ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ. Κων/νος Ε. Κεραμάρης Δρ. Βιολόγος Κλινικός Βιοχημικός

Transcript

1 ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Κων/νος Ε. Κεραμάρης Δρ. Βιολόγος Κλινικός Βιοχημικός

2 Η ανατομία της καρδιάς

3

4 Η Καρδιά Τοίχωμα Αποτελείται από επόμενες τρεις στιβάδες: Μια πολύ λεπτή εξωτερική, το επικάρδιο (σπλαχνικό περικάρδιο), το οποίο καλύπτεται από μεσοθηλιακά κύτταρα που σχηματίζουν μια λεία εξωτερική επιφάνεια. καρδιά περιβάλλεται από τον περικαρδιακό σάκο που αποτελείται από πυκνό ινοκολλαγονώδη και ελαστικό ιστό και σχηματίζει δύο πέταλα, το εξωτερικό ονομάζεται τοιχωματικό περικάρδιο που έρχεται σε χαλαρή επαφή με τις παρακείμενες μεσοθωρακικές δομές, ενώ το εσωτερικό πέταλο το οποίο καλύπτει την επιφάνεια της καρδιάς, ονομάζεται σπλαγχνικό περικάρδιο ή επικάρδιο. Η περικαρδιακή κοιλότητα είναι ο χώρος που σχηματίζεται μεταξύ του τοιχωματικού και του σπλαχνικού πετάλου του περικαρδίου. Η κοιλότητα αυτή περιέχει μικρό ποσό ορώδους υγρού, που λιπαίνει τις επιφάνειες του σάκου, επιτρέποντας έτσι την, χωρίς τριβή, κίνηση της καρδιάς, στη διάρκεια των μυϊκών συστολών της. Το ινοκολλαγονώδες στρώμα του επικάρδιου περιβάλλει τις αρτηρίες και τις φλέβες που εφοδιάζουν και επαναφέρουν το αίμα απ' το τοίχωμα της καρδιάς (στεφανιαία αγγεία). Τα αγγεία αυτά περιβάλλονται επίσης από λιπώδη ιστό, που αυξάνει το πάχος του επικάρδιου. Μία μεσαία, το μυοκάρδιο, που σχηματίζει την κύρια μάζα του καρδιακού τοιχώματος και αποτελείται από εξειδικευμένο μυ (τον καρδιακό μυ), ο οποίος είναι παχύτερος στις κοιλίες, εξυπηρετεί τις λειτουργικές ανάγκες της καρδιάς προσδίδοντάς της τα χαρακτηριστικά αντλίας. Μέσα στις δύο κοιλιακές καρδιακές κοιλότητες δημιουργούνται προσεκβολές του καρδιακού μυός (θηλοειδείς μύες), οι οποίες κατευθύνονται προς τις κολποκοιλιακές βαλβίδες. Οι θηλοειδείς μύες αποτελούν το σημείο συνάντησης των τενόντιων χορδών, που συνδέουν τις γλωχίνες των κολποκοιλιακών βαλβίδων με το υποκείμενο τοίχωμα των κοιλιών. Μια πολύ λεπτή, εσωτερική λεία επένδυση, το ενδοκάρδιο, που καλύπτεται με ενδοθηλιακά κύτταρα και βρίσκεται σε άμεση επαφή με το αίμα που κυκλοφορεί. Κάτω από αυτή τη στιβάδα αναγνωρίζεται μια ισχυρότερη στιβάδα από ακανόνιστες δεσμίδες ινοελαστικού ιστού. Η στιβάδα αυτή περιέχει ίνες του Purkinje, που αποτελούν τμήμα του ερεθισματαγωγού συστήματος της καρδιάς.

5

6 ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΑΣ

7

8

9 Μιτροειδής βαλβίδα. Α: ανοιχτή μιτροειδής βαλβίδα. ΑΚ: αριστερός κόλπος, Ακλ: αριστερή κοιλία, ΣΑ: έκφυση στεφανιαίας αρτηρίας, ΙΔ: ινοκολλαγονώδης δακτύλιος της βαλβίδας. Β: Κλειστή αορτική βαλβίδα όπου αναγνωρίζονται δυο γλωχίνες Πρ: πρόσθια, ΟΠ: οπίσθια.

10

11

12

13 Ο φλεβόκομβος αναγνωρίζεται στην έξω επιφάνεια της συμβολής της άνω κοίλης φλέβας με τον κόλπο, ακριβώς κάτω απ' το περικάρδιο, έχει κυρτή γραμμική δομή μήκους 1-1,5 cm και πλάτους μόνο 0,1-0,15 cm. Γεγονός που δεν τον καθιστά ορατό με γυμνό οφθαλμό. Ο κολποκοιλιακός κόμβος, ιστολογικά, αποτελείται από ένα δίκτυο μικρών μυϊκών ινών, με λιγότερο ακανόνιστη διάταξη από εκείνες του φλεβόκομβου. Τα κύτταρα περιέχουν μικρή ποσότητα συσταλτής πρωτεΐνης και γλυκογόνου και είναι τοποθετημένα μέσα σε πυκνό ινoκολλαγονώδες στρώμα. Το ηλεκτροχημικό ερέθισμα μεταδίδεται μέσω χασματικών συνάψεων. Παρατηρείται και στο επίπεδο του κολποκοιλιακού κόμβου πλούσια αγγείωση και νεύρωση. Το δεμάτιο του His Στο πρόσθιο τελικό άκρο του κολποκοιλιακού κόμβου οι μικρές μυϊκές ίνες είναι περισσότερο κανονικά διαταγμένες, δημιουργώντας τελικά ένα ευκρινές δεμάτιο παράλληλων ινών, που διεισδύει στο κολλαγόνο του κεντρικού ινώδους σώματος σχηματίζοντας το κύριο δεμάτιο αγωγιμότητας του ερεθίσματος από τον κολποκοιλιακό κόμβο προς τις κοιλίες, το δεμάτιο του His. Στη συνέχεια κατευθύνεται προς τα εμπρός, σε μικρή απόσταση κατά μήκος του άνω ορίου του μυός του μεσοκοιλιακού διαφράγματος και διαιρείται στο δεξιό και αριστερό κλάδο.

14

15

16 Ανατομία αρτηριών α) Εσωτερικός χιτώνας: Λείος και συνεχής από ενδοθηλιακά κύτταρα. β) Μέσος χιτώνας: Ανθεκτικός με μεγάλο πάχος. Αποτελείται από ελαστικές και μυϊκές ίνες. Οι μυϊκές είναι συσπώνται και χαλαρώνουν αυξομειώνοντας το πάχος της αρτηρίας. γ) Έξω χιτώνας: Σχηματίζεται από ελαστικές και λίγες μυϊκές ίνες. Μέσα στο χιτώνα εντοπίζονται οι αγγεία για την θρέψη του τοιχώματος και νευρικές ίνες για την νεύρωση των μυϊκών ινών.

17

18 ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΦΛΕΒΩΝ Οι φλέβες αποτελούνται από τρεις στιβάδες (χιτώνες). Την έξω στιβάδα από ινώδη και συνδετικό ιστό (έξω χιτώνας), τη μέση μυϊκή και ελαστική στιβάδα (μέσος χιτώνας), την εσωτερική ενδοθηλιακή στιβάδα (έσω χιτώνας). Η μέση η μυϊκή στιβάδα είναι πιο λεπτή σε σχέση με αυτή της αρτηρίας και λιγότερο σταθερή (Εικ. 5). Οι φλέβες είναι πιο συμπτώμενες και πολύ λιγότερο ελαστικές από τις αρτηρίες. Οι φλέβες στα άκρα όπου το αίμα κινείται εναντίον της βαρύτητας έχουν βαλβίδες ρυθμισμένες με τέτοιο τρόπο που να επιτρέπουν τη ροή του αίματος προς την καρδιά και όχι προς την αντίθετη κατεύθυνση. Αυτές οι βαλβίδες είναι ημισεληνοειδείς πτυχές που σχηματίζονται από αναδιπλώσεις της εσωτερικής στιβάδας ενδυναμωμένες από λίγο ινώδη ιστό. Στην διάρκεια της φάσης χαλάρωσης του χτύπου της καρδιάς το αίμα της φλέβας μπορεί να ρεύσει πάλι προς τα τριχοειδή αγγεία αλλά οι βαλβίδες κλείνουν καθώς αρχίζει η χαλάρωση και το αίμα παγιδεύεται μέσα στις φλέβες μέχρι που ο επόμενος χτύπος δώσει και πάλι κίνηση. (Tortora, 2001). (Sobotta, 1990), (Snell, 1992), (Drake et al., 2007).

19

20

21

22 Τα τριχοειδή αγγεία διαθέτουν πολύ λεπτό τοίχωμα με διάκενα για να μπορούν να περάσουν κύτταρα (φαγοκύτταρα). Σε μερικούς ενδοκρινείς αδένες τα κενά του τοιχώματος καλύπτονται από κύτταρα του αδένα (κολποειδή τριχοειδή). Στα πυλαία συστήματα τα τριχοειδή ενώνουν αρτηρίες με αρτηρίες ή φλέβες με φλέβες (π.χ.ήπαρ).

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32 ΦΛΕΒΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΜΙΚΡΗΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ 1. ΔΥΟ ΑΡΙΣΤΕΡΕΣ ΠΝΕΥΜΟΝΙΚΕΣ ΦΛΕΒΕΣ 2. ΔΥΟ ΔΕΞΙΕΣ ΠΝΕΥΜΟΝΙΚΕΣ ΦΛΕΒΕΣ ΚΑΤΑΛΗΓΟΥΝ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΕΡΟ ΚΟΛΠΟ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΑΣ ΜΕ ΟΞΥΓΟΝΩΜΕΝΟ ΑΙΜΑ

33

34 ανώνυμη αρτηρία

35 ΑΡΤΗΡΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ ΑΟΡΤΗ ΞΕΚΙΝΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΚΟΙΛΙΑ ΚΑΙ ΔΙΝΕΙ ΤΟΥΣ ΕΞΗΣ ΚΛΑΔΟΥΣ Ανιούσα αορτή Αορτικό τόξο Κατιούσα θωρακική αορτή 1. ΑΝΙΟΥΣΑ ΑΟΡΤΗ Δεξιά στεφανιαία αρτηρία Αριστερή στεφανιαία αρτηρία 2. ΑΟΡΤΙΚΟ ΤΟΞΟ Ανώνυμη αρτηρία Αριστερή κοινή καρωτίδα Αριστερή υποκλείδια αρτηρία 3. ΚΑΤΙΟΥΣΑ ΘΩΡΑΚΙΚΗ ΑΟΡΤΗ Βρογχικές αρτηρίες Μεσοπλεύριες αρτηρίες Οισοφαγικές αρτηρίες Οπίσθιους μεσοπνευμόνιους κλάδους. ΟΙ ΚΛΑΔΟΙ ΑΥΤΟΙ ΤΗΣ ΑΟΡΤΗΣ ΕΙΝΑΙ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΔΙΑΦΡΑΓΜΑ

36 ΜΕΤΑ ΤΟ ΑΟΡΤΙΚΟ ΣΤΟΜΙΟ ΤΟΥ ΔΙΑΦΡΑΓΜΑΤΟΣ Η ΑΟΡΤΗ ΟΝΟΜΑΖΕΤΑΙ ΚΟΙΛΙΑΚΗ ΑΟΡΤΗ 4. ΚΟΙΛΙΑΚΗ ΑΟΡΤΗ Κάτω φρενική αρτηρία(διάφραγμα) Οι οσφυϊκές αρτηρίες(τοίχωμα κοιλίας) Νεφρικές αρτηρίες Επινεφρίδιες αρτηρίες Σπερματικές (άνδρες) ή Ωοθηκικές (γυναίκες) Κοιλιακή (δωδεκαδάκτυλο, στομάχι,παγκρεας, ήπαρ και σπλήνα Άνω μεσεντέρια (κοιλιακά όργανα) Κάτω μεσεντέρια (παχύ έντερο) ΣΤΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΧΩΡΙΖΕΤΑΙ ΣΤΟ ΥΨΟΣ ΠΕΡΙΠΟΥ ΤΗΣ ΟΣΦΥΪΚΗΣ ΜΟΙΡΑΣ ΣΕ: 5. ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΛΑΓΟΝΙΑ ΑΡΤΗΡΙΑ (Αιματώνει το αριστερό πόδι) 6. ΔΕΞΙΑ ΛΑΓΟΝΙΑ ΑΡΤΗΡΙΑ (Αιματώνει το δεξί πόδι)

37 κάτω φρενική αρτηρία επινεφριδιακές αρτηρίες ή ωοθηκικές

38

39

40 ΦΛΕΒΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ Άνω κοίλη φλέβα Η σφαγίτιδα και υποκλείδια φλέβα σχηματίζουν την δεξιά και αριστερή ανώνυμη φλέβα, οι οποίες ενώνονται και σχηματίζουν την άνω κοίλη φλέβα. Η δεξιά και αριστερή άζυγη φλέβα συγκροτούν μια κοινή φλέβα την άζυγη που εκβάλλει στην άνω κοίλη φλέβα. Κάτω κοίλη φλέβα Συγκεντρώνει το αίμα από τα όργανα που βρίσκονται κάτω από το διάφραγμα. Η πυλαία φλέβα συγκροτείται από: α) την στεφανιαία φλέβα του στομάχου, β) την σπληνική φλέβα και γ) την άνω και κάτω μεσεντέρια. Η πυλαία φλέβα έρχεται μέσα από το ήπαρ. Οι φλέβες των κάτω άκρων σχηματίζουν την αριστερή και δεξιά λαγόνια φλέβα, που εκβάλλουν στην κάτω κοίλη φλέβα. Σ αυτήν εκβάλλουν επίσης οι νεφρικές φλέβες, οι οσφυϊκές, οι σπερματικές ή ωοθηκικές.

41

42 Κάτω κοίλη φλέβα Πυλαία φλέβα Στεφανιαία στομάχου Άνω μεσεντέρια Σπληνική Κάτω μεσεντέρια Λαγόνια

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55 Λεμφικό κυκλοφορικό σύστημα Τα λεμφικά τριχοειδή συγχωνεύονται σχηματίζοντας αγγεία με παχύτερα τοιχώματα, τα μικρού και μεσαίου μεγέθους λεμφαγγεία, η δομή των οποίων προσομοιάζει με αυτή των αντιστοίχου μεγέθους φλεβών, αλλά με λεπτότερα τοιχώματα. Στη διαδρομή των λεμφικών αγγείων παρεμβάλλονται λεμφαδένες. Τα λεμφαγγεία (λεμφικά τριχοειδή, μικρού και μεσαίου μεγέθους λεμφαγγεία) μιας συγκεκριμένης περιοχής παροχετεύουν τη λέμφο στους σύστοιχους λεμφαδένες. Η λέμφος κινείται βραδέως και εισέρχεται στους λεμφαδένες από την κυρτή τους επιφάνεια και εξερχόμενη από την κοίλη (πύλη), μέσω ενός ή δύο λεμφικών αγγείων. Στην πορεία της αυτή, δέχεται τα ενεργοποιημένα λεμφοκύτταρα, τα οποία είναι σημαντικά για την ανοσολογική άμυνα. Τα μεγαλύτερα λεμφικά αγγεία έχουν μυϊκά τοιχώματα και προωθούν τη λέμφο στα δύο ακόλουθα κύρια μεγάλα λεμφικά αγγεία: Το θωρακικό πόρο, μέσω του οποίου μεταφέρεται η λέμφος στο φλεβικό σύστημα, κατά τη συμβολή της αριστερής έσω σφαγίτιδας φλέβας με την αριστερή υποκλείδια φλέβα. Ένα περισσότερο ποικιλόμορφο λεμφικό αγγείο, το δεξιό μείζονα λεμφικό πόρο, ο οποίος εκβάλλει στη συμβολή της δεξιάς έσω σφαγίτιδας φλέβας με τη δεξιά υποκλείδια φλέβα. Και τα δύο αυτά αγγεία έχουν δομή παραπλήσια με αυτή των μεγάλων φλεβών, αλλά με σχετικά περισσότερα λεία μυϊκά κύτταρα στο μέσο χιτώνα και υπανάπτυκτο έξω χιτώνα πλούσιο σε «αγγεία των αγγείων» και νευρικό δίκτυο.

56

57 Πρωτογενή λεμφικά όργανα Θύμος αδένας (ωρίμανση των Τ λεμφοκυττάρων) και ο μυελός των οστών (ωρίμανση των Β λεμφοκυττάρων). Δευτερογενή λεμφικά όργανα Λεμφαδένες, σπλήνας, διάχυτος λεμφικός ιστός, λεμφικός ιστός που σχετίζεται με βλεννογόνους, συμπεριλαμβανομένων των αμυγδαλών και των πλακών του Peyer στα έντερα.

58

59 ΛΕΥΚΑ ΑΙΜΟΣΦΑΙΡΙΑ Υπάρχουν πέντε (5) κύριοι τύποι λευκών αιμοσφαιρίων: ουδετερόφιλα, ηωσινοφιλα, βασεόφιλα, λεμφοκύτταρα και μονοκύτταρα.

60

61 Innate response Mucous membranes Bacteria Physical barriers Viruses Cytokines Cilia Antimicrobial secretions Macrophages Acquired response Cellular response Macrophages present antigens Humoral response T cells Cytokines B cells Memory B cells Cytotoxic T cells Plasma cells Antibodies

62

63

64 Μηχανισμοί που αντιμετωπίζουν τους μικροοργανισμούς μετά την είσοδό τους στον ανθρώπινο οργανισμό Ι) Φαγοκυττάρωση Φαγοκύτταρα: Κατηγορία λευκών αιμοσφαιρίων Διακρίνονται σε ουδετερόφιλα και μονοκύτταρα που διαφοροποιούνται σε μακροφάγα Ενεργοποιούνται μετά την εμφάνιση παθογόνου μικροοργανισμού στο εσωτερικό του σώματος Μακροφάγα: Διαφοροποιημένα μονοκύτταρα Εγκαθίστανται στους ιστούς Εγκλωβίζουν τον μικροοργανισμό και τον καταστρέφουν Εκθέτουν κάποια τμήματα του μικροβίου στην επιφάνειά τους (ειδική άμυνα) ΙΙ) Φλεγμονώδης αντίδραση ή φλεγμονή Συμπτώματα: πόνος (τραυματισμός και δράση των τοξικών ουσιών στις απολήξεις νευρικών κυττάρων) Κοκκίνισμα (συγκέντρωση αίματος) Οίδημα (από τη διάχυση του πλάσματος του αίματος) τοπική αύξηση της θερμοκρασίας

65 Βασικά στάδια της φλεγμονής Τραυματισμός του δέρματος Είσοδος παθογόνων μικροοργανισμών στον οργανισμό Πόνος εξ αιτίας του τραυματισμού και των τοξικών ουσιών που απελευθερώνουν τα μικρόβια Διαστολή των αιμοφόρων αγγείων και συγκέντρωση περισσότερου αίματος (κοκκίνισμα) Δημιουργία ινώδους πήξει του αίματος κλείσιμο της πληγής εμποδίζεται η είσοδος άλλων μικροβίων Το πλάσμα του αίματος διαχέεται στους γύρω ιστούς δημιουργεί οίδημα (πρήξιμο) καταστρέφει μικρόβια ενεργοποιεί τη διαδικασία της φαγοκυττάρωσης χημικές ουσίες που εκκρίνονται από τραυματισμένα κύτταρα ή από τα μικρόβια προσελκύουν φαγοκύτταρα στο σημείο της φλεγμονής τα φαγοκύτταρα καταστρέφουν τα μικρόβια. Σχηματίζεται πύον Πύον: παχύρρευστο κιτρινωπό υγρό από νεκρά φαγοκύτταρα μικρόβια ή και υπολείμματα νεκρών κυττάρων μαζί με άλλες χημικές ουσίες.

66 ΙΙΙ) Πυρετός Υψηλή μη φυσιολογική (36,6 ο C) θερμοκρασία του σώματος. Εμποδίζει την ανάπτυξη και τον πολλαπλασιασμό των βακτηρίων (σταμάτημα της εξέλιξης της ασθένειας) Αναστέλλει των πολλαπλασιασμό των ιών (μη λειτουργία ενζύμων των κυττάρων) Κάνει πιο αποτελεσματική τη δράση των φαγοκυττάρων. ΙV) Ουσίες με αντιμικροβιακή δράση Ιντερφερόνες (μόνο για ιούς) : 1. Πρωτεϊνικής φύσης. 2. Παράγονται από κύτταρα που μολύνθηκαν από ιούς και διαχέονται στα διπλανά υγιή κύτταρα. 3. Αναγκάζουν τα υγιή κύτταρα να παράγουν και να εκκρίνουν πρωτεΐνες, που μπλοκάρουν τον πολλαπλασιασμό των ιών. Συμπλήρωμα: 1. Ομάδα 20 τουλάχιστον πρωτεϊνών. 2. Βρίσκονται στο πλάσμα του αίματος 3. Καταστρέφουν μικροοργανισμούς Προπερδίνη: 1. Σύμπλεγμα τριών πρωτεϊνών 2. Βρίσκονται στο πλάσμα του αίματος 3. Καταστρέφουν μικρόβια σε συνδυασμό με το συμπλήρωμα.

67

68

69

70

71 Πρωτογενής Δευτερογενής ανοσοποίηση

72

73

74

75

76

77 ΑΝΟΣΟΣ ΟΡΟΣ Έτοιμα αντισώματα με τη μορφή ορού. Χρησιμοποιούνται για την πρόληψη ασθενειών (τέτανος, γάγγραινα, λύσσα, κλπ). Προέρχονται από τον ορό του αίματος ασθενών που αρρώστησαν ή εμβολιάστηκαν για τον συγκεκριμένο μικροοργανισμό. Μπορεί επίσης να παρασκευαστεί μετά την ανοσοποίηση κάποιων πειραματόζωων π.χ. αλόγων. Υπεράνοσος ονομάζεται ο ορός που παρασκευάζεται από μίγμα ορών αίματος ασθενών με μεγάλη περιεκτικότητα σε αντισώματα για συγκεκριμένο νόσημα.

78

79

80

81

82 Phenotype Frequencies in European Cauacasoid population Se 80% se 20% (non-secretor) A 40 % B 11 % AB 4 % O 45 %

83 Αντιγόνα ομάδων αίματος Υδατοδιαλυτά: γλυκοπρωτεΐνες με ειδικότητα ομάδας, που εντοπίζονται σε βλεννώδη εκκρίματα, κυρίως σάλιο και στη βλεννα του γαστρεντερικού σωλήνα Αλκοοδιαλυτά: Γλυκολιπίδια που απομονώνονται από τις ερυθροκυτταρικές μεμβράνες. Υδατανθρακικό τμήμα: D-γαλακτόζη, L-φουκόζη, N-ακετυλο-Dγλυκοζαμίνη, N-ακετυλο-D- γαλακτοζαμίνη. Περιέχει επίσης ένα σάκχαρο με 9 άτομα άνθρακα, το N- ακετυλο-νευραμινικό οξύ.

84 Ομάδα Α: τελικό κατάλοιπο N- ακετυλογαλακτοζαμίνης Ομάδα Β: τελικό κατάλοιπο γαλακτόζης Ομάδα Ο: ειδικότητα Η, πρόδρομη υδατανθρακική ομάδα με ακραίο σάκχαρο την L-φουκόζη.

85

86

87

88

89 Ερυθροβλάστωση νεογνών

90 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ανατομία Φυσιολογία, Παπαδόπουλος Τ., Ρίζου Ε., Διαμαντοπούλου Μ., Μαρκαντωνάκης Π., ΤΕΕ-ΕΠΑΛ, ΟΕΔΒ, Αθήνα. Ανοσοβιολογία, Χατζηπέτρου-Κουρουνάκη Λ., 1995, University Studio Press. Ανοσολογία, Ivan Roitt, Jonathan Brostoff, David Male, (μετ.: Κουσουλάκος Σ.), 2000, Εκδόσεις Παρισιάνου ΑΕ. Ιστολογία, Leslie P. Gartner, James L. Hiatt, 2003, Εκδόσεις Παρισιάνος. Ιστολογία Σύνοψη, Κίττας Χρήστος, 2003, Ιατρικές εκδόσεις Πασχαλίδη Α.Ε. Εγχειρίδιο ιατρικής φυσιολογίας, Arthur C. Guyton, John E. Hall, 2004, Εκδόσεις Παρισιάνος.