ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. 6 Εισαγωγή

Transcript

1

2 .

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6 Εισαγωγή 12 Γη και άνθρωποι 14 ΓΛΩΣΣΑΡΙ 16 Ο Νείλος 18 Η έρημος και οι οάσεις 20 Η ίδρυση του κράτους 22 Φαραώ 24 Παρουσίαση: Ναρμέρ 26 Δυναστείες 28 Οι γείτονες της Αιγύπτου 30 Εθνότητες και πληθυσμός 32 Αρχιτεκτονική και μνημεία 34 ΓΛΩΣΣΑΡΙ 36 Κατασκευές 38 Πυραμίδες 40 Ναοί 42 Παρουσίαση: Σνεφρού 44 Ιδιωτικοί τάφοι 46 Οικισμοί 48 Ανάκτορα 50 Οχυρά 52 Μεγάλες ανακαλύψεις 54 ΓΛΩΣΣΑΡΙ 56 Ιεράκων πόλις «Η κύρια εναπόθεση» 58 Ο τάφος της Χετεφερές 60 Τα ομοιώματα του Μεκετρέ 62 Οι βασιλικές μούμιες στο Ντεΐρ ελ-μπαχαρί 64 Παρουσίαση: Σέσωστρις Γ 66 Οι επιστολές της Αμάρνα 68 Η προτομή της Νεφερτίτης 70 Ο τάφος του Τουταγχαμών 72 Η κρύπτη του Καρνάκ 74 Επιστήμες, ιατρική και τεχνολογία 76 ΓΛΩΣΣΑΡΙ 78 Ιατρική 80 Μαγεία 82 Μεταφορές 84 Μαθηματικά και αστρονομία 86 Παρουσίαση: Τούθμωσις Γ 88 Μουμιοποίηση 90 Εργαλεία και τεχνουργήματα 92 Σκέψη και δοξασίες 94 ΓΛΩΣΣΑΡΙ 96 Κοσμογονία 98 Ρα, ο θεός-ήλιος 100 Όσιρις και ανάσταση νεκρών 102 Παρουσίαση: Ακενατών 104 Άμμων 106 Κτερίσματα 108 Νεκρικά κείμενα 110 Σοφία 112 Τυμβωρυχία 114 Τέχνη και πολιτισμός 116 ΓΛΩΣΣΑΡΙ 118 Μουσική 120 Γραφή 122 Λογοτεχνία 124 Ολόγλυφη γλυπτική 126 Παρουσίαση: Ραμσής Β 128 Ζωγραφική και ανάγλυφα 130 Μικροτεχνία 132 Ζωή και κοινωνία 134 ΓΛΩΣΣΑΡΙ 136 Παιδιά και οικογένεια 138 Φύλα και επαγγέλματα 140 Διατροφή 142 Γραφειοκρατία 144 Αθλήματα και παιχνίδια 146 Στρατός 148 Παρουσίαση: Κλεοπάτρα 150 Δίκαιο 152 Έρωτας ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 154 Βιβλιογραφικές πηγές 156 Συντελεστές πρωτότυπης έκδοσης 158 Ευρετήριο 160 Ευχαριστίες

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πίτερ ντερ Μανουέλιαν Η προτομή της Νεφερτίτης Η κομψή προτομή της Νεφερτίτης, συζύγου του φαραώ Ακενατών, είναι από τα πιο εμβληματικά γλυπτά της αρχαίας Αιγύπτου (βλ. σελ. 68). Οι πυραμίδες, οι μούμιες, ο βασιλιάς Τουταγχαμών, η Κλεοπάτρα και ασφαλώς ο μυστηριώδης «κώδικας» των αιγυπτιακών ιερογλυφικών: Αυτές είναι οι εικόνες της Αιγύπτου που έχει αφομοιώσει η δυτική λαϊκή κουλτούρα κι αυτές έρχονται στον νου μας. Και γιατί όχι; Προσπαθήστε να βρείτε άλλον πολιτισμό που θεωρεί ότι είναι ισάξιος των πυραμίδων που μετρούν χρόνια ύπαρξης. Ή κάποιον άλλον που επινόησε έναν τόσο εντυπωσιακό τρόπο να νικήσει τον θάνατο και τη φθορά με τη μαγική διατήρηση της ανθρώπινης μορφής επί χιλιετίες. Ποια αρχαιολογική ανακάλυψη ξεπέρασε ποτέ εκείνη του 1922 με εύρημα τον τάφο του Τουταγχαμών στην Κοιλάδα των Βασιλέων; Η δε πολυτάλαντη Κλεοπάτρα, που οδήγησε τον λαό της μέσα σε ασταθές πολιτικό κλίμα και κέρδισε την αγάπη δύο ρωμαίων ηγετών, δεν παύει ποτέ να μας γοητεύει. Τέλος, οι μορφές πτηνών, αντικειμένων και ανθρώπων σε διασκελισμό, που για τους Αιγυπτίους αντιστοιχούσαν σε ρήματα, ουσιαστικά και επίθετα θεμέλιος λίθος μιας ολοκληρωμένης γλώσσας ασφαλώς συνιστά ένα από τα πλέον αξιοπερίεργα δείγματα τέχνης ως γραφή, αλλά και γραφής ως τέχνη. Όμως η προσφορά της αρχαίας Αιγύπτου και της επιστήμης της αιγυπτιολογίας είναι πολύ μεγαλύτερη από τις εικόνες που προαναφέρθηκαν. Τα ερωτήματα που εξερευνούμε είναι εξίσου ανεξάντλητα και συναρπαστικά. Πώς έγινε η Κοιλάδα του Νείλου πατρίδα μιας από τις πιο εξελιγμένες, μακρόβιες και σύνθετες κοινωνίες της ανθρώπινης ιστορίας; Πώς προέκυψε αυτό το φαραωνικό κράτος, που με τη βαρυσήμαντη έννοια της μοναρχίας και τη δαιδαλώδη διοίκηση θα έκανε κάθε σημερινό γραφειοκράτη να χαμογελάσει; Γιατί αγράμματοι χωρικοί σε μακρινά χωριά που ποτέ δεν θα έβλεπαν τον φαραώ ή την πρωτεύουσα αποδέχονταν το σύστημα; Ποιος ήταν ο ρόλος της γεωγραφίας και του κλίματος στις σχέσεις της Αιγύπτου με τους γείτονές της στα νότια, δυτικά και βορειοανατολικά σύνορά της; Πώς εξελίχθηκε το σύστημα γραφής από ετικέτες και απλά αναγνωριστικά σε διδακτικές διατριβές περί κοινωνικής συμπεριφοράς, σε φιλοσοφικούς στοχασμούς περί της ύπαρξης, σε βιογραφικές επιγραφές και νεκρικά ξόρκια, σε κείμενα γυναικολογίας και δικαστικά αρχεία συλληφθέντων τυμβωρύχων; Τι ώθησε ένα έθνος να κατασκευάσει ένα σύμπλεγμα ναών πιο μεγάλο κι από το Βατικανό και κάθε βασιλιά να πασχίζει να επισκιάσει τον προκάτοχό του με πυλώνες, υπόστυλες αίθουσες και ιερούς χώρους; Πότε και γιατί 6 g Εισαγωγή

5 Οι πυραμίδες της Γκίζας Αυτές οι κολοσσιαίες κατασκευές μαρτυρούν την τεχνολογική ευφυΐα των αρχαίων Αιγυπτίων. Η πυραμίδα στη δεξιά πλευρά η Μεγάλη Πυραμίδα της Γκίζας είναι το μοναδικό σωζόμενο θαύμα του αρχαίου κόσμου (βλ. σελ. 38).

6 επινόησαν οι Αιγύπτιοι τη μοναδική, μεικτή προοπτική της κατενώπιον και της πλάγιας όψης, συνδυάζοντας τα πλεονεκτήματα της κάθε πλευράς, που οδήγησε στο τόσο γνώριμο σε όλους καλλιτεχνικό ύφος; Αυτά είναι λίγα μόνο από τα πολλά θέματα αυτού του βιβλίου, τα οποία συνοψίζονται και παρουσιάζονται με προσιτό τρόπο από διακεκριμένους αιγυπτιολόγους από όλο τον κόσμο. Σήμερα, όσο εμπλουτίζεται η γνώση μας για τη ζωή στην αρχαιότητα κατά μήκος του Νείλου, η αιγυπτιολογία αξιοποιεί επιστήμες όπως η ανθρωπολογία, η ιστορία, η βιολογία, η φιλολογία, η γλωσσολογία, η γεωλογία, η στατιστική, η ιστορία της τέχνης, οι ψηφιακές ανθρωπιστικές και κοινωνικές σπουδές κ.ά. Πήλινα αγγεία Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι διέπρεψαν σε πολλές τέχνες και δημιούργησαν κομψά είδη αγγειοπλαστικής καθημερινής χρήσης, αλλά και για τελετουργικούς σκοπούς. Κεφάλαια και μέρη του βιβλίου Οι νεότερες προσεγγίσεις του αρχαίου αιγυπτιακού πολιτισμού συνηθίζουν να χωρίζουν τα στοιχεία του σε κατηγορίες που οι άνθρωποι της αρχαιότητας δεν θα αναγνώριζαν. Θα μπορούσαμε, λόγου χάρη, να διαχωρίσουμε τη μαγεία από την επιστήμη, την εκκλησία από το κράτος, αλλά για τους Αιγυπτίους αυτές οι έννοιες συγκροτούσαν μια ενιαία κοσμοθεωρία. Παρόλα αυτά, το βιβλίο περιλάμβάνει επτά κεφάλαια, καθένα από τα οποία περιέχει πληροφορίες για κάθε ειδικό θέμα. Ξεκινάμε με το κεφάλαιο Γη και άνθρωποι που αναφέρεται στον Νείλο, το περιβάλλον τοπίο και τους ανθρώπους, το βασιλικό αξίωμα και τη διαδοχή των δυναστειών. Ακολουθεί το κεφάλαιο Αρχιτεκτονική και αρχαιολογικοί χώροι που συνοψίζει τα διάφορα είδη κατασκευών των Αιγυπτίων και αναδεικνύει τους πιο σημαντικούς χώρους και κατασκευές. Επειδή η ιστορία της αιγυπτιακής αρχαιολογίας είναι εξίσου γοητευτική με τα ίδια τα ευρήματα, το επόμενο κεφάλαιο καλύπτει μερικές από τις Μεγάλες ανακαλύψεις, μεταξύ άλλων τις κρυμμένες μούμιες των φαραώ, που ουδέποτε θα γνωρίζαμε από κοντά, χρυσούς θησαυρούς, καλλιτεχνήματα, ένα αρχείο διεθνούς αλληλογραφίας, έναν μυστηριώδη βασιλικό τάφο και χιλιάδες αγάλματα από ένα και μόνο όρυγμα ενός ναού. Από εδώ, στρέφουμε την προσοχή μας σε πολλές πλευρές της αιγυπτιακής κοινωνίας, την επαγγελματική ζωή και τη διανόηση. Το κεφάλαιο Επιστήμη, ιατρική και τεχνολογία μας μεταφέρει στο βασίλειο των τεχνιτών, ενώ το κεφάλαιο Σκέψη και δοξασίες αποκαλύπτει την αιγυπτιακή θρησκεία και το βασίλειο των νεκρών. Η γλυπτική, η ζωγραφική και ο κόσμος των γραμμάτων είναι αντικείμενο του κεφαλαίου Τέχνη και 8 g Εισαγωγή

7 ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ ΛΙΒΥΗ ΚΑΤΩ ΑΙΓΥΠΤΟΣ ΑΝΩ ΑΙΓΥΠΤΟΣ Αμπού Ροάς Γκίζα Αμπού Χουρόμπ Αμπουσίρ Σακκάρα Μέμφις Νταχσούρ ΑΙΓΥΠΤΟΣ Αλεξάνδρεια Άβυδος ελ-αμράχ Ντεΐρ ελ-μπαλάς Ναγκάντα Μπουχέν Μιργκίσσα Σαλφάκ Ουρονάρτι Σέμνα Σολέμπ ΚΆΙΡΟ Λιστ Ελ-Γκερζά Μεϊντούμ Μπενί Χασάν Ντεΐρ ελ Μπερ Σεΐχ ελ-αμάρνα Χατνούμπ Μπανταρί Νάγκα εντ-ντεΐρ Έσνα Ιεράκων πόλις Έντφα ΠΡΩΤΟΣ ΚΑΤΑΡΡΑΚΤΗΣ Ανίμπα Αμπού Σιμπέλ Σινά Κοπτός Θήβες ΛΟΎΞΟΡ Κασρ Ιμπρίμ Κουστούλ Κομ Όμπο ΑΣΟΥΆΝ Νήσος Φίλαι ΓΟΥΆΝΤΙ ΧΆΛΦΑ Γκάμμες Κούμμα ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΚΑΤΑΡΡΑΚΤΗΣ Τοποθεσίες της αρχαίας Αιγύπτου Αυτός ο χάρτης παρουσιάζει μερικές από τις πιο σημαντικές αρχαίες τοποθεσίες και σημερινές πόλεις (τα σύνορα είναι αυτά της σύγχρονης εποχής). ΕΡΥΘΡΑ ΘΑΛΑΣΣΑ ΣΟΥΔΑΝ ΤΡΙΤΟΣ ΚΑΤΑΡΡΑΚΤΗΣ ΝΤΟΝΓΚΌΛΑ Κέρμα Καουά ΤΕΤΑΡΤΟΣ ΚΑΤΑΡΡΑΚΤΗΣ Νείλος ποταμός Γκεμπέλ Μπαρκάλ Κούρου Νούρι ΜΕΡΟΒΈ ΠΕΜΠΤΟΣ ΚΑΤΑΡΡΑΚΤΗΣ ΤΣΑΝΤ ΑΤΜΠΆΡΑ Μερόη ΣΕΝΤΊ Ατμπάρα ποταμός ΕΚΤΟΣ ΚΑΤΑΡΡΑΚΤΗΣ Σύγχρονη πόλη Αρχαία τοποθεσία Σύγχρονα πολιτικά σύνορα ΧΑΡΤΟΎΜ Μπλε Νείλος ΚΑΣΣΆΛΑ ΑΙΘΙΟΠΙΑ Λευκός Νείλος ΣΕΝΝΆΡ Τζεμπέλ Μογιά

8 πολιτισμός, ενώ το τελευταίο κεφάλαιο, Ζωή και κοινωνία, εξερευνά τους ρόλους στην οικογένεια και τις σχέσεις, την παρασκευή του φαγητού, και τη γραφειοκρατική διοίκηση. Ανάμεσα στα κεφάλαια θα βρείτε διάσπαρτα ειδικές δισέλιδες «βιογραφίες» που ρίχνουν φως στη ζωή και την πορεία ορισμένων από τις πιο ενδιαφέρουσες προσωπικότητες της αρχαίας Αιγύπτου. Πώς να χρησιμοποιήσετε το βιβλίο Κάθε κεφάλαιο αναπτύσσεται στην αριστερή σελίδα του βιβλίου, με επιλεγμένες εικόνες στη δεξιά σελίδα. Η κυρίως ενότητα, η Ιστορία σε 30 παρουσιάζει το θέμα σε μεγαλύτερο βάθος. Στο αριστερό περιθώριο της σελίδας, η Σύνοψη σε 3 συνοψίζει το θέμα σε μία πρόταση, και πιο κάτω, η Ανασκαφή σε 3 αναπτύσσει περαιτέρω το θέμα με πρόσθετα στοιχεία, κάποιο αφήγημα ή συγκεκριμένο παράδειγμα. Στο δεξιό περιθώριο, οι Σχετικές ιστορίες παραπέμπουν σε άλλα θέματα του βιβλίου, ενώ οι Βιογραφίες σε 3 αναφέρουν προσωπικότητες της αρχαιότητας ή του σήμερα, που συνδέονται με το υπό διερεύνηση θέμα. Στο παράρτημα Βιβλιογραφικές πηγές στο πίσω μέρος του βιβλίου θα βρείτε μερικές εξαιρετικές προτάσεις για περαιτέρω ανάγνωση, καθώς επίσης και διάφορους ιστότοπους αιγυπτιολογίας που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα αντικειμένων. Το βιβλίο επιδιώκει να δώσει μια ιδέα για την πολιτισμική κληρονομιά των αρχαίων Αιγυπτίων, παρουσιάζοντας συνάμα την εξίσου εντυπωσιακή εξέλιξη της επιστήμης της αιγυπτιολογίας. Η προσωπίδα του Τουταγχαμών Ο τάφος του Τουταγχαμών είναι από τις σπουδαιότερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις από την αρχαία Αίγυπτο (βλ. σελ. 70). 10 g Εισαγωγή

9 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ Ο κατάλογος περιλαμβάνει μόνο ένα μικρό τμήμα των ηγεμόνων της Αιγύπτου. Όλες οι χρονολογίες είναι κατά προσέγγιση μέχρι το 664 π.χ. ΠΡΟΔΥΝΑΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ π.χ. Δυναστεία «0» Ναρμέρ 2960 ΠΡΩΙΜΗ ΔΥΝΑΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ π.χ. 1η Δυναστεία Τζερ Τζετ Ντεν η Δυναστεία Χασεχεμουΐ ΠΑΛΑΙΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ π.χ. 3η Δυναστεία Ζοζέρ η Δυναστεία Σνεφρού Χέοπας Χεφρήν Μυκερίνος η Δυναστεία Τζεντκαρέ Ουνάς η Δυναστεία Τετί Πεπί Β η Δυναστεία (;) (;) 8η Δυναστεία ΠΡΩΤΗ ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ π.χ. 9η και 10η Δυναστεία η Δυναστεία (πρώτο μέρος) Μεντουχοτέπ Β (προ ενοποίησης) ΜΕΣΑΙΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ π.χ. 11η Δυναστεία (δεύτερο μέρος) Μεντουχοτέπ II (μετά την ενοποίηση) η Δυναστεία Σέσωστρις Α Σέσωστρις Γ η Δυναστεία ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ π.χ. 14η Δυναστεία Διάφοροι βασιλείς, ίσως σύγχρονοι με τη 13η ή 15η Δυναστεία 15η Δυναστεία (Μείζων Υκσώς) και 16η Δυναστεία (Ήσσων Υκσώς) η Δυναστεία ΝΕΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ π.χ. 18η Δυναστεία Άμωσις Αμένωφις Α Τούθμωσις A Τούθμωσις B Τούθμωσις Γ Χατσεπσούτ Αμένωφις B Τούθμωσις Δ Αμένωφις Γ Αμένωφις Δ (Ακενατών) Τουταγχαμών Άι Χορεμχέμπ η Δυναστεία Σέθος Α Ραμσής Β Μερνεφθά η Δυναστεία Ραμσής Γ -ΙΑ ΤΡΙΤΗ ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ π.χ. 21η Δυναστεία η Δυναστεία Σέσωγχις Α Οζορκών Β η Δυναστεία η Δυναστεία ΥΣΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ π.χ. 25η Δυναστεία Πιγιέ η Δυναστεία Ψαμμήτιχος Α η Δυναστεία η Δυναστεία η Δυναστεία Άχωρις η Δυναστεία Νεκτανεβώ Β ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 332 π.χ. 364 μ.χ. Μακεδονική Δυναστεία Μέγας Αλέξανδρος Πτολεμαϊκή Δυναστεία Πτολεμαίος A ΙΕ Κλεοπάτρα Z ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 30 π.χ. 364 μ.χ. ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ μ.χ.

10 .

11 . g ΓΗ KAI ΑΝΘΡΩΠΟΙ

12 ΓΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΓΛΩΣΣΑΡΙ Άμμων Ένας από τους πιο σημαντικούς θεούς ο οποίος λατρευόταν στην αρχαία Αίγυπτο από πολύ παλιά. Συνήθως απεικονίζεται με ανθρώπινη μορφή που φοράει ανδρική φούστα και δίπτερο στέμμα. Το όνομά του σήμαινε «ο κρυφός», αναφερόμενο στις πολλές πλευρές της προσωπικότητάς του. Άνω Αίγυπτος Η νοτιότερη περιοχή της αρχαίας Αιγύπτου που εκτεινόταν από το Ασουάν ως νότια του Καΐρου. Η αρχαία ονομασία της ήταν Τα-Σεμάου («γη των καλαμιών»). Η θεά-όρνεο, η Νεκχέμπ, ήταν προστάτιδα αυτής της περιοχής. Την Άνω Αίγυπτο αντιπροσώπευε το Λευκό Στέμμα. σύμβολά της ήταν ο ανθισμένος λωτός και το σπαθόχορτο. Ασιάτης Ο προερχόμενος από την Εγγύς Ανατολή. Ο όρος συνήθως αναφερόταν σε κάποιον ξένο ή εχθρό της αρχαίας Αιγύπτου από την περιοχή της Συρίας-Παλαιστίνης. δέλτα Το τριγωνικό εύφορο σημείο στις εκβολές του Νείλου, στη βόρεια Αίγυπτο. δέλτος, η Ωοειδής θηλιά η οποία σχηματίζεται από σχοινί που καταλήγει σε κόμπο και περικλείει τα βασιλικά ονόματα των Φαραώ. Απαντά πρώτη φορά στην 4η Δυναστεία, κατά τη βασιλεία του Σνεφρού ( π.χ.). Η θηλιά ταυτιζόταν με το άπειρο και σχετιζόταν με τον ηλιακό συμβολισμό και την κυκλωτική προστασία του ήλιου. δυναστεία Διαδοχή ηγεμόνων με κοινή καταγωγή, συνήθως από την ίδια οικογένεια. Κάτω Αίγυπτος Γεωπολιτικός όρος για τη βορειότερη περιοχή της αρχαίας Αιγύπτου που περιλαμβάνει το Δέλτα του Νείλου. Η αρχαία ονομασία της ήταν Τα-μεχού («γη του παπύρου»). Προστάτιδα θεά της ήταν η θεά κόμπρα, η Ουατζέτ. Το Ερυθρό Στέμμα αντιπροσώπευε την Κάτω Αίγυπτο με σύμβολα τον πάπυρο και τη μέλισσα. κεμέτ Αρχαίος αιγυπτιακός όρος για την εύφορη πεδιάδα του Νείλου, που σήμαινε «Μαύρη Γη». Κους Αρχαίο βασίλειο της Νουβίας, νότια του Δεύτερου Καταρράκτη, στο σημερινό Σουδάν. Ήταν έδρα των ηγεμόνων της 25ης Δυναστείας. μάατ Η αρχαία αιγυπτιακή έννοια για την αλήθεια, το δίκαιο και τη συμπαντική τάξη που επίσης απεικονιζόταν ως γυναικεία θεότητα με ένα ψηλό φτερό στο κεφάλι της ή μόνο ως φτερό. Η διατήρηση της μάατ σε όλη τη χώρα ήταν ευθύνη του βασιλιά, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα ώστε η αξία και η νομιμότητα της ηγεμονίας του μονάρχη εξαρτιόταν από την αποτελεσματικότητά του να διασφαλίζει τη μάατ. 14 g Γη και άνθρωποι

13 Μέσο Βασίλειο (2040 ~1640 π.χ., 11η 13η Δυναστεία) Περίοδος πολιτικής ενότητας και άνθησης των τεχνών, της αρχιτεκτονικής, της λογοτεχνίας και της θρησκείας. Αυτή την περίοδο, οι κοινοί άνθρωποι απέκτησαν πρόσβαση στα ταφικά προνόμια που κάποτε απολάμβαναν μόνο οι βασιλείς, ενώ επίσης εμφανίζεται η μεσαία τάξη. Νέο Βασίλειο ( π.χ., 18η 20η Δυναστεία). Η εποχή της Αιγυπτιακής Αυτοκρατορίας. Αυτή η περίοδος σημαδεύεται από εκτενή κατασκευαστικά έργα και στρατιωτικές εκστρατείες. Νουβία Περιοχή που εκτείνεται από τη νότια Αίγυπτο έως το σημερινό βόρειο Σουδάν. Από αυτή την περιοχή η Αίγυπτος επιχείρησε να εκμεταλλευτεί ποσότητες χρυσού, καθώς επίσης και να εισαγάγει μέσω του εμπορίου λιβάνι, ελεφαντόδοντο, εξωτικά ζώα και νάνους. ντεσχρέτ Αρχαίος αιγυπτιακός όρος που σημαίνει «Ερυθρή Γη» και αναφέρεται στην έρημο εκατέρωθεν του Νείλου. Ήταν επίσης η επίσημη ονομασία του Ερυθρού Στέμματος της Κάτω Αιγύπτου. Παλαιό Βασίλειο (2649 ~2100 π.χ., 3η 8η Δυναστεία) Περίοδος οικονομικής ευημερίας και πολιτικής σταθερότητας. απαρχή μεγάλων κρατικών κατασκευαστικών έργων, όπως της Βαθμιδωτής Πυραμίδας στη Σακκάρα και της Μεγάλης Πυραμίδας της Γκίζας. πλημμύρα Η ετήσια υπερχείλιση του Νείλου που άφηνε πίσω της πλούσια σε θρεπτικά στοιχεία ιλύ και υγρασία για τη σοδειά. Η εποχή της Πλημμύρας (Ακχέτ) σηματοδοτούσε την έναρξη του αρχαίου αιγυπτιακού έτους. φαραώ Βασιλικός τίτλος της αρχαίας Αιγύπτου. βασιλιάς. Υκσώς Στα αιγυπτιακά ο όρος σημαίνει «ηγεμόνας/-ες ξένων χωρών». Οι Υκσώς ήταν φυλή από τη δυτική Ασία, η οποία διακυβέρνησε τη βόρεια Αίγυπτο στη Δεύτερη Ενδιάμεση Περίοδο. Σε αυτούς οφείλεται η εφαρμογή της νέας στρατιωτικής τεχνολογίας στην Αίγυπτο, όπως το σύνθετο τόξο και το ιππήλατο άρμα. Ύστερη Περίοδος (~ π.χ., 25η Δυναστεία 2η Περσική Περίοδος) Περίοδος των τελευταίων αυτόχθονων Αιγύπτιων ηγεμόνων. Ήταν η τελευταία περίοδος άνθησης του αιγυπτιακού πολιτισμού. Γλωσσάρι g 15

14 . Ο ΝΕΙΛΟΣ η ιστορία σε 30 ΣΥΝΟΨΗ ΣΕ 3 Οι ετήσιες πλημμύρες, η ζωογόνος δύναμη και η ικανότητα του Νείλου να υποστηρίζει την κοινωνία, κατέστησε εφικτή την ύπαρξη ενός ενιαίου αιγυπτιακού κράτους. ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΕ 3 Δεν υπάρχει βιβλίο για την αρχαία Αίγυπτο που να μην παραθέτει το εύστοχο σχόλιο του ιστορικού Ηροδότου του 5ου αιώνα π.χ. ότι «η Αίγυπτος είναι το δώρο του Νείλου». Ασφαλώς κι αυτό το βιβλίο δεν πρόκειται να αποτελέσει εξαίρεση. Ποιο από τα δύο συνέβαλε περισσότερο στη δομή της αιγυπτιακής κοινωνίας: οι πυραμίδες ή ο Νείλος; Σε βάθος χρόνου, ο ποταμός βγαίνει πάντα νικητής. 16 g Γη και άνθρωποι Ατάραχος και γαλήνιος ή μαινόμενος και τρομερός, ο Νείλος ήταν η σανίδα σωτηρίας των αρχαίων Αιγυπτίων, καθώς τους εξασφάλιζε τα πάντα: τροφή, μεταφορές, επικοινωνία, άρδευση και κρατικό έλεγχο. Όσο ορμητικός κι αν μας φαίνεται τώρα, δεν είναι τίποτα μπροστά σε αυτό που φάνταζε στα μάτια των προγόνων του. Ο Νείλος που γνωρίζουμε είναι έτσι σχεδόν επί χρόνια. Ο πιο μεγάλος σε μήκος ποταμός, με ροή από τον νότο προς τον βορρά, μήκος χλμ. που διατρέχει σχεδόν δέκα χώρες, προσέλκυσε στις όχθες του τους μετανάστες πρωτο-αιγυπτίους, καθώς το περιβάλλον κλίμα άλλαζε από υγρό σε άνυδρο. Οι έξι (ορμητικοί) καταρράκτες καθιστούσαν επικίνδυνη τη ναυσιπλοΐα από το νοτιότερο σύνορο της Αιγύπτου, την αρχαία Νουβία. Ο Νείλος, με οφιοειδή ροή, ανεβαίνοντας βόρεια προς το Δέλτα, κάποτε χωριζόταν σε επτά παραποτάμους, αλλά σήμερα υπάρχουν μόνο δύο. Βροχοπτώσεις από τα υψίπεδα της Αιθιοπίας προκαλούσαν την ετήσια πλημμύρα (που από τη δεκαετία του 1960 εμποδίζεται με φράγματα), η οποία ξεκινούσε από τον Ιούνιο και εναπόθετε αλλουβιακή γη σε όλη την πεδιάδα. Αυτό το ζωοποιό γεγονός μπορούσε να έχει δυο φονικές όψεις: του λιμού εξ αιτίας μικρής πλημμύρας ή της καταστροφής λόγω μεγάλης υπερχείλισης. Σε κάθε περίπτωση, οι Αιγύπτιοι τιμούσαν την πλημμύρα και της είχαν δώσει τη μορφή μιας παχουλής καρπερής θεότητας με κρεμασμένα στήθη, που την έλεγαν Χαπί. ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Δείτε επίσης ΕΘΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ σελίδα 30 ΟΙΚΙΣΜΟΙ σελίδα 46 ΚΕΙΜΕΝΟ ΣΕ 30 Πίτερ ντερ Μανουέλιαν Το ποτάμι, που τιμάται στον «Ύμνο στον Νείλο», ήταν σημαντικό για τη διατροφή, τις μεταφορές, την επικοινωνία και τον κρατικό έλεγχο.

15 .

16 . Η ΕΡΗΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΟΑΣΕΙΣ η ιστορία σε 30 ΣΥΝΟΨΗ ΣΕ 3 Ο Νείλος συνέβαλε στην άνθηση του πολιτισμού, αλλά η έρημος και οι οάσεις ήταν εξίσου εγγενή γνωρίσματα στη διαμόρφωση των πρακτικών και εννοιολογικών παραμέτρων του αιγυπτιακού κόσμου. ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΕ 3 Ο μοναδικός χάρτης της αρχαίας Αιγύπτου που διασώζεται, με διαστάσεις 1,75 x 0,5 μ., είναι πάπυρος του Νέου Βασιλείου (επί Ραμσή Δ ) που απεικονίζει τμήμα της Γουάντι Χαμαμάτ, της πιο σημαντικής διαδρομής της Ανατολικής Ερήμου προς την Ερυθρά Θάλασσα. Χρησίμευε κυρίως στην εξασφάλιση πόρων, καθώς οι βασικοί προορισμοί είναι λατομεία και ορυχεία χρυσού και αργύρου. Ο χάρτης αναδεικνύει σημαντικά μορφολογικά στοιχεία και κατασκευές, όπως τον ναό του Άμμωνα, μια αποστολή αποίκων και ένα πηγάδι. 18 g Γη και άνθρωποι Η έρημος καταλάμβανε το πιο μεγάλο τμήμα της αρχαίας Αιγύπτου. Έτσι λοιπόν, οι Αιγύπτιοι έβλεπαν ένα τοπίο χωρισμένο ανάμεσα στην έρημο (ντεσχρέτ, δηλαδή «Ερυθρή Γη») και στην κοιλάδα του Νείλου και το Δέλτα (κεμέτ, δηλαδή «Μαύρη Γη»). Η Δυτική Έρημος (δηλαδή η ανατολική Σαχάρα) ήταν δύο φορές πιο μεγάλη από την Ανατολική Έρημο (δηλαδή την Αραβική). Ενώ η αρόσιμη, κατοικημένη γη ήταν οικεία, οργανωμένη και «υπό έλεγχο», τα εδάφη της ερήμου ήταν αφιλόξενα με επικίνδυνη άγρια φύση και λεηλατούντες νομάδες. Εξαίρεση αποτελούσε η έρημος που περιέβαλλε την κοιλάδα, όπου η σωστή ταφή ήταν διαχρονικό ιδανικό για την άφιξη στην «Ωραία Δύση» της αιγυπτιακής μεταθανάτιας ζωής. Η έρημος διαμόρφωσε τον πολιτισμό όσο κι ο Νείλος, καθώς συνιστούσαν ουδέτερες ζώνες μεταξύ της Αιγύπτου και των γειτόνων της. Οι Αιγύπτιοι πήγαιναν στην έρημο κυρίως για πρώτες ύλες, εμπόριο μεγάλων αποστάσεων ή στρατιωτικές εκστρατείες. Η Δυτική Έρημος, αν και πιο ξηρή και ερημωμένη, ήταν διάστικτη από πέντε μεγάλες οάσεις με μόνιμες πηγές νερού, αρκετά μεγάλες ώστε να συντηρούν σημαντικό πληθυσμό. Οι οάσεις Μπαχαρίγια, Ντάκλα, Φαράφρα, Χάργκα και Σίβα θεωρούνταν πολύτιμες λόγω της γεωργικής παραγωγής τους. Η πλούσια σε φυσικούς πόρους Ανατολική Έρημος παρείχε πρώτες ύλες για τις τέχνες και την αρχιτεκτονική, ενώ τα μονοπάτια της εκτείνονταν ως το δυτικό Σινά και την Ερυθρά Θάλασσα, διευρύνοντας τους ορίζοντες της Αιγύπτου ως τη Μεσοποταμία, την Ανατολική Μεσόγειο και πιο νότια στην Αφρική. ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Δείτε επίσης Ο ΝΕΙΛΟΣ σελίδα 16 ΟΙ ΓΕΙΤΟΝΕΣ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ σελίδα 28 ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΕ 3 ΓΚΕΡΤΡΟΥΝΤ ΚΕΪΤΟΝ-ΤΟΜΣΟΝ Αγγλίδα αρχαιολόγος ΑΧΜΕΝΤ ΦΑΧΡΙ Αιγύπτιος αρχαιολόγος, διευθυντής των Desert Researches, Υπηρεσία Αιγυπτιακών Αρχαιοτήτων ΚΕΙΜΕΝΟ ΣΕ 30 Νίκολας Πικάρντο Οι έρημοι ήταν επικίνδυνες, αλλά ήταν πλούσια πηγή πετρωμάτων και ορυκτών. Αντιθέτως, η γεωργία και ο πολιτισμός ήκμαζαν στις οάσεις.

17 .

18 . Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ η ιστορία σε 30 ΣΥΝΟΨΗ ΣΕ 3 Στα τέλη της τέταρτης χιλιετίας π.χ., οι ηγεμόνες από τον νότο επέκτειναν τον έλεγχό τους στην Κοιλάδα του Νείλου προς τον βορρά, διαμορφώνοντας το πρώτο ενιαίο κράτος στην ιστορία. ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΕ 3 Την ανελέητη μεταχείριση του Ναρμέρ προς τους εχθρούς του μαρτυρούσε η σημασία του ονόματός του, «Τρομερό γατόψαρο», ένα εξαιρετικά μεγάλο και δυνατό ψάρι. Επόμενοι βασιλείς επίσης χρησιμοποίησαν επιθετικά προσωνύμια για να περιγράψουν τη βασιλεία τους. Βασιλείς της 1ης Δυναστείας αυτοαποκαλούνταν, μεταξύ άλλων, «Μαχητής», «Απωθητής», «Κόμπρα» και «Αποκεφαλιστής». Ο βαθμός εξαναγκασμού που ασκούσε η βασιλική εξουσία αποτυπώνεται στις εικόνες δημόσιων εκτελέσεων. 20 g Γη και άνθρωποι Γεωγραφικά, η Αίγυπτος χωρίζεται στο κατάφυτο Δέλτα του Νείλου στον βορρά Κάτω Αίγυπτος και στη στενή λωρίδα αρόσιμης γης Άνω Αίγυπτος στον νότο. Στην προϊστορική περίοδο, υπήρχαν διάφορα πριγκιπάτα, το καθένα με τον δικό του ηγεμόνα και πολιτισμό. Στο τέλος της τέταρτης χιλιετίας π.χ., διάφοροι τοπικοί ηγεμόνες από τη νότια Αίγυπτο κυρίως την Άβυδο και την Ιεράκων πόλη ξεκίνησαν ένα πρωτότυπο εγχείρημα: τη συγχώνευση των πριγκιπάτων σε ένα ενιαίο βασίλειο. Παραδοσιακές αναφορές της πρώιμης αιγυπτιακής ιστορίας τονίζουν αυτό που οι αρχαίοι ήθελαν να πιστεύουν οι απόγονοί τους: ότι ένας βασιλιάς από τον νότο, ο Ναρμέρ, ηγήθηκε της στρατιωτικής κατάληψης του βορρά. Η μία πλευρά μιας αναμνηστικής λίθινης πλάκας δείχνει τον Ναρμέρ να χτυπάει τον εχθρό στο κεφάλι, ενώ η άλλη αναπαριστά τον βασιλιά να κατευθύνεται προς δύο σειρές αποκεφαλισμένων και ευνουχισμένων εχθρών. Αν και δεν αποκλείεται η θεωρία της στρατιωτικής κατάληψης, η αρχαιολογία αποκαλύπτει μια κάπως διαφορετική ιστορία, με τα εμπορεύσιμα αγαθά του νότου να μεταφέρονται προς τον βορρά εν είδει «πολιτισμικού ιμπεριαλισμού» και με την κουλτούρα του βορρά τελικά να αφομοιώνεται από τα αγαθά και τις παραδόσεις του νότου. Σύμφωνα με μια άλλη θεωρία, οι βόρειοι μιμήθηκαν τους νότιους, αλλά δεν εισήγαγαν απαραιτήτως αντικείμενα από αυτούς. Παρόλο που οι ηγεμόνες θάβονταν στην Άβυδο της Άνω Αιγύπτου, ίδρυσαν τη νέα πρωτεύουσά τους στη Μέμφιδα, σε μια περιοχή μεταξύ Κάτω και Άνω Αιγύπτου. ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ Δείτε επίσης ΝΑΡΜΕΡ σελίδα 24 ΙΕΡΑΚΩΝ ΠΟΛΙΣ «Η ΚΥΡΙΑ ΕΝΑΠΟΘΕΣΗ» σελίδα 56 ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΕ 3 ΝΑΡΜΕΡ ~2960 π.χ. Βασιλιάς της Αιγύπτου ΚΕΙΜΕΝΟ ΣΕ 30 Ρόναλντ Τ. Λέπροχον Είτε μέσω στρατιωτικής κατάκτησης είτε μέσω εμπορίας αγαθών, η Άνω και η Κάτω Αίγυπτος ενοποιήθηκαν, με μια νέα πρωτεύουσα που ιδρύθηκε στη Μέμφιδα.

19 Μέμφις Άβυδος Θήβαι Ιεράκων πόλις

20