Ανάπτυξη Εκπαιδευτικού Οπτικοακουστικού Υλικού για την Εκμάθηση της Logo με τη Χρήση του Περιβάλλοντος MicroWorlds Pro

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Μαριάνθη Ζιώγκου Α.Ε.Μ 1077 Ανάπτυξη Εκπαιδευτικού Οπτικοακουστικού Υλικού για την Εκμάθηση της Logo με τη Χρήση του Περιβάλλοντος MicroWorlds Pro (Development of Educational Audiovisual Material for Learning Logo Programming in the MicroWorlds Pro Environment) Επιβλέπων: ΣΤΑΥΡΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ Επίκουρος Καθηγητής ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ,

2 Σ τ ο υ ς γ ο ν ε ί ς μ ο υ Εις τους γονείς μου οφείλω το ζην και στους δασκάλους μου το ευ ζην Μ. Αλέξανδρος 2

3 Πρόλογος H πτυχιακή εργασία με τίτλο «Ανάπτυξη εκπαιδευτικού οπτικοακουστικού υλικού για την εκμάθηση της Logo με τη χρήση του περιβάλλοντος MicroWorlds Pro» πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του ακαδημαϊκού έτους στο τμήμα Πληροφορικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στα πλαίσια του προπτυχιακού του προγράμματος και συγκεκριμένα στην κατεύθυνση «Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνιών στην Εκπαίδευση», υπό την επίβλεψη του κ. Σταύρου Δημητριάδη, Επίκουρο Καθηγητή του τμήματος Πληροφορικής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στο σημείο αυτό, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον επιβλέποντα της παρούσας πτυχιακής εργασίας, κ. Σταύρο Δημητριάδη για την εμπιστοσύνη που έδειξε στο πρόσωπό µου κατά την εκπόνηση της εργασίας και για τη συνεχή παιδαγωγική καθοδήγησή του, τις ουσιώδεις υποδείξεις του, τις λυσιτελείς διορθώσεις του και τις γεμάτες ανθρωπισμό παρεμβάσεις του, που διευκόλυναν την εκπόνηση της πτυχιακής μου εργασίας. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τόσο την οικογένειά μου όσο και τους φίλους μου, για τη στήριξη και την υπομονή που επέδειξαν, κατά τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας. 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΜΑΘΗΣΗΣ Γενικά Συμπεριφορισμός ή Μπιχεβιορισμός (Behaviorism) Γνωστικισμός (cognitivisme) Εποικοδομισμός (constructivism) Ο δομικός εποικοδομισμός του Piaget Ο εποικοδομισμός του Papert (constructionism) Κοινωνικοπολιτισμικές προσεγγίσεις (Sociocultural ) Η θεωρία του L. S. Vygotsky Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΓΝΩΣΤΙΚΟΥ ΕΡΓΑΛΕΙΟΥ Ο ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗΣ ΩΣ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΛΟΓΙΣΜΙΚΑ Περιβάλλοντα μάθησης μέσω ανακάλυψης και διερεύνησης Περιβάλλοντα Προσομοίωσης (simulations) Interactive Physics Δ. Ε. Λ. Υ. Σ Περιβάλλοντα Μοντελοποίησης (modelers) Modellus Δημιουργός Μοντέλων Μικρόκοσμοι Stagecast Creator Μικρόκοσμοι Διανυσμάτων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΜΑΘΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ & LOGO Ο ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΜΕΣΩ ΓΝΩΣΤΙΚΩΝ ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ ΔΙΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΜΑΘΗΣΗ Η ΓΛΩΣΣΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ LOGO Η Φιλοσοφία της Logo Η ιδέα της καθοδήγησης της χελώνας Τα χαρακτηριστικά της Logo Πλεονεκτήματα της Logo Logo Like περιβάλλοντα Η εκπαιδευτική αξία της Logo ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ MICROWORLDS PRO Επισκόπηση του Microworlds Pro Το περιβάλλον εργασίας του MicroWorlds Pro Το παράθυρο εργασίας του MicroWorlds Pro Περιοχή Καρτελών Κέντρο εντολών Η γραμμή εργαλείων Το μενού επιλογών του MicroWorlds Pro

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΑΝΑΛΥΣΗ ΛΟΓΙΣΜΙΚΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ MICROWORLDS PRO Γενικά Απαιτήσεις Υλικό και οδηγίες εγκατάστασης Υλικό του πακέτου λογισμικού MicroWorlds Pro Οδηγίες Εγκατάστασης ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ARTICULATΕ Γενικά Articulate Presenter Articulate Quizmaker Απαιτήσεις για Articulate ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ CAMPTASIA STUDIO Γενικά Απαιτήσεις για Camptasia ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΓΕΝΙΚΑ ΤΙΤΛΟΙ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΤΩΝ WEB-ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΩΝ ΔΟΜΗ ΤΩΝ WEB-ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΩΝ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ WEB-ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΩΝ Βήματα Υλοποίησης Αποτέλεσμα εκτέλεσης βημάτων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΙΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ-ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟ ΧΡΗΣΗΣ ΤΟ ΠΑΡΑΘΥΡΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΟΥ MICROWORLDS PRO Περιοχή Καρτελών Κέντρο εντολών Η γραμμή κατάστασης Η ΓΡΑΜΜΗ ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ Ομάδα Γενικά Ομάδα Διάταξη Ομάδα Δημιουργία Αντικειμένων Ομάδα Επεξεργασία Αντικειμένων Ομάδα Γενική Επεξεργασία Ομάδα Βοήθεια ΤΟ ΜΕΝΟΥ ΕΠΙΛΟΓΩΝ ΤΟΥ MICROWORLDS PRO Το υπομενού Αρχείο Νέα εργασία

6 Μέγεθος Νέας εργασίας Άνοιγμα εργασίας Εισαγωγή Εξαγωγή Αποθήκευση εργασίας Αποθήκευση εργασίας ως Διαμόρφωση σελίδας Εκτύπωση εικόνας σελίδας Εκτύπωση εργασίας Εκτύπωση Επιλογή γλώσσας Έξοδος Το υπομενού "Επεξεργασία" Αναίρεση Αποκοπή Αντιγραφή Επικόλληση Επιλογή όλων Απαλοιφή Εύρεση/Αλλαγή Αναίρεση παρακολούθησης όλων Διακοπή όλων Το υπομενού "Προβολή" Εμφάνιση κέντρου εντολών Εμφάνιση γραμμής κατάστασης Εμφάνιση καρτελών Εμφάνιση γραμμής εργαλείων Περιβάλλον παρουσίασης Το υπομενού "Κείμενο" Γραμματοσειρά Χρώμα Το υπομενού "Σελίδες" Νέα σελίδα Όνομα σελίδας Αναπαραγωγή σελίδας Εφφέ μετάβασης Σελίδα Το υπομενού "Βοήθεια" Θέματα Βοήθειας του MicroWorlds Λεξιλόγιο Τελευταίο μήνυμα Πληροφορίες για το MicroWorlds Pro ΚΑΡΤΕΛΕΣ

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΜΑΘΗΣΗΣ 1.1 ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑΣ ΜΑΘΗΣΗΣ Ένα από τα σημαντικότερα θέματα της επιστήμης της ψυχολογίας είναι η έννοια της μάθησης. Δύο είναι οι κύριες απόψεις για το τι είναι μάθηση. Κατά την πρώτη η μάθηση είναι το άθροισμα των γνώσεων που αποκτώνται λόγω αλληλεπίδρασης ερεθίσματος-αντίδρασης, ενώ κατά την δεύτερη η μάθηση είναι μια διαδικασία ανάπτυξης νέων διαισθήσεων και ικανοτήτων, που προέρχονται από την ανασύνθεση μιας προηγούμενης κατάστασης. Συνθέτοντας τις δύο απόψεις μπορούμε να δεχτούμε την έννοια μάθηση με τη σημασία μιας μόνιμης αλλαγής στη συμπεριφορά του ατόμου, η οποία είναι αποτέλεσμα εμπειρίας και πράξης. Κατά τον R.Gagne μάθηση είναι: Η διαδικασία που υποβοηθάει τους οργανισμούς να τροποποιήσουν τη συμπεριφορά τους σε ένα σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα και με ένα μόνιμο τρόπο, ώστε η ίδια τροποποίηση ή αλλαγή να μην επαναλαμβάνεται σε κάθε νέα περίπτωση. Η μάθηση πραγματοποιείται στον εσωτερικό κόσμο του μαθητή και εξαρτάται από τις προηγούμενες γνώσεις, το υπόβαθρο, τις εμπειρίες, την ιδιοσυγκρασία και το στυλ μάθησης του κάθε μαθητή. Η διεργασία της μάθησης είναι έμφυτη για τον άνθρωπο. Την άποψη αυτή διατύπωσε και ο Έλληνας φιλόσοφος Αριστοτέλης στο απόφθεγμά του: «Πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει.» Εφόσον λοιπόν πρόκειται για μία έμφυτη και τόσο σημαντική διαδικασία είναι πάντοτε επιθυμητή η εξασφάλιση των κατάλληλων συνθηκών που θα οδηγήσουν σε αποτελεσματικότερη μάθηση. Εύλογα, λοιπόν, είναι ερωτήματα του τύπου «Με ποιο τρόπο μαθαίνουμε;», «Ποιες προϋποθέσεις ευνοούν τη μάθηση;» Κατάλληλες για να δώσουν απαντήσεις σε τέτοιου είδους ερωτήματα είναι οι διάφορες θεωρίες μάθησης. Με τον όρο «θεωρία μάθησης» εννοούμε μια ολοκληρωμένη συστηματική άποψη για τη φύση της διαδικασίας μέσα από την οποία οι άνθρωποι σχετίζονται με το περιβάλλον τους με τέτοιο τρόπο, ώστε να επαυξάνουν την ικανότητά τους να χρησιμοποιούν πιο αποτελεσματικά τόσο τον εαυτό τους όσο και το περιβάλλον τους. Μια θεωρία μάθησης στηρίζεται σε εμπειρικά και πειραματικά δεδομένα για να καταγράψει ή προσδιορίσει το «πώς», και προχωρεί σε παραδοχές και υποθέσεις για να ερμηνεύσει το «γιατί». Οι απόψεις που επικρατούν σε κάθε εποχή σχετικά με τη μάθηση επηρεάζουν σημαντικά τις διδακτικές μεθόδους που χρησιμοποιούνται στο σχολείο. Το σύνολο των ενεργειών που εκτελεί ένας δάσκαλος μέσα στη τάξη στηρίζεται σε κάποια θεωρία-μοντέλο μάθησης. Στη συνέχεια παρατίθενται οι κυριότερες θεωρίες μάθησης και τα βασικά χαρακτηριστικά κάθε μιας από αυτές, καθώς επίσης και το πώς οι νέες τεχνολογίες σχετίζονται με αυτές. 7

8 1.2 ΘΕΩΡΙΕΣ ΜΑΘΗΣΗΣ Γενικά Η εισαγωγή οποιουδήποτε μέσου στην εκπαίδευση που διευκολύνει τη μάθηση, απαιτεί κατανόηση και εκτίμηση των αρχών που διέπουν τον τρόπο μάθησης των ανθρώπων. Όπως η μηχανική είναι η εφαρμογή των βασικών αρχών της φυσικής, η διδασκαλία είναι η εφαρμογή των βασικών αρχών της μάθησης. Ετσι ο σχεδιασμός οποιουδήποτε καινοτομικού εκπαιδευτικού υλικού πρέπει να γίνεται με βάση τις αρχές της μάθησης. Είναι φανερό πως για να διδάξει κάποιος σωστά και αποτελεσματικά, οποιοδήποτε μάθημα πρέπει να εφαρμόζει μια ή περισσότερες θεωρίες μάθησης (ανάλογα με την περίπτωση), σε διαφορετική περίπτωση είτε θα αυτοσχεδιάζει είτε θα αναπαράγει το σχολικό εγχειρίδιο, που κανένα από τα δύο δεν είναι αποδεκτό. Οι σημαντικότερες θεωρίες της μάθησης που αναφέρονται στη βιβλιογραφία σήμερα και στις οποίες στηρίζεται η ένταξη των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) στην εκπαιδευτική διαδικασία, οποιασδήποτε βαθμίδας, παρουσιάζονται εκτενώς στη συνέχεια Συμπεριφορισμός ή Μπιχεβιορισμός (Behaviorism) Ο συμπεριφορισμός αποτέλεσε για πολλά χρόνια το κυρίαρχο ψυχολογικό πρότυπο στην ερμηνεία και κατανόηση της ανθρώπινης μάθησης. Πρόδρομος της σχολής της συμπεριφοράς υπήρξε ο I. Pavlov και βασικότεροι εκπρόσωποί της οι J. B. Watson, E. L. Thorndike και B. F. Skinner. Για τους συμπεριφοριστές η γνώση μεταδίδεται από άτομο σε άτομο και η μάθηση συνίσταται στην τροποποίηση της παρατηρούμενης συμπεριφοράς. Ο συμπεριφορισμός δεν αποδέχεται τη δυνατότητα πρόσβασης στις νοητικές καταστάσεις των υποκειμένων (δηλαδή τα «πιστεύω» τους, οι προσδοκίες τους, οι προθέσεις τους, όπως και τα κίνητρά τους δεν είναι παρατηρήσιμα). Το μόνο που προέχει για τους συμπεριφοριστές είναι η περιγραφή της συμπεριφοράς και όχι η εξήγησή της. Με άλλα λόγια, ο συμπεριφορισμός δεν ενδιαφέρεται για την εσωτερική (δηλαδή τη νοητική) λειτουργία των υποκειμένων που μαθαίνουν, αφού θεωρεί το νου ένα μαύρο κουτί χωρίς δυνατότητα πρόσβασης, αλλά εστιάζει την προσοχή του στην ανάλυση των χαρακτηριστικών εισόδου-εξόδου της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Έτσι, θεμελιώδες αξίωμα αυτής της θεωρίας είναι ότι η μάθηση και η απόκτηση της γνώσης είναι αποτέλεσμα συνεξαρτήσεων ανάμεσα στα ερεθίσματα που δέχεται το άτομο από το περιβάλλον του και τις αντιδράσεις του στα ερεθίσματα αυτά. Η κεντρική ιδέα είναι πως υπάρχει μια εξωτερική αντικειμενική πραγματικότητα, που μαθαίνουμε να τη γνωρίζουμε με τις αισθήσεις μας. Υφίσταται μάθηση, όταν το άτομο δίνει μια απάντηση σωστή (εκφράζει δηλαδή μια αναμενόμενη συμπεριφορά) σε ένα δεδομένο ερέθισμα. Η συμπεριφορά του ατόμου ελέγχεται και διαμορφώνεται από περιβαλλοντικούς παράγοντες, γιατί οι συμπεριφοριστές θεωρούν ότι ο άνθρωπος είναι ένα παθητικό ον και αρκεί να χειριστεί τις περιβαλλοντικές συνθήκες, για να έχει και τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Ισχύει η αρχή Ερέθισμα Αντίδραση. 8

9 Εικόνα 1.1 Η μελέτη της συμπεριφοράς στη συμπεριφοριστική προσέγγιση Δύο είναι οι κυριότερες μορφές ή τάσεις του συμπεριφορισμού όπως θεμελιώθηκαν από τους Edward Thorndike (1913) και Ivan Pavlov (1927): Της κλασσικής υποκατάστασης - διασύνδεσης (γνωστής ως S-R θεωρία από τις λέξεις Stimuli-Response δηλαδή Ερέθισμα Αντίδραση, όπως προαναφέρθηκε), που παρουσίασε ο Ivan Pavlov και προώθησε ο John Watson και Της συντελεστικής υποκατάστασης που παρουσίασε ο Edward Thorndike και προώθησε ο B.F. Skinner. Η θεωρία του Pavlov για τη μάθηση βασίστηκε σε πειράματα που πραγματοποίησε με έναν σκύλο. Κατά τη διάρκεια των πειραμάτων ο Pavlov διαπίστωσε ότι ο σκύλος παρουσίαζε έκκριση σιέλου όχι μόνο στη θέα της τροφής που ήταν μια φυσική αυτόματη αντίδραση του ζώου αλλά και στα βήματα του φύλακα που έφερνε την τροφή και που ουσιαστικά ήταν ένα ουδέτερο και άσχετο ερέθισμα. Αυτές οι παρατηρήσεις οδήγησαν τον Pavlov στο συμπέρασμα ότι μάθηση έχουμε όταν καταφέρουμε να συνεξαρτήσουμε κάποιο ουδέτερο ερέθισμα με κάποια αντίδραση (εξαρτημένη μάθηση). Αυτή η αντίδραση μπορεί να προκαλείται από κάποιο φυσικό ερέθισμα αρχικά. Αντίθετα, το ουδέτερο ερέθισμα αρχικά δεν επιφέρει αυτή την αντίδραση. Μετά τη συνεξάρτηση, δηλαδή την τοποχρονική συνάφεια ουδετέρου και φυσικού ερεθίσματος καθώς και της αντίδρασης, επιτυγχάνεται η εμφάνιση της φυσικής αντίδρασης με τη διέγερση που προκαλούσε το ουδέτερο αρχικά ερέθισμα. Σύμφωνα με τον B.F. Skinner (συντελεστική μάθηση) - ο οποίος βελτίωσε, εκλαΐκευσε και επέκτεινε την εργασία του Edward Thorndike για τη χρήση αμοιβών και ποινών που στοχεύουν στην αλλαγή της συμπεριφοράς - μάθηση έχουμε με την ενίσχυση μιας σχέσης που ήδη υπάρχει μεταξύ ερεθίσματος και αντίδρασης. Υποστηρίζει ότι το βασικό ερέθισμα, το οποίο ενισχύει τη μάθηση, δε δημιουργείται εκ του μηδενός, αλλά ακολουθεί τη συγκεκριμένη επιθυμητή αντίδραση, γι αυτό και η μέθοδός του ονομάζεται ενεργός συντελεστική μάθηση. Σύμφωνα μ αυτό, η συμπεριφορά που συνδυάζεται με θετική ενίσχυση (αμοιβή) επαναλαμβάνεται και μαθαίνεται, ενώ αντίθετα η συμπεριφορά που ακολουθείται από αρνητική ενίσχυση (ποινή), δεν υιοθετείται και απορρίπτεται. Ο Skinner θεωρεί, δηλαδή, ότι η συμπεριφορά είναι εργαλείο, που επιτρέπει μιαν αμοιβή ή ποινή, ένα είδος παρέμβασης υπό όρους. Ο συμπεριφορισμός κυριάρχησε στο μεγαλύτερο μέρος του εικοστού αιώνα σε όλα τα εκπαιδευτικά συστήματα των προηγμένων χωρών. Συνέβαλε στην οργάνωση της διδασκαλίας κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να παρέχονται οι πληροφορίες σταδιακά και ιεραρχικά δομημένες. Επηρέασε τη διδακτική πράξη με τη διαμόρφωση αρχών για τον προσδιορισμό και τη διατύπωση των παιδαγωγικών και διδακτικών στόχων, οι οποίοι πρέπει να είναι πολύ συγκεκριμένοι και σαφείς. Στη θεωρία αυτή στηρίχτηκε και η προγραμματισμένη με υπολογιστή διδασκαλία. Οι δε εργασίες σχετικά με τη διδασκαλία αυτή 9

10 πυροδότησαν πολυάριθμες έρευνες για τη μάθηση και έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη χρήση των νέων τεχνολογιών στην εκπαίδευση Γνωστικισμός (cognitivisme) Η θεωρία του συμπεριφορισμού δέχτηκε δριμύτατη κριτική από τους υποστηρικτές μιας νέας θεωρίας μάθησης, της γνωστικής (cognitive) θεωρίας. Η θεωρία αυτή δίνει έμφαση σε μη παρατηρήσιμες έννοιες, όπως είναι ο νους, η μνήμη, η διάθεση, το κίνητρο, η σκέψη, ο λογισμός και άλλες εσωτερικές διεργασίες. Με άλλα λόγια, ο γνωστικισμός εστιάζει το ενδιαφέρον του στο εσωτερικό του γνωστικού συστήματος, στη δομή του και τη λειτουργία του. Όσοι υποστηρίζουν τις γνωστικές απόψεις, έχουν μια νέα προσέγγιση για να εξηγήσουν τη μάθηση, που είναι η επεξεργασία της πληροφορίας. Σύμφωνα με αυτήν, ο άνθρωπος καθημερινά καταγράφει δεδομένα (πληροφορίες), τα οποία συνεχώς επαυξάνει, συνθέτοντας κάθε στιγμή έναν ορισμένο γνωστικό πλούτο. Ταυτόχρονα λειτουργεί η διαδικασία της λήθης, η οποία δημιουργεί νέες δυνατότητες καταγραφών. Με την επεξεργασία των προσλαμβανομένων πληροφοριών ο άνθρωπος δημιουργεί νέες γνώσεις. Οι οπαδοί αυτής της θεωρίας ενδιαφέρονται για το τι γίνεται μέσα στο κεφάλι του ατόμου που μαθαίνει (αντίληψη, μνήμη, αναπαραστάσεις, λύση προβλημάτων). Οι πληροφορίες έρχονται απ έξω και μέσω των αισθήσεων, αποθηκεύονται αρχικά στην βραχυπρόθεσμη και στη συνέχεια στη μακροπρόθεσμη μνήμη. Ο άνθρωπος είναι ενεργητικός κάτοχος της πληροφορίας και η μάθηση ορίζεται σαν αλλαγή μέσα στις νοητικές δομές του ατόμου. Εικόνα 1.2 Η αναπαράσταση της διαδικασίας μάθησης Οι γνωστικιστές μελετούν τις μεθόδους, στρατηγικές και κανόνες, που ακολουθούνται από το ανθρώπινο μυαλό σε ορισμένες καταστάσεις ιδιαίτερα, όταν λύνονται προβλήματα κατά τη διάρκεια της μάθησης, της ανάγνωσης και της συγκράτησης στοιχείων της πληροφορίας (Παιδαγωγική των στόχων-bloom, Παιδαγωγική σχεδιασμού-mialaret, Vial, Legrand). Στόχος τους είναι να κατανοήσουν και να αναπαραγάγουν τις ποικίλες διανοητικές διαδικασίες, που βασίζονται στη δραστηριότητα του χειρισμού της πληροφορίας. Η θεωρία του γνωστικισμού στηρίζεται στις φιλοσοφικές αρχές του «ορθολογισμού» με κυριότερο εκπρόσωπο τον Kant, ο οποίος υποστήριξε ότι η γνώση δεν αποκτάται με την εμπειρία μέσω των αισθήσεων, αλλά μέσω υπερβατικών αρχών που προϋπάρχουν της ανθρώπινης νόησης. Οι γνωστικοί ψυχολόγοι μελέτησαν την επίδραση που ασκούν οι προηγούμενες γνώσεις και εμπειρίες του ατόμου 10

11 στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται και αντιδρά στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος. Όπως συμβαίνει με όλες τις νέες θεωρίες, πυροδοτούν το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την προσέγγισή τους από πολλές πλευρές και την εμφάνιση διαφορετικών σχολών αλλά σε κάποιες περιπτώσεις ακόμη και νέων θεωριών Εποικοδομισμός (constructivism) Όπως η γνωστική θεωρία της μάθησης άρχισε να αντικαθιστά την επικρατούσα θεωρία του συμπεριφορισμού στη δεκαετία του 1970, η εποικοδομιστική θεωρία της μάθησης αμφισβητεί σήμερα την τρέχουσα κυρίαρχη γνωστική προσέγγιση. Ο όρος εποικοδομισμός 1 (constructivism) αναφέρεται σε επιστημολογικό ρεύμα (αποτελεί δηλαδή μια θεωρία για τη φύση της επιστημονικής γνώσης), αλλά και σε συγκεκριμένη παιδαγωγική προσέγγιση. Κοινή είναι η άποψη στον εποικοδομισμό ότι η γνώση γενικώς που έχουμε συσσωρεύσει για τον κόσμο που μας περιβάλλει, δηλαδή η γνώση που έχουμε αποκτήσει σαν άτομα συμμετέχοντας σε κοινωνικές ομάδες, όπως και η επιστημονική γνώση δεν αποτελεί αντανάκλαση της πραγματικότητας, αλλά οικοδομείται από υποκείμενα και κοινωνικές ομάδες και επομένως δεν είναι αντικειμενική και υπόκειται σε αλλαγές. Με άλλα λόγια, ο εποικοδομισμός είναι μια φιλοσοφική άποψη η οποία πρεσβεύει ότι η μόνη πραγματικότητα που έχει σημασία είναι η προσωπική μας ερμηνεία όσων αντιλαμβανόμαστε. Οι επιστήμονες δεν «ανακαλύπτουν την αλήθεια» αλλά παράγουν οι ίδιοι γνώση μέσα από συναινετικές διαδικασίες, συνθέτοντας, αξιολογώντας και ερμηνεύοντας δεδομένα. Τόσο οι παρατηρήσεις τους, όσο και τα συμπεράσματα που εξάγουν από αυτές, φιλτράρονται από τις αξίες, τα ενδιαφέροντα και τις εμπειρίες τους, τα οποία διαμορφώνονται από το πολιτισμικό, κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον που ζουν. Αυτό σημαίνει ότι η γνώση δεν είναι αντικειμενική αλλά προσωρινή και κοινωνικά καθορισμένη. Στα πλαίσια του εποικοδομισμού αναπτύχθηκαν πολλές διαφορετικές σχολές. Σύμφωνα με τον κοινωνικό εποικοδομισμό για παράδειγμα, η μάθηση είναι μια κοινωνική διαδικασία. Ό,τι μαθαίνουμε είναι μια συνάρτηση κοινωνικών προτύπων και ερμηνειών. Η δε γνώση δε δομείται απλώς από το άτομο, αλλά από κοινωνικές ομάδες. Ο διαλλακτικός εποικοδομισμός υποστηρίζει ότι υπάρχει όντως ένας πραγματικός κόσμος αλλά και η κατανόησή του είναι πολύ ατομική και μεταβαλλόμενη. Ο ριζοσπαστικότερος εποικοδομισμός θεωρεί ότι ποτέ δεν μπορούμε πραγματικά να γνωρίσουμε την ακριβή φύση του πραγματικού κόσμου, αλλά μπορούμε να δίνουμε μόνο τις ερμηνείες μας για όσα διαδραματίζονται. Η εποικοδομιστική προσέγγιση στη διδασκαλία και τη μάθηση στηρίζεται σε δύο βασικές αρχές (Wheatley 1991). Η πρώτη αρχή δέχεται ότι η γνώση δεν είναι δυνατό να γίνει παθητικά αποδεκτή, αλλά οικοδομείται ενεργητικά από τον άνθρωπο, και η δεύτερη υποστηρίζει ότι η γνωστική λειτουργία είναι προσαρμόσιμη και υπηρετεί την οργάνωση ενός κόσμου, ο οποίος προέρχεται από την εμπειρία και όχι την ανακάλυψη της οντολογικής πραγματικότητας.(glasserfeld 1987) 1 Αναφέρεται στη βιβλιογραφία και ως κονστρουκτιβισμός ή εποικοδομητισμός ή οικοδομισμός ή δομισμός ή δομητισμός. Για λόγους ομοιογένειας θα χρησιμοποιούμε τον όρο εποικοδομισμός. 11

12 Η προσέγγιση του εποικοδομισμού, που είναι προσανατολισμένη προς το μαθητή, βασίζεται στις ψυχογνωστικές και κοινωνικογνωστικές θεωρίες μάθησης. Θεωρεί ότι η γνώση δεν υπάρχει έξω από το μαθητή. Η μάθηση δε συνίσταται στη συσσώρευση πληροφοριών ή στην ανακάλυψη μιας εξωτερικής πραγματικότητας, αλλά στην οργάνωση των εσωτερικών αντιλήψεων και εμπειριών του ατόμου. Οι παραδοσιακές εκπαιδευτικές μέθοδοι, όπως η απομνημόνευση, η επίδειξη και η μίμηση, θεωρούνται ασύμβατες με την άποψη ότι η μάθηση είναι μια διαδικασία δόμησης. «Στην εκπαίδευση η μεγαλύτερη επιτυχία δεν είναι να βρεις μιμητές, αλλά να εμπνεύσεις άλλους ανθρώπους να κάνουν κάτι διαφορετικό.» (Seymour Papert, The children s machine) Ο εποικοδομισμός αντιμετωπίζει τη μάθηση ως μια δυναμική διαδικασία στην οποία οι μαθητές οικοδομούν νέες ιδέες ή αντιλήψεις, με βάση τις προϋπάρχουσες γνώσεις τους και μέσω της ενεργητικής συμμετοχής και εμπλοκής τους σε δραστηριότητες αυθεντικού τύπου, χρησιμοποιώντας πραγματικά εργαλεία. Έτσι, ο εποικοδομισμός υποδηλώνει την ιδέα ότι οι εκπαιδευόμενοι συνθέτουν μόνοι τους τις πληροφορίες. Σύμφωνα με αυτήν την άποψη, ο ρόλος του εκπαιδευτικού και των χρησιμοποιούμενων μέσων είναι να διευκολύνουν την ενεργητική μάθηση, όπου οι μαθητές οικοδομούν τις δικές τους ολοκληρωμένες ερμηνείες και γνώσεις. Η μάθηση συμβαίνει μέσα σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο, όπου η συνεργασία και η αλληλεπίδραση των μαθητών μεταξύ τους και με το διδάσκοντα αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της μαθησιακής διαδικασίας. Από τη σκοπιά της εποικοδομιστικής προσέγγισης δηλαδή, η διδασκαλία δεν αποβλέπει στη μετάδοση έγκυρης γνώσης, αλλά στη δημιουργία των κατάλληλων προϋποθέσεων που θα βοηθήσουν τα άτομα να οικοδομήσουν τα ίδια επιστημονικά έγκυρη γνώση για τον εαυτό τους. Το μαθησιακό περιβάλλον για να υποστηρίζει την οικοδόμηση γνώσης από τους μαθητές πρέπει, εκτός από το να ενθαρρύνει την ενεργή συμμετοχή τους, να λαμβάνει υπόψη και να αξιοποιεί διδακτικά τις προηγούμενες γνώσεις τους, να φροντίζει και να τους παρέχει ερεθίσματα (π.χ. εργαστηριακές δραστηριότητες) που προκαλούν εννοιολογικές (γνωστικές) συγκρούσεις, που προβληματίζουν τους μαθητές για την εγκυρότητα των απόψεων τους και τους ενθαρρύνουν να υιοθετήσουν επιστημονικά έγκυρες ιδέες. Συμπερασματικά, o εποικοδομισμός πρεσβεύει ότι η γνώση δεν μεταφέρεται (πχ. από τον εκπαιδευτικό στο μαθητή) και επομένως ελάχιστη σημασία έχουν οι προσπάθειες των εκπαιδευτικών σχεδιαστών να οργανώσουν και να παρουσιάσουν τη γνώση στους εκπαιδευόμενους και να τους ασκήσουν στην εκμάθησή της. Ο κάθε εκπαιδευόμενος οικοδομεί (construct) ενεργά την αποκλειστικά δική του οπτική του κόσμου μέσα από τις προσωπικές εμπειρίες και τις κατανοήσεις που αναπτύσσει. Η μάθηση, δηλαδή, αποτελεί διαδικασία αυτόνομης εσωτερικής ανάπτυξης του εκπαιδευόμενου με τη δική του θέληση και αυτενέργεια. Επομένως, εκείνο που μπορεί και πρέπει να κάνει ο εκπαιδευτικός είναι να προσφέρει υλικό στους μαθητές του που να παρουσιάζει με αυθεντικό τρόπο τα ρεαλιστικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι στις διάφορες δραστηριότητες που εμπλέκονται. Εφόσον το υλικό παρακινεί το ενδιαφέρον των μαθητών, αυτοί αναμένεται να προσπαθήσουν να επιλύσουν τα ρεαλιστικά προβλήματα που τους παρουσιάζονται και για να το κάνουν αυτό θα χρειαστεί να κατανοήσουν και να εφαρμόσουν τον τρόπο σκέψης και τα εργαλεία των ειδικών του αντικειμένου. Ο ρόλος που καλείται να διαδραματίσει ο εκπαιδευτικός σ αυτήν τη διαδικασία είναι να λειτουργεί ως βοηθός - 12

13 διευκολυντής των εκπαιδευόμενων (και όχι ως πομπός γνώσης) στην προσπάθειά τους να μάθουν να λειτουργούν ως ειδικοί, δηλαδή πρέπει να τους βοηθά να ξεπερνούν τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν κατά την επίλυση του προβλήματος όχι υποδεικνύοντάς τους τη σωστή λύση, αλλά προσανατολίζοντας τον τρόπο σκέψης τους προς την κατεύθυνση που θα ακολουθούσε και ο ειδικός Ο δομικός εποικοδομισμός του Piaget Ένας από τους πρωτοπόρους υποστηρικτές της εποικοδομιστικής άποψης ήταν ο Ελβετός αναπτυξιακός ψυχολόγος Jean Piaget( ),ο οποίος ξεκίνησε την επιστημονική του καριέρα ως βιολόγος. Η αναπτυξιακή γνωστική θεωρία της μάθησης, η οποία αναφέρεται και ως δομικός εποικοδομισμός, είναι η θεωρία που ανέπτυξε σε μια μακρά περίοδο μελετών (περίπου 60 χρόνων) ο βιολόγος (αρχικά) και ψυχολόγος J.Piaget, στον οποίο εξάλλου οφείλεται και ο όρος εποικοδομιστική επιστημολογία (1967). Ο Piaget ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τη βιολογική ανάπτυξη και βασική επιδίωξή του ήταν να βρει κοινά σημεία μεταξύ της ψυχολογίας και της βιολογίας. Πίστευε ακράδαντα ότι ο ρόλος του περιβάλλοντος στην ανάπτυξη είναι πολύ πιο σημαντικός από το να πυροδοτεί απλώς την πραγματοποίηση του έμφυτου δυναμικού του παιδιού: Ο άνθρωπος, από τη γέννησή του, είναι βυθισμένος σε ένα κοινωνικό περιβάλλον που τον επηρεάζει όσο και το φυσικό του περιβάλλον. Η κοινωνία, κατά μία έννοια, ακόμη πιο πολύ από το φυσικό περιβάλλον, αλλάζει την ίδια τη δομή του ατόμου. Κάθε σχέση μεταξύ ανθρώπων (από την ηλικία των δύο ετών και μετά) στην κυριολεξία τους μεταβάλλει ( J. Piaget, 1973) Οι εποικοδομιστικές θεωρίες αποδίδουν στο παιδί έναν πολύ σημαντικότερο ρόλο στη διαμόρφωση της δικής του ανάπτυξης, σε σύγκριση με τις υπόλοιπες θεωρίες. Με άλλα λόγια, η γνώση που αποκτά προέρχεται από τον τρόπο που τροποποιεί και μετασχηματίζει τον κόσμο. Κατά την άποψη του Piaget και άλλων εποικοδομιστών, τα παιδιά, προσπαθώντας να κυριαρχήσουν ενεργά στο περιβάλλον τους, οικοδομούν ανώτερα επίπεδα γνώσης από τα στοιχεία που παρέχει τόσο η ωρίμανση όσο και οι συνθήκες του περιβάλλοντος. Ο Piaget, με την αναπτυξιακή θεωρία του, προσπάθησε να ερμηνεύσει την εξέλιξη των νοητικών ικανοτήτων του παιδιού και του εφήβου και να αναλύσει τις διαδικασίες που πραγματοποιούνται κατά την μετάβαση του ατόμου από το ένα στάδιο της νοητικής ανάπτυξης στο άλλο. Η διανοητική ανάπτυξη είναι η απόκτηση νέων γνωστικών ικανοτήτων που δεν υπήρχαν πριν. Η απόκτηση νέων ικανοτήτων δεν προκύπτει από την ποσοτική αύξηση των δεξιοτήτων, αλλά από την ποιοτική αλλαγή της δομής της σκέψης. Ο Piaget και οι οπαδοί του υποστηρίζουν επίσης, ότι το περιβάλλον δεν επηρεάζει το παιδί με τον ίδιο τρόπο σε κάθε ηλικία. Αντίθετα, οι επιρροές του περιβάλλοντος εξαρτώνται από το τρέχον στάδιο ανάπτυξης του παιδιού. Κάθε στάδιο χαρακτηρίζεται από ορισμένες δυνατότητες διανοητικής λειτουργίας, οι οποίες εξαρτώνται από την ηλικία του παιδιού και τις εμπειρίες που αποκτά μέσα στο περιβάλλον του. Τα στοιχεία αυτά καθορίζουν και τον τρόπο με τον οποίο μαθαίνει το αναπτυσσόμενο άτομο σε κάθε στάδιο. Όλα τα παιδιά, όμως, περνούν από τα ίδια βασικά στάδια, των οποίων η σειρά διαδοχής παραμένει αμετάβλητη. Τα στάδια αυτά είναι τα εξής: 13

14 Αισθησιοκινητικό Στάδιο (0-2 χρόνια). Στο στάδιο αυτό, το παιδί αντιλαμβάνεται το περιβάλλον του μέσω των αισθήσεων του (κυρίως όραση, ακοή και αφή). Δεν μπορεί, όμως, να εκφράσει με λέξεις οτιδήποτε βρίσκεται γύρω του και για αυτό αρκείται μόνο στην παρατήρηση. Τέλος, σκέφτεται εγωκεντρικά και δεν μπορεί να αντιληφθεί τις διάφορες καταστάσεις από άλλη οπτική γωνία. Προσυλλογιστικό Στάδιο (2-7 χρόνια). Στο στάδιο αυτό, το παιδί αρχίζει να διαμορφώνει τη γλώσσα επικοινωνίας και να μαθαίνει κάποιες στοιχειώδεις έννοιες. Ταξινομεί τα διάφορα αντικείμενα με βάση τις ομοιότητες τους, όμως δεν μπορεί ακόμα να συγκεντρώσει την προσοχή του σε περισσότερες από μία καταστάσεις. Επίσης, ενώ γνωρίζει τη σημασία των εννοιών μακρύ, κοντό, βαρύ, ελαφρύ, ψηλό, χαμηλό, πλατύ, στενό, δεν έχει την αίσθηση της ποσότητας. Έτσι, αν βάλουμε την ίδια ποσότητα νερού σε ένα ψηλό ποτήρι, το παιδί θα νομίσει πως το νερό είναι περισσότερο. Οι μαθηματικές γνώσεις του παιδιού στο προσυλλογιστικό στάδιο περιορίζονται σε αυτές που προέρχονται μέσα από πρακτικές δραστηριότητες. Έτσι, το παιδί αναγνωρίζει τον κύκλο, το τρίγωνο, το τετράγωνο, αλλά δεν μπορεί να διατυπώσει τις ιδιότητές τους. Στάδιο των Συγκεκριμένων Συλλογισμών (7-12 χρόνια). Στην ηλικία αυτή, το παιδί διαμορφώνει πιο συστηματική και πιο λογική σκέψη. Έτσι, αρχίζει να αντιλαμβάνεται σχέσεις μεταξύ πραγμάτων ή προσώπων, εκτελεί αντιστρέψιμες πράξεις, αποδέχεται την αντιστροφή κάποιων ενεργειών και συνεργάζεται με άλλα άτομα. Αντιλαμβάνεται, επίσης, τη διατήρηση της ποσότητας, συγκρίνει και συσχετίζει αντικείμενα και καταστάσεις, ταξινομεί πράγματα με βάση κάποια χαρακτηριστικά τους και αναπτύσσει την ικανότητα της νοητικής αναπαράστασης. Στο στάδιο των συγκεκριμένων νοητικών ενεργημάτων, το παιδί αρχίζει να επεξεργάζεται κάποιες απλές μαθηματικές έννοιες, όπως αυτές του συνόλου, της διάταξης, του μήκους, του βάρους, του εμβαδού, κ.ά. Δεν έχει, όμως, ακόμη την ικανότητα να κατανοήσει πιο πολύπλοκες έννοιες, οι οποίες συνδέονται με την αφαιρετική σκέψη. Στάδιο των Αφηρημένων Συλλογισμών (12 χρόνων και πέρα) Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου είναι η ανάπτυξη της αφαιρετικής σκέψης, της σκέψης, δηλαδή, που δε στηρίζεται σε άμεσες εποπτείες. Ο έφηβος δε χρειάζεται πια συγκεκριμένα παραδείγματα, για να κατανοήσει μια έννοια, αλλά μπορεί να βασίζεται σε υποθέσεις, τόσο πραγματικές, όσο και φανταστικές. Η χρήση των αφηρημένων συλλογισμών επιτρέπει στον έφηβο να κάνει κριτική και να επινοεί θεωρίες. Αυτός είναι κι ένας από τους βασικούς λόγους που οι έφηβοι οραματίζονται και ζουν στο μέλλον κι όχι μόνο στο παρόν. Στην ηλικία των χρόνων, η νοημοσύνη αρχίζει να παίρνει την τελική της ισορροπία. Έτσι, δημιουργείται ένα νέο είδος κρίσης, η οποία δε στηρίζεται πλέον σε αντικείμενα, αλλά σε καταστάσεις και υποθέσεις. Οι συλλογισμοί του εφήβου κατά την περίοδο αυτή παρουσιάζουν δύο βασικά χαρακτηριστικά. Τη συνδυαστικότητα και τη δυνατότητα αντιστροφής και αμοιβαιότητας. Η συνδυαστικότητα κάνει τους συλλογισμούς να αποκτήσουν ευελιξία και να μπορούν πια να απομακρυνθούν από τις πρώτες συνδέσεις τους. Η αντιστροφή και η αμοιβαιότητα έχουν ως αποτέλεσμα να μπορεί να χρησιμοποιηθεί ένας συλλογισμός, είτε ως αντίστροφος, είτε ως αμοιβαίος. 14

15 Τα παραπάνω τέσσερα στάδια νοητικής ανάπτυξης χαρακτηρίζονται από την ιεραρχία τους. Σύμφωνα με τον Piaget, η σειρά διαδοχής παραμένει αναλλοίωτη. Είναι, όμως, δυνατό το πέρασμα από το ένα στάδιο στο άλλο να επιταχυνθεί, ανάλογα με το περιβάλλον του παιδιού, την κοινωνική του τάξη, κλπ. Αυτό που αξίζει να σημειωθεί είναι ότι, για να φθάσει κανείς σε ένα ορισμένο στάδιο, πρέπει να έχει περάσει πρώτα από τα προηγούμενα, ώστε να έχει την προκαταρκτική υποδομή, η οποία θα επιτρέψει την περαιτέρω πρόοδο. Κατά τον Piaget οι γνώσεις δεν είναι απλές συνειρμικές απαντήσεις σε ερεθίσματα, αλλά πηγάζουν από τη δράση του ατόμου πάνω στα αντικείμενα. Ο Piaget χρησιμοποιεί τον όρο «αφομοίωση» για να περιγράψει τη διαδικασία της ενσωμάτωσης της νέας γνώσης ή πληροφορίας με την προσαρμογή και το ταίριασμά τους στις ήδη υπάρχουσες, ενώ «συμμόρφωση» ονομάζει την τροποποίηση των ήδη υπαρχουσών γνώσεων για να γίνουν δεκτές οι νέες. Είναι φανερό λοιπόν, ότι πια δεν πρόκειται για μια μονοσήμαντη πρόκληση αντιδράσεων από εξωτερικά ερεθίσματα (συμπεριφορισμός), αλλά για κάτι εντελώς διαφορετικό: πρόκειται για την ενεργητική δράση του ατόμου, είτε προκαλείται, είτε όχι από κάποιο ερέθισμα, με σκοπό να προσαρμοστεί καλύτερα στο περιβάλλον του. Η λειτουργία της προσαρμογής, εκτός από τις έννοιες της «αφομοίωσης» και της «συμμόρφωσης», περιγράφεται και από την έννοια του «γνωστικού σχήματος».ο όρος αναφέρεται στη δομή ή την οργάνωση των δράσεων του ατόμου, έτσι όπως αυτή μεταφέρεται ή γενικεύεται κατά την επανάληψή τους, κάτω από όμοιες ή ανάλογες καταστάσεις. Πίσω από κάθε βήμα μιας δραστηριότητας ενός ατόμου υπάρχει ένα γνωστικό σχήμα (μια θεμελιώδης δομή), στο οποίο ενσωματώνονται τα γεγονότα ή τα αντικείμενα του περιβάλλοντος που σχετίζονται με αυτή τη δραστηριότητα. Αυτό το σχήμα αν σταθεροποιηθεί με εξάσκηση και επανάληψη, εφαρμόζεται από το άτομο και σε επόμενες όμοιες ή παρόμοιες καταστάσεις. Η μάθηση, σύμφωνα με τη θεωρία του Piaget, ως διαδικασία συνίσταται στην, από το ίδιο το άτομο, επεξεργασία των γνωστικών σχημάτων που κατέχει, όταν αυτά έρχονται σε "σύγκρουση" με το περιβάλλον. Έτσι, είτε ενσωματώνει νέα στοιχεία σε αυτά τα σχήματα, χωρίς να μεταβάλει τα ίδια (αφομοίωση) είτε τροποποιεί αυτά τα σχήματα για να μπορέσει να ενσωματώσει σε αυτά, τα νέα στοιχεία (συμμόρφωση). Αυτό όμως δεν αρκεί. Το εμπλουτισμένο ή τροποποιημένο γνωστικό σχήμα πρέπει να χρησιμοποιηθεί ξανά και ξανά (άσκηση και επανάληψη) ώστε να σταθεροποιηθεί. Η σταθεροποίηση του γνωστικού σχήματος, στη νέα του μορφή είναι η μάθηση ως αποτέλεσμα. Όλη η διαδικασία της μάθησης, μέσα από την αφομοίωση και τη συμμόρφωση, λαμβάνει χώρα όταν "διαταραχτεί" η ισορροπία μεταξύ των γνωστικών δομών του ατόμου και του περιβάλλοντος και τείνει στο να ξαναεπιτευχθεί η ισορροπία αυτή. Γι αυτό και εκτός από διαδικασία προσαρμογής, ονομάζεται και διαδικασία εξισορρόπησης. Από τα παραπάνω είναι σαφές ότι βασικό στη θεωρία του Piaget είναι το γνωστικό σχήμα, που όχι απλώς προϋπάρχει κάθε διαδικασίας μάθησης, αλλά και είναι αυτό στο οποίο αυτή στηρίζεται, δηλαδή κάθε τι νέο εδράζεται οικοδομείται - πάνω και με υλικά προϋπάρχουσας γνώσης. Γι αυτό και η θεωρία του ονομάζεται και γνωστικός εποικοδομισμός. ( Ράπτης, Ράπτη 2007). Οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι που ακολουθούν την παράδοση που δημιούργησε ο Piaget, έχουν επεξεργαστεί περισσότερο και έχουν τροποποιήσει τις ιδέες του. Μερικοί επεξεργάστηκαν και 15

16 τροποποίησαν τις εξηγήσεις του ως προς το γιατί ορισμένα παιδιά, που βρίσκονται σε συγκεκριμένο στάδιο ανάπτυξης, δεν αποδίδουν σε όλες τις νοητικές δοκιμασίες με τρόπο συνεπή προς αυτό το επίπεδο ανάπτυξης. Άλλοι προσπάθησαν να συμπληρώσουν τη θεωρία του Piaget, συμπεριλαμβάνοντας το βιολογικό παράγοντα στη γνωστική αλλαγή. Άλλοι, πάλι, προσπάθησαν να προσδιορίσουν το ρόλο της κοινωνικής αλλαγής στην οικοδόμηση της γνώσης. Ωστόσο, όλοι οι νέο- Πιαζετικοί είναι επηρεασμένοι από την ιδέα του Piaget ότι η βιολογία και το περιβάλλον παίζουν αμοιβαίους ρόλους στην αναπτυξιακή αλλαγή Ο εποικοδομισμός του Papert (constructionism) Ένας από τους πιο θερμούς υποστηρικτές της θεωρίας του εποικοδομισμού υπήρξε ο Seymour Papert. O Seymour Papert αποτελεί μία εξέχουσα προσωπικότητα καθώς πρόκειται για έναν διακεκριμένο μαθηματικό (διεξήγαγε και μαθηματική έρευνα στο πανεπιστήμιο του Cambridge από το 1954 έως το 1958) και έναν από τους πρωτοπόρους της Τεχνητής Νοημοσύνης. Στο διάστημα ο Seymour Papert συνεργάστηκε με τον Jean Piaget στο πανεπιστήμιο της Γενεύης και θεωρείται ευρέως από τα πιο λαμπρές και πετυχημένες συνεργασίες. Χαρακτηριστικά, ο Piaget έλεγε: «Κανείς δεν αντιλαμβάνεται τις ιδέες μου τόσο καλά όσο ο Papert». Οι πεποιθήσεις του Papert πηγάζουν κατά κύριο λόγο από τα συμπεράσματα του Piaget για την εκμάθηση των παιδιών. Στα 5 χρόνια της συνεργασίας τους ο Papert χρησιμοποιούσε την πείρα του στα μαθηματικά για να ενισχύσει τις θεωρίες του Piaget. Η συνεργασία των δύο στοχαστών υπήρξε πολύ εποικοδομητική, καθώς προσπαθούσαν και οι δύο να πετύχουν τους ίδιους στόχους χρησιμοποιώντας όμως διαφορετικά μέσα. Και ο Papert και ο Piaget συμφωνούν στην άποψη ότι τα παιδιά είναι κατασκευαστές των δικών τους γνωστικών εργαλείων, καθώς και των εξωτερικών τους πραγματικοτήτων. Και για τους δύο, η γνώση και ο κόσμος κατασκευάζονται και συνεχώς ανακατασκευάζονται μέσα από την προσωπική εμπειρία. Η γνώση δεν είναι απλώς μια ποσότητα που διαβιβάζεται, κωδικοποιείται, διατηρείται και ξανάεφαρμόζεται, αλλά μια προσωπική εμπειρία που κατασκευάζεται. Ομοίως, ο κόσμος δε «βρίσκεται» απλά εκεί και περιμένει να αποκαλυφθεί, αλλά διαμορφώνεται σταδιακά και μετατρέπεται σε σχήμα μέσω της προσωπικής εμπειρίας του παιδιού ή του επιστήμονα. Ο κοινός στόχος τους είναι να τονίσουν τις διαδικασίες μέσω των οποίων οι άνθρωποι ξεπερνούν τις τρέχουσες απόψεις του κόσμου και κατασκευάζουν βαθύτερες αντιλήψεις για τον εαυτό τους και το περιβάλλον τους. Παρά τις σημαντικές αυτές συγκλίσεις, οι προσεγγίσεις των δυο στοχαστών ωστόσο διίστανται. Για να κατανοήσουμε τις διαφορές αυτές απαιτείται μια διευκρίνιση του τι σημαίνει για κάθε έναν από αυτούς νοημοσύνη, και το πως επιλέγει να τη μελετήσει. Τόσο ο Piaget όσο και ο Papert ορίζουν την ευφυΐα ως προσαρμογή, ή ως την ικανότητα του ατόμου να διατηρήσει μια ισορροπία μεταξύ της σταθερότητας και της αλλαγής, της συνεχείας και της πολυμορφίας, ή με τα λόγια του Piaget, μεταξύ αφομοίωσης και συμμόρφωσης. Σε ένα βαθύτερο επίπεδο, ωστόσο, η διαφορά είναι ότι για τον Piaget το ενδιαφέρον ήταν κυρίως στην οικοδόμηση της εσωτερικής σταθερότητας, ενώ o Papert ενδιαφέρεται περισσότερο για τη δυναμική των αλλαγών. Επιπλέον, η θεωρία του Piaget αφορά τον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά σταδιακά αποσπώνται από το κόσμο των συγκεκριμένων αντικειμένων και έρχονται σε θέση, διανοητικά, να χειριστούν συμβολικά 16

17 αντικείμενα μέσα στη σφαίρα του υποθετικού κόσμου. Μελέτησε την αυξανόμενη με το χρόνο ικανότητα των παιδιών για εξαγωγή κανόνων από εμπειρικές κανονικότητες και για οικοδόμηση γνωστικών σχημάτων. Τόνισε τη σημασία αυτών των γνωστικών σχημάτων ως μέσο για την ερμηνεία και την οργάνωση του κόσμου. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι για τον Piaget το ενδιαφέρον εστιάζονταν στον πόλο «αφομοίωση». Η θεωρία του εστιάζει σε αυτά που είναι απαραίτητα για τη διατήρηση της εσωτερικής δομής και της οργάνωσης του γνωστικού συστήματος. Επίσης περιγράφει ιδιαιτέρα καλά ακριβώς αυτή την εσωτερική δομή και οργάνωση των γνώσεων σε διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης. Ο Papert δίνει έμφαση σχεδόν στον αντίθετο πόλο. Η συμβολή του είναι ότι μας υπενθυμίζει πως «είμαι ευφυής» σημαίνει είμαι ενταγμένος (situated), συνδεδεμένος, και ευαίσθητος στις διακυμάνσεις του περιβάλλοντος. Σε αντίθεση με τον Piaget, ο Papert υποστηρίζει ότι η «κατάδυση μέσα σε» περιπτώσεις αντί της μελέτης τους από απόσταση, είναι το ισχυρό μέσο για την κατανόηση. Το να γινόμαστε ένα με το υπό μελέτη φαινόμενο είναι, κατά την άποψη του, το κλειδί για τη μάθηση. Το κύριο καθήκον του είναι η συναίσθηση να τεθεί στην υπηρεσία της νοημοσύνης. Για τον Papert η ερευνά εστιάζεται στο πώς σχηματίζεται η γνώση και πώς μεταμορφώνεται μέσα σε ειδικά πλαίσια, διαμορφώνεται και εκφράζεται μέσω διαφορετικών μέσων, και υποβάλλεται σε επεξεργασία στις συνειδήσεις διαφορετικών ανθρώπων. Ενώ στον Piaget άρεσε να περιγράφει τη γένεση της εσωτερικής ψυχικής σταθερότητας με όρους διαδοχικών επιπέδων ισορροπίας, ο Papert ενδιαφέρεται για τη δυναμική των αλλαγών. Είναι επίσης διαφορετικό το είδος του "παιδιού" που οι Piaget και Papert παρουσιάζουν. Το "παιδί" του Piaget παρουσιάζεται συχνά ως ένας εκπρόσωπος του κοινού τρόπου σκέψης σε ένα δεδομένο επίπεδο ανάπτυξης. Και ο "κοινός τρόπος σκέψης", που περιγράφει ο Piaget είναι αυτός του νέου επιστήμονα, του οποίου σκοπός είναι να επιβάλει τη σταθερότητα και την τάξη πάνω σε έναν συνεχώς μεταβαλλόμενο φυσικό κόσμο. Το "παιδί", του Papert από την άλλη πλευρά, έχει μεγαλύτερη τάση για σχέσεις και του αρέσει να έρχεται σε αρμονία με τους άλλους και με τις καταστάσεις. Του αρέσει να εμπλέκεται σε καταστάσεις και όχι να τις παρατηρεί από απόσταση. Θα μπορούσε να είναι καλύτερος στο να υποδεικνύει τι αυτός κατανοεί, ενώ ακόμη είναι εντός του πλαισίου της κατάστασης, παρά στο να λέει τι βίωσε με μια αναδρομή στο παρελθόν. Σύμφωνα με τον S. Papert: εποικοδομισμός σημαίνει να δίνεις στα παιδιά κατάλληλα πράγματα να κάνουν ώστε να μπορούν να "μάθουν κάνοντας" αποκομίζοντας μ αυτόν τον τρόπο πολύ περισσότερες γνώσεις. Δηλαδή, ο κατασκευαστικός εποικοδομισμός συνιστά μια πρόταση για τη μάθηση μέσα από τις κατασκευές και το χειρισμό πραγματικών και ιδεατών αντικειμένων. Τα αντικείμενα αυτά επιλέγονται από τα παιδιά επειδή έχουν πραγματικό ενδιαφέρον για αυτά. Η κατασκευή βασίζεται στις ίδιες τις δυνάμεις των παιδιών. Το τι όμως μαθαίνει το παιδί κατασκευάζοντας εξαρτάται από τη διαδικασία με την οποία δημιουργεί αντικείμενα για τα οποία ενδιαφέρεται και με αυτόν τον τρόπο εμβαθύνει περισσότερο, εμπλουτίζει και οργανώνει καλύτερα τις γνώσεις του. 17

18 Πιο τυπικά όπως περιγράφτηκε στο βιβλίο Εποικοδομισμός στην Πράξη (Kafai and Resnick, 1996) ο εποικοδομισμός υπαινίσσεται ότι οι εκπαιδευόμενοι επιθυμούν σε ασυνήθιστο βαθμό να δημιουργούν νέες ιδέες όταν είναι ενεργά αφοσιωμένοι στο να φτιάχνουν κάποιου είδους εξωτερικού τεχνουργήματος 2 (artifact) έστω ένα ρομπότ, ένα ποίημα, ένα κάστρο στην άμμο ή ένα πρόγραμμα σε υπολογιστή πάνω στο το οποίο μπορούν να διαλογίζονται και να το μοιράζονται με άλλους. Συνεπώς ο εποικοδομισμός περικλείει δυο αλληλένδετους τύπους της οικοδόμησης : την οικοδόμηση της γνώσης, στο πλαίσιο του να κτίζεις προσωπικά σημαντικά τεχνουργήματα. Ο Seymour Papert προσπάθησε να υλοποιήσει μέσω της νέας τεχνολογίας τα οράματα για μια δημιουργική και ελκυστική μαθησιακή διαδικασία, σύμφωνη με τις αρχές του εποικοδομισμού. Στη δεκαετία του 60 η άποψή του, ότι οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές αποτελούν χρήσιμο εργαλείο για τα παιδιά όσον αφορά την εκμάθηση και την ενίσχυση της δημιουργικότητάς τους, αντιμετωπίζονταν με καχυποψία και ειρωνεία. Η ιδέα ενός φθηνού προσωπικού υπολογιστή ήταν τότε επιστημονική φαντασία. Ο Papert όμως μιλούσε βασιζόμενος σε ερευνητικά αποτελέσματα καθώς τότε πραγματοποιούσε σοβαρή έρευνα με την ιδιότητα του καθηγητή στο Massachusetts Institute of Technology (MIT). Σύμφωνα με τον Papert οι υπολογιστές μπορούν να γίνουν ένα δυναμικό μέρος της εποικοδομιστικής μάθησης όταν τα παιδιά τούς χρησιμοποιούν για να αναπτύξουν νέες ιδέες και νοήματα. Έρευνες έχουν δείξει ότι πολλές από τις καλύτερες εμπειρίες μάθησης προκύπτουν όταν τα παιδιά είναι αφοσιωμένα στο να σχεδιάζουνε και να δημιουργούνε πράγματα, ειδικά όταν αυτά είναι σημαντικά για εκείνα ή για τους άλλους γύρω τους. Οι υπολογιστές όπως και τα τουβλάκια μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν σαν μια πρώτη ύλη για να φτιάχνουνε πράγματα και μάλιστα όχι μόνο τα παιδιά, αλλά και οι μεγαλύτεροι σε ηλικία. Στην πραγματικότητα ο υπολογιστής είναι η πιο ασυνήθιστη πρώτη ύλη οικοδόμησης που εφευρέθηκε ποτέ. Οι υπολογιστές μπορούν να ειδωθούν σαν μια καθολική πρώτη ύλη οικοδόμησης επεκτείνοντας αυτά που μπορούν να δημιουργήσουν οι άνθρωποι και αυτά που μπορούν να μάθουν στην διάρκεια αυτής της διαδικασίας. Έχει αποδειχθεί πειραματικά ότι οι άνθρωποι μαθαίνουν τα περισσότερα πράγματα καλύτερα μέσω της δόμησης προγραμμάτων υπολογιστών, παιχνιδιών με υπολογιστές ή συνθέσεων πολυμέσων, παρά μέσω των παραδοσιακών μεθόδων της άμεσης διδασκαλίας της ύλης. Στα πλαίσια λοιπόν αυτής της άποψης, για να υποστηρίξει την εποικοδομιστική μάθηση ανέπτυξε τη γλώσσα προγραμματισμού Logo. Η γλώσσα προγραμματισμού Logo, που αποτέλεσε βασικό εργαλείο εφαρμογής της κατασκευαστικής θεωρίας της μάθησης, βασίστηκε σε δύο κύρια επιχειρήματα του εμπνευστή της S.Papert, όπως παρατήρησε ο E. De Corte (1993). Πρώτον, η εμπειρία στο προγραμματιστικό περιβάλλον της Logo οδηγεί στην απόκτηση γενικών γνωστικών δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων, δεξιότητες που μπορούν να μεταφερθούν και σε άλλους γνωστικούς χώρους. Δεύτερον, η Logo συνιστά έναν ιδανικό χώρο για τη μάθηση βασικών μαθηματικών εννοιών, όπως οι γωνίες, τα πολύγωνα, οι μεταβλητές, η αναδρομικότητα, κλπ. Η χρήση της προσφέρει κατά αυτόν τον τρόπο ένα νέο τύπο μαθησιακού 2 Καθετί που είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης εργασίας ή παρέμβασης, κατ αντιδιαστολή προς ό, τι υπάρχει ή δημιουργείται φυσικά. 18

19 περιβάλλοντος, μέσα στο οποίο το άτομο μπορεί να οδηγηθεί στην οικοδόμηση σκέψεων πάνω στις ίδιες του τις πράξεις. Πέρα από τις κλασσικές εποικοδομιστικές προσεγγίσεις, ο Papert προχώρησε περισσότερο δημιουργώντας τη λεγόμενη κονστρακτιονιστική (constructionist) ή κατασκευαστική προσέγγιση της μάθησης. Ενώ οι κλασσικοί εποικοδομιστές δίνουν έμφαση στο να προσδιορίσουν τα κατάλληλα και σχετικά υλικά και να χρησιμοποιήσουν καλές διδακτικές στρατηγικές ώστε να ενθαρρύνουν τα παιδιά στο να μάθουν, οι κονστρακτιονιστές πηγαίνουν ένα βήμα πιο πέρα και επιδιώκουν να δημιουργήσουν περιβάλλοντα όπου τα παιδιά παίζουν και χειρίζονται αντικείμενα και μπορούν συνεπώς να αναπτύσσουν νέους συλλογισμούς με φυσικό τρόπο και πέρα από την καθιερωμένη εκπαίδευση. Ο Papert πιστεύει ότι το παιδί διαθέτει δυο ισχυρά μέσα δράσης, τη σκέψη και το σώμα, τα οποία και χρησιμοποιεί ταυτόχρονα. Η γλώσσα όμως, που είναι μετάφραση της σκέψης, του επιτρέπει να δρα για αυτόν το λόγο, ο Papert θέλησε να δημιουργήσει μια παιδαγωγική γλώσσα με την οποία θα ήταν δυνατόν να κατανοήσουμε τις νοητικές διαδικασίες του παιδιού. Κάτω από αυτό το πρίσμα, η γλώσσα Logo έχει ως στόχο να επιτρέψει στο παιδί να επιδράσει στον εξωτερικό κόσμο βασιζόμενο στα δικά του μοντέλα σκέψης. Τα υλικά τμήματα της Logo πρέπει να είναι «ουδέτερα» ώστε να μην εισαγάγουν στην παιδική σκέψη συλλογισμούς συνδεδεμένους με την τεχνολογία δηλαδή να συνιστούν έναν υπάκουο υλικό «μικρόκοσμο». Σύμφωνα με τον Papert, θέτοντας το μαθητή μπροστά σε καταστάσεις δημιουργημένες στο κατάλληλο προγραμματιστικό περιβάλλον, βάζει στα χέρια του νέα νοητικά εργαλεία και μεταβάλλει τη μάθηση από εξαναγκασμό σε αντικείμενο ανακάλυψης και ενθουσιασμού (Ράπτης, Ράπτη 2007, Σολομωνίδου 2006, Κόμης 2004). Τα τελευταία χρόνια ο Papert και οι συνεργάτες του έχουν διευρύνει την προσέγγιση της εκπαιδευτικής χρήσης των υπολογιστών στη γενικότερη ιδέα ότι οι άνθρωποι μαθαίνουν τα περισσότερα πράγματα καλύτερα μέσω της δόμησης προγραμμάτων υπολογιστών, παιχνιδιών με υπολογιστές ή συνθέσεων πολυμέσων παρά μέσω των παραδοσιακών μεθόδων της άμεσης διδασκαλίας της ύλης Κοινωνικοπολιτισμικές προσεγγίσεις (Sociocultural ) Η κύρια κριτική στις κλασικές εποικοδομιστικές προσεγγίσεις, τόσο σε αυτές που εδράζονται στην άμεση εφαρμογή της Πιαζετικής προσέγγισης, όσο και σε αυτές που ακολουθούν τον εποικοδομισμό του Papert (constructionism) προέρχεται από τη σκοπιά αυτών που δίνουν έμφαση στο πολιτισμικό και κοινωνικό πλαίσιο ανάδυσης των γνωστικών διεργασιών. Οι απόψεις αυτές εντάσσονται στην κοινωνικοπολιτισμική θεώρηση της μάθησης, η οποία βασίζεται κυρίως στη σοβιετική ψυχολογική σχολή (Vygotsky, 1962, Leontiev, 1978, Luria, 1978) Τα τελευταία χρόνια, λοιπόν, γίνεται όλο και πιο ισχυρή η πεποίθηση ότι η γνώση οικοδομείται σε κοινωνικό επίπεδο. Τόσο στο πλαίσιο των κοινωνικοπολιτισμικών (Vygotsky, 1978) όσο και στο πλαίσιο των κοινωνικογνωστικών (Doise & Mugny, 1981) θεωριών μάθησης η οικοδόμηση των γνώσεων λαμβάνει χώρα σε συνεργατικά περιβάλλοντα μάθησης και οικοδομείται αφενός διαμέσου 19

20 συζητήσεων ανάμεσα σε άτομα ή ομάδες που εμπερικλείουν τη δημιουργία και κατανόηση της επικοινωνίας και αφετέρου την από κοινού υλοποίηση δραστηριοτήτων. Η ατομική μάθηση και οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις δεν είναι παρά διαφορετικές πτυχές του ίδιου φαινομένου (Kaptelinin & Cole, 1997, Παπαμιχαήλ, 1988). Δηλαδή γίνεται αποδεκτό ότι δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την κοινωνική φύση της μάθησης όταν μελετάμε δραστηριότητες υποκειμένων που συνεργάζονται για την υλοποίηση ενός έργου ή την επίλυση ενός προβλήματος. Ο κοινωνικός εποικοδομισμός, όπως αλλιώς ονομάζονται οι θεωρίες αυτές, διαφοροποιείται από τον κλασικό εποικοδομισμό κυρίως στο επίπεδο της κοινωνικής αλληλεπίδρασης, θεωρώντας πως οι γνώσεις δομούνται μέσω των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των ατόμων, όπως επίσης ότι και οι ίδιες οι γνώσεις είναι κοινωνικά καθορισμένες μέσα από κώδικες. Είναι μια προσέγγιση για τη μάθηση κατά την οποία οι μαθητές μαθαίνουν έννοιες ή οικοδομούν νοήματα γύρω από ιδέες μέσω των αλληλεπιδράσεών τους και των ερμηνειών του κόσμου τους στις οποίες συμπεριλαμβάνονται και ουσιαστικές αλληλεπιδράσεις με τους άλλους (Lave & Wenger, 1991). Τα χαρακτηριστικά της προσέγγισης αυτής είναι: Η ενεργός γνωστική οικοδόμηση που συντελεί στην εκ βάθους κατανόηση. Η εγκαθιδρυμένη μάθηση (situated cognition) που λαμβάνει χώρα σε συγκεκριμένο πλαίσιο με αυτόνομη δραστηριότητα και κοινωνική και νοητική υποστήριξη. Η κοινότητα, μέσα από την οποία λαμβάνει χώρα η μάθηση, συντελεί στη διάχυση της κουλτούρας και των πρακτικών της. Η συνομιλία (discourse) που καθιστά εφικτή τη συμμετοχή και τη διαπραγμάτευση στο πλαίσιο της κοινότητας Η θεωρία του L. S. Vygotsky Η κοινωνικοπολιτισμική προσέγγιση που οριοθετείται από τις θέσεις του Λευκορώσου ψυχολόγου L.Vygotsky ( ) διαφοροποιείται από την κλασσική κοινωνικογνωστική προσέγγιση (Doise & Mugny, 1981). Ενώ η θεωρία του Vygotsky εστιάζει την προσοχή της στην αιτιακή σχέση ανάμεσα στην κοινωνική αλληλεπίδραση και την ατομική γνωστική αλλαγή, η θεωρία της κοινωνικογνωστικής προσέγγισης μελετά την ατομική εξέλιξη στο πλαίσιο της κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Στην κοινωνικοπολιτισμική προσέγγιση της νόησης, βασική παραδοχή είναι ότι όταν ένα άτομο συμμετέχει σε ένα κοινωνικό σύστημα, η κουλτούρα αυτού του συστήματος και τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται για επικοινωνία, και κυρίως η γλώσσα, διαμορφώνουν τη γνωστικότητά του και συνιστούν πηγή της μάθησης και της εξέλιξής του (Dillenbourg, 1996). Σύμφωνα με τον Vygotsky: Γλώσσα και κουλτούρα είναι τα πλαίσια διαμέσου των οποίων η ανθρώπινη εμπειρία επικοινωνεί και κατανοεί την πραγματικότητα. H θεωρία αυτή είναι μια θεωρία ενταγμένη στο επιστημονικό παράδειγμα του εποικοδομισμού, που σημαίνει ότι και σε αυτή, οι γνώσεις θεωρείται ότι χτίζονται προοδευτικά και ότι αντί της μιας και μοναδικής έγκυρης γνώσης του θετικιστικού παραδείγματος, υπάρχουν οι αναπαραστάσεις των αντικειμένων στην ανθρώπινη νόηση. 20

21 Για το Vygotsky γνωστική ανάπτυξη είναι η μετατροπή των κοινωνικών σχέσεων σε νοητικές λειτουργίες η οποία και συντελείται μέσω της επικοινωνίας που λαμβάνει χώρα με τη διαμεσολάβηση των σημάτων που δεν είναι τίποτε άλλο από πολιτισμικά εργαλεία. Ακολουθεί δε η εσωτερίκευση, που είναι η οικειοποίηση ορισμένων νοημάτων, δηλαδή η ατομική πρόσληψη του κοινωνικού γεγονότος, που ακολουθείται από μετασχηματισμό της νοητικής διαδικασίας και τελικά του ίδιου του ατόμου. Η σοβιετική ψυχολογική σχολή (Vygotsky, 1962, Leontiev, 1978, Luria, 1978) εστιάζει το ενδιαφέρον της στην επικοινωνιακή και πολιτισμική διάσταση της μάθησης. Σ αυτό το πλαίσιο η ανάπτυξη της νόησης είναι διαδικασία κοινωνικής αλληλεπίδρασης στην οποία κυρίαρχο ρόλο παίζει η γλώσσα. Το παιδί στη διαδικασία αυτή, δεν είναι παθητικός δέκτης, αλλά δρών υποκείμενο που με τις πράξεις του διαμορφώνει τη γνωστική του πραγματικότητα. Αυτός που μαθαίνει είναι πρόσωπο που διαθέτει κοινωνικά κίνητρα. Συνεπώς, η νοητική ανάπτυξη είναι μια διαδικασία αδιάρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορικοκοινωνική διάσταση και το πολιτισμικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο συντελείται. Πολύ σημαντική στη θεωρία της γνωστικής ανάπτυξης του Vygotsky είναι η έννοια της Ζώνης Επικείμενης Ανάπτυξης - ΖΕΑ (Zone of Proximal Development - ZPD), της οποίας βασικός άξονας είναι η κρίσιμη για την ανάπτυξη διαμεσολαβητική λειτουργία του περιβάλλοντος και των ατόμων που προσφέρουν στο παιδί βοήθεια για την ανάπτυξή του αυτή. Συνοπτικά, ΖΕΑ είναι η απόσταση μεταξύ του επίπεδου ανάπτυξης στο οποίο το παιδί βρίσκεται σε μια γνωστική περιοχή - αυτών που το παιδί μπορεί να επιτύχει από μόνο του - και του επιπέδου που το παιδί μπορεί να φτάσει αν βοηθηθεί από κάποιους πιο έμπειρους ενήλικους ή συνομήλικους. Κάθε παιδί, ανάλογα με το επίπεδο στο οποίο βρίσκεται είναι ικανό να επιτύχει κάποια πράγματα από μόνο του, κατά τη διαδικασία της επίλυσης προβλημάτων. Μπορώντας όμως εν δυνάμει να επιτύχει ένα ανώτερο επίπεδο, διαθέτοντας αυτή τη ΖΕΑ, θα προχωρήσει παραπάνω, αν βοηθηθεί γνωστικά από κάποιους, ενήλικες ή συνομήλικούς του και θα εσωτερικεύσει τα αντίστοιχα νοήματα. Τότε και η ΖΕΑ θα μετακινηθεί προς επόμενες περιοχές. Μία άλλη σημαντική στη θεωρία του Vygotsky είναι αυτή του Πλαισίου Στήριξης (scaffolding) (Ράπτης, Ράπτη 2007) ή πλαισίου στηρίγματος (Κόμης 2004) Η έννοια αυτή περιέχει όλα αυτά τα οποία ο εκπαιδευτικός προσφέρει στο μαθητή για να το στηρίξει και να τον οπλίσει με τρόπο τέτοιο που αυτός να καταστεί ικανός να προχωρήσει με σιγουριά πέρα από το σημείο στο οποίο βρίσκεται. Ο δάσκαλος λοιπόν δεν είναι αυτός που απλά παρέχει στο μαθητή πλούσιο μαθησιακό περιβάλλον βοηθώντας τον να αυτοαναπτυχθεί (Piaget), αλλά ενεργός διαμεσολαβητής των κοινωνικών και πολιτισμικών νοημάτων που διαπραγματεύεται με το μαθητή του και τον βοηθά να εσωτερικεύσει όλα αυτά που τον βοηθούν να αναπτυχθεί. (Ράπτης, Ράπτη 2007) Οι κοινωνικοπολιτισμικές θεωρίες, μετατοπίζοντας την έμφαση από το περιεχόμενο και τις λειτουργίες του ίδιου του μαθησιακού συστήματος προς την ανάγκη για υποστήριξη και ανάπτυξη κοινωνικών αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στα υποκείμενα που μαθαίνουν ή διδάσκουν, καθώς και στη διαπραγμάτευση μέσω της γλώσσας, του περιεχομένου της γνώσης και της μάθησης έφεραν στο προσκήνιο τη συνεργατική μάθηση. 21