ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΑΝ ΡΕΑΣ ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΟΝΙ ΑΡΗ Επί πτυχίω Α.Μ : Τηλ :

2 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4 1. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ 5 2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 6 3. ΥΠΑΡΧΕΙ ΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ; 7 Α. ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ: 7 Β. ΑΝΕΚΤΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ 9 Γ. ΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΟ ΘΑΝΑΤΟ 9 4. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ ΗΜΟΣΙΟ ΣΥΜΦΕΡΟΝ ΚΑΙ ΧΡΗΣΤΑ ΗΘΗ ΠΟΙΝΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ ΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΥΠΕΡ ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ 22 Α. ΙΕΘΝΕΣ ΙΚΑΙΟ 23 Β. ΑΛΛΟ ΑΠΟ ΙΚΑΙΟ-ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ 25 ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΚΑΙ ΙΡΛΑΝ ΙΑ 25 ΟΛΛΑΝ ΙΑ ΚΑΙ ΒΕΛΓΙΟ 26 ΓΑΛΛΙΑ 27 ΓΕΡΜΑΝΙΑ 28 ΗΝΩΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ 29 ΚΑΝΑ ΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ Η ΑΠΟΨΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ 34 Α. ΕΡΕΥΝΑ ΠΕΡΙ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α: 34 Β. ΕΡΕΥΝΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ 35

3 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΛΗΜΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ ΣΤΟ ΙΑ ΙΚΤΥΟ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ 42

4 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι Αρχαίοι Έλληνες εύχονταν «ευ θανείν», (ευτυχή και ήπιο θάνατο), οι Αρµατολοί και Κλέφτες «Καλό βόλι» δηλαδή καίριο πλήγµα για να µην πέσουν στα χέρια του εχθρού αλλά και ευχή του Χριστιανισµού είναι «Χριστιανά τα τέλη της ζωής υµών, ανώδυνα και ανεπαίσχυντα» 1. Η ευθανασία αποτελεί από τα πιο ακανθώδη θέµατα, πολλαπλού ενδιαφέροντος. Από αρχαιοτάτων χρόνων το τέλος της ζωής υπήρξε αντικείµενο φιλοσοφικής αναζήτησης και σήµερα η ευθανασία ως βίαιη διακοπή της, αφορά άµεσα το νοµικό κόσµο του συνταγµατικού και ποινικού δικαίου, διχάζει την ιατρική κοινότητα παγκοσµίως και είναι έννοια ολοσχερώς αντίθετη µε τις αρχές του Χριστιανισµού. Σχετικά έχουν υποστηριχθεί αντίθετες γνώµες, καίρια επιχειρήµατα και βάσιµες ανησυχίες. Σηµείο αφετηρίας θα πρέπει να αποτελέσει το άρθρο 5 του Συντάγµατος, το οποίο προβλέπει το θεµελιώδες δικαίωµα κάθε ανθρώπου να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του (παρ. 1), και κατοχυρώνει πανηγυρικά την ανθρώπινη αξία και αξιοπρέπεια (παρ. 2), προστατεύοντας ωστόσο ρητά το δικαίωµα στη ζωή, και όχι στο θάνατο 2. Η ίδια η επικαιρότητα καθώς και η ανοµοιόµορφη αντιµετώπιση από τα Κράτη αποδεικνύουν το κρίσιµο του θέµατος σήµερα, που η βιοιατρική εξελίσσεται ραγδαία και θέτει σηµαντικά διλήµµατα και το αίτηµα της κοινωνίας για ποιότητα ζωής είναι έντονο. Στο παρόν εξετάζεται η ευθανασία από σκοπιά συνταγµατικού δικαίου, µε αναφορές ωστόσο στο ποινικό και στο ιατρικό δίκαιο. Γίνεται αναφορά στην αντιµετώπιση της από την Εκκλησία και την κοινωνία, γίνεται σύγκριση ελληνικού και αλλοδαπού δικαίου και παρατίθενται συνοπτικά παραδείγµατα ξένης νοµολογίας που έχουν απασχολήσει την κοινή γνώµη διεθνώς. 1 Η ευθανασία ( ηµοσιεύµατα του Ελληνικού Τµήµατος της ιεθνούς Εταιρείας Κοινωνικής Άµυνας µε ανθρωπιστική,αντεγκληµατική πολιτική) 2 Π.. αγτόγλου. Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα Α.2005, σελ. 237

5 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ Ο όρος ευθανασία καθιερώθηκε το 1620 από τον Άγγλο φιλόσοφο Βάκων, ως σύντµηση της προθανάτιας αγωνίας και βιολογικής οδύνης ανθρώπου που αργοπεθαίνει, µε πράξη τρίτου που κατατείνει σ αυτό 3. Τον όρο ευθανασία χρησιµοποιούσαν και οι Αρχαίοι Έλληνες, αποδίδοντας όµως άλλο νόηµα, τον καλό θάνατο χωρίς πόνο και ταλαιπωρία (ευ θανείν) και όχι το σηµερινό, µη έχοντας υπόψιν τους ασθένειες όπως το AIDS ή ο καρκίνος, αλλά κυρίως την εξαθλίωση που επιφέρει το γήρας. Εννοιολογικά στοιχεία του όρου αποτελούν: 4 η επίµονη επιθυµία του ασθενή να δοθεί τέρµα στη ζωή του η πνευµατική ικανότητα και διαύγεια που τον καθιστά ικανό να εκφράζει πραγµατική, συνειδητή βούληση. Πράγµατι, εικαζόµενη συναίνεση του ασθενούς θα ήταν προβληµατική δεύτερο άτοµο το οποίο θα επιφέρει τη θανάτωση πρόθεση του δράστη για θανάτωση του πάσχοντος µε κίνητρα καθαρά ανθρωπιστικά η κατάσταση του ασθενούς να περιγράφεται ως ανίατη 5, όπως ο ποινικός κώδικας προϋποθέτει. Απαιτείται βεβαιότητα για τον επερχόµενο θάνατο και επώδυνη διαδροµή-όπως λέγεται, µε την ευθανασία σκοτώνεται ο πόνος και όχι ο ασθενής. Σε µία κατάσταση δηλαδή µη επώδυνη, όπως η τετραπληγία ή το κώµα, η ευθανασία θα βρίσκεται όχι στον πυρήνα αλλά στην περιφέρεια του ορισµού και του πνεύµατος της ευθανασίας τέλος, ο τρόπος της θανάτωσης θα πρέπει να είναι ανώδυνος 6, να εξασφαλίζει την αξιοπρέπεια του ασθενή και να επιφέρει άµεσα το τέλος. Π.χ. ένεση µε θανατηφόρα ουσία, αποσύνδεση από µηχανήµατα υποστήριξης. Συνεπώς ως ορισµός της ευθανασίας µπορεί να δοθεί: 3 Η ευθανασία ( ηµοσιεύµατα του Ελληνικού Τµήµατος της ιεθνούς Εταιρείας Κοινωνικής Άµυνας µε ανθρωπιστική,αντεγκληµατική πολιτική) 4 Η ευθανασία απέναντι στη σύγχρονη βιοηθική, Πρωτοπαπαδάκης Ευάγγελος, 2003, σελ , Το πρόβληµα της ευθανασίας, Ευαγγέλου Ιάσων, Η ευθανασία απέναντι στη σύγχρονη βιοηθική, Πρωτοπαπαδάκης Ευάγγελος, 2003, σελ , οµοίως Αντ. Κουτσελίνης, Ιατρική ευθύνη Γενικά και Ειδικά Θέµατα ιατρικής αµέλειας και ιατρικής ευθύνης 6 Βλ. υποσηµειώσεις 4, 5

6 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc Η ανώδυνη θανάτωση ασθενούς που πάσχει από ανίατη και επώδυνη ασθένεια, από δεύτερο πρόσωπο που ενεργεί από οίκτο και αισθήµατα αγάπης εν όψει βέβαιου και επικείµενου θανάτου και κατόπιν επίµονου αιτήµατος του ασθενούς 7, ή πιο λακωνικά κατά τον Ανδρουλάκη 8 : η σύντµηση της επιθανάτιου αγωνίας ενός επωδύνως θνήσκοντος. 2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ 9 Στην αρχαία Σπάρτη, η σηµερινή ευγονική ευθανασία ήταν θεσµός της πόλης-κράτους. Βρέφη που έφεραν δυσµορφίες ή ανεπάρκειες αφήνονταν σε έρηµες τοποθεσίες, προκειµένου να πεθάνουν από έλλειψη φροντίδας, ώστε να µη ζήσουν επώδυνη ζωή, αφού αν δεν ήταν υγιή και γερά δε θα αποκτούσαν την ιδιότητα του Σπαρτιάτη και κλήρο. Ο Πλάτων, στη Πολιτεία προτείνει την ευθανασία των επιβλαβών για χάρη των υπολοίπων, αντιδρώντας στην ανούσια παράταση της ζωής. Στο Μεσαίωνα, το τέλος της ζωής αποτελούσε αποκλειστικά έργο του Θεού. Συνεπώς, η ευθανασία, όπως και η αυτοκτονία δε µπορούσε παρά να ήταν καταδικαστέες. Στα τέλη περίπου της εποχής αυτής, εµφανίστηκαν ο Francis Bacon και λίγο αργότερα ο Γεώργιος Γεµιστός Πλήθων, οι οποίοι εξέφρασαν απόψεις ριζοσπαστικές για τα δεδοµένα της εποχής εκείνης, στηρίζοντας την ευθανασία ως ανακούφιση από την αθλιότητα. Στη ναζιστική Γερµανία, το 1920 οι Alfred Hoche καθηγητής Ψυχιατρικής και ο Karl Binding, υποστήριξαν την υποβοήθηση προς το θάνατο από γιατρούς, σε άτοµα που υπέφεραν από επώδυνο πρόβληµα, αλλά και χωρίς τη συναίνεσή τους σε άτοµα µε σοβαρές αναπηρίες, διανοητική καθυστέρηση που δε µπορούσαν να προσφέρουν τίποτα στο κοινωνικό σύνολο και αποτελούσαν µόνο οικονοµικό βάρος για την κοινωνία. Το χιτλερικό διάταγµα της προέβλεπε την υποχρέωση θανάτωσης των ατόµων των οποίων η ζωή θεωρήθηκε ανάξια να τη ζει κανείς. Έτσι, η ευθανασία υπό αυτή την έννοια, αποτέλεσε στη Γερµανία πάγια τακτική για την εποχή εκείνη, µε απώτερα αποτελέσµατα τη γενοκτονία των Εβραίων και όλα τα εγκλήµατα κατά της ανθρωπότητας που διέπραξαν οι Γερµανοί. Όταν µάλιστα αρκετά 7 Η ευθανασία απέναντι στη σύγχρονη βιοηθική, Πρωτοπαπαδάκης Ευάγγελος, 2003, σελ Ποινικόν ίκαιον, Ειδ. Μέρος, Ν. Ανδρουλάκης, Η ευθανασία απέναντι στη σύγχρονη βιοηθική, Πρωτοπαπαδάκης Ευάγγελος, 2003, σελ

7 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc χρόνια µετά το Β Παγκόσµιο πόλεµο, επανατέθηκε το ζήτηµα της ευθανασίας, οι συνειρµοί που προκαλούσε ήταν τόσο φρικιαστικοί που ο όρος αντικαταστάθηκε από τον «Sterbehilfe», δηλαδή βοήθεια κατά το θάνατο. Τα τελευταία 50 χρόνια, έχει βελτιωθεί σηµαντικά η ποιότητα ζωής λόγω της εξέλιξης της ιατρικής επιστήµης και αυτό έχει σαν συνέπεια την επιδίωξη ενός επίσης αξιοπρεπούς θανάτου. Η εµφάνιση του καρκίνου και ο επώδυνος θάνατος που συχνά προκαλεί, καθιστούν το ζήτηµα της ευθανασίας πιο επίκαιρο από ποτέ. Επιπλέον, µε την αποδοχή της άµβλωσης από την κοινωνία και τη νοµιµοποίησή της, έχει γίνει πλέον αποδεκτό πως όταν µία ζωή είναι ανεπιθύµητη, µπορεί να αφαιρείται ΥΠΑΡΧΕΙ ΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ; Α. ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ: Σύµφωνα µε το Σύνταγµά µας, «Όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαµβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιµής και της ελευθερίας τους, χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων. Εξαιρέσεις επιτρέπονται στις περιπτώσεις που προβλέπει το διεθνές δίκαιο.» (άρθρο 5 παρ. 2). Όπως φαίνεται, το δικαίωµα στη ζωή, έχει πανανθρώπινο χαρακτήρα και είναι δικαίωµα φυσικό και συµφυές προς τον άνθρωπο 11. Σύµφωνα µάλιστα µε το Ράικο 12, η αναγνώρισή του στο Σύνταγµα έχει χαρακτήρα όχι διαπλαστικό αλλά αναγνωριστικό, αφού το δικαίωµα του ανθρώπου στη ζωή είναι αυτονόητο καθώς αποτελεί προϋπόθεση για την άσκηση όλων των ατοµικών δικαιωµάτων. Είναι δικαίωµα που δεν υπόκειται σε αναστολή κατά το άρθρο 48 παρ. 1 Σ, και απόλυτο απορρίπτοντας κάθε αντίληψη για «ανάξια προς το ζειν» ζωή 13. Πρόκειται για αµυντικό ατοµικό δικαίωµα έναντι του Κράτους, αρνητικά, έχοντας το Κράτος υποχρέωση να απέχει από κάθε πράξη που θίγει τον πυρήνα του δικαιώµατος, και θετικά, ως υποχρέωση του Κράτους να προστατεύει το δικαίωµα των πολιτών στη ζωή, όπως επιβάλλει 10 Η ευθανασία απέναντι στη σύγχρονη βιοηθική, Πρωτοπαπαδάκης Ευάγγελος, 2003, σελ Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαιώµατα τοµ. Α, Π.. αγτόγλου, 2005, σελ Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, Α. Ράικος,, 1986, τοµ. Β, τεύχος Γ, 1986, σελ Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαιώµατα τοµ. Α, Π.. αγτόγλου, 2005, σελ. 236

8 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc άλλωστε και το άρθρο 25 παρ. 1. Σ. Το δικαίωµα της ζωής κατ άρθρο 5 παρ. 2, δεν αναπτύσσει ενέργεια µεταξύ των ιδιωτών (τριτενέργεια) 14, µπορούν όµως να επικαλούνται οι διατάξεις του ποινικού και ιδιωτικού δικαίου οι οποίες καλύπτουν µε νοµική επάρκεια τις προσβολές του εν λόγω δικαιώµατος. Θέµα τίθεται από κάποιους συγγραφείς κατά πόσον το δικαίωµα της ζωής, αποτελεί και υποχρέωση. Υποστηρίζεται σχετικά, πως το άτοµο δεν έχει δικαίωµα να παραιτηθεί από το δικαίωµά του αυτό και πως επειδή η έννοµη τάξη έχει συµφέρον να διατηρηθεί αυτό το αγαθό, µπορεί να εναντιωθεί στη βούληση του ατόµου. Συνάγεται λοιπόν από τον απόλυτο χαρακτήρα της συνταγµατικής προστασίας της ζωής και την αξία της, πως ο άνθρωπος ως εµπειρικό άτοµο έχει νοµική υποχρέωση προς το νοµικό εαυτό του, τους άλλους και το Κράτος -, να ζει, να µην καταστρέφει τη ζωή του 15. Σύµφωνα µε τον Ν. Ανδρουλάκη 16, «Ο άνθρωπος, όσο περίεργο και αν ηχή τούτο, έχει νοµικήν υποχρέωσιν να ζη!» και κατά τη διατύπωση του Μανωλεδάκη 17 «Και σε µια φιλελεύθερη κοινωνία ( και έννοµη τάξη) ο άνθρωπος έχει πάντως (απέναντι σ αυτή) υποχρέωση να ζει!». Σηµαντική για την Ελληνική έννοµη τάξη, είναι η πανηγυρική διακήρυξη του δικαιώµατος της ζωής στο άρθρο 2 παρ. 1 της Ευρωπαϊκής Σύµβασης για τα δικαιώµατα του ανθρώπου (ΕΣ Α), αν και δεν προσδιορίζονται τα όρια και ο πυρήνας του δικαιώµατος. Άλλα κείµενα νόµου που κατοχυρώνουν το δικαίωµα στη ζωή, είναι η Οικουµενική ιακήρυξη για τα δικαιώµατα του ανθρώπου (άρθρο 3), το ιεθνές Σύµφωνο των Ηνωµένων Εθνών για τα Ατοµικά και τα Πολιτικά ικαιώµατα (άρθρο 6 παρ. 1) και η ιακήρυξη των θεµελιωδών ικαιωµάτων και Ελευθεριών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 12/4/1989 (άρθρο 22). 14 Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαιώµατα τοµ. Α, Π.. αγτόγλου, 2005, σελ Η ευθανασία ως συνταγµατικό δικαίωµα του ασθενούς, Χρήστος Τσαιτουρίδης, τεύχ. 3/2002, ηµοσίευση : tosyntagma.ant-sakkoulas.gr 16 Ποινικόν ίκαιον, Ειδ. Μέρος, Ν. Ανδρουλάκης, 1974, σελ Υπάρχει δικαίωµα στο θάνατο;, Υπεράσπιση 1994, σελ. 526

9 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc Β. ΑΝΕΚΤΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ Η απόλυτη προστασία της ζωής κατά το άρθρο 5 παρ. 2 Σ., δε σηµαίνει πως δεν προβλέπονται περιορισµοί του δικαιώµατος από το ίδιο το Σύνταγµα και από την ΕΣ Α. Εξάλλου η άσκηση και αυτού του δικαιώµατος αναγνωρίζεται από την έννοµη τάξη υπό την αίρεση ότι δε θέτει σε αµφισβήτηση τη δική της ύπαρξη. Σηµαντικότερος περιορισµός είναι αυτός που θέτει έµµεσα το άρθρο 7 παρ. 3 Σ σχετικά µε την επιβολή θανατικής ποινής για κακουργήµατα σε καιρό πολέµου ή που σχετίζονται µε αυτόν. Επίσης το άρθρο 2 παρ. 1 της ΕΣ Α προβλέπει την ποινή της θανάτωσης επιβληθείσα υπό δικαστηρίου για αδίκηµα το οποίο τιµωρείται έτσι κατά το νόµο. Ωστόσο, το 6 ο Πρωτόκολλο της ΕΣ Α προβλέπει την κατάργησή της σε περίοδο ειρήνης και τη µη δυνατότητα επαναφοράς της, όπως και το ιεθνές Σύµφωνο περί των Ατοµικών και πολιτικών ικαιωµάτων των Ηνωµένων Εθνών στο άρθρο 6 παρ 2-6. Σε περίπτωση πολέµου, αν και το άρθρο 5 παρ. 2 Σ δεν αναστέλλεται κατά το 48 παρ. 1 Σ, δεν παρέχεται προστασία ούτε για τη ζωή του στρατευµένου αλλά ούτε και για τη ζωή του εχθρού, εξαίρεση που ερείδεται στη διάταξη του 4 παρ. 6 Σ αλλά και στο 15 παρ. 2 της ΕΣ Α ( παρέκκλιση σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης). Στην ΕΣ Α περιέχονται και άλλοι περιορισµοί ( άρθρο 2 παρ. 2): για την υπεράσπιση οποιουδήποτε προσώπου κατά παράνοµης βίας για την πραγµατοποίηση νόµιµης σύλληψης ή για παρεµπόδιση απόδρασης προσώπου νοµίµως κρατουµένου για την καταστολή σύµφωνα µε το νόµο, στάσεως ή ανταρσίας. Στη ζωή συναντώνται παραδείγµατα σύγκρουσης του δικαιώµατος της ζωής µε άλλα θεµελιώδη δικαιώµατα όπως της προσωπικής ελευθερίας (5 παρ. 3 Σ), της ανάπτυξης προσωπικότητας (5 παρ. 1 Σ), της προστασίας της ιδιωτικής ζωής ( 9 παρ. 1 Σ). Ζήτηµα του παρόντος αποτελεί κατά πόσο η ευθανασία µπορεί να αποτελέσει επιτρεπτό περιορισµό του δικαιώµατος. Γ. ΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΟ ΘΑΝΑΤΟ Το άρθρο 5 παρ. 2 Σ. δεν κατοχυρώνει το δικαίωµα στο θάνατο 18. Τέτοιο δικαίωµα µπορεί να θεµελιωθεί στην παρ. 1 του ιδίου άρθρου 19, το οποίο προστατεύει το δικαίωµα της ελεύθερης 18 Συνταγµατικά ικαιώµατα, τοµ. Γ, τευχ. Ι-ΙΙΙ, Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος, 2008, σελ Το δικαίωµα στη ζωή και στο θάνατο, Γ. Κατρούγκαλος, 1993

10 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc ανάπτυξης της προσωπικότητας. Το δικαίωµα αυτό, κατά το αµυντικό του περιεχόµενο, επιβάλλει το σεβασµό των επιλογών του ατόµου από το Κράτος, το Κράτος δηλαδή, πρέπει να απέχει από κάθε πράξη που προσβάλλει την αυτοδιάθεση του κάθε ατόµου, ακόµα και αν το άτοµο έχει επιλέξει να δώσει τέλος στη ζωή του. Ο αγτόγλου παρατηρεί, πως προστατεύονται η ζωή, η ψυχική και σωµατική ακεραιότητα κάθε συγκεκριµένου ανθρώπου, και πως αυτά τα έννοµα αγαθά υπάρχουν εφόσον το επιθυµεί ο εκάστοτε θιγόµενος άνθρωπος. Συνεπώς, η ελεύθερη και αναµφισβήτητη συναίνεση του παθόντος αίρει την αντισυνταγµατικότητα (αν και όχι κατ ανάγκη τον άδικο χαρακτήρα κατά τον ποινικό νόµο) της προσβολής του δικαιώµατος της ζωής σε περίπτωση ευθανασίας 20. Άρα, το άρθρο 5 παρ. 2 Σ. δε µπορεί να αποτελέσει εµπόδιο στην απόφαση κάποιου να τερµατίσει µόνος του τη ζωή του. Η αυτοπροσβολή δε µπορεί να αποκλεισθεί, αλλά δεν κατοχυρώνεται θετική υποχρέωση τρίτου, δηλαδή ετεροπροσβολή. Υπέρ του δικαιώµατος στο θάνατο, έχουν αναπτυχθεί κάποιες βιοηθικές θεωρίες τις οποίες και παραθέτουµε εν συντοµία: Θεωρία της ωφελιµότητας 21 : Σύµφωνα µε αυτή, είναι ηθικό ότι είναι ωφέλιµο, ο ανώφελος πόνος καθιστά τη ζωή την ίδια ανώφελη. Η αρετή και η φρόνηση επιβάλλουν τη φιλευσπλαχνία στον πάσχοντα από ανίατη και τελειωτική νόσο, και τη σύντµηση του χρόνου της αγωνίας του. Η επιχειρηµατολογία προς στήριξη της θεωρίας, αντλείται από την Αριστοτέλεια φιλοσοφία, τις απόψεις του Καντ και τις Ιπποκράτειες αρχές κατά την τελολογική τους ερµηνεία. Για τον ιπποκράτειο γιατρό ηθική πράξη είναι αυτή που είναι ιατρικά ωφέλιµη για τον ασθενή και όχι αυτή που παρατείνει το µαρτύριο. Θεωρία της αυτονοµίας 22 : Σύµφωνα µε αυτή τη θεωρία που βασίζεται στις αρχές του Καντ, είναι επιτρεπτή οποιαδήποτε µορφή επέµβασης στον άνθρωπο εφόσον έχει συνειδητά συναινέσει. Θεωρίες δικαιοσύνης και ισότητας 23 : Σύµφωνα µε αυτές, αναγνωρίζεται το δικαίωµα στο θάνατο και ιδίως στην 20 Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαιώµατα τοµ. Α, Π.. αγτόγλου, 2005, σελ Το δικαίωµα στην ευθανασία- αθανασία: ναι ή όχι στην ευθανασία;, Ανάργυρος Αναπλιώτης, 2003, σελ Το δικαίωµα στην ευθανασία- αθανασία: ναι ή όχι στην ευθανασία;, Ανάργυρος Αναπλιώτης, 2003, σελ Το δικαίωµα στην ευθανασία- αθανασία: ναι ή όχι στην ευθανασία;, Ανάργυρος Αναπλιώτης, 2003, σελ

11 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc αυτοκτονία, γιατί διαφορετικά παραβιάζεται η αρχή της δικαιοσύνης και της ισότητας αν σε κάποιον παρέχεται η δυνατότητα να διαθέσει τη ζωή του κατά το δοκούν, ανάλογα µε τις συνθήκες υπό τις οποίες βρίσκεται και σε άλλον όχι. 4. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ Η απόλυτη προστασία της ζωής κατά το άρθρο 5 παρ. 2 του Συντάγµατος, συγκρούεται µε το δικαίωµα της αυτοδιάθεσης στην περίπτωση της ευθανασίας. Πράγµατι, µέχρι που µπορεί να φτάσει το απόλυτο του δικαιώµατος στη ζωή; Ποιο νόηµα θα έχει η απόλυτη προστασία της, η τεχνητή ενδεχοµένως παράτασή της ή διατήρησή της, όταν ο φορέας του δικαιώµατος παραιτείται από αυτό το έννοµο αγαθό καθώς αποτελεί πλέον γι αυτόν βασανιστήριο; Τι θα πρέπει να συµβεί όταν ο ίδιος ο ασθενής δεν είναι σε θέση λόγω της κατάστασής του να δώσει τέρµα στη ζωή του και να βρει τη λύτρωση που αναζητά; Η συνέργεια σε αυτοκτονία αποτελεί ποινικό αδίκηµα κατά το άρθρο 301 Π.Κ. Γίνεται δεκτό από νοµικής απόψεως, ότι θάνατος επέρχεται όταν ο εγκέφαλος παύσει να λειτουργεί. Εάν λοιπόν, άλλα ζωτικά όργανα εξακολουθούν να βρίσκονται σε λειτουργία, έχει ο ιατρός την νοµική υποχρέωση να τα στηρίξει, µε κάθε µέσο που του παρέχει η επιστήµη του, έως την παύση λειτουργίας του εγκεφάλου; Από την απάντηση στο ερώτηµα αν µπορεί η ευθανασία να αποτελέσει ένα νόµιµο περιορισµό στο δικαίωµα της ζωής και τη νοµοθετική ρύθµιση του θέµατος, θα εξαρτηθεί το αξιόποινο ή µη του συµπράττοντος στη θανάτωση του πάσχοντος, συνήθως ιατρού. Αλλά και αντίστροφα, νοείται αναγκαστική (ως προς το συµπράττοντα) ευθανασία; ικαιούται ένα πρόσωπο να ζητήσει να επιβληθεί µε δικαστική απόφαση σε κάποιον να συνδράµει στην θανάτωσή του; Αλλά ακόµα και αν η ευθανασία γίνει αποδεκτή και προβλεφθεί νοµοθετικά, υπό ποίους όρους θα είναι επιτρεπτή και πώς θα εξασφαλίζεται η ασφάλεια, ώστε να αρθούν οι, δικαιολογηµένες καταρχήν, αµφιβολίες και φόβοι για καταστρατήγηση του νόµου; Πώς θα αντιµετωπισθεί νοµικά η περίπτωση των πασχόντων που είναι ανίκανοι για δικαιοπραξία, ώστε να δηλώσουν τη βούλησή τους; Αναµφίβολα, η ευθανασία µπορεί να αποτελέσει όπλο στα χέρια κακόβουλων που µπορούν να επωφεληθούν από τον εσπευσµένο θάνατο κάποιου. Το Κράτος έχει υποχρέωση να αποτρέψει τέτοιες συµπεριφορές,

12 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc προστατεύοντας το δικαίωµα στη ζωή κάποιου που δεν έχει παραιτηθεί από αυτό, δηµιουργώντας νοµοθετικό πλαίσιο τέτοιο ώστε να εξασφαλίζεται η πραγµατική βούληση του ασθενούς, και να µη χωρεί καταστρατήγηση του. Η απαγόρευση της ευθανασίας για κάποιους µπορεί να είναι βασανιστική και απάνθρωπη, µία όµως κακή νοµοθετική ρύθµιση µπορεί να αποτελέσει το ούρειο Ίππο για ποινικά κολάσιµους δράστες. Επιπλέον, δε θα πρέπει να παραβλέπεται πως πράξεις ευθανασίας δεν είναι ανύπαρκτες και οι περισσότερες από αυτές δεν καταλήγουν στα δελτία ειδήσεων, ούτε στις αίθουσες δικαστηρίων. 5. ΗΜΟΣΙΟ ΣΥΜΦΕΡΟΝ ΚΑΙ ΧΡΗΣΤΑ ΗΘΗ Κατά το άρθρο 2 παρ. 1, πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας είναι η προστασία της ανθρώπινης αξίας. Αυτό είναι το δηµόσιο συµφέρον που εξυπηρετείται και στο άρθρο 5 παρ. 2. Κανένα άλλο δηµόσιο συµφέρον λοιπόν δε µπορεί να επικρατήσει έναντι του υπέρτατου για την έννοµη τάξη µας, της ανθρώπινης αξίας. Ο πολίτης, δε µπορεί να είναι µέσο άσκησης κρατικής πολιτικής. Οι δηµογραφικές ανάγκες της χώρας µας, δε µπορούν να ισοπεδώσουν την ελευθερία του κάθε πολίτη να καθορίζει τα ζητήµατα που ανάγονται στην αποκλειστικά προσωπική βιοτική του σφαίρα, ακόµα και τις επιλογές που αφορούν το θάνατό του. Την ίδια άποψη ακολουθεί και το Supreme Court που κατά τη νοµολογία του, η ελευθερία του πολίτη να αυτοκαθορίζει τη ζωή του, υπερτερεί σε σχέση µε το συµφέρον του Κράτους για προστασία της ζωής και της υγείας των πολιτών του. Οµοίως, η δηµόσια υγεία, που ως έννοµο αγαθό προστατεύεται συνταγµατικά στο άρθρο 21 παρ. 3, δεν υπερτερεί έναντι επιλογών του ατόµου που αφορούν στον προσωπικό βιοτικό του χώρο. Κανείς δεν είναι υποχρεωµένος να είναι υγιής, εφόσον δε βλάπτει την υγεία των άλλων. Η δηµόσια υγεία δεν αποτελεί εξάλλου εµπόδιο στην ενασχόληση ενός ατόµου µε ένα ριψοκίνδυνο άθληµα ή εργασία. Ωστόσο, περιορισµοί όπως αυτοί που προβλέπονται στην ερµηνευτική δήλωση του άρθρου 5 Σ., είναι ανεκτοί και µάλιστα επιβεβληµένοι γιατί πράγµατι αφορούν στην προστασία από ασθένειες που σύµφωνα µε την επιστήµη, αναπόφευκτα εξαπλώνονται και έτσι προσβάλλεται και η υγεία αλλά και η προσωπικότητα των πολιτών που θα νοσήσουν.

13 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc Άλλοι περιορισµοί (που εξάλλου δεν αναφέρονται), δε µπορούν να γίνουν δεκτοί εφόσον αφορούν σε ζητήµατα που περιορίζονται στην προσωπική βιοτική σφαίρα του πολίτη, και καθόλου δεν επηρεάζουν την έννοµη τάξη µας. Σε ότι αφορά τα χρηστά ήθη, αυτά αποτελούν περιορισµό της αυτοκυριαρχίας κατά το άρθρο 5 παρ. 1 Σ. Πρέπει συνεπώς να εξεταστεί κατά πόσο η εκούσια επιλογή της ευθανασίας αντίκειται σε αυτά. Η ηθική µίας κοινωνίας, η οποία διαµορφώνει τα χρηστά ήθη, µεταβάλλεται συνεχώς και συνεπώς κριτήριο για το αν η ευθανασία αντίκειται σ αυτά δε µπορεί να αποτελέσει κάτι παγιωµένο όπως οι απόψεις της χριστιανικής ηθικής. Επίσης το ζητούµενο είναι όχι το απόλυτα ηθικό, αλλά αυτό που είναι χρηστό για το µέσο άνθρωπο. Στην κοινωνία της Αρχαίας Σπάρτης η ευγονική ευθανασία ήταν θεσµός αποδεκτός και συµβατός µε τα χρηστά ήθη της εποχής εκείνης. Σήµερα, η ιδέα της ευθανασίας σοκάρει περισσότερο για τους φόβους που προκαλεί σαν «παράθυρο στο θάνατο», σαν ευκαιρία για κάποιους να ξεφορτωθούν ανεπιθύµητους συγγενείς παρά ως επιθυµία ενός ταλαιπωρηµένου ανθρώπου, που αναπνέει χωρίς να ζει, για να πεθάνει. Από την αποδοχή της άµβλωσης και της αυτοκτονίας από την κοινωνία µας, µάλλον φαίνεται πως η ιδέα της ευθανασίας δεν είναι αποκρουστική ώστε να προσκρούει στα χρηστά ήθη, αλλά οι δικαιολογηµένοι αυτή τη στιγµή φόβοι µεγάλης µερίδας της κοινής γνώµης αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα για την αποδοχή της.

14 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc ΠΟΙΝΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ Το πρόβληµα της ευθανασίας είναι κοινωνικό, ηθικό, ιατρικό αλλά κατεξοχήν νοµικό πρόβληµα. Καθώς η ευθανασία συνίσταται σε σύντµηση της ζωής, τότε αυτή αποτελεί περίπτωση ανθρωποκτονίας 24. Το κρίσιµο ερώτηµα λοιπόν είναι το αξιόποινο ή µη του προσώπου που θα τελέσει αυτή την ιδιάζουσα περίπτωση ανθρωποκτονίας. Στην ελληνική επιστήµη υποστηρίχθηκε αρχικά πως αφού ο νοµοθέτης τιµωρεί µε το άρθρο 300 Π.Κ. την ανθρωποκτονία ακόµα και από οίκτο µετά από απαίτηση του παθόντα, ο οποίος πάσχει από ανίατη ασθένεια, τότε η ευθανασία θα πρέπει να είναι άδικη πράξη 25. Ωστόσο, το ζήτηµα της ευθανασίας τίθεται και όταν ο παθών δεν πάσχει από ανίατη ασθένεια ή όταν η απαίτησή του δεν είναι τόσο επίµονη και σπουδαία 26, ή όταν πεθαίνει επώδυνα, περιπτώσεις που δεν εµπίπτουν σε αυτή που το άρθρο 300 Π.Κ. ρυθµίζει. Στην ελληνική επιστήµη υποστηρίζεται επίσης 27 πως ο αρχικά άδικος χαρακτήρας της θανάτωσης, µπορεί να αρθεί εφόσον αποδεικνύεται πως η πράξη αυτή έγινε προς το συµφέρον του ίδιου του ασθενή ο οποίος πέθαινε και µάλιστα επώδυνα. Ο Ανδρουλάκης, έχει αντίθετη άποψη, σύµφωνα µε την οποία ο απόλυτος χαρακτήρας της προστασίας της ζωής, συγκρούεται µε το υποτιθέµενο συµφέρον του θανατοµένου. Υποστηρίζει όµως, πως ο γιατρός δεν έχει ιδιαίτερη νοµική υποχρέωση κατά το άρθρο 15 Π.Κ. να επέµβει, αλλά µπορεί να επιτρέψει τη φυσική πορεία επέλευσης του θανάτου εφόσον ο παθών ή οι συγγενείς του δεν αξίωσαν το αντίθετο 28. Θεωρεί λοιπόν πως η παθητική ευθανασία, σύµφωνα µε την ακόλουθη διάκριση, αυτή δηλαδή που συντελείται µε αποχή του γιατρού από οποιαδήποτε σωτήρια πράξη δεν είναι ποινικά κολάσιµη 29. Είναι προφανές πως µία λύση η οποία θα καλύπτει οµοιόµορφα όλες τις περιπτώσεις ευθανασίας, δεν είναι εφικτή, αλλά θα πρέπει να διακρίνουµε αναλόγως των συνθηκών υπό τις οποίες θανατώνεται ένας ασθενής. 24 Ποινικόν ίκαιον, Ειδ. Μέρος, Ν. Ανδρουλάκης, 1974, σελ Η κατ απαίτησιν ανθρωποκτονία, Γ. Κανάτσιος, Ποινικόν ίκαιον, Ειδ. Μέρος, Ν. Ανδρουλάκης, 1974, σελ Ποινικόν ίκαιον, Ν. Χωραφά, 1978 σελ. 215, Η ανθρωποκτονία εν συναινέσει κατά τον νέον Ποινικόν Κώδικα, Α. Κατσαντώνης, ΠΧρ 1956, σελ Ποινικόν ίκαιον, Ειδ. Μέρος, Ν. Ανδρουλάκης, 1974, σελ Ποινικόν ίκαιον, Ειδ. Μέρος, Ν. Ανδρουλάκης, 1974, σελ 27

15 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc ΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ Η διάκριση των µορφών συµπεριφοράς που συνιστούν ευθανασία έχει σηµαντική πρακτική χρησιµότητα όπως ήδη φάνηκε από τα παραπάνω. Κριτήριο για την κατηγοριοποίησή τους είναι οι πράξεις του ιατρού. Ο Bernard Gert επισηµαίνει πως οι διακρίσεις λανθασµένα εστιάζουν στο τι κάνει ή δεν κάνει ο γιατρός και πως δεν λαµβάνουν υπόψη επαρκώς τις αποφάσεις του ασθενούς, εάν πρόκειται για αίτηµα ή για άρνηση, ενώ η επεξήγηση των υποχρεώσεων του γιατρού απαιτεί τη χρήση της καθιερωµένης ιατρικής διάκρισης σε αιτήµατα και αρνήσεις 30. Κατά κυριολεξία ευθανασία : Ευθανασία που αποτελεί πράγµατι βοήθεια κατά το θάνατο, για τη µείωση των πόνων και δεν επιφέρει σύντµηση της ζωής. Επειδή δεν προκαλεί θάνατο άλλου προσώπου, δεν αποτελεί ανθρωποκτονία. Αποτελεί υποχρέωση του γιατρού απέναντι στον ασθενή του να λαµβάνει όλα τα απαραίτητα µέτρα ώστε αυτός να µην υποφέρει. Γεννιέται ωστόσο θέµα σωµατικής βλάβης το οποίο δεδοµένου του επικείµενου θανάτου δύσκολα µπορεί να δικαιολογηθεί µε τη σύγκρουση καθηκόντων ώστε να αρθεί ο άδικος χαρακτήρας της πράξης 31. Ευθεία ενεργητική ευθανασία: Ευθανασία που επιχειρείται µε λήψη µέτρων που επισπεύδουν το θάνατο ενός ατόµου. Εδώ εντάσσονται ενέργειες που είτε επιφέρουν αµέσως το θάνατο ή µειώνουν παροδικά τον πόνο, επιφέρουν όµως βέβαιο θάνατο. Έµµεση ενεργητική ευθανασία: Συντελείται όταν η καταπολέµηση των πόνων σε άτοµα που υποφέρουν από ανίατες θανατηφόρες ασθένειες, µπορεί να προκαλέσει ενδεχοµένως θάνατο, και το ενδεχόµενο αυτό γίνεται αποδεκτό. Παθητική ευθανασία: Συντελείται όταν ο ασθενής αφήνεται να πεθάνει, χωρίς να επιχειρηθεί πράξη που θα επιµηκύνει τη ζωή του. Ο γιατρός δηλαδή αναµένει τη φυσική πορεία των πραγµάτων, το θάνατο, χωρίς να επέµβει µε κάποιο µέσο που του παρέχει η επιστήµη του. Αποσύνδεση από µηχάνηµα τεχνητής διατήρησης στη ζωή: Η περίπτωση αυτή εντάσσεται στην προβληµατική της 30 Bioethics: A return to Fundamentals, B. Gert, C.Culver, K.D.Clouser 1997, σελ Εγκλήµατα κατά της ζωής, άρθρα ΠΚ, Ε. Συµεωνίδου Καστανίδου, 2001, σελ. 192

16 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc παθητικής ευθανασίας αν και προϋποθέτει θετική πράξη και όχι παράλειψη 32. Εν προκειµένω, ο ασθενής δεν υποφέρει αλλά η εκτίµηση του γιατρού για τη µαταιότητα της τεχνητής του υποστήριξης είναι που τον ωθεί στην ευθανασία µε αυτόν τον τρόπο που τελικά προσοµοιάζει µε την ευθεία ενεργητική ευθανασία 33. Ευθανασία νεογνών: Πρόκειται για θανάτωση «ελαττωµατικών» νεογνών, που γεννιούνται δηλαδή µε σοβαρές αναπηρίες ή εγκεφαλικές βλάβες, χωρίς ωστόσο να βρίσκονται απαραίτητα στα πρόθυρα του θανάτου. Αµφισβητείται κατά πόσο αυτή η µορφή θανάτωσης αποτελεί όντως ευθανασία, καθώς υποστηρίζεται πως εάν οι επιβαρύνσεις αυτές δεν οδηγούν στο θάνατο τότε συντελείται προσβολή της ζωής µε κριτήριο τις δηµιουργούµενες για την οικογένεια και τον κοινωνικό περίγυρο δυσκολίες ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ «Ου δώσω δε ουδέ φάρµακον ουδενί αιτηθείς θανάσιµον ουδέ υφηγήσοµαι συµβουλίην τοιήνδε», (Ο όρκος του Ιπποκράτη). Η ιατρική επιστήµη και η φαρµακολογία έχουν σηµειώσει τέτοια πρόοδο σήµερα, ώστε να γίνεται λόγος ακόµα και για ιατρικά θαύµατα. Με τη βοήθεια των ιατρικών µέσων µπορεί να παραταθεί η ζωή σε περιπτώσεις που η φυσική εξέλιξη των πραγµάτων θα οδηγούσε στο θάνατο. Είναι εύλογο λοιπόν το ερώτηµα αν ο ασθενής του 21 ου αιώνα είναι υποχρεωµένος από το Σ να δεχθεί µία τέτοια παράταση της ζωής του ακόµα και αν το υπόλοιπο της ζωής φαίνεται δυσοίωνο ή είναι ελεύθερος να αποφασίσει τον τερµατισµό της. Το θέµα αυτό περιπλέκεται µε την υποχρέωση ή µη του ιατρού να σώσει τη ζωή του ασθενούς του χρησιµοποιώντας τα σύγχρονα µέσα που του παρέχει η επιστήµη του. ικαιούται κάποιος να προκαλέσει ή να συµβάλλει στο θάνατο του πάσχοντα που βρίσκεται σε απελπιστική κατάσταση; Εγκλήµατα κατά της ζωής, άρθρα ΠΚ, Ε. Συµεωνίδου Καστανίδου, 2001, σελ Εγκλήµατα κατά της ζωής, άρθρα ΠΚ, Ε. Συµεωνίδου Καστανίδου, 2001, σελ Εγκλήµατα κατά της ζωής, άρθρα ΠΚ, Ε. Συµεωνίδου Καστανίδου, 2001, σελ Η απάντηση πρέπει να είναι όχι είτε το ζήτησε ο πάσχων είτε όχι, υποστηρίζει ο Κων. Χορταρέας, Αι ευθύναι των ιατρών και ιατρική νοµοθεσία, 1975, σελ. 87

17 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc Το αυξηµένο καθήκον του ιατρού το οποίο τον βαρύνει από τη στιγµή που θα αναλάβει τον ασθενή 36, τον υποχρεώνει, κατά τον Εser 37, να πράξει το καλύτερο δυνατό. Έτσι, υποστηρίζει ότι η παράλειψη ανακούφισης από τους πόνους µπορεί να αποτελέσει σωµατική βλάβη βάσει των άρθρων 223 και 13 του Γερµ. Ποινικού κώδικα 38. Ωστόσο, έχει νόηµα µία υποχρεωτική παράταση τη ζωής, η οποία µάλιστα µπορεί να είναι βασανιστική και επώδυνη, όταν ο ίδιος ο ασθενής και οι οικείοι του την απορρίπτουν; Αυτή η στάση απηχεί µε τα λόγια του Εser ως µια: «ενστικτώδης άµυνα έναντι µιας Ιατρικής που µε τη διαρκή τεχνολογική της εξέλιξη, έχει την τάση να υποβιβάζει διαρκώς τον ασθενή σε απλό αντικείµενο µιας εκ των προτέρων προγραµµατισµένης θεραπευτικής µηχανής». Στη ιακήρυξη της Βενετίας του 1983, η οποία αφορά στην τελειωτική ασθένεια, προβλέπεται η υποχρέωση του γιατρού να ανακουφίζει τον πάσχοντα κατά την περίοδο της τελειωτικής ασθένειας, αναστέλλοντας τη θεραπεία. Ο όρκος του Ιπποκράτη, δεσµεύει τους ιατρούς να µη δώσουν θανατηφόρο φάρµακο στο ασθενή ακόµα και αν τους ζητηθεί, και να µη δώσουν σε κανένα τέτοια συµβουλή, χωρίς όµως να αποκλείει την περίπτωση της παθητικής ευθανασίας 39, µε αποχή του ιατρού από τη σωτηρία του ασθενή. Στην ισχύουσα νοµοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης µε βάση τη σύµβαση του Οβιέδο του 1997 και τον Κώδικα Ιατρικής εοντολογίας καταδικάζεται η θεραπευτική αγωγή στις περιπτώσεις που ο ασθενής έχει περιέλθει σε κατάσταση «φυτού». Σηµαντική όµως είναι η αναθεώρηση του Κώδικα Ιατρικής εοντολογίας το 2005 (ν. 3418/2005),που το κρίσιµο για την περίπτωσή µας άρθρο ορίζει τα εξής: Άρθρο 29 παρ. 2: Ο ιατρός λαµβάνει υπόψη τις επιθυµίες που είχε εκφράσει ο ασθενής ακόµη και αν κατά το χρόνο της επέµβασης δεν είναι σε θέση να τις επαναλάβει. παρ. 3: Ο ιατρός οφείλει να γνωρίζει ότι η επιθυµία ενός ασθενούς να πεθάνει όταν αυτός βρίσκεται στο τελευταίο στάδιο, δε συνιστά 36 Ιατρικό καθήκον διατηρήσεως της ζωής και διακοπή θεραπείας, A. Eser,, Βασιλακοπούλου, 1985, σελ Ιατρικό καθήκον διατηρήσεως της ζωής και διακοπή θεραπείας, A. Eser,, Βασιλακοπούλου, 1985,σελ Ιατρικό καθήκον διατηρήσεως της ζωής και διακοπή θεραπείας, A. Eser,, Βασιλακοπούλου, 1985,σελ Ευθανασία, Κωνσταντινίδης Π., 2007, σελ. 8

18 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc νοµική δικαιολόγηση για τη διενέργεια πράξεων οι οποίες στοχεύουν στην επίσπευση του θανάτου. Το άρθρο αυτό, επισηµαίνει όπως και ο όρκος του Ιπποκράτη, ότι η παθητική ευθανασία δεν απαγορεύεται 40 καθώς και ότι η επιθυµία του ασθενή η οποία µπορεί να εκδηλωθεί σε προγενέστερο χρόνο, δε νοµιµοποιεί ενέργειες που στοχεύουν την επίσπευση του θανάτου, αλλά ενέργειες που διακόπτουν την τεχνητή παράταση της ζωής (εξ αντιδιαστολής) 41.Ο νέος κώδικας ακολουθεί µία παρηγορητική αγωγή όταν εξαντληθούν όλα τα ιατρικά θεραπευτικά περιθώρια 42. Όταν λοιπόν η δυσκολία και η σοβαρότητα µίας ασθένειας καθιστά τη θεραπεία ανώφελη, η υποχρέωση του ιατρού είναι απλώς να ανακουφίσει τον ασθενή µέχρι να έρθει το τέλος 43, και µε το σκεπτικό αυτό, η παθητική ευθανασία δεν αποκλείεται. Τον µη άδικο χαρακτήρα της παθητικής ευθανασίας, εφόσον δεν υπήρξε αντίθετη επιθυµία του ίδιου του ασθενούς και των οικείων του, υποστηρίζει και ο Ανδρουλάκης καθώς και η Συµεωνίδου-Καστανίδου 44. Σε ότι αφορά την περίπτωση της ενεργητικής ευθανασίας, η απάντηση δε φαίνεται να είναι η ίδια. Είναι µάλλον σαφές πως η περίπτωση της αυθαίρετης ευθανασίας 45,παρά τη βούληση του ασθενή, αποτελεί ανθρωποκτονία του 299 Π.Κ. και η ίδια απάντηση δίνεται από ποινικολόγους για την ενεργητική ευθανασία γενικώς 46. Η αυξηµένη δόση αναλγητικών, αν επιφέρει επιτάχυνση του θανάτου και αποδειχτεί αιτιώδης σύνδεσµος 47 µεταξύ της χορήγησης των ουσιών αυτών και της σύντµησης της ζωής, µπορεί να κρύβει ενδεχόµενο δόλο. Έχει υποστηριχθεί σε κάποιες περιπτώσεις, για δικαιολόγηση της ενεργητικής ευθανασίας, κατάσταση ανάγκης η οποία πρέπει να οδηγήσει σε στάθµιση συµφερόντων: από τη µία ο χαρακτήρας της ζωής είναι απόλυτος, αλλά από την άλλη µπορεί η αξίωση προστασίας της ζωής να είναι απάνθρωπη αν ο συγκεκριµένος άνθρωπος υποφέρει από τους πόνους του 48. Σύµφωνα µε τα παραπάνω, εάν η βοήθεια του γιατρού στην επέλευση του θανάτου, συνίσταται σε πράξη που δεν επιφέρει σύντµηση της ζωής του τότε η πράξη δεν είναι άδικη. Η περίπτωση 40 Ευθανασία, Κωνσταντινίδης Π., 2007, σελ Ευθανασία, Κωνσταντινίδης Π., 2007, σελ Ευθανασία, δηµοσιεύµατα ιατρικού δικαίου και βιοηθικής, 2007, σελ , (Τάκης Βιδάλης) 43 Ευθανασία, δηµοσιεύµατα ιατρικού δικαίου και βιοηθικής, 2007, σελ , (Τάκης Βιδάλης) 44 Ποινικόν ίκαιον, Ειδ. Μέρος, Ν. Ανδρουλάκης, 1974, σελ 27, -Εγκλήµατα κατά της ζωής, άρθρα ΠΚ, Ε. Συµεωνίδου Καστανίδου, 2001, σελ Ευθανασία, Κωνσταντινίδης Π., 2007, σελ 8 46 Ποινικόν ίκαιον, Ειδ. Μέρος, Ν. Ανδρουλάκης, 1974, σελ 27 - Εγκλήµατα κατά της ζωής, άρθρα ΠΚ, Ε. Συµεωνίδου Καστανίδου, 2001, σελ Κατά τον Ανδρουλάκη εν αµφιβολία ο πράξας δεν θανάτωσε (in dubio pro reo) 48 Ιατρική Ευθύνη και δεοντολογία : πρώτοι προβληµατισµοί, Αρ. Χαραλαµπάκης, 1993 σελ. 31

19 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc της έµµεσης ευθανασίας µε χορήγηση αναλγητικών, όπως και η εγκατάλειψη του ασθενούς κατ απαίτησή του και η αποχή του ιατρού από τη λήψη µέτρων για να παραταθεί η ζωή του εάν ο παθών έχει χάσει αµετάκλητα τις αισθήσεις του, δεν θεωρούνται άδικες πράξεις που επισύρουν ευθύνη του γιατρού, καθώς η παράλειψη αν και από πλευράς ποινικού δικαίου εξισώνεται µε την ενέργεια, ενέχει στη συγκεκριµένη περίπτωση µειωµένη εγκληµατική απαξία 49. Ο ιατρός, σε περίπτωση που παραβεί τις υποχρεώσεις του και τελέσει ανεπίτρεπτη ευθανασία, θα ευθύνεται όχι µόνο ποινικά αλλά και αστικά κατά τα άρθρα Α.Κ. (περί αδικοπραξιών), καθώς και πειθαρχικά. Αξίζει τέλος να σηµειωθεί, πως πολλοί γιατροί έχουν παραδεχτεί δηµόσια πως έχουν παράσχει ευθανασία σε περιπτώσεις που ο ασθενής τους πέθαινε από αβάσταχτους πόνους. Κάποιοι από αυτούς δεν αντιµετώπισαν ποινικές ευθύνες, και άλλοι καταδικάστηκαν για τις πράξεις τους. ιάσηµη είναι η περίπτωση του Dr Death, παθολόγου από το Μίσιγκαν, ο οποίος έχει βοηθήσει τουλάχιστον 71 ανθρώπους να αυτοκτονήσουν και καταδικάστηκε γι αυτό από το Ανώτατο ικαστήριο των Η.Π.Α. τον Ιανουάριο του Ο ίδιος δηλώνει πως η δουλειά του είναι ανθρωπιστική, η παθόλυση, όπως αρέσκεται να λέει την ευθανασία, είναι διαδικασία λυτρωτική για τον ασθενή, µε τον οποίο συνηθίζει να περνά τις τελευταίες ώρες δειπνώντας και κουβεντιάζοντας. 9. Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ Η θέση της εκκλησίας µας για την ευθανασία είναι ανάλογη µε αυτή απέναντι στην αυτοκτονία και την άµβλωση. Αυτή η κατηγορηµατική άρνηση προκύπτει από µία συγκεκριµένη θεολογική λογική. Σύµφωνα µε την ορθόδοξη Εκκλησία µας, ο Θεός είναι ο ηµιουργός και αυτός διαθέτει τη ζωή και το θάνατο. Κάθε ανθρώπινη παρέµβαση στη ζωή, στην αρχή ή στο τέλος της συνιστά αναστολή του ίδιου του έργου του Θεού και στρέφεται τόσο εναντίον Του, όσο και εναντίον της ίδιας της ζωής 50. Αυτή η 49 Ιατρική Ευθύνη και δεοντολογία : πρώτοι προβληµατισµοί, Αρ. Χαραλαµπάκης, 1993 σελ Ευθανασία ή αθανασία;

20 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc αντίληψη του Θεού ως πρωταρχική πηγή της ζωής, υποστηρίζεται από όλες τις µονοθεϊστικές θρησκείες (χριστιανισµός, ιουδαϊσµός, µουσουλµανισµός). Η Εκκλησία λοιπόν, είναι αντίθετη γιατί η ίδια ενδιαφέρεται να δώσει στον άνθρωπο ζωή πριν και µετά το θάνατο. εν απορρίπτει τον καλό θάνατο, αλλά αντίθετα τον εύχεται: «Χριστιανικά τα τέλη της ζωής ηµών ανώδυνα, ανεπαίσχυντα, ειρηνικά και καλήν απολογία την επί του φοβερού βήµατος του Χριστού». Η Εκκλησία εκτός από τον οσιακό και ανώδυνο θάνατο, τιµά και τον µαρτυρικό και επώδυνο, όχι µόνο όταν οφείλεται σε οµολογία του Χριστού αλλά και όταν επέρχεται από αρρώστιες και δοκιµασίες που ο άνθρωπος υποµένει µε ελπίδα και πίστη στο Θεό. Για τη θρησκεία µας, ο πόνος είναι πολύ εποικοδοµητικός για την ψυχή και τη σωτηρίας της, και θεωρείται ότι έχει καθαρτική αξία. Ο πόνος είναι και σήµα κινδύνου για τον άνθρωπο, δηλαδή ευεργετικός για τη λήψη µέτρων προετοιµασίας και µετάνοιας 51. Ο άνθρωπος πρέπει να υποµένει το µαρτύριό του και να γνωρίζει πώς να το αντιµετωπίσει. Χρησιµοποιείται µάλιστα το παράδειγµα του Αποστόλου Παύλου, ο οποίος έχοντας κατανοήσει το νόηµα του πόνου, όχι µόνο δεν παραπονιέται και δε γογγύζει αλλά χαίρεται και καυχιέται για τα παθήµατά του (Κολ. 1, 24 Ρωµ. 5,3-5). «Όταν ασθενώ, δυνατός ειµί». Κατά συνέπεια, η λύτρωση από τους πόνους της αρρώστιας µε την ευθανασία δε θα µπορούσε παρά να απορριφθεί, θεωρούµενη τελικά ως αποµάκρυνση από το Θεό. 10. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΥΠΕΡ ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ Α. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ Κύριο επιχείρηµα των υπέρµαχων της ευθανασίας είναι η ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας σύµφωνα µε το άρθρο 5 παρ. 1 Σ. καθώς και το δικαίωµα της αυτοδιάθεσης όπως προκύπτει από το άρθρο 301 ΠΚ, το οποίο αφήνει ατιµώρητο τον αυτόχειρα και τιµωρεί τον συµµέτοχο, τιµωρώντας την ετεροπροσβολή και όχι την αυτοπροσβολή. Το εν λόγω δικαίωµα µάλιστα δικαιολογεί και την ορθοθανασία, δηλαδή τη µη λήψη εξαιρετικών και δαπανηρών φροντίδων για µικρή παράταση της ζωής µε απαίτηση του πάσχοντος, και την δυσθανασία η οποία Eυθανασία, Β. Παππά 51 Χριστιανική ηθική, ηµητρόπουλος Π., 1970, σελ. 154

21 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc σηµαίνει αντίθετα την εγκατάλειψη του ασθενούς χωρίς να ληφθούν οι φροντίδες αυτές 52. Προτεραιότητα δίνεται στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια η οποία δε σώζεται όταν ο άνθρωπος µετατρέπεται σε απλό αποδέκτη ιατρικών µεθόδων χωρίς ελπίδα βελτίωσης. Η συνταγµατική προστασία της ζωής δεν οδηγεί στην υποχρέωση να ζει κανείς παρά µόνο µε την προσφυγή σε κατασκευές που ανάγουν τα άτοµα σε απλά βιολογικά όντα και τη ζωή σε σκέτο βιολογικό φαινόµενο 53. Όταν για κάποιον το υπόλοιπο της ζωής είναι δυσοίωνο, γεµάτο πόνο και ταλαιπωρία και παραιτείται από αυτή δε µπορεί να του αρνείται η επιλογή του θανάτου επειδή δεν είναι σε θέση να τερµατίσει τη ζωή του µόνος του, χωρίς τη σύµπραξη κάποιου άλλου. Σχετικά µε τους φόβους που επικαλούνται οι εχθροί της ευθανασίας, προτείνεται η δηµιουργία εξειδικευµένων επιτροπών από τις οποίες θα διέρχονται οι αιτήσεις των ασθενών που επιθυµούν την ευθανασία µε σκοπό την αξιολόγησή τους και την εξασφάλιση της πραγµατικής επιθυµίας τους προς αποτροπή καταχρήσεων (βλ. παράδειγµα της Ολλανδίας). Β. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ Οι ενστάσεις που προβάλλονται κατά της ευθανασίας επικεντρώνονται πέρα από την πατερναλιστική εκδοχή της υποχρέωσης της απόλυτης προστασίας της ζωής, στους φόβους για κατάχρηση της από συγγενείς κυρίως και από οποιονδήποτε άλλο θα µπορούσε να επωφεληθεί από τον εσπευσµένο θάνατο κάποιου. Πράγµατι, εκτιµώντας τη δύναµη της ψυχολογικής πίεσης που µπορεί να ασκηθεί από ιατρούς, νοσηλευτές, ασφαλιστικές εταιρίες και ταµεία καθώς και από εταιρίες δωρεάς οργάνων στον ίδιο τον ασθενή ή και τους συγγενείς του, συµπεραίνουµε πως οι φόβοι αυτοί είναι εύλογοι, δεδοµένης της ταλαιπωρίας που και οι τελευταίοι βιώνουν δίπλα στον πάσχοντα. Οι εχθροί της ευθανασίας αντιτάσσουν επίσης, τις σύγχρονες µεθόδους της ιατρικής οι οποίες είναι ικανές να απαλύνουν τον πόνο και να περιθάλψουν τους βαριά ασθενείς και απαξιώνουν την ευθανασία εξοµοιώνοντας την ενεργητική αλλά και την παθητική της µορφή, υποστηρίζοντας πως όταν σκοπός µιας ιατρικής απόφασης είναι η επίσπευση του θανάτου, αυτό οπωσδήποτε και αν εκδηλώνεται έχει το ίδιο πρακτικό και ουσιαστικό περιεχόµενο. Η ραγδαία πραγµατικά εξέλιξη της ιατρικής, δε µπορεί να αποκλείσει την 52 Περί της ευθανασίας, Παν. Καίσαρης, 1999, σελ Η ευθανασία ως συνταγµατικό δικαίωµα του ασθενούς, Χρήστος Τσαιτουρίδης, τεύχ. 3/2002, ηµοσίευση : tosyntagma.ant-sakkoulas.gr

22 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc εύρεση θεραπείας για την ανίατη ασθένεια που προκαλεί στον πάσχοντα επιθυµία για θάνατο. Επιπλέον, η πραγµατικότητα είναι, όπως έχει δηλώσει ένας διευθυντής µονάδας εντατικής θεραπείας, πως από τους είκοσι ασθενείς που αναµένεται να αποβιώσουν, ο ένας καταφέρνει τελικά να ζήσει ακόµα και µε θαυµαστό τρόπο και πως οι περιπτώσεις αυτοθεραπείας είναι αξιοσηµείωτες. Εξάλλου, επιστηµονικά δεν έχει αποδειχθεί µε βεβαιότητα πως µία ασθένεια δε µπορεί να θεραπευθεί. Ως απάντηση στους υπέρµαχούς της, πως η κατάχρηση της µπορεί να αποφευχθεί µέσω βιοηθικών επιτροπών αξιολόγησης (των αιτήσεων που έχουν υποβληθεί προκειµένου κάποιος να υποστεί ευθανασία), δίνεται πως δεν υπάρχει αντικειµενικός τρόπος για τη µέτρηση ή την κρίση των ισχυρισµών του ασθενούς ότι τα βάσανά του είναι ανυπόφορα. Υποστηρίζεται ακόµα, πως δε µπορεί να εξασφαλισθεί η βεβαιότητα πως ένας άνθρωπος που τώρα θέλει να πεθάνει, δε θα θέλει αύριο να ζήσει! Η ταλαιπωρία και η ψυχολογική καταρράκωση λόγω της αρρώστιας και ενδεχοµένως η πίεση από τους οικείους µπορούν να οδηγήσουν έναν ασθενή να πιστέψει πως θέλει να πεθάνει ενώ στην πραγµατικότητα να µπορεί να βρει το κουράγιο και τη θέληση για ζωή. Με τις απόψεις αυτές συντάσσονται και τα αποτελέσµατα έρευνας στην Ολλανδία σύµφωνα µε την οποία το 1990 υπήρξαν 454 περιπτώσεις ευθανασίας και το 1993, οπότε η συζήτηση γύρω από τη νοµιµοποίησή της είχε ξεκινήσει, οι περιπτώσεις αυτές έφτασαν τις 1328! Εύλογο είναι λοιπόν το ερώτηµα αν τριπλασιάστηκε η επιθυµία των ασθενών για «εύκολο» θάνατο, ή αν η κατάχρηση της ευθανασίας ήταν ήδη γεγονός! Στην ευθανασία αντιτίθεται και η Ορθόδοξη Εκκλησία για την οποία βλ. υπό κεφάλαιο ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ

23 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc Α. ΙΕΘΝΕΣ ΙΚΑΙΟ α. Συµβούλιο της Ευρώπης- Ευρωπαϊκό ικαστήριο Ανθρωπίνων ικαιωµάτων Το Ε Α ασχολήθηκε πρόσφατα µε την υπόθεση της Νταιάν Πρίτι, µίας 43χρονης Βρετανής, η οποία λόγω ανίατης ασθένειας είναι παράλυτη. Το αίτηµα της, ήταν να τη βοηθήσει ο σύζυγός της να τερµατίσει τη ζωή της χωρίς να του ασκηθεί ποινική δίωξη. Αφού η αίτησή της απορρίφθηκε από τη Βουλή των Λόρδων, όπως και η έφεσή της, απευθύνθηκε στο Ε Α υποστηρίζοντας πως παραβιάζονται τα δικαιώµατά της κατά άρθρα 2 (δικαίωµα στη ζωή), 3 (απαγόρευση απάνθρωπης ή µειωτικής συµπεριφοράς ή τιµωρίας), 8 (προστασία ιδιωτικής ζωής), 9 (ελευθερία συνειδήσεως), 14 (απαγόρευση διαφοροποιηµένης µεταχείρισης) της ΕΣ Α. Το ικαστήριο αν και εξέφρασε την κατανόησή του προς την κα Πρίτυ, δεν έκανε δεκτούς τους ισχυρισµούς της. Η απόφαση αυτή είναι σηµαντική για τους εξής λόγους: Αναγνωρίζει πως δεν επιτρέπεται παραίτηση από το δικαίωµα της ζωής. Η απόφαση αυτή βέβαια δεν αναφέρεται στην περίπτωση που κάποιος ζητά την έναρξη ή διακοπή κάποιας θεραπείας µε ενδεχόµενο αποτέλεσµα το θάνατο. Τέτοια ερµηνεία θα αντίκειτο στη Σύµβαση του Συµβουλίου της Ευρώπης περί Βιοιατρικής η οποία κατοχυρώνει ρητά στο άρθρο 5 το δικαίωµα του ασθενούς να αρνηθεί τη θεραπεία. Εκφράζει µε σαφήνεια και πληρότητα την άρνηση του ικαστηρίου σχετικά µε την ύπαρξη οποιασδήποτε υποχρέωσης εκ µέρους των Κρατών στο να συνδράµουν µε οποιοδήποτε τρόπο στην αυτοκτονία (ενεργητική ευθανασία). Συµβάλλει στη διαµόρφωση ευρωπαϊκής δηµόσιας τάξης σε ένα τοµέα κρατικής δραστηριότητας τόσο εύθραυστο, όσο αυτός της υγείας. Σε άλλη του απόφαση το ικαστήριο έχει νοµολογήσει πως, η ΕΣ Α γενικώς συµβάλλει στη διαµόρφωση µίας ευρωπαϊκής δηµόσιας τάξης εφόσον προβλέπει µία συλλογική εγγύηση των δικαιωµάτων του ανθρώπου και επιβάλλει στα κράτη-µέλη αντικειµενικές υποχρεώσεις για την προστασία τους Affair Loizidou/ 23 Mars 1995/ serie A. 310, 75

24 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc β. Η Ευρωπαϊκή Σύµβαση για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου σε σχέση µε τις εφαρµογές της βιολογίας και της ιατρικής: Σύµβαση για τα ανθρώπινα δικαιώµατα και τη Βιοιατρική. Η σύµβαση αυτή η οποία υπογράφηκε από την Ελλάδα στις 4/4/1997 και κυρώθηκε µε το νόµο 2619/1998 ισχύει ως εσωτερικό δίκαιο υπερνοµοθετικής ισχύος σύµφωνα µε το άρθρο 28 παρ. 1 Σ. Στη σύµβαση αυτή δεν υπάρχουν διατάξεις ειδικές για την ευθανασία αλλά περιέχονται διατάξεις που σχετίζονται µε αυτή. Στο άρθρο 2 ορίζεται πως το συµφέρον και η ευηµερία του ατόµου προέχει των όποιων συµφερόντων της κοινωνίας και της επιστήµης. Στο άρθρο 5 καθιερώνεται η ελεύθερη συναίνεση του ασθενούς ως προϋπόθεση κάθε είδους επέµβασης, µετά από σχετική ενηµέρωσή του, όπως αναφέρεται στη συνοδεύουσα επεξηγηµατική έκθεση 55, για τη φύση, το σκοπό, τις συνέπειες της και τις πιθανές εναλλακτικές αγωγές. Στο άρθρο 6 προβλέπεται η περίπτωση των ατόµων που δεν έχουν ικανότητα συναίνεσης. Σε αυτή η περίπτωση οι επεµβάσεις πραγµατοποιούνται εφόσον εξυπηρετούν το άµεσό τους συµφέρον, και ο έχων την επιµέλεια είναι σύµφωνος (6 παρ. 3) 56. Στο άρθρο 7, προβλέπεται η περίπτωση των ατόµων µε ψυχικές διαταραχές. Οι επεµβάσεις σε αυτά τα άτοµα επιτρέπονται εφόσον είναι απαραίτητες για την αποτροπή σοβαρού κινδύνου της υγείας τους, και ο λόγος είναι αφενός η προστασία της αυτονοµίας του ασθενή καθώς επέµβαση χωρίς συναίνεση απαγορεύεται, και αφετέρου η σωτηρία της υγείας του η οποία φαίνεται πως προέχει έναντι της προστασίας της αυτονοµίας 57. Στο άρθρο 9 προβλέπεται η περίπτωση που ο ασθενής έχει περιέλθει σε κατάσταση που δε µπορεί να εκφράσει τη βούλησή του π.χ. σε κώµα, είχε όµως προληπτικά για αυτή την περίπτωση προαποφασίσει όταν ήταν πνευµατικά και διανοητικά ικανός. Η επιθυµία αυτή του ασθενούς η οποία θα πρέπει να έχει εξωτερικευτεί, λαµβάνεται υπόψη, δεν είναι όµως δεσµευτική για τον γιατρό. Η ρύθµιση αυτή συλλαµβάνει το ζήτηµα του κατά πόσο ένας ασθενής είναι σε θέση από πριν να γνωρίζει τι ακριβώς θα 55 Council of Europe, Draft explanatory report to the draft Convention on human rights and biomedicine, Dir/Jur (96) 11, Strasbourg 1996, sections 33, Draft explanatory report, section Draft explanatory report, section 53

25 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc επιθυµεί όταν περιέλθει µελλοντικά σε µία κατάσταση. Πράγµατι, ο ασθενής στην ουσία εικάζει τη βούλησή που θα έχει και οι αµφιβολίες για την ορθότητα αυτής της απόφασης είναι βάσιµες καθώς η ασθένεια και ο επικείµενος θάνατος αλλάζει τη ψυχολογική κατάσταση του πάσχοντος και πιθανώς την επιθυµία του. Επιπλέον η συνεχής ιατρική εξέλιξη µπορεί να δώσει µελλοντικά λύση στο πρόβληµα του ασθενούς, γεγονός καθοριστικό που αγνοεί ο ασθενής όταν εξωτερικεύει την απόφασή του 58. Η εσωτερική νοµοθεσία κάθε κράτους-µέλους θα ρυθµίσει τις προϋποθέσεις της δήλωσης αυτής του ασθενούς και τα τυπικά της χαρακτηριστικά, καθώς και την ανάκλησή της. Στο άρθρο 26 παρ. 1 της σύµβασης προβλέπεται ο περιορισµός των δικαιωµάτων που παρέχονται, συµπεριλαµβανόµενου αυτού του άρθρου 5, προς εξυπηρέτηση των συλλογικών αγαθών όπως η δηµόσια υγεία, η πρόληψη του εγκλήµατος, η δηµόσια ασφάλεια και οι ελευθερίες τρίτων, όχι ωστόσο τα δικαιώµατα και οι ελευθερίες του ίδιου του ασθενούς 59. Από το συνδυασµό των αναφερθέντων άρθρων καθώς και του άρθρου 1 της Σύµβασης το οποίο προβλέπει την προστασία της αξιοπρέπειας, συνάγεται πως ο ασθενής είναι ελεύθερος να αποφασίσει αν θα δεχθεί ή όχι την προτεινόµενη θεραπεία, ακόµα και αν αυτό δεν είναι προς το συµφέρον του. Β. ΑΛΛΟ ΑΠΟ ΙΚΑΙΟ-ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ60 ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΚΑΙ ΙΡΛΑΝ ΙΑ Κατά το αγγλικό δίκαιο η αφαίρεση ζωής είναι έγκληµα, όπως και η σύµπραξη σε αυτοκτονία. ιαφορετική είναι η αντιµετώπιση της έµµεσης ευθανασίας, κατά την οποία ο γιατρός χορηγεί παυσίπονα για ανακούφιση των πόνων µε ενδεχόµενο αυτά να επιφέρουν θάνατο. Εάν ο γιατρός αποδείξει πως η πρόθεσή του ήταν ακριβώς αυτή και όχι ο θάνατος, τότε δεν διώκεται ποινικά. Η επιθυµία του ασθενούς σχετικά µε τη θεραπευτική αγωγή λαµβάνεται υπόψη ως έκφραση της αυτονοµίας, ακόµα και αν η απόφασή του είναι εις βάρος της υγείας του. Το Ιρλανδικό Ακυρωτικό δικαστήριο έχει κρίνει σε 58 Draft explanatory report, sections Draft explanatory report, sections 149, indarticles.com,

26 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑ.doc πλειοψηφική απόφασή του κατόπιν αιτήµατος της οικογένειας ασθενούς που για 23 περίπου χρόνια ζει σε κατάσταση σχεδόν «φυτού», µε ελάχιστα στοιχεία διανοητικών ικανοτήτων, πως είναι σύµφωνη µε το Σύνταγµα η διακοπή των τεχνιτών παροχών τροφής και ενυδάτωσης, και συγκεκριµένα µε τα δικαιώµατα της ζωής, της σωµατικής ακεραιότητας, της ιδιωτικής ζωής και αυτονοµίας. Το δικαστήριο εκτίµησε το συµφέρον της ασθενούς λαµβάνοντας υπόψη την κατάστασή της, την επεµβατική και επώδυνη αγωγή, την έλλειψη προοπτικής θεραπείας, τη διάρκεια της κατάστασής της, την επιθυµία της µητέρας και των λοιπών συγγενών, τη γνώµη της ιατρικής κοινότητας και του νοσηλευτικού προσωπικού, την άποψη της θρησκείας και τα συνταγµατικά δικαιώµατα της ασθενούς. ΟΛΛΑΝ ΙΑ ΚΑΙ ΒΕΛΓΙΟ Το ζήτηµα της ευθανασίας άρχισε να συζητείται στην Ολλανδία µετά το 1973, και η κοινή γνώµη ήταν θετική. Στο διάστηµα υποβλήθηκαν αιτήσεις για ευθανασία. Το 1995, πέθαναν µε ευθανασία περίπου άτοµα και στο 70% των περιπτώσεων είχε συµπράξει ο οικογενειακός γιατρός. Ο πρόσφατος ολλανδικός νόµος που ισχύει από το 2002, για τον τερµατισµό της ζωής κατ απαίτηση και την υποβοηθούµενη αυτοκτονία (Termination of life on request and assisted suicide(review procedures) act), νοµιµοποιεί την ενεργητική ευθανασία και την ιατρικά υποβοηθούµενη αυτοκτονία, προσδιορίζοντας κάποια αντικειµενικά κριτήρια. Η ευθανασία είναι πράξη του γιατρού, δεν τελείται δια παραλείψεως. Πρόκειται δηλαδή για ενεργητική ευθανασία. Προϋποθέσεις αποτελούν: Το εθελούσιο και ώριµο αίτηµα του ασθενούς Ανυπόφοροι πόνοι και έλλειψη κάθε πιθανότητας βελτίωσης Κοινό συµπέρασµα ασθενούς και γιατρού ότι δεν υφίσταται άλλη εύλογη εναλλακτική λύση Αναγκαία προσφυγή στη γνώµη τρίτου γιατρού ο οποίος θα αποφανθεί για τα παραπάνω Ο συγκεκριµένος νόµος, επιτρέπει σε κάθε άτοµο άνω των 16 ετών να υποβάλλει γραπτή δήλωσή του πως επιθυµεί την ευθανασία, η οποία θα ληφθεί υπ όψιν σε περίπτωση που ο ασθενής περιέλθει σε κατάσταση που δε µπορεί να εξωτερικεύσει τη βούλησή του. Σε περίπτωση ατόµων από 12 έως 16 ετών εφόσον κρίνονται ικανά να εκτιµήσουν λογικά το συµφέρον τους, µπορεί ο γιατρός να