Προς μια υπερ-λεξική αναπαράσταση της μορφολογίας στο δίγλωσσο νοητικό λεξικό: δεδομένα από ελληνο-γαλλικά διαγλωσσικά ομότυπα

Transcript

1 Προς μια υπερ-λεξική αναπαράσταση της μορφολογίας στο δίγλωσσο νοητικό λεξικό: δεδομένα από ελληνο-γαλλικά διαγλωσσικά ομότυπα Abstract Two masked priming experiments examine the role of two variables in bilingual lexical processing and particularly on processing Greek-French cognates: the first variable is etymology (Greek or Latin-French); the second one is the Morphological Family Size, not adequately exploited, in our view, in bilingual research. Both priming directions are tested, form L1 to L2 and backwards, but no priming asymmetry is found for cognates. Results are discussed in terms of how morphology is represented in the mental lexicon and a supra-lexical model of bilingual cross-script processing is presented. Εισαγωγή Στην αμέσως προηγούμενη Συνάντηση του Τομέα Γλωσσολογίας του ΑΠΘ (Βόγκα 2014) παρουσιάσαμε μια ενδελεχή έρευνα του ρόλου της ετυμολογίας στην επεξεργασία διαφόρων τύπων γλωσσικών ερεθισμάτων, από φυσικούς ομιλητές της ελληνικής (NE) με δεύτερη γλώσσα (Γ2) τη γαλλική και με την τεχνική της κεκαλυμμένης προτεραιοποίησης. Τα ερεθίσματα που χρησιμοποιήσαμε στην παραπάνω μελέτη ήταν ελληνο-γαλλικά διαγλωσσικά ομότυπα (cognates), λέξεις που έχουν δηλαδή κοινή σημασία και παρουσιάζουν μεγάλη έως απόλυτη φωνολογική ομοιότητα και μειωμένη ορθογραφική συνάφεια, τις περισσότερες φορές, λόγω του διαφορετικού αλφάβητου (ελληνικού και λατινικού), χωρίς βέβαια η τελευταία να είναι ανύπαρκτη. Ο λόγος για τον οποίο μελετήσαμε τον ρόλο που διαδραματίζει η ετυμολογική προέλευση των ερεθισμάτων, σχετίζεται με τον ρόλο της μορφολογίας καθώς και της φύσης της μορφολογικής αναπαράστασης στο νοητικό λεξικό, είτε πρόκειται για το μονόγλωσσο (π.χ. Voga, Giraudo & Anastassiadis-Symeonidis 2012), είτε πρόκειται για το δίγλωσσο (π.χ. Βόγκα 2014 Voga & Grainger 2007 Sanchez-Casas & García-Albea 2005) είτε αναφερόμαστε, σχετικά με τα δομικά χαρακτηριστικά του λεξικού, σε ένα και μοναδικό νοητικό λεξικό, στο οποίο οι λέξεις του δίγλωσσου ατόμου1 περιέχο- 1 Δεν θα ασχοληθούμε εδώ με το, εμφανές στη διεθνή βιβλιογραφία, πρόβλημα της ορολογίας που υιοθετείται για να γίνει αναφορά σε πολύ διαφορετικούς μεταξύ τους πληθυσμούς με τον ίδιο όρο δίγλωσσοι (bilinguals), ενώ, από την άλλη μεριά, πληθυσμοί που επιδεικνύουν τέλεια χρήση της Γ2 δεν χαρακτηρίζονται ως δίγλωσσοι. Αυτή η ανομοιογένεια πηγάζει, κατά την άποψή μου, όχι μόνο από τις εγγενείς δυσκολίες της περιγραφής της γλωσσικής ικανότητας των χρηστών μιας [ 106 ]

2 υπερ-λεξική αναπαράσταση της μορφολογίας νται στο ίδιο λεξικό ανεξάρτητα από τη γλώσσα από την οποία προέρχονται, είτε αναφερόμαστε σε δύο χωριστά υπο-λεξικά, το πρώτο για τις λ.μ. της Γ1 και το δεύτερο για τις λ.μ. της Γ2 θεώρηση, πρέπει να σημειωθεί εδώ, που τείνει να εγκαταλειφθεί από τους ερευνητές. Όσον αφορά τη δεύτερη συνιστώσα της αρχιτεκτονικής του δίγλωσσου νοητικού λεξικού, που σχετίζεται με την on-line λειτουργία, η φύση της μορφολογικής αναπαράστασης καθορίζει ή έχει επιπτώσεις στους μηχανισμούς που επεμβαίνουν στην επεξεργασία του λόγου, τόσο για τους ερευνητές που τάσσονται υπέρ της μη επιλεκτικής πρόσβασης (non selective lexical access), κατά την οποία ενεργοποιούνται οι λέξεις και των δύο γλωσσών που κατέχει το δίγλωσσο άτομο, όσο και γι αυτούς που τάσσονται υπέρ της επιλεκτικής πρόσβασης, κατά την οποία ενεργοποιούνται μόνο οι λέξεις της γλώσσας-στόχου (για μια λεπτομερή συζήτηση πάνω στα δομικής καθώς και δυναμικής φύσεως χαρακτηριστικά του δίγλωσσου νοητικού λεξικού, βλ. Van Heuven, Dijkstra & Grainger 1998 ειδικότερα για την ελληνική, Voga 2014). Με άλλα λόγια, προκειμένου να περιγράψουμε τη δομή και τους μηχανισμούς οι οποίοι διέπουν το σύστημα αναγνώρισης και επεξεργασίας γλωσσικών ερεθισμάτων που προέρχονται από δύο διαφορετικές γλώσσες, είναι απαραίτητο να απαντήσουμε στο παρακάτω ερώτημα που έχει απασχολήσει έντονα τη διεθνή βιβλιογραφία, αν δηλαδή οι λ.μ. συνδέονται μεταξύ τους στο δίγλωσσο νοητικό λεξικό, και αν ναι, με ποιον τρόπο, δηλαδή βάσει ποιου ή ποιων χαρακτηριστικών τους: ορθογραφικών, μορφολογικών, χαρακτηριστικών που περιορίζονται στα όρια των λ.μ., που άπτονται δηλαδή των συνταγματικών σχέσεων, ή αντίθετα, χαρακτηριστικών που ξεπερνούν τα όρια των λ.μ. και που άπτονται των παραδειγματικών σχέσεων; Σε αυτό ακριβώς το ερώτημα φιλοδοξεί να απαντήσει η παρούσα μελέτη που πραγματεύεται τον ρόλο και τις επιπτώσεις για τη δομή και λειτουργία του νοητικού λεξικού, μιας μεταβλητής ελάχιστα έως καθόλου μελετημένης για τη ΝΕ, και αρκετά παραμελημένης κατά τη γνώμη μου στη διεθνή βιβλιογραφία, παρά το γεγονός ότι ο κεντρικός της ρόλος στη μονόγλωσση επεξεργασία του λόγου έχει αποδειχθεί πειραματικά από πλήθος δεδομένων. Πρόκειται για το μέγεθος μορφολογικής οικογένειας (Morphological Family Size, στο εξής ΜΜΟικ Schreuder & Baayen 1997) που έχει απασχολήσει έναν αρκετά μεγάλο αριθμό μελετών, π.χ. για την ολλανδική (De Jong, Schreuder & Baayen 2000), την αγγλική κτλ., και αντιστοιχεί στον αριθμό των μελών της μορφολογικής οικογένειας (εκτός κλίσης). Οι Baayen, Lieber & Schreuder (1997) και Schreuder & Baayen (1997) παρατηρούν ότι για απλές (simplex) λέξεις η συχνότητα της οικογένειας δεν επηρεάζει γλώσσας με αντικειμενικά κριτήρια του τύπου σκορ, αλλά και από το γεγονός ότι οι ερευνητές που ασχολούνται με αυτούς τους πληθυσμούς προέρχονται από διαφορετικά πεδία, π.χ. γλωσσολογία, ψυχογλωσσολογία, γνωστική ψυχολογία, SLA (Second Language Acquisition), επιστήμες της εκπαίδευσης, κ.ά. Θα αναφερθούμε λοιπόν σε δίγλωσσα άτομα καθώς και σε Γ1 και Γ2, η οποία είναι η γλώσσα την οποία τα υποκείμενά μας μαθαίνουν αφού έχει ολοκληρωθεί η κατάκτηση της Γ1. [ 107 ]

3 τον χρόνο αναγνώρισης. Αντιθέτως, ο αριθμός των τύπων (type count), ο αριθμός δηλαδή των μελών της μορφολογικής οικογένειας, που αντιστοιχεί στο μέγεθος της οικογένειας (Family Size), καθορίζει τον χρόνο αναγνώρισης. Ως μέλος μορφολογικής οικογένειας ορίζεται μια μη απλή λέξη (complex word) στην οποία μια μορφολογικά απλή λέξη (simplex word) εμφανίζεται σαν επιμέρους συστατικό. Για παράδειγμα, το μέγεθος της οικογένειας του ρήματος calculate είναι 8 (σύμφωνα με τον Πίνακα 1 των De Jong, Schreuder & Baayen 2000, 330) μια και η μορφολογική του οικογένεια απαρτίζεται από 8 μέλη: calculable, calculation, calculator, calculus, incalculable, incalulably, miscalculate, miscalculation. Το γεγονός ότι η μεταβλητή που επηρεάζει τον χρόνο αναγνώρισης των γλωσσικών ερεθισμάτων δεν σχετίζεται με τη συχνότητα των γλωσσικών ερεθισμάτων του input, αλλά με τον αριθμό των μελών της μορφολογικής οικογένειας των ερεθισμάτων του input, είναι μείζονος σημασίας: αποδεικνύει ότι λέξεις που δεν παρουσιάζονται στο input, σε αυτό που βλέπει δηλαδή το υποκείμενο στην οθόνη του υπολογιστή, αλλά συνδέονται μορφολογικά με τη λέξηστόχο της αναγνώρισης, επηρεάζουν την αναγνώριση, μέσω της συν-ενεργοποίησής τους κατά τη διάρκεια της αναγνώρισης (co-activated είναι ο όρος που χρησιμοποιούν οι De Jong, Schreuder & Baayen 2000, 330). Με άλλα λόγια, το μέγεθος μορφολογικής οικογένειας (ΜΜΟικ από εδώ και στο εξής) είναι μια μεταβλητή της οποίας η δράση δεν πραγματώνεται στο επίπεδο των μορφημάτων από τα οποία αποτελείται μια λ.μ., ούτε και στο επίπεδο της ίδιας λ.μ., αλλά στο επίπεδο ενός συνόλου λ.μ. που ορίζεται βάσει μορφολογικών σχέσεων. Oι λ.μ. που απαρτίζουν τη μορφολογική οικογένεια, αν και απούσες από το input, επηρεάζουν, μέσω της συν-ενεργοποίησης της οποίας γίνονται το αντικείμενο, την ταχύτητα με την οποία θα αναγνωριστεί το γλωσσικό ερέθισμα που υποβάλλεται προς επεξεργασία στο υποκείμενο, την ταχύτητα δηλαδή με την οποία θα γίνει η επαφή με το νοητικό λεξικό. Ο ρόλος αυτής της μεταβλητής είναι, σύμφωνα με τους Bertram, Baayen & Schreuder (2000 βλ. επίσης De Jong, Schreuder & Baayen 2000 Schreuder & Baayen 1997), σημασιολογικής φύσεως, έχει δηλαδή σχέση με τα ανώτερα επίπεδα της γλωσσικής επεξεργασίας (κεντρικά επίπεδα, όπως τα αποκαλούν οι De Jong, Schreuder & Baayen 2000, 332, σε αντιπαράθεση με τα εισαγωγικά επίπεδα, όπου λαμβάνει χώρα η επεξεργασία των ορθο-φωνολογικών επιφανειακών χαρακτηριστικών). Η σύνδεση μεταξύ μονάδων που δεν είναι παρούσες στο input με τις μονάδες που αποτελούν τον στόχο της επεξεργασίας, καθώς και η επιρροή που ασκούν οι πρώτες στην αναγνώριση των δεύτερων, προσανατολίζουν προς μια προσέγγιση όπου η μορφολογία δεν είναι απλά η σύνταξη των μορφημάτων, αλλά η προέκταση των μοτίβων (patterns) που εμφανίζονται συστηματικά στις αντιστοιχίες μεταξύ φόρμας και περιεχομένου μεταξύ των λέξεων συνηγορούν δηλαδή υπέρ μιας μορφολογικής αναπαράστασης που βασίζεται στις παραδειγματικές σχέσεις ανάμεσα στις λέξεις του νοητικού λεξικού. Η προσέγγιση αυτή έχει εκφραστεί θεωρητικά στα γραπτά της Bybee ( α 1995β), του Booij ( ) ή [ 108 ]

4 υπερ-λεξική αναπαράσταση της μορφολογίας του Aronoff (1994), σύμφωνα με τον οποίο η βάση για τους μορφολογικούς σχηματισμούς είναι η λέξη και ως εκ τούτου δεν μπορούμε να ορίζουμε τη μορφολογία με όρους αλληλουχίας και συγκόλλησης μορφημάτων (concatenation of morphemes). Ο Aronoff προτείνει να γίνεται αναφορά στη λεξηματική μορφολογία (lexeme-based morphology), η οποία δεν βασίζεται σε κάποιο συγκεκριμένο τύπο λέξης, αλλά σε μια αφηρημένη μονάδα που περιέχεται σε όλους τους τύπους μιας λέξης και μπορεί να διαφοροποιείται ανάλογα με το γραμματικό περιβάλλον. Η Bybee (1988, 127) προσεγγίζει τον τρόπο με τον οποίο μια καινούργια λέξη με μορφολογική δομή θα εισαχθεί στο νοητικό λεξικό μέσω των συνδέσεων που αυτή η λέξη θα δημιουργήσει: When a new morphologically complex word is learned, it forms connections with existing material on the basis of its meaning and phonological shape. The word is not physically dismembered, but its parts are nonetheless identified. Συνεπώς, η χρήση των μορφολογικών αναπαραστάσεων δεν συνεπάγεται αυτόματη κατάτμηση της λέξης σε μορφήματα, αλλά ενεργοποίηση των συνδέσεων που δημιουργούνται μεταξύ των μονάδων του νοητικού λεξικού με τον ακόλουθο τρόπο (Bybee 1995α, 428): Even though words entered in the lexicon are not broken up into their constituent morphemes, their morphological structure emerges from connections that make with other words in the lexicon. Parallel sets of phonological and semantic connections, if they are repeated across multiple sets of words, constitute morphological relations. Όσον αφορά τα ψυχογλωσσολογικά μοντέλα που έχουν επεξεργαστεί βάσει πειραματικών δεδομένων, είναι εμφανής η συνάφεια που υπάρχει ανάμεσα στην οργάνωση που μόλις περιγράψαμε και στη μορφολογική αναπαράσταση υπερλεξικού τύπου (supra-lexical model Giraudo & Grainger Voga & Giraudo 2009 Giraudo & Voga υπό έκδ.), δεδομένου ότι η μεταβλητή ΜΜΟικ πραγματώνεται σε επίπεδο που βρίσκεται έξω από τα όρια της λ.μ., και, με όρους αρχιτεκτονικής του νοητικού λεξικού, η μορφολογία αναπαρίσταται σε επίπεδο που βρίσκεται μετά το επίπεδο της λ.μ. Διαπιστώνουμε φυσικά εδώ το χάσμα που χωρίζει τον τρόπο με τον οποίο ορίζεται η μορφολογική αναπαράσταση και ο ρόλος της στην επεξεργασία γλωσσικών ερεθισμάτων από τις παραδειγματικού και λεξηματικού τύπου θεωρίες, με τον τρόπο και τις αρχές που ενστερνίζεται η υπο-λεξική θεώρηση της μορφολογίας (sub-lexical account, π.χ. Taft 1994 Rastle, Davis & New 2004 Rastle & Davis 2008 Crepaldi, Rastle, Coltheart & Nickels 2010). Στην υπο-λεξική θεώρηση της μορφολογίας, τα επιμέρους συστατικά της μη απλής λέξης καθιστούν δυνατή την αναγνώριση της λέξης: ο μηχανισμός-κλειδί σε αυτή την προσέγγιση είναι η υποχρεωτική, για όλες δηλαδή τις λέξεις, αλλά και αυτόματη κατάτμηση σε μορφήματα (Taft 1994 Rastle, Davis & New 2004 Rastle & Davis 2008), που επεμβαίνει πριν από την αναγνώριση της λέξης. Μια από τις άμεσες επιπτώσεις αυτής της προσέγγισης [ 109 ]

5 στον τρόπο θεώρησης της μορφολογίας, είναι ότι η μορφολογία διαλύεται στα ορθογραφικά χαρακτηριστικά των μη απλών λέξεων, επεμβαίνει δηλαδή σε καθαρά και αποκλειστικά εισαγωγικό και επ ουδενί κεντρικό επίπεδο, για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία των De Jong, Schreuder & Baayen (2000). Δεν θα εντρυφήσουμε στις λεπτομέρειες και στον μηχανισμό αυτών των μοντέλων, στα οποία το μόρφημα αποτελεί την είσοδο στο νοητικό λεξικό (για μια συζήτηση σχετική με τη λογική των υπο-λεξικών μοντέλων, Voga & Giraudo 2009 Giraudo & Voga υπό έκδ. από την οπτική των συγκεκριμένων μοντέλων, Crepaldi, Rastle, Coltheart & Nickels 2010), θα περιοριστούμε στην εξής παρατήρηση: αν και ένας διόλου ευκαταφρόνητος αριθμός μελετών στον τομέα της μονόγλωσσης επεξεργασίας του λόγου παρουσιάζουν δεδομένα που είναι αδύνατο να ενταχθούν στο υπο-λεξικό μοντέλο (ενδεικτικά αναφέρω: για την κλίση της αγγλικής, Pastizzo & Feldman 2002 για την κλίση της ελληνικής, Voga, Giraudo & Anastassiadis-Symeonidis 2012 για την παραγωγή της γαλλικής, Giraudo & Grainger 2001 για την κλίση της γαλλικής, Voga & Giraudo 2009 για την παραγωγή της ολλανδικής, De Jong, Schreuder & Baayen 2000 καθώς και οι σχετικές με το Μέγεθος Μορφολογικής Οικογένειας εργασίες που αναφέρθηκαν στην εισαγωγή), η υπο-λεξική αναπαράσταση της μορφολογίας φαίνεται να αποτελεί τη νόρμα κυρίως στο μονόγλωσσο αλλά και στο δίγλωσσο τομέα, στη γλωσσολογική και κυρίως στην ψυχογλωσσολογική βιβλιογραφία. 1. Διαγλωσσική ομοτυπία και ασυμμετρία ανάμεσα στις δύο κατευθύνσεις προτεραιοποίησης Ο όρος διαγλωσσική ομοτυπία (cognateness) αναφέρεται στην ομοιότητα, ορθογραφική και/η φωνολογική δύο λέξεων που είναι η μια μετάφραση της άλλης, λέξεων προερχόμενων από διαφορετικές, λιγότερο ή περισσότερο συγγενείς γλώσσες. Για παράδειγμα οι λέξεις palace-palacio παλάτι στην αγγλική και την ισπανική είναι διαγλωσσικά ομότυπα (δ.ο. στο εξής), ενώ οι λέξεις bloem, flower λουλούδι στην ολλανδική και την αγγλική δεν είναι. Τα πειραματικά δεδομένα που καταδεικνύουν τον ρόλο της διαγλωσσικής ομοτυπίας στην επεξεργασία του γραπτού λόγου προέρχονται από πληθώρα μελετών που εστιάζουν στη δίγλωσση επεξεργασία με διάφορες μεθοδολογίες, μεταξύ των οποίων εξέχουσα θέση κατέχει η τεχνική της κεκαλυμμένης προτεραιοποίησης2 (masked priming Forster & Forster 2003). Σε αυτές τις μελέτες, οι δύο γλώσσες που συνυπάρχουν στο δίγλωσσο λεξικό, είτε μοιράζονται έναν κοινό ορθογραφικό κώδικα (same-script), για παράδειγμα (Cristofanini, Kirsner & Milech 1986), δ.ο. ισπανικά αγγλικά, (De Groot & Nas 1991), δ.ο. ολλανδικά αγγλικά, (Sánchez-Casas & García-Albea 2005), δ.ο. 2 Για την απόδοση του όρου priming χρησιμοποιούμε την έκφραση προτεραιοποίηση και για τον όρο masked priming χρησιμοποιούμε τον όρο κεκαλυμμένη προτεραιοποίηση, σύμφωνα με την πρόταση της συναδέλφου Δέσποινας Παπαδοπούλου, την οποία θερμά ευχαριστούμε. [ 110 ]

6 υπερ-λεξική αναπαράσταση της μορφολογίας ισπανικά καταλανικά, (Duñabeitia, Dimitropoulou, Morris & Diependaele 2013), με δ.ο. αγγλικά ολλανδικά κ.ά., είτε γράφονται με διαφορετικά αλφάβητα (cross-script), όπως στην περίπτωση της ελληνικής με όλες τις άλλες γλώσσες, π.χ. αγγλικά εβραϊκά (Gollan, Forster & Frost 1997), ελληνικά γαλλικά (Voga & Grainger 2007 Voga 2005 Voga & Anastassiadis-Syméonidis 2012), ή ακόμα κινεζικά αγγλικά (Jiang & Forster 2001). Τα δ.ο. που προέρχονται από γλώσσες που γράφονται με το ίδιο αλφάβητο παρουσιάζουν μεγάλη ορθογραφική και φωνολογική ομοιότητα, ενώ η ομοιότητα είναι κυρίως φωνολογική για τα δ.ο. που γράφονται με διαφορετικό αλφάβητο. Αυτό βέβαια αποτελεί μια γενική διαπίστωση, η οποία διαβαθμίζεται από τα επιμέρους χαρακτηριστικά των λέξεων, για παράδειγμα τα δ.ο. ταξί taxi και κέντρο centre διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό όσον αφορά τον βαθμό φωνολογικής ομοιότητάς τους. Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφερθούμε στον ρόλο που διαδραματίζει ο ορθογραφικός δείκτης, η διαφορά δηλαδή, σε επίπεδο οπτικού ερεθίσματος, ανάμεσα στα δύο αλφάβητα, το ελληνικό (Γ1, για τα υποκείμενα της παρούσας μελέτης) και το λατινικό-γαλλικό (Γ2): ο δείκτης αυτός θα προσανατολίσει το σύστημα αναγνώρισης προς το σωστό λεξικό και θα εμποδίσει ή θα μειώσει με αυτό τον τρόπο την άσκοπη περιφορά από το ένα λεξικό στο άλλο, ώσπου να εντοπιστεί η λεκτική αναπαράσταση που αντιστοιχεί στο ερέθισμα. Δεδομένου ότι αναφερόμαστε στο πρωτόκολλο της κεκαλυμμένης προτεραιοποίησης και σε υποκείμενα που είναι ενήλικες με πολύ καλή ως άριστη γνώση της Γ2, οι διεργασίες που λαμβάνουν χώρα κατά τη διάρκεια της αναγνώρισης είναι αυτοματοποιημένες και δεν εγείρουν συνειδητό έλεγχο. Δεν θα περιγράψουμε εδώ τη λειτουργία του ορθογραφικού δείκτη στα πλαίσια της τεχνικής της κεκαλυμμένης προτεραιοποίησης (για μια διεξοδική περιγραφή σχετικά με τον ορθογραφικό δείκτη ελληνικών γαλλικών, βλ. Βόγκα 2014, 108 9, καθώς επίσης και Voga 2014, για τον ρόλο του ορθογραφικού δείκτη σε πρωτόκολλα αλλαγής κώδικα), οφείλουμε όμως να παρατηρήσουμε ότι, χάρη σε αυτόν επιτυγχάνονται, στα δίγλωσσα πρωτόκολλα ελληνικών γαλλικών ή άλλων γλωσσών που γράφονται με διαφορετικά αλφάβητα (cross-script), στατιστικά σημαντικά αποτελέσματα προτεραιοποίησης σε συνθήκες κάτω από τις οποίες οι μελέτες με ζεύγη γλωσσών που γράφονται με το ίδιο αλφάβητο δεν βρίσκουν διευκόλυνση. Για παράδειγμα, όσον αφορά ζεύγη λέξεων που δεν είναι δ.ο. (non-cognates), οι μελέτες των Gollan, Forster & Frost (1997) με αγγλικά εβραϊκά, καθώς και Voga & Grainger (2007) με ελληνικά γαλλικά, βρίσκουν στατιστικά σημαντικό αποτέλεσμα προτεραιοποίησης, ενώ, απουσία του ορθογραφικού δείκτη το αποτέλεσμα προτεραιοποίησης είναι είτε μικρότερο σε σχέση με αυτό των δ.ο. (De Groot & Nas 1991, πείραμα 3 και 4, αποτέλεσμα 72 ms για τα δ.ο., π.χ. apple appel, και πολύ μικρότερο αποτέλεσμα, 46 ms, για τα μη δ.ο., π.χ. body lichaam), είτε μηδενικό για τα μη δ.ο. (Sanchez-Casas, Davis & Garcia-Albea 1992). Θα πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι η λειτουργία του ορθογραφικού δείκτη [ 111 ]

7 είναι σαφώς πιο πολύπλοκη απ όσο η παραπάνω ανάπτυξη αφήνει να εννοηθεί, θα ήταν λοιπόν λάθος να θεωρηθεί ότι το αποτέλεσμα προτεραιοποίησης για τα μη δ.ο. πηγάζει αποκλειστικά από την παρουσία του ορθογραφικού δείκτη, δεδομένου ότι υπάρχουν μελέτες που καταδεικνύουν το αντίθετο: οι Grainger & Frenck-Mestre (1998) δείχνουν ότι όταν τα υποκείμενα καλούνται να κατηγοριοποιήσουν σημασιολογικά τα γλωσσικά ερεθίσματα, επιτυγχάνεται αποτέλεσμα για τα δ.ο. καθώς και για τα μη δ.ο. Μολαταύτα, για τη λεξική απόφαση (lexical decision), που είναι το πρωτόκολλο που μας ενδιαφέρει εδώ, ακόμα και στη μελέτη των Grainger & Frenck-Mestre (1998), όπου οι συνθήκες είναι ειδικά μελετημένες έτσι ώστε να μεγιστοποιηθεί ο ρόλος της σημασιολογικής λειτουργίας, τα μη δ.ο. δεν οδηγούν σε στατιστικά σημαντικό αποτέλεσμα προτεραιοποίησης. Με την ίδια λογική, δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι η παρουσία του ορθογραφικού δείκτη καθιστά αυτόματη τη διευκόλυνση για τα δ.ο., μια και υπάρχουν μελέτες, όπως αυτή των Bowers, Mimouni & Arguin (2000) που δεν επιτυγχάνουν διευκόλυνση για τα δ.ο. αραβικών αγγλικών, παρά την παρουσία ισχυρού ορθογραφικού δείκτη. Το τελευταίο θέμα που θα μας απασχολήσει σε αυτή την εισαγωγή σχετίζεται με την ασυμμετρία ανάμεσα στις δύο κατευθύνσεις προτεραιοποίησης, ασυμμετρία που εμφανίζεται όχι μόνο για τα ζεύγη γλωσσών που γράφονται με διαφορετικά αλφάβητα αλλά και για αυτά που χρησιμοποιούν το ίδιο αλφάβητο. Για παράδειγμα, στη μελέτη των Keatley, Spinks & de Gelder (1994), το αποτέλεσμα προτεραιοποίησης είναι στατιστικά σημαντικό (σ.σ.) στην κατεύθυνση Γ1 προς Γ2, ενώ η κατεύθυνση Γ2 προς Γ1 δεν δίνει σ.σ. αποτέλεσμα, ούτε όταν πρόκειται για δίγλωσσους σε κινεζικά αγγλικά, ούτε για δίγλωσσους σε γαλλικά ολλανδικά στο ίδιο πνεύμα, οι Gollan, Forster & Frost (1997) με εβραϊκά αγγλικά, βρίσκουν, για την κατεύθυνση Γ1 προς Γ2, αποτέλεσμα της τάξης των 53 ms που είναι φυσικά σ.σ., ενώ για την αντίθετη κατεύθυνση το αποτέλεσμα είναι 9 ms, και στατιστικά μη σημαντικό. Η ασυμμετρία αυτή διαπιστώνεται και σε άλλες μελέτες: Jiang & Forster (2001) με κινεζικά αγγλικά, ή ακόμα, όσον αφορά τα ελληνικά, Βόγκα (2014) και Voga & Anastassiadis-Symeonidis (2012), αν και όχι για όλους τους τύπους ερεθισμάτων, όπως θα δούμε αμέσως παρακάτω. Από τα αποτελέσματα της Βόγκα (2014) με Γ1 την ελληνική και Γ2 τη γαλλική, προκύπτει ένας αρκετά ενδιαφέρον διαχωρισμός βάσει της ετυμολογικής προέλευσης των ερεθισμάτων: για τα δ.ο. ελληνικής ετυμολογικής προέλευσης (π.χ. ιδέα idée) η κατεύθυνση Γ1 προς Γ2 δίνει 56 ms και η Γ2 προς Γ1 24 ms, αποτέλεσμα που είναι σ.σ., δεν μπορούμε λοιπόν να θεωρήσουμε ότι πρόκειται για ασυμμετρία, ενώ για τα δ.ο. γαλλικής ετυμολογικής προέλευσης (π.χ. ρόλος rôle, cuisine κουζίνα), στην κατεύθυνση Γ1 προς Γ2 επιτυγχάνεται διευκόλυνση 34 ms αλλά στη Γ2 προς Γ1 καμμία διευκόλυνση. Βλέπουμε λοιπόν ότι η διευκόλυνση μεταφραστικής και μορφολογικής προτεραιοποίησης στις παραπάνω μελέτες (Βόγκα 2014 Voga & Anastassiadis- Symeonidis 2012), δεν περιορίζεται στην κατεύθυνση Γ1 προς Γ2, αλλά μπορεί να [ 112 ]

8 υπερ-λεξική αναπαράσταση της μορφολογίας επιτευχθεί και στην αντίθετη κατεύθυνση, παρά το γεγονός ότι τα αποτελέσματα που δείχνουν ασυμμετρία είναι πιο συχνά (π.χ. Gollan, Forster & Frost 1997, για εβραϊκά αγγλικά Jiang & Forster 2001, καθώς επίσης και Chen, Zhou, Gao & Dunlap 2014, για κινέζικα αγγλικά Dimitropoulou, Duñabeitia & Careiras 2011, για ισπανικά ελληνικά), ενώ τα αποτελέσματα από τα οποία δεν προκύπτει ασυμμετρία είναι λιγότερο συχνά στη διεθνή βιβλιογραφία (Duyck & Warlop 2009, για ολλανδικά γαλλικά). Από αυτή την άποψη, τα αποτελέσματα των Βόγκα (2014) και Voga & Anastassiadis-Symeonidis (2012) σύμφωνα με τα οποία το αποτέλεσμα προτεραιοποίησης διαφοροποιείται ανάλογα με την ετυμολογική προέλευση των ερεθισμάτων, παρουσιάζουν μια ενδιάμεση κατάσταση, που δεν έχει μελετηθεί στη βιβλιογραφία: κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ελληνικής μας δίνουν τη δυνατότητα να μελετήσουμε υποθέσεις και μεταβλητές όπως αυτές που αφορούν τον ρόλο της ετυμολογίας, ενώ κάτι τέτοιο θα ήταν πρακτικά αδύνατο με άλλες γλώσσες (ολλανδικά αγγλικά για παράδειγμα, ή κινεζικά αγγλικά).3 Πριν περάσω στην περιγραφή των πειραμάτων της παρούσας έρευνας, θα συνοψίσω τη λογική και το κίνητρο για τον σχεδιασμό τους. Δεδομένου λοιπόν ότι: (α) η κατά τα άλλα πλουσιότατη βιβλιογραφία σχετικά με το δίγλωσσο νοητικό λεξικό, που χαρακτηρίζεται ως επί το πλείστον από προσεγγίσεις που αποδίδουν κεντρικό ρόλο στην υπο-λεξική μορφολογική αναπαράσταση (σε απόλυτη συμφωνία με την κυρίαρχη αντίληψη περί μονόγλωσσου λεξικού), δεν φαίνεται να προσδίδει ιδιαίτερη σημασία σε παράγοντες που αφορούν την επιρροή των λ.μ. που απουσιάζουν από το input, όπως π.χ. των μελών της μορφολογικής οικογένειας,4 (β) η βιβλιογραφία καθώς και προηγούμενα πειραματικά αποτελέσματα δεν έχουν κατορθώσει να δώσουν μια ικανοποιητική απάντηση στο ερώτημα της ασυμμετρίας ανάμεσα στις δύο κατευθύνσεις προτεραιοποίησης, όπως παρατηρούν οι Basnight-Brown & Altarriba (2007), και (γ) προηγούμενα αποτελέσματα από δίγλωσσους σε ελληνικά γαλλικά και ολλανδικά αγγλικά (Dijkstra, Moscoso del Prado Martin, Schulpen, Schreuder & Baayen 2005) προσανατολίζουν προς μια οργάνωση βασισμένη σε μορφολογικές οικογένειες, διαπιστώνεται ένα κενό στην έρευνα της δίγλωσσης επεξεργασίας λόγου. 3 Για μια συζήτηση του ιδιαίτερου ρόλου των ελληνικών για αυτού του είδους τα πρωτόκολλα, που επιβάλλουν πολύ αυστηρούς περιορισμούς στην επιλογή των γλωσσικών ερεθισμάτων, βλ. Βόγκα (2014, 111) καθώς και Voga, Giraudo & Anastassiadis-Symeonidis (2012, 229), για μια πιο μεθοδολογικά προσανατολισμένη συζήτηση στο ίδιο θέμα, με έναυσμα την κλίση των ρημάτων της ΝΕ. 4 Παράδειγμα αυτής της στάσης αποτελεί ο, επιφανειακός κατά την άποψή μου, τρόπος με τον οποίο ερμηνεύονται αποτελέσματα πειραμάτων που εξετάζουν την προτεραιοποίηση στη δεύτερη γλώσσα (π.χ. Silva & Clahsen 2008), πειράματα στα οποία η απουσία μορφολογικού αποτελέσματος προτεραιοποίησης για ζεύγη όπως walked-walk ερμηνεύεται ως απόδειξη μειωμένων ικανότητων των μη φυσικών ομιλητών (για τα ίδια πειράματα με ομιλητές της ελληνικής, βλ. Voga, Anastassiadis-Symeonidis & Giraudo υπό έκδ.). [ 113 ]

9 Αυτό το κενό μπορεί εν μέρει να καλυφθεί χάρη στη μελέτη του ρόλου της μεταβλητής ΜΜΟικ στην επεξεργασία ελληνο-γαλλικών δ.ο., για τις δύο κατευθύνσεις προτεραιοποίησης, Γ1 προς Γ2 και αντίστροφα. Αυτό ακριβώς το κενό σκοπεύουν να καλύψουν τα δύο πειράματα που θα παρουσιάσω εδώ. 2. Η έρευνα 2.1 Πειραματικό πρωτόκολλο Tα δύο πειράματα που θα ακολουθήσουν (Πειράματα 1α και 1β) χρησιμοποιούν την τεχνική της κεκαλυμμένης προτεραιοποίησης (masked priming Forster & Forster 2003), μια ευρύτατα διαδεδομένη τεχνική σε πολλούς τομείς της ψυχογλωσσολογικής έρευνας. Δεδομένου ότι σε προηγούμενες εργασίες υπάρχει διεξοδική περιγραφή της τεχνικής αυτής, θεωρώ άσκοπο να επαναλάβω τα χαρακτηριστικά της εδώ, παραπέμπω λοιπόν τον αναγνώστη σε αυτές τις αναφορές (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Βόγκα 2012, 28 Βόγκα 2014, 96). Επισημαίνω απλά, ότι στα πλαίσια της δίγλωσσης επεξεργασίας του λόγου που μελετάμε εδώ, η παρουσία του ερεθίσματος προτεραιοποίησης, π.χ. στην ελληνική θα διευκολύνει (ή όχι) την αναγνώριση του στόχου στη γαλλική, και αντίστροφα, στην κατεύθυνση Γ2 προς Γ1 δηλαδή, η παρουσία του ερεθίσματος προτεραιοποίησης στη γαλλική θα διευκολύνει (ή όχι) την αναγνώριση του στόχου στην ελληνική, πρόκειται δηλαδή για αυτό που, όπως είδαμε στην εισαγωγή, ονομάζεται cross-language priming, που εν προκειμένω είναι και cross-script, δεδομένου του διαφορετικού αλφαβήτου ανάμεσα στις δύο γλώσσες. 2.2 Πείραμα Συμμετέχοντες Στο πείραμα συμμετείχαν 42 φυσικοί ομιλητές της ΝΕ που είχαν ως δεύτερη γλώσσα τη γαλλική και διέμεναν στη Γαλλία, όπου είχαν έρθει για τις σπουδές τους, από τέσσερα έως οκτώ χρόνια. Ανέφεραν ότι είχαν κανονική ή διορθωμένη όραση και ήταν φοιτητές στα πανεπιστήμια του Μονπελιέ σε διάφορες σχολές. Συμμετείχαν εθελοντικά στο πείραμα, χωρίς πληρωμή ή άλλου είδους αμοιβή και πριν ξεκινήσουν συμπλήρωσαν ένα σύντομο ερωτηματολόγιο που αφορούσε κυρίως τη διάρκεια παραμονής στη Γαλλία και τα διπλώματα ή άλλες εμπειρίες (π.χ. εργασία) σχετικές με τη γαλλική γλώσσα. Τα υποκείμενά μας υποβλήθηκαν επίσης σε ένα εισαγωγικό τεστ κατονομασμού εικόνων (image naming βλ. Jared & Kroll 2001), σκοπός του οποίου ήταν να αξιολογήσει το επίπεδό τους στη Γ2. Τα αποτελέσματα αυτού του τεστ δεν θα αναφερθούν εδώ. Θα σημειώσουμε μόνο ότι το τεστ αυτό μας χρησίμευσε για να αποκλείσουμε από το δείγμα κάποια άτομα που παρά την παραμονή τους στη Γαλλία, είχαν επίπεδο γλωσσομάθειας αισθητά κατώτερο από αυτό των περισσότερων υποκειμένων μας. [ 114 ]

10 υπερ-λεξική αναπαράσταση της μορφολογίας Οι ίδιοι ακριβώς συμμετέχοντες απάντησαν στο Πείραμα 1α και 1β, με τον κατάλληλο σχεδιασμό (βλ. Ενότητα 2.2.3) Γλωσσικά ερεθίσματα και σχεδιασμός Χρησιμοποιήσαμε 96 λέξεις και 96 ψευδολέξεις ως στόχους της αναγνώρισης. Οι στόχοι, ονόματα ή επίθετα, ήταν όλοι δ.ο. ελληνικά γαλλικά με ικανοποιητική συχνότητα στη γαλλική, σύμφωνα με τη βάση Lexique (New, Pallier, Ferrand & Matos 2001). Ακολουθήθηκαν δύο κατευθύνσεις προτεραιοποίησης: (α) από τη Γ1 προς τη Γ2, από την ελληνική προς τη γαλλική (Πείραμα 1α) (β) από τη Γ2 προς τη Γ1, από τη γαλλική προς την ελληνική (Πείραμα 1β). Έτσι λοιπόν το Πείραμα 1α ήταν ακριβώς το ίδιο με το Πείραμα 1β, εκτός από το ότι στο Πείραμα 1β η κατεύθυνση προτεραιοποίησης ήταν η αντίθετη από αυτή του Πειράματος 1α. Οι 96 λέξεις που χρησιμοποιήθηκαν ως στόχοι της αναγνώρισης χωρίζονταν στις εξής τέσσερις κατηγορίες: (α) 24 δ.ο. με ελληνική ετυμoλογία και μεγάλη μορφολογική οικογένεια (ΜΜΟικ+) (β) 24 δ.ο. με ελληνική ετυμoλογία και μικρή μορφολογική οικογένεια (ΜΜΟικ ) (γ) 24 δ.ο. με γαλλική-λατινική ετυμολογία και μεγάλη μορφολογική οικογένεια (ΜΜΟικ+) (δ) 24 δ.ο. με γαλλική-λατινική ετυμολογία και μικρή μορφολογική οικογένεια (ΜΜΟικ ). Στον Πίνακα 1 βλέπουμε ορισμένα παραδείγματα γλωσσικών ερεθισμάτων. δ.ο. ελληνικής ετυμολ. ΜΜΟικ+ δ.ο. ελληνικής ετυμολ. ΜΜΟικ δ.ο. γαλλικής ετυμολ. ΜΜΟικ+ δ.ο. γαλλικής ετυμολ. ΜΜΟικ Στόχοι athlète 6.5 γραμ. 39 occ/m. estomac 6.1 γραμ occ/m. cuisine 6 γραμ occ/m. crème 5.5 γραμ occ/m. Μεταφραστική συνθήκη Ερεθίσματα προτεραιοποίησης Φωνολογ. ομοιότητα [ 115 ] Ορθογρ. ομοιότητα Μορφολογική συνθήκη Μη συνδεδ. συνθήκη αθλητής 76% 31% αθλητικός μάγουλο στομάχι 77% 33% στομαχικός κατσίκα κουζίνα 85% 36% κουζινίτσα στέμμα κρέμα 87% 35% κρεμώδης ευρύς Πίνακας 1: Πείραμα 1α και 1β. Δείγμα γλωσσικών ερεθισμάτων (αριθμός γραμμάτων και συχνότητα) και επίπεδο ορθογραφικής και φωνολογικής ομοιότητας για τις 12 πειραματικές συνθήκες: 3 συνθήκες προτεραιοποίησης (μεταφραστική, μορφολογική και μη συνδεδεμένη) 4 τύπους στόχου

11 Το μέγεθος της μορφολογικής οικογένειας για τα δ.ο. εκτιμήθηκε βάσει του ΛΚΝ του Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Αντίστροφου λεξικού της νέας ελληνικής της Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, το δεύτερο στην ηλεκτρονική του μορφή. Για παράδειγμα, μια λ.μ. όπως αθλητής (athlète στη γαλλική) αποτελεί μέρος μιας ευρείας μορφολογικής οικογένειας, η οποία περιλαμβάνει τις εξής λ.μ.: αθλητικός, άθληση, αντιαθλητικός, έπαθλο, δίαθλο, τρίαθλο, πένταθλο, πολυαθλητής, δεκαθλητής, συναθλητής, συνάθληση, υπεραθλητής, αθλώ, αθλούμαι και έχει μέγεθος μορφολογικής οικογένειας (ΜΜΟικ) 14. Σημειώνω ότι για τον υπολογισμό του ΜΜΟικ δεν υπολογίστηκαν οι κλιτοί τύποι του ρήματος αθλώ/αθλούμαι, σύμφωνα με τον στάνταρ υπολογισμό (Schreuder & Baayen 1997), αλλά ούτε και τα σύνθετα, για τον απλό λόγο ότι τα σύνθετα παραπέμπουν σε ένα δεύτερο πλέγμα παραδειγματικών σχέσεων και μια δεύτερη μορφολογική οικογένεια, για παράδειγμα η λ.μ. ναυταθλητής παραπέμπει και στην οικογένεια του ναυτ-. Επίσης δεν συμπεριλήφθηκαν στον υπολογισμό του ΜΜΟικ λεξήματα από ειδικά και επιστημονικά λεξιλόγια, ούτε λεξήματα περιθωριακής λεξικής συχνότητας. Από την άλλη πλευρά, μια λ.μ. όπως στομάχι (estomac στη γαλλική) έχει σαφώς μικρότερο ΜΜΟικ, εν προκειμένω 3: στομάχι, στόμαχος, στομαχιάζω, μια και οι λ.μ. καλοστόμαχος, κακοστόμαχος και κακοστομαχιάζω που βρίσκουμε στο Αντίστροφο λεξικό δεν αναφέρονται στο ΛΚΝ, μπορούμε δηλαδή να θεωρήσουμε ότι η συχνότητά τους είναι περιθωριακή. Το ΜΜΟικ υπολογίστηκε βάσει της ελληνικής και όχι βάσει της γαλλικής, κατά τη διάρκεια όμως της κατάρτισης του καταλόγου των πειραματικών ερεθισμάτων δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή έτσι ώστε να αποφευχθούν τα ζεύγη δ.ο. που χαρακτηρίζονταν από μεγάλο ΜΜΟικ στη μια γλώσσα και πολύ μικρότερο στην άλλη. Κάθε στόχος αναγνώρισης (target) μπορούσε να προηγηθεί από τρεις τύπους ερεθισμάτων προτεραιοποίησης (prime), οι οποίοι και ορίζουν τις τρεις συνθήκες προτεραιοποίησης: ερέθισμα προτεραιοποίησης που ήταν η μετάφραση στην άλλη γλώσσα του δ.ο., π.χ. για το ερέθισμα αθλητής στην ελληνική, ο στόχος ήταν athlète στη γαλλική (τα ερεθίσματα προτεραιοποίησης παρουσιάζονταν πάντα στην ονομαστική ενικού για την ελληνική και στον ενικό για τη γαλλική) ερέθισμα προτεραιοποίησης που έχει μορφολογική σχέση με τον στόχο, για παράδειγμα, για τον στόχο crème κρέμα (κατεύθυνση από τη Γ1 προς τη Γ2) το ερέθισμα προτεραιοποίησης είναι κρεμούλα (όπως φαίνεται και από τον Πίνακα 1, τα παράγωγα που χρησιμοποιήθηκαν εδώ είναι υποκοριστικά και μεγεθυντικά καθώς και επίθετα) ο τελευταίος τύπος ερεθίσματος προτεραιοποίησης αντιστοιχεί στη μη συνδεδεμένη συνθήκη, που αποτελεί σε αυτού του τύπου τα πρωτόκολλα τη συνθήκη βάσει της οποίας θα εκτιμηθούν τα αποτελέσματα. Στα πειράματα που περιγράφονται εδώ, το μη συνδεδεμένο ερέθισμα είναι μια λέξη της άλλης γλώσσας, συνήθως της ίδιας γραμματικής κατηγορίας που δεν παρουσιάζει όμως καμμία γραφηματική, φωνολογική ή ετυμολογική ομοιότητα με τον στόχο. [ 116 ]

12 υπερ-λεξική αναπαράσταση της μορφολογίας Οι 96 ψευδολέξεις δημιουργήθηκαν έτσι ώστε να σέβονται τις φωνοτακτικές ιδιότητες της εκάστοτε γλώσσας (της ελληνικής ή της γαλλικής) και προηγήθηκαν από ερεθίσματα προτεραιοποίησης που μιμούνταν αυτά των αληθινών λέξεων. Οι λέξεις και οι ψευδολέξεις διανεμήθηκαν σε τρεις πειραματικούς καταλόγους (λίστες), εκ των οποίων καθένας περιλάμβανε οκτώ λέξεις και οκτώ ψευδολέξεις σε κάθε πειραματική συνθήκη. Τα ερεθίσματα διανεμήθηκαν στους τρεις καταλόγους σύμφωνα με τον σχεδιασμό Latin Square, έτσι ώστε κάθε λέξη ή ψευδολέξη να εμφανίζεται μόνο μια φορά για ένα συγκεκριμένο υποκείμενο και να προηγείται από ένα μόνο ερέθισμα προτεραιοποίησης (είτε μετάφραση, είτε μορφολογικό, είτε μη συνδεδεμένο), αλλά να εμφανίζεται με όλα τα ερεθίσματα προτεραιοποίησης στο σύνολο των υποκειμένων (⅓ των υποκειμένων βλέπει τη λέξη με το μεταφραστικό ερέθισμα προτεραιοποίησης, ⅓ των υποκειμένων βλέπει τη λέξη με το μορφολογικό ερέθισμα προτεραιοποίησης, και ⅓ βλέπει τη λέξη με το μη συνδεδεμένο) Διαδικασία Το πείραμα πραγματοποιήθηκε μέσω του λογισμικού DMDX (Forster & Forster 2003). Κάθε προσπάθεια εκτυλισσόταν σε τρία στάδια: πρώτον, μια σειρά αποτελούμενη από δέκα διέσεις (συνήθως αποκαλούμενη μάσκα) εμφανιζόταν στο κέντρο της οθόνης για 500 ms. Το ερέθισμα προτεραιοποίησης εμφανιζόταν αμέσως μετά τη μάσκα, για μια διάρκεια 48 ms, πράγμα που φυσικά δεν επιτρέπει τη συνειδητή αναγνώρισή του, και ως εκ τούτου εγγυάται την εξάλειψη τυχόν στρατηγικών από τη μεριά του υποκειμένου. Το ερέθισμα προτεραιοποίησης ακολουθούνταν αμέσως από τον στόχο της αναγνώρισης, ο οποίος και έμενε στο κέντρο της οθόνης μέχρι να απαντήσει το υποκείμενο. Το διάστημα ανάμεσα σε δύο προσπάθειες ήταν 500 ms. Τα ερεθίσματα προτεραιοποίησης παρουσιάζονταν στην οθόνη σε Times New Roman 12, ενώ οι στόχοι σε 16 (βλ. Frost, Forster & Deutsch 1997), έτσι ώστε να υπάρχει όσο το δυνατό μικρότερη επικάλυψη του ερεθίσματος προτεραιοποίησης από τον στόχο (αν υποθέσουμε ότι μπορεί να υπάρχει ένα κοινό γράφημα στην ίδια θέση, π.χ. ένα α ή ένα ι ) και να μειωθούν κατά το δυνατόν οι αμιγώς οπτικές επιδράσεις.5 Οι συμμετέχοντες ήταν καθισμένοι σε απόσταση 50 εκατοστών από την οθόνη του υπολογιστή και τους ζητήθηκε να κάνουν μια λεκτική απόφαση για καθένα από τα 192 γλωσσικά ερεθίσματα, να αποφασίσουν δηλαδή, όσο πιο γρήγορα και σω- 5 Ας σημειωθεί ότι όσον αφορά την εφαρμογή της συγκεκριμένης τεχνικής στη ΝΕ, και σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει για άλλες γλώσσες, π.χ. την αγγλική, οι στόχοι, όπως επίσης και τα ερεθίσματα προτεραιοποίησης, παρουσιάζονται με μικρά γράμματα (και όχι με κεφαλαία οι μεν και με μικρά τα δε, όπως στα πρωτόκολλα που χρησιμοποιούν άλλες γλώσσες). Αυτή η προσαρμογή σκοπεύει στη μη αποσιώπηση της φωνολογικής ταυτότητας του λεξήματος, μια και η μη διατήρηση του τόνου μπορεί να οδηγήσει σε σύγχυση, και να επιβραδύνει έτσι τους χρόνους αντίδρασης. Αυτό ισχύει τόσο για τα ερεθίσματα της ΝΕ αλλά και για αυτά της γαλλικής, μια και υπάρχουν και εκεί τόνοι, η απουσία των οποίων μπορεί να αλλοιώσει τη γραφηματική και φωνολογική ταυτότητα των ερεθισμάτων. [ 117 ]

13 στά γίνεται, αν το ερέθισμα που εμφανίζεται στην οθόνη είναι ή δεν είναι λέξη (δεξιό Shift για το ΝΑΙ και αριστερό για το ΟΧΙ). Μετά από ένα σύντομο δοκιμαστικό, ακολουθούσε η παρουσίαση ενός καταλόγου ερεθισμάτων, δηλαδή του ενός από τους τρεις πειραματικούς καταλόγους. H εξαρτημένη μεταβλητή είναι ο χρόνος αντίδρασης (RT) για κάθε στόχο. Οι μισοί συμμετέχοντες απάντησαν πρώτα στο Πείραμα 1α και μετά στο 1β, και οι άλλοι μισοί πρώτα στο 1β και μετά στο 1α Αποτελέσματα Η ανάλυση των αποτελεσμάτων πραγματοποιήθηκε στους χρόνους των σωστών απαντήσεων, και αφού αποκλείστηκαν τα λάθη6 καθώς και οι πολύ αργές ή πολύ γρήγορες απαντήσεις (RT > ms και RT < 350 ms, λιγότερο από 3% των συνολικών δεδομένων). Επίσης, από την ανάλυση αποκλείστηκαν τρία γλωσσικά ερεθίσματα (lin λινό, capeline καπελίνα, barque βάρκα) εξαιτίας μεγάλου ποσοστού λαθών.τα αποτελέσματα για τις λέξεις παρουσιάζονται στους Πίνακες 2α και 2β. Πραγματοποιήσαμε παραγοντική ανάλυση διακύμανσης σύμφωνα με το πειραματικό πλάνο S42*A3*B2*C2, όπου Α, Β και C οι τρεις ανεξάρτητες μεταβλητές: ο παράγοντας Α αντιστοιχεί στον τύπο ερεθίσματος προτεραιοποίησης, δηλαδή στις τρεις πειραματικές συνθήκες (μεταφραστική, μορφολογική και μη συνδεδεμένη), ο παράγοντας Β στην ετυμολογία του ερεθίσματος προτεραιοποίησης (ελληνική ή γαλλική) και ο παράγοντας C στο μέγεθος μορφολογικής οικογένειας (ΜΜΟικ+ ή ΜΜΟικ ) Κατεύθυνση μεταφραστικής προτεραιοποίησης από τη Γ1 προς τη Γ2 (Πείραμα 1α) Όσον αφορά τις κύριες επιδράσεις πρώτα, η κύρια επίδραση του τύπου ερεθίσματος προτεραιοποίησης είναι στατιστικά σημαντική (F1(2, 82) = 37.41, p<.0001 F2(2, 178) = 25.73, p<.0001). Η κύρια επίδραση του παράγοντα ετυμολογία είναι στατιστικά σημαντική μόνο στην ανάλυση ανά υποκείμενα (F1(1, 41) = 5.95, p<.05 F2<1). Ο παράγοντας ΜΜΟικ δεν είναι σ.σ. (και τα δύο Fs<1), η αλληλεπίδραση όμως ανάμεσα στην ετυμολογία και στο ΜΜΟικ είναι σ.σ. (F1(1, 41) = 17.36, p<.001 F1(1, 89) = 4.64, p<.05). Λέξεις Μετάφραση (T) Μορφολογική (M) Μη συνδεδεμένη (Θ) Αποτέλεσμα προτεραιοπ. RT Λάθος RT Λάθος RT Λάθος Θ - Τ Θ - Μ δ.ο. ελληνικής ετυμολ. ΜΜΟικ , , ,48 50* 36* δ.ο. ελληνικής ετυμολ. ΜΜΟικ 643 3, , ,97 69* 33* 6 Η παραγοντική ανάλυση στα δεδομένα των λαθών καθώς και η ανάλυση για τις ψευδολέξεις δεν θα αναπτυχθούν εδώ. [ 118 ]

14 υπερ-λεξική αναπαράσταση της μορφολογίας Λέξεις Μετάφραση (T) Μορφολογική (M) Μη συνδεδεμένη (Θ) δ.ο. γαλλικής ετυμολ. ΜΜΟικ+ δ.ο. γαλλικής ετυμολ. ΜΜΟικ Αποτέλεσμα προτεραιοπ. RT Λάθος RT Λάθος RT Λάθος Θ - Τ Θ - Μ 664 3, , ,05 51* 37* 645 2, , ,16 38* 10 Πίνακας 2α: Πείραμα 1α. Χρόνοι αντίδρασης (RT, σε ms) και ποσοστά λάθους για λεκτική απόφαση στόχων στις 12 πειραματικές συνθήκες (μετάφραση (T), μορφολογική (M), και μη συνδεδεμένη (Θ) για τους τέσσερις τύπους στόχου). Tο αποτέλεσμα της προτεραιοποίησης εκτιμάται βάσει της μη συνδεδεμένης συνθήκης (Θ) Στη συνέχεια υπολογίσαμε τη στατιστική σημαντικότητα των διαφορών που σχετίζονται με τις υποθέσεις μας. Πρώτα απ όλα, όσον αφορά τις διαφορές ανάμεσα στις μη συνδεδεμένες και τις μεταφραστικές συνθήκες που αντιστοιχούν στη διευκόλυνση που επέφερε η διαγλωσσική ομοτυπία, διαπιστώνεται ότι αυτές οι διαφορές είναι στατιστικά σημαντικές για όλους τους τύπους δ.ο.: για τα δ.ο. ελληνικής ετυμολογίας ΜΜΟικ+ (50 ms) (F1(1, 41) = 23.61, p<.001 F2(1, 23) = 12.81, p<.001) για τα δ.ο. ελληνικής ετυμολογίας ΜΜΟικ (69 ms) (F1(1, 41) = 43.88, p<.001 F2(1, 23) = 15.18, p<.001) για τα δ.ο. γαλλικής ετυμολογίας ΜΜΟικ+ (51 ms) (F1(1, 41) = 15.56, p<.001 F2(1, 21) = 15.64, p<.001) και τέλος, για τα δ.ο. γαλλικής ετυμολογίας ΜΜΟικ (38 ms) (F1(1, 41) = 16.8, p<.001 F2(1, 23) = 6.91, p<.05). Οι διαφορές ανάμεσα στις μη συνδεδεμένες και στις μορφολογικές συνθήκες αντιστοιχούν στη διευκόλυνση που επέφερε το μορφολογικό παράγωγο της ΝΕ στην αναγνώριση του στόχου που ήταν στη γαλλική αυτό το αποτέλεσμα ήταν στατιστικά σημαντικό για τους τρεις πρώτους τύπους δ.ο.: για τα δ.ο. ελληνικής ετυμολογίας ΜΜΟικ+ (36 ms) (F1(1, 41) = 6.71, p<.05 F2(1, 23) = 6.29, p<.05) για τα δ.ο. ελληνικής ετυμολογίας ΜΜΟικ (33 ms), (F1(1, 41) = 5.43, p<.05 F2(1, 21) = 8.20, p<.01) για τα δ.ο. γαλλικής ετυμολογίας ΜΜΟικ+ (37 ms), η διαφορά ήταν σ.σ. μόνο στην ανάλυση ανά υποκείμενα (F1(1, 41) = 10.37, p<.01 F2(1, 22) 3.53,p<.06). Αντιθέτως, για τα δ.ο. γαλλικής ετυμολογίας ΜΜΟικ (10 ms), το μορφολογικό αποτέλεσμα δεν ήταν σ.σ. (F1(1, 41) = 1.24 F2<1). Τέλος, η διαφορά ανάμεσα στις μεταφραστικές συνθήκες και στις μορφολογικές δεν ήταν σ.σ. για τα δ.ο. που χαρακτηρίζονταν από μεγάλο ΜΜΟικ, ούτε για τα δ.ο. ελληνικής ετυμολογίας (F1(1, 41) = 1.79 F2(1, 23) = 1.30), ούτε για τα δ.ο. γαλλικής ετυμολογίας (και τα δύο Fs<1), ήταν όμως για τα ΜΜΟικ, για τα δ.ο. ελληνικής ετυμολογίας (F1(1, 41) = 10.96, p<.01 F2(1, 22) = 7.06, p<.05), και για τα δ.ο. γαλλικής ετυμολογίας (F1(1, 41) = 8.54, p<.01 F2(1, 23) = 5.30, p<.05). [ 119 ]

15 80 70 * * * * * * * Τ 30 Μ ΕλλΜΜΟικ+ ΓαλλΜΜΟικ+ ΕλλΜΜΟικ- ΓαλλΜΜΟικ- Διάγραμμα 1: Αποτελέσματα (διευκόλυνση σε ms τύποι γλωσσικών ερεθισμάτων) για την κατεύθυνση προτεραιοποίησης Γ1 προς Γ2. Tο σκούρο χρώμα αντιστοιχεί στη μεταφραστική προτεραιοποίηση (T) και το ανοιχτό στη μορφολογική προτεραιοποίηση (M) Κατεύθυνση μεταφραστικής προτεραιοποίησης από τη Γ2 προς τη Γ1 (Πείραμα 1β). Όσον αφορά τις κύριες επιδράσεις, η κύρια επίδραση του τύπου ερεθίσματος προτεραιοποίησης είναι στατιστικά σημαντική (F1(2, 82) = 16.73, p<.001 F2(2, 178) = 18.34, p<.001) η κύρια επίδραση του παράγοντα ετυμολογία είναι στατιστικά σημαντική μόνο στην ανάλυση ανά υποκείμενα (F1(1, 41) = 13.83, p<.0001 F2(1, 89) = 2.16), καθώς επίσης και ο παράγοντας ΜΜΟικ, που είναι σ.σ. μόνο στην ανάλυση ανά υποκείμενα (F1(2, 41) = 11.92, p<.001), βρίσκεται όμως πολύ κοντά στο όριο στατιστικής σημαντικότητας στην ανάλυση ανά γλωσσικά ερεθίσματα (F2(1, 89) = 3.37, με όριο α<.05, F(1, 89) 3.94). H αλληλεπίδραση ανάμεσα στην ετυμολογία και στο ΜΜΟικ είναι σ.σ. ανά υποκείμενα (F1(1, 41) = 11.99, p<.001, F2<1). Λέξεις δ.ο. ελληνικής ετυμολ. ΜΜΟικ+ δ.ο. ελληνικής ετυμολ. ΜΜΟικ δ.ο. γαλλικής ετυμολ. ΜΜΟικ+ Μετάφραση (T) Μορφολογική (M) Μη συνδεδεμένη (Θ) Αποτέλεσμα προτεραιοπ. RT Λάθος RT Λάθος RT Λάθος Θ - Τ Θ - Μ 587 0, , ,01 28* , , ,01 26* , , ,002 18* 23* [ 120 ]

16 Λέξεις δ.ο. γαλλικής ετυμολ. ΜΜΟικ υπερ-λεξική αναπαράσταση της μορφολογίας Μετάφραση (T) Μορφολογική (M) Μη συνδεδεμένη (Θ) Αποτέλεσμα προτεραιοπ. RT Λάθος RT Λάθος RT Λάθος Θ - Τ Θ - Μ 609 0, , ,03 26* 5 Πίνακας 2β: Πείραμα 1β. Χρόνοι αντίδρασης (RT, σε ms) και ποσοστά λάθους για λεκτική απόφαση στόχων στις 12 πειραματικές συνθήκες (μετάφραση (T), μορφολογική (M), και μη συνδεδεμένη (Θ) για τους τέσσερις τύπους στόχου). Tο αποτέλεσμα της προτεραιοποίησης εκτιμάται βάσει της μη συνδεδεμένης συνθήκης (Θ). Όσον αφορά τις διαφορές ανάμεσα στις μη συνδεδεμένες και τις μεταφραστικές συνθήκες από την ανάλυση προκύπτει ότι αυτές οι διαφορές είναι στατιστικά σημαντικές για όλους τους τύπους δ.ο.: για τα δ.ο. ελληνικής ετυμολογίας ΜΜΟικ+ (28 ms) (F1(1, 41) = 13.83, p<.001 F2(1, 23) = 16.27, p<.001) για τα δ.ο. ελληνικής ετυμολογίας ΜΜΟικ (26 ms) (F1(1, 41) = 9.45, p<.01 F2(1, 23) = 6.55, p<.05) για τα δ.ο. γαλλικής ετυμολογίας ΜΜΟικ+ (18 ms) (F1(1, 41) = 4.33, p<.05 F2(1, 21) = 5.38, p<.05), και τέλος, για τα δ.ο. γαλλικής ετυμολογίας ΜΜΟικ (26 ms) (F1(1, 41) = 11.33, p<.001 F2(1, 23) = 30.49, p<.001). Η μόνη σ.σ. διαφορά ανάμεσα στις μη συνδεδεμένες και τις μορφολογικές συνθήκες είναι αυτή των δ.ο. γαλλικής ετυμολογίας ΜΜΟικ+ (F1(1, 41) = 5.63, p<.05 F2(1, 21) = 6.30, p<.05) που αντιστοιχεί σε 23 ms. Για τους υπόλοιπους τύπους δ.ο., οι μορφολογικές συνθήκες δεν επιφέρουν κανένα σ.σ. αποτέλεσμα προτεραιοποίησης: για τα δ.ο. ελληνικής ετυμολογίας ΜΜΟικ+ F1(1, 41) = 2.80, F2(1, 23) = 2.80, για τα δ.ο. ελληνικής ετυμολογίας ΜΜΟικ και τα δύο F<1, όπως και για τα δ.ο. γαλλικής ετυμολογίας ΜΜΟικ. Οι συνθήκες μετάφρασης διαφέρουν σ.σ. από τις μορφολογικές εκτός από αυτές των δ.ο. γαλλικής ετυμολογίας ΜΜΟικ+ (και τα δύο F<1). Για τους υπόλοιπους τύπους δ.ο., τα αποτελέσματα έχουν ως εξής: για τα δ.ο. ελληνικής ετυμολογίας ΜΜΟικ+ (14 ms διαφορά), F1(1, 41) = 5.02, p<.05, F2(1, 23) = 8.75, p<.01 για τα δ.ο. ελληνικής ετυμολογίας ΜΜΟικ (23 ms), F1(1, 41) = 5.29, p<.05, F2(1, 22) = 4.05, p<.06 για τα δ.ο. γαλλικής ετυμολογίας ΜΜΟικ (21 ms), F1(1, 41) = 6.58, p<.05, F2(1, 23) = 6.99, p<.05. [ 121 ]

17 Τ Μ 5 0 ΕλλΜΜΟικ+ ΓαλλΜΜΟικ+ ΕλλΜΜΟικ- ΓαλλΜΜΟικ- Διάγραμμα 2: Αποτελέσματα (διευκόλυνση σε ms τύποι γλωσσικών ερεθισμάτων) για την κατεύθυνση προτεραιοποίησης Γ2 προς Γ1. Tο σκούρο χρώμα αντιστοιχεί στη μεταφραστική προτεραιοποίηση (T) και το ανοιχτό στη μορφολογική προτεραιοποίηση (M) Ερμηνεία των αποτελεσμάτων των Πειραμάτων 1α και 1β Συνοψίζοντας τα αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης, διαπιστώνονται τα εξής: Όσον αφορά τους κύριους παράγοντες, η αλληλεπίδραση ανάμεσα στον παράγοντα ετυμολογία και ΜΜΟικ, που προκύπτει και για τις δύο κατευθύνσεις προτεραιοποίησης (αν και στην κατεύθυνση Γ2 προς Γ1 είναι σ.σ. μόνο ανά υποκείμενα), σημαίνει, όπως θα δούμε και στη γενική συζήτηση, ότι η επιρροή του μεγέθους της μορφολογικής οικογένειας δρα σε συνάρτηση με την ετυμολογική προέλευση του γλωσσικού ερεθίσματος-στόχου και όχι με τρόπο μεμονωμένο. Αυτό φαίνεται και στα αποτελέσματα προτεραιοποίησης, ειδικότερα το μορφολογικό, όπου στην κατεύθυνση Γ1 προς Γ2 τα δ.ο. γαλλικής ετυμολογίας με ΜΜΟικ δεν επιφέρουν κανένα αποτέλεσμα επίσης, στην κατεύθυνση Γ2 προς Γ1, μόνο τα δ.ο. γαλλικής ετυμολογίας με ΜΜΟικ+ επιφέρουν μορφολογική διευκόλυνση. Παράλληλα με την παραπάνω αλληλεπίδραση, ο παράγοντας ΜΜΟικ παίζει ιδιαίτερο ρόλο στην κατεύθυνση Γ2 προς Γ1, όπου είναι σ.σ. Αυτό το αποτέλεσμα, αρκετά σημαντικό κατά την άποψή μου, είναι πιο εμφανές στους χρόνους αντίδρασης των μορφολογικών συνθηκών, όπου ο μέσος όρος είναι 630 ms για τα δ.ο. ΜΜΟικ και 606 ms για τα δ.ο. ΜΜΟικ+, ανεξαρτήτως της ετυμολογίας τους, όπου δηλαδή επεξεργάζονται τα δ.ο. με μεγάλη μορφολογική οικογένεια πιο γρήγορα το αποτέλεσμα αυτό εμφανίζεται με τρόπο λιγότερο έκδηλο στα αποτελέσματα προτεραιοποίησης (14 και 23 ms) που εκτιμώνται βάσει της μη συνδεδεμένης συνθήκης. Θα μπορούσαμε [ 122 ]

18 υπερ-λεξική αναπαράσταση της μορφολογίας λοιπόν να συσχετίσουμε τον ρόλο του ΜΜΟικ με την ασυμμετρία ανάμεσα στις δύο κατευθύνσεις προτεραιοποίησης που χαρακτηρίζει την πλειοψηφία των ερευνών. Όπως είδαμε στη στατιστική ανάλυση, στην κατεύθυνση προτεραιοποίησης Γ1 προς Γ2, οι μεταφραστικές συνθήκες δεν διαφέρουν από τις μορφολογικές για τα δ.ο. ΜΜΟικ+ (632 ms για τις μεταφραστικές και 646 ms για τις μορφολογικές για τα δ.ο. ελληνικής ετυμολογίας 664 ms και 678 ms αντίστοιχα για τα δ.ο. γαλλικής ετυμολογίας), αλλά διαφέρουν για τα δ.ο. ΜΜΟικ (643 ms και 679 ms αντίστοιχα για τα δ.ο. ελληνικής ετυμολογίας 645 ms και 673 ms αντίστοιχα για τα δ.ο. γαλλικής ετυμολογίας). Συνεπώς, μπορούμε να πούμε ότι για τα ΜΜΟικ+ το αποτέλεσμα μεταφραστικής προτεραιοποίησης είναι ταυτόσημο με το αποτέλεσμα μορφολογικής προτεραιοποίησης, ενώ αυτό δεν συμβαίνει για τα δ.ο. ΜΜΟικ. Βάσει των δύο παραπάνω παρατηρήσεων, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η επιρροή του ΜΜΟικ είναι μεν πιο έντονη στην κατεύθυνση Γ2 προς Γ1, χωρίς ωστόσο να είναι απούσα στην κατεύθυνση προτεραιοποίησης Γ1 προς Γ2. Όσον αφορά τα αποτελέσματα μεταφραστικής προτεραιοποίησης αποκλειστικά, ανεξάρτητα δηλαδή από τη μορφολογική διευκόλυνση, διαπιστώνουμε ότι όλες οι κατηγορίες δ.ο. παράγουν αποτέλεσμα μεταφραστικής προτεραιοποίησης, ανεξάρτητα από το ΜΜΟικ, και για τις δύο κατευθύνσεις. Το μεταφραστικό αποτέλεσμα είναι πιο μεγάλο αριθμητικά για τα δ.ο. ελληνικής ετυμολογίας στην κατεύθυνση προτεραιοποίησης Γ1 προς Γ2 (59,5 ms για τα δ.ο. ελληνικής ετυμολογίας και 44,5 για τα δ.ο. γαλλικής ετυμολογίας), δεν παρατηρείται όμως τέτοια διάταξη στα αποτελέσματα της κατεύθυνσης Γ2 προς Γ1, όπου όλοι οι τύποι δ.ο. επιφέρουν το ίδιο περίπου αποτέλεσμα προτεραιοποίησης. Δεν μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι προκύπτει καθαρή ασυμμετρία για τις μεταφραστικές συνθήκες, δεδομένου ότι και στις δύο κατευθύνσεις επιτυγχάνονται σ.σ. αποτελέσματα για τις μεταφραστικές συνθήκες. Τα αποτελέσματα προτεραιοποίησης είναι μεν μεγαλύτερα (αριθμητικά) στην κατεύθυνση Γ1 Γ2 σε σχέση με την αντίθετη κατεύθυνση, αλλά αυτό οφείλεται, μεταξύ άλλων, και στον μεγαλύτερο χρόνο που απαιτείται για να αναγνωρίσει το υποκείμενο μια λέξη της Γ2 σε σχέση με τις λέξεις της Γ1 (698 ms κατά μέσο όρο για να αναγνωριστούν τα δ.ο. της Γ2 στη μη συνδεδεμένη συνθήκη, δηλαδή στην κατεύθυνση Γ1 Γ2, έναντι 629 ms για την αντίθετη κατεύθυνση, στην ίδια συνθήκη). 3. Γενική συζήτηση Η πρωτοτυπία των πειραμάτων που παρουσιάστηκαν εδώ έγκειται, εξαρχής, στο ότι το ζεύγος γλωσσών ελληνική γαλλική δεν εμφανίζεται συχνά στη βιβλιογραφία. Αν και πρόσφατες μελέτες εστιάζουν στην ασυμμετρία προτεραιοποίησης αγγλο-ελληνικών δ.ο. (Dimitropoulou, Duñabeitia & Carreiras 2011), ο αριθμός [ 123 ]

19 μελετών αφιερωμένων στην ελληνική παραμένει πολύ μικρός, παρά το γεγονός ότι η ελληνική και η γαλλική μοιράζονται μεγάλο αριθμό δ.ο., αποτέλεσμα του εντατικού δανεισμού ανάμεσα στις δύο γλώσσες (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη ) προκύπτει δηλαδή πλήθος τέτοιων λ.μ., πράγμα που καθιστά δυνατή τη ανεύρεση ικανού αριθμού γλωσσικών ερεθισμάτων που να αντιστοιχούν στις ανάγκες του πειράματος και ταυτόχρονα να πληρούν αυστηρά μεθοδολογικά κριτήρια. Με άλλα λόγια, η παρούσα έρευνα δεν θα ήταν δυνατόν να υλοποιηθεί με άλλη γλώσσα εκτός της ελληνικής, για τον απλούστατο λόγο ότι η ελληνική παρουσιάζει τον ιδανικό όσο και σπάνιο συνδυασμό δύο χαρακτηριστικών: πρώτον, το μεγάλο πλήθος δ.ο. περισσότερο ή λιγότερο μορφολογικά και φωνολογικά ενσωματωμένων όχι μόνο στο επιστημονικό αλλά και στο καθημερινό λεξιλόγιο δεύτερον, πλούσια μορφολογία, χαρακτηριζόμενη από πλήθος προσφυμάτων που καθιστά δυνατή την κατάρτιση των γλωσσικών ερεθισμάτων του πειράματος, ειδικά για τις μορφολογικές συνθήκες. Χάρη σε αυτά τα χαρακτηριστικά της ΝΕ, στάθηκε δυνατό να συνδεθεί στην παρούσα μελέτη ο ρόλος της ετυμολογίας, άρρηκτα δεμένης με τη μορφολογία της γλώσσας και τη διαχρονία της, με τον ρόλο του μεγέθους μορφολογικής οικογένειας (ΜΜΟικ, Schreuder & Baayen 1997 De Jong, Schreuder & Baayen 2000). Η μεταβλητή ΜΜΟικ βασίζεται στον αριθμό των παραγώγων ή μελών της μορφολογικής οικογένειας, αφορά τη δυναμική οργάνωση του νοητικού λεξικού και είναι αποτέλεσμα της μορφολογικής οργάνωσης και της διαχρονίας της γλώσσας. Από αυτή τη σκοπιά, ο ρόλος της μεταβλητής ΜΜΟικ, τον οποίο τα πειραματικά αποτελέσματα που παρουσιάστηκαν εδώ καταδεικνύουν, αποτελεί μια από τις εκφάνσεις της γλωσσικής εμπειρίας του ομιλητή, όπως την ορίζει η Bybee (2006, 711). Όπως είδαμε στην εισαγωγή, η παράμετρος ΜΜΟικ πραγματώνεται στο κεντρικό επίπεδο επεξεργασίας της γλώσσας, σε επίπεδο που σχετίζεται με το περιεχόμενο των λ.μ. (De Jong, Schreuder & Baayen 2000) και όχι απλά με τα επιμέρους συστατικά τους, π.χ. μορφήματα. Αυτό το συμπέρασμα προκύπτει από την εξής παρατήρηση: λ.μ. οι οποίες είναι απούσες από το input, από αυτό που βλέπουν δηλαδή οι συμμετέχοντες στην οθόνη του υπολογιστή (είτε ως στόχο της αναγνώρισης, δηλαδή συνειδητά, είτε ως ερέθισμα προτεραιοποίησης, δηλαδή ασύνειδα), αλλά συνδέονται μορφολογικά με τη λέξη-στόχο της αναγνώρισης, επηρεάζουν την επεξεργασία του στόχου μέσω της συν-ενεργοποίησής τους. Η έρευνα που παρουσιάστηκε εδώ αποδεικνύει πειραματικά την ύπαρξη και τον ρόλο των λεξικών συνδέσεων στη δίγλωσση επεξεργασία του λόγου αποδεικνύει περαιτέρω ότι οι δύο αυτές διαστάσεις της οργάνωσης του λεξικού (ετυμολογία και ΜΜΟικ) βρίσκονται σε αλληλεπίδραση κατά τη διάρκεια της αναγνώρισης. Η θεωρητική βάση για να συνδυαστούν αυτοί οι δύο παράγοντες προέρχεται από την προσέγγιση της Bybee ( α 1995β), σύμφωνα με την οποία η χρήση των λ.μ.7 οδηγεί σε μεγαλύτερη ή μικρότερη λεκτική ισχύ (lexi- 7 Αν και η Bybee δεν αναφέρεται αποκλειστικά σε λ.μ. [ 124 ]

20 υπερ-λεξική αναπαράσταση της μορφολογίας cal strength Bybee 1995, 232), δεδομένου ότι οι λέξεις υπερ-καλύπτονται (superimposed) υπερκάλυψη που γίνεται από τη στιγμή που υπάρχει κάποιας μορφής αναπαράσταση στη γλωσσική μνήμη και χτίζεται πάνω ακριβώς σε αυτή την αναπαράσταση. Αν μεταφέρουμε αυτή τη λογική στο δίγλωσσο νοητικό λεξικό, θα υπάρχει υπερκάλυψη για τα δ.ο., τουλάχιστον για αυτά που είναι σχετικά συχνόχρηστα και που έχουν μεγάλη φωνολογική ομοιότητα (όπως τα περισσότερα από τα δ.ο. που χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα μελέτη),8 π.χ. κουζίνα, που διευκολύνει την αναγνώριση της λ.μ. cuisine κουζίνα (κατά 51 ms Πίνακας 2α, κατεύθυνση Γ1 προς Γ2). Από την άλλη πλευρά, οι λ.μ. για τις οποίες η χρήση οδηγεί σε μερική και όχι ολική υπερκάλυψη, όπως για παράδειγμα μεταξύ του start και του started, όπου ούτε το περιεχόμενο, ούτε ο φωνολογικός τύπος του started συμπίπτει απόλυτα με αυτόν που είναι αποθηκευμένος υπό μορφή αναπαράστασης στο νοητικό λεξικό, δημιουργούν λεξικές συνδέσεις (lexical connections) που είναι ταυτόχρονα σημασιολογικής και φωνολογικής φύσεως, δεν μπορούν δηλαδή να αφορούν ζεύγη συνώνυμων (όπως fast και quick) δεδομένου ότι υπάρχει αντιστοιχία (mapping) στο σημασιολογικό αλλά όχι στο φωνολογικό επίπεδο. Για τις λ.μ. όμως που χαρακτηρίζονται από αντιστοιχία μεταξύ σημασιολογικού και φωνολογικού επιπέδου, θα δημιουργηθούν συνδέσεις, όπως για παράδειγμα μεταξύ του ερεθίσματος προτεραιοποίησης κουζινίτσα και του στόχου cuisine, όπου, χάρη ακριβώς σε αυτές τις συνδέσεις, θα επιτευχθεί πιο γρήγορη αναγνώριση του στόχου (κατά 37 ms: Πίνακας 2α, κατεύθυνση Γ1 προς Γ2). Αυτή την προσέγγιση φαίνεται να επιβεβαιώνουν τα αποτελέσματά μας, προσέγγιση που μπορεί να ενσωματώσει τον ρόλο της μεταβλητής ΜΜΟικ: όταν ένα γλωσσικό ερέθισμα συν-ενεργοποιείται από έναν μεγάλο αριθμό συνδέσεων (lexical connections) θα αναγνωριστεί πιο γρήγορα, όπως στην περίπτωση του cuisinier μάγειρας, που θα επιφέρει μεγαλύτερη μορφολογική προτεραιοποίηση στην αναγνώριση του στόχου κουζίνα (23ms Πίνακας 2β, κατεύθυνση Γ2 προς Γ1) σε σχέση με την προτεραιοποίηση του επιθέτου crémeux κρεμώδης στην αναγνώριση του στόχου κρέμα. Από αυτή την άποψη, η ερμηνεία των αποτελεσμάτων της παρούσας έρευνας μέσω της μεταβλητής ΜΜΟικ θα μπορούσε να δώσει μια εξήγηση για την ασυμμετρία που προκύπτει σε πολλές μελέτες, όχι όμως και στη δική μας, δεδομένου ότι για την κατεύθυνση προτεραιοποίησης Γ2 προς Γ1 προκύπτει αποτέλεσμα μεταφραστικής προτεραιοποίησης για όλους τους τύπους δ.ο., το οποίο, αν και αριθμητικά μικρότερο από αυτό της αντίθετης κατεύθυνσης, είναι σ.σ. Η μελέτη των Dimitropoulou, Duñabeitia & Carreiras (2011) για παράδειγμα, με δίγλωσσους σε ελληνικά ισπανικά διαπι- 8 Αναφερόμαστε εδώ στα περισσότερα δ.ο. και όχι σε όλα, γιατί τα γλωσσικά ερεθίσματα που χρησιμοποιήθηκαν εδώ περιλαμβάνουν και κάποια ζεύγη που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως μειωμένης φωνολογικής ομοιότητας, και πιο συγκεκριμένα πολλά δ.ο. ελληνικής ετυμολογίας, π.χ. κέντρο centre, τα οποία όμως, όπως βλέπουμε από τα αποτελέσματα δεν υστερούν όσον αφορά το αποτέλεσμα μεταφραστικής και μορφολογικής προτεραιοποίησης. [ 125 ]