπάρκεια αποτελεσματικότητας Απουσία εναλλακτικών λύσεων στην εισαγωγή στο άσυλο Έλλειψη Υπηρεσιών κοινοτικής ψυχικής υγιεινής και αποκατάστασης Απουσία ψυχιατρικών μονάδων στα Γενικά νοσοκομεία Άνιση ποιότητα της παροχής Πηγή: Μαδιανός, 1994: 194 Η τρίτη φάση της ψυχιατρικής στην Ελλάδα ξεκίνησε το 1983 και συνεχίζεται έως σήμερα καθώς η ψυχιατρική περίθαλψη βρίσκεται σε μία συνεχή μεταρρύθμιση. Με την υλοποίηση του Προγράμματος «Ψυχαργώς» και την ανέγερση κατάλληλων στεγαστικών δομών, η περίθαλψη των ατόμων με ψυχικές διαταραχές πέρασε στις κοινοτικές υπηρεσίες εξασφαλίζοντας τις απαραίτητες συνθήκες διαβίωσης και το κατάλληλο περιβάλλον στα άτομα να αναπτύξουν τις ικανότητες και τις δεξιότητές τους (Madianos, 1994). Τα χαρακτηριστικά των τριών παραδοσιακών φάσεων της ελληνικής ψυχιατρικής που περιγράφτηκαν παραπάνω, είναι άμεσα συνδεδεμένα με τις συλλογικές αναπαραστάσεις του κοινού για την ψυχική ασθένεια και των ψυχικά πασχόντων. Όπως ήδη σημειώθηκε οι αντιλήψεις για την ψυχική ασθένεια είναι αρκετά στιγματιστικές και σε πολλές περιπτώσεις οι ψυχικά ασθενείς αντιμετωπίζονταν ως μολυσματικοί από την κοινωνία, η οποία για να διευθετήσει το πρόβλημα δημιούργησε ψυχιατρικά νοσοκομεία τα οποία όμως δεν στόχευαν στη θεραπεία και αντιμετώπιση της ψυχικής ασθένειας. Βεβαία, οι άσχημες συνθήκες διαβίωσης των ψυχικά πασχόντων στα ψυχιατρικά ιδρύματα οφείλονται και σε ένα βαθμό στην κωλυσιεργία του ελληνικού κράτους να αποκτήσει άμεσα μετά την ανεξαρτησία του Ψυχιατρικό ίδρυμα ώστε να περιθάλψει τους ψυχασθενείς του. Το πρόβλημα αυτό θα επιλυθεί με την ενσωμάτωση των ιονίων νήσων και συνεπώς και της Κέρκυρας η οποία διέθετε από το 1838 ψυχιατρικό νοσοκομείο. Τα εμπόδια για την απόκτηση εθνικού ψυχιατρικού ιδρύματος καθώς και ο ρόλος του πρώτου Ψυχιατρικού Νοσοκομείου της Ελλάδος περιγράφονται στο επόμενο κεφάλαιο. Ελένη Πουλή «Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και Εργασιακή Μεταβολή: Η Περίπτωση του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας» 11

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο : Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΨΥΧΙΑΤΡΕΙΟΥ ΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ Εισαγωγή Η διαδικασία της περίθαλψης και φροντίδας των ψυχικά πασχόντων στην Ελλάδα, είναι ένα ζήτημα το οποίο αντιμετώπισε ανυπέρβλητα εμπόδια στην προσπάθεια της υλοποίησης του. Τα πολιτικά και οικονομικά προβλήματα που αντιμετώπιζε η χώρα τα πρώτα, κιόλας, χρόνια της ανεξαρτησίας της, αποτέλεσαν τους καθοριστικούς παράγοντες ώστε η περίθαλψη και φροντίδα των ψυχικά πασχόντων να επιλυθεί προσωρινά με εναλλακτικούς τρόπους. Το παράδειγμα του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας (1838), το οποίο παρουσιάζεται σε αυτήν την ενότητα, έδωσε την οριστική λύση στο ζήτημα εγκατάστασης των ψυχασθενών της χώρας και αποτελεί το σημείο αναφοράς της ψυχιατρικής στην Ελλάδα. Το πρώτο ψυχιατρικό ίδρυμα που απέκτησε το ελληνικό δημόσιο (1864), με τις απαραίτητες υποδομές, περιέθαλψε όλους τους ψυχικά πάσχοντες της Ελλάδος βασιζόμενο στα πρότυπα και στις ιδέες της ψυχιατρικής του 19 ου αιώνα που κυριαρχούσαν στην Ευρώπη. Οι μετατροπές που υπέστη το Φρενοκομείο της Κέρκυρας σε όλα τα επίπεδα, (υποδομών, τρόποι θεραπείας) καθ όλη την πορεία του ως ψυχιατρικό ίδρυμα, καταδεικνύουν τον τρόπο αντιμετώπισης των ψυχικά πασχόντων και την προσέγγιση της ψυχικής διαταραχής στην Ελλάδα του 19 ου και 20 ού αιώνα. 2.1 Απόκτηση Εθνικού Ψυχιατρικού Ιδρύματος Με τη δημιουργία του ελληνικού κράτους (1830) αναφύονται εμπόδια σε όλους σχεδόν τους τομείς της κοινωνίας. Κύριο μέλημα των εκάστοτε ελληνικών κυβερνήσεων ήταν το ελληνικό κράτος να ακολουθήσει τα δυτικά πρότυπα σε όλους τους τομείς της κοινωνίας έτσι ώστε να μοιάζει περισσότερο με τη δύση παρά με την ανατολή. Οι προσπάθειες των αλλαγών όμως θα συναντήσουν αρκετές δυσκολίες εξαιτίας τόσο της πολιτικής αστάθειας της χώρας όσο και της αδυναμίας εύρεσης κεφαλαίων. Τα προβλήματα αυτά τα παρατηρούμε σε όλες τις ενέργειες που έγιναν από πλευράς κυβερνήσεων για την επίλυση του ζητήματος της φροντίδας και περίθαλψης των ψυχικά πασχόντων της χώρας. Η απόκτηση ενός εθνικού ψυχιατρικού ιδρύματος στο νεοσύστατο κράτος καθίσταται δύσκολη υπόθεση εξαιτίας των σοβαρών προβλημάτων που είχε να αντιμετωπίσει στο εσωτερικό του. Για σχεδόν τριάντα περίπου χρόνια μετά την ανεξαρτησία του, το ελληνικό κράτος αδυνατούσε να περιθάλψει τους ψυχικά ασθενείς. Τα μοναδικά ψυχιατρικά ιδρύματα την περίοδο αυτή, βρίσκονταν υπό οθωμανική κατοχή, στην Κωνσταντινούπολη (Πλουμπίδης, 1995: Blue, 1999). Όλες οι προσπάθειες που κατέβαλλαν οι ελληνικές κυβερνήσεις με σκοπό να δημιουργήσουν τις απαιτούμενες υποδομές και υπηρεσίες ψυχικής υγείας προσέκρουαν στην αδυναμία του ελληνικού κράτους να εξασφαλίσει το απαραίτητο κεφάλαιο. Το γεγονός αυτό οδήγησε τις εκάστοτε κυβερνήσεις να διευθετήσουν το ζήτημα της φροντίδας και περίθαλψης των ψυχικά πασχόντων προσωρινά. Συγκεκριμένα, στις αρχές τις δεκαετίας του 1860, το ελληνικό κράτος πλήρωνε το συνολικό ποσό των 320 δραχμών μηνιαίως, σε διάφορα μοναστήρια τα οποία είχαν αναλάβει τη φροντίδα είκοσι ενός από τους 422 ψυχικά πάσχοντες που υπολογίζονταν ότι υπήρχαν σε όλη την ελληνική επικράτεια (Blue, 1999: 31). Εντούτοις, η περίθαλψη των ψυχικά ασθενών από τα Ελένη Πουλή «Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και Εργασιακή Μεταβολή: Η Περίπτωση του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας» 12

19 μοναστήρια δεν πρόσφερε ιατρικές υπηρεσίες σε τακτική βάση, απεναντίας το είδος αυτό περίθαλψης αποτελεί ένα τρόπο εγκλεισμού των ασθενών σε άσυλα μικρής κλίμακας. Η πρακτική αυτή αποδείχτηκε αρκετά δαπανηρή σε μία περίοδο όπου η Ελλάδα ταλανίζεται εξαιτίας των οικονομικών προβλημάτων από τα δάνεια που είχε συνάψει η χώρα κατά την επαναστατική περίοδο. Η κατάσταση αυτή οδήγησε τον υπουργό εσωτερικών να φέρει το ζήτημα στη Βουλή με σκοπό την οριστική επίλυση του. Οι προτάσεις που υποβλήθηκαν στη Βουλή κατά την περίοδο για τη δημιουργία ψυχιατρικού νοσοκομείου δεν υλοποιήθηκαν. Τόσο η πρόταση από τη Μονή Μιχαλεμάς όσο και η πρόταση από το γιατρό Α. Γεωργαντά για την ανέγερση ιδρύματος δεν μπόρεσαν να υλοποιηθούν εξαιτίας των οικονομικών προβλημάτων της χώρας. Ακόμη και η πρόταση της μετατροπής του ορφανοτροφείου της Αίγινας σε ψυχιατρείο δεν εφαρμόστηκε εξαιτίας της πτώσης του Βασιλιά Όθωνα το 1862 δημιουργώντας με την σειρά του εκ νέου προβλήματα στην πολιτική του κράτους (Blue, 1999: Καραμανωλάκης, 2007). Αν και έγιναν αρκετές ενέργειες για την επίλυση του ζητήματος δεν κατάφεραν να υλοποιηθούν και αυτό γιατί η Ελλάδα έπρεπε να εξασφαλίσει οικονομικούς πόρους που θα της επέτρεπε τη δημιουργία υποδομών. Επίσης, το ελληνικό κράτος μέχρι και το 1923 είχε να αντιμετωπίσει την αστάθεια της εσωτερικής πολιτικής του καθώς και ζητήματα εξωτερικής πολιτικής για τη διεύρυνση των εθνικών συνόρων. Έτσι, στις αρχές της δεκαετίας του 1860, οι ψυχικά πάσχοντες συνέχιζαν να περιθάλπονται από τα μοναστήρια. Το πρόβλημα της ίδρυσης ενός δημόσιου Ψυχιατρικού Νοσοκομείου το οποίο θα στέγαζε τους ψυχασθενείς της χώρας λύθηκε χωρίς να δαπανηθούν χρήματα από την κυβέρνηση αλλά μέσω των πολιτικών συμφερόντων ξένων δυνάμεων και συγκεκριμένα της Βρετανίας. Ύστερα από την αναχώρηση του βασιλιά Όθωνα, τα Ιόνια νησιά που βρίσκονταν υπό βρετανική κατοχή ενσωματώθηκαν με την Ελλάδα στις 21 Μαΐου του Η κίνηση αυτή έγινε στα πλαίσια της εξωτερικής πολιτικής της Βρετανίας που στόχο είχε να συνδεθεί η χώρα με τα δικά της συμφέροντα. Η Κέρκυρα πρωτεύουσα των Ιονίων νήσων είχε στην κατοχή της ψυχιατρικό νοσοκομείο το οποίο είχε ανεγερθεί από Άγγλους, ήδη από το Η πρώτη ενέργεια για την περίθαλψη των ψυχικά πασχόντων ξεκίνησε στην Κέρκυρα το έτος 1836 υπό την Αρμοστεία του Sir Howard Douglas, όταν ακόμη οι Ιόνιοι νήσοι βρίσκονταν υπό Αγγλική κατοχή. Τα έξοδα για τη δημιουργία της πρώτης εγκατάστασης καλύφθηκαν από έρανο συγκεντρώνοντας το συνολικό ποσό των 600 λιρών (Γκούσης, 1960: Αθανασοπούλου, 2009). Η λειτουργία του Φρενοκομείου της Κέρκυρας ξεκίνησε στις 4 Ιουλίου του 1838, και στεγάστηκε σε εγκαταστάσεις που τότε άνηκαν στο συγκρότημα των στρατώνων και των οχυρώσεων του προαστίου Αγίου Ρόκκου που μέχρι τότε χρησιμοποιούνταν ως στρατώνες μηχανικού (Γκούσης, 1960: 15). Επομένως, η ένωση των νησιών με την υπόλοιπη Ελλάδα έδωσε τη δυνατότητα στη χώρα να κληρονομήσει από μία ξένη δύναμη, ίδρυμα βασισμένο στα ευρωπαϊκά ψυχιατρικά πρότυπα του 19 ου αιώνα. Το Φρενοκομείο της Κέρκυρας λοιπόν, αποτελεί τη γενέτειρα της ελληνικής ψυχιατρικής, μοναδικό στο είδος του καθώς υπήρξε ίδρυμα υλοποιημένο και κληροδοτημένο απευθείας από ξένη δύναμη (Blue, 1999). Το Ψυχιατρείο της Κέρκυρας επρόκειτο να δεχτεί όλους τους ψυχικά πάσχοντες της χώρας καθώς ήταν η μοναδική υποδομή με ειδικά σχεδιασμένους χώρους, κατάλληλους να στεγάσει και να περιθάλψει με τις απαιτούμενες υπηρεσίες υγείας άτομα με ψυχικές διαταραχές. Ελένη Πουλή «Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και Εργασιακή Μεταβολή: Η Περίπτωση του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας» 13

20 Η μεταφορά όμως των ψυχικά πασχόντων από όλη την Ελλάδα προκάλεσε με τη σειρά της εκ νέου προβλήματα. Ο αριθμός των εγκλείστων αυξήθηκε σημαντικά με αποτέλεσμα οι συνθήκες διαβίωσης να μην είναι πλέον οι κατάλληλες, ενώ το προσωπικό αδυνατούσε να εξυπηρετήσει με επιτυχία τους ψυχασθενείς που ολοένα και αυξάνονταν. Μέσα σε ένα διάστημα οχτώ χρόνων από το 1869 ως το 1877, ασθενείς από την Ελλάδα είχαν νοσηλευτεί στο ίδρυμα της Κέρκυρας, 143 ετησίως κατά μέσο όρο. Ο αριθμός των χρόνιων περιπτώσεων δεν ξεπερνούσε τις 100 το 1878 (Blue, 1999: 67). Η διεύθυνση του Ψυχιατρείου στην προσπάθεια της να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της αύξησης των νοσηλευομένων προχώρησε στην ενοικίαση νέων κτηρίων στις περιοχές Γαρίτσας και Μαντουκιού. Επίσης, πραγματοποιήθηκαν αλλαγές στο εσωτερικό του ιδρύματος κατόπιν έγκρισης της ελληνικής ψυχιατρικής νομοθεσίας το 1862 οι οποίες εγκρίθηκαν το 1866 από τη τότε κυβέρνηση (Γκούσης, 1969: 15). 2.2 Η λειτουργία του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας Το Φρενοκομείο της Κέρκυρας μέχρι το 1866 λειτουργούσε σύμφωνα με τα ψυχιατρικά πρότυπα της Ευρώπης. Τη διοίκηση του ιδρύματος ανέλαβε αρχικά Άγγλος γιατρός τον οποίο και διαδέχθηκε αργότερα ο Ξαβέριον Μπονίτσι, γιατρός από τη Μάλτα. Όμως, από το 1842 και μετά, τη διεύθυνση του ιδρύματος θα την αναλάβουν αποκλειστικά Έλληνες ιατροί (Γκούσης, 1960). Ο πρώτος Έλληνας ιατρός που ανέλαβε τη διοίκηση του Ψυχιατρείου ήταν ο Χ. Τσιριγώτης το 1847, ο οποίος παρέμεινε στο αξίωμα έως το Ο Τσιριγώτης, Κερκυραίος στην καταγωγή, σπούδασε στην Ιταλία στο πανεπιστήμιο της Πίζας. Ο ίδιος δέχθηκε επιρροές από τις ιδέες του Chiarugi και του Pinel. Ο Χ. Τσιριγώτης θεωρείται «πατέρας» της ελληνικής ψυχιατρικής αφήνοντας πίσω του σημαντικό έργο στα ψυχιατρεία όπου διετέλεσε διευθυντής δίνοντας παράλληλα επιστημονικές ιδέες στην αντιμετώπιση της ψυχικής υγείας βασισμένες πάντα στα ευρωπαϊκά πρότυπα (Γκούσης, 1960). Επηρεασμένος από τις ψυχιατρικές ιδεολογίες της Ευρώπης προσπάθησε να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσης των ψυχικά πασχόντων, όπως επίσης και του τρόπου περίθαλψής τους. Συγκεκριμένα, για τη βελτίωση των συνθηκών του Φρενοκομείου της Κέρκυρας πραγματοποίησε ταξίδια στην Ιταλία μαζί με τον αρχιτέκτονα Κατσαρό. Οι επισκέψεις στα ψυχιατρεία της Ιταλίας είχαν στόχο την παρατήρηση της λειτουργίας των ασύλων συγκεντρώνοντας στοιχεία που θα βοηθούσαν στη βελτίωση της ψυχιατρικής περίθαλψης του ιδρύματος της Κέρκυρας (Πλουμπίδης, 1995: 166). Οι συστάσεις των δύο ανδρών για την ανοικοδόμηση του Ψυχιατρείου εφαρμόστηκαν το 1880, ενώ παράλληλα οι εργασίες συνεχίστηκαν έως το Ο Τσιριγώτης υποστήριζε ότι ο κατάλληλος σχεδιασμός του χώρου όπως και το ίδιο το περιβάλλον του Ψυχιατρείου επιδρούν καταλυτικά στη θεραπεία των ατόμων με ψυχικές διαταραχές. Οι ιδέες αυτές αντανακλούσαν την ευρωπαϊκή ψυχιατρική του 19 ου αιώνα. Το ίδιο πίστευε και για τον τόπο στο οποίο θα πρέπει να βρίσκονται τα ιδρύματα, δηλαδή εκτός του κοινωνικού ιστού όπου οι «ασθενείς» δε θα ήταν εκτεθειμένοι στην περιέργεια του κοινού (Blue, 1999). Το ίδρυμα θα έπρεπε να έχει στην κατοχή του μεγάλες εκτάσεις, έτσι ώστε οι ψυχικά πάσχοντες να μπορούν να εργαστούν και να δραστηριοποιηθούν (Γκούσης, 1960:16). Ο Τσιριγώτης δημοσίευσε τέσσερις εργασίες από το 1877 έως το 1880, στις οποίες αναφέρονται όλες οι εμπειρίες του ως διευθυντή του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας, καθώς και επιστημονικές σκέψεις για ορισμένα νευρικά και ψυχικά νοσήματα. Στην εργασία που δημοσίευσε Ελένη Πουλή «Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και Εργασιακή Μεταβολή: Η Περίπτωση του Ψυχιατρείου της Κέρκυρας» 14