Χαπ τυλο 4 Λα mυερτε δε λα χερτιδυmβρε / λα χερτιδυmβρε δε λα mυερτε: ϕυεγοσ χον ελ τιεmπο

Transcript

1 Rodero, J. (2006) La edad de la incertidumbre: un estudio del cuento fantástico del siglo XX en Latinoamérica. Peter Lang AG, New York, USA. ISBN , This version is available at Strathprints is designed to allow users to access the research output of the University of Strathclyde. Unless otherwise explicitly stated on the manuscript, Copyright and Moral Rights for the papers on this site are retained by the individual authors and/or other copyright owners. Please check the manuscript for details of any other licences that may have been applied. You may not engage in further distribution of the material for any profitmaking activities or any commercial gain. You may freely distribute both the url ( and the content of this paper for research or private study, educational, or not-for-profit purposes without prior permission or charge. Any correspondence concerning this service should be sent to the Strathprints administrator: The Strathprints institutional repository ( is a digital archive of University of Strathclyde research outputs. It has been developed to disseminate open access research outputs, expose data about those outputs, and enable the management and persistent access to Strathclyde's intellectual output.

2 Χαπ τυλο 4 Λα mυερτε δε λα χερτιδυmβρε / λα χερτιδυmβρε δε λα mυερτε: ϕυεγοσ χον ελ τιεmπο Σι λοσ χυεντοσ φαντ στιχοσ δε Φελισβερτο Ηερν νδεζ πυεδεν σερ ινσχριτοσ εν λα χρισισ γενεραλ δε λα χονχιενχια ψ λα χερτεζα εν λα ρεαλιδαδ οβϕετιϖα πυεστα δε mανιφιεστο πορ λασ ϖανγυαρδιασ, χορρεσπονδε α Βοργεσ ψ οτροσ αυτορεσ ποστε ριορεσ, χοmο Χορτ ζαρ, mανιφεσταρ δε φορmα ινεθυ ϖοχα λα mυερτε δε λα χερτι δυmβρε. Οβϖιαmεντε λοσ λ mιτεσ εντρε λο ρεαλ ψ λο ιρρεαλ ψα ηαν σιδο χυεστιοναδοσ ψ α παρτιρ δε Βοργεσ σε ινιχια εν ελ χυεντο λατινοαmεριχανο ελ ϕυεγο ιρ νιχο χον εσοσ λ mιτεσ. Εν ελ πρεσεντε χαπ τυλο σε αναλιζαν τρεσ χυεν τοσ εν λοσ θυε λα νοχι ν δελ τιεmπο απαρεχε χοmο mοτιϖο χεντραλ: Ελ mιλαγρο σεχρετο δε ϑοργε Λυισ Βοργεσ, ψ Σοβρεmεσα ψ Φιν δε εταπα δε ϑυλιο Χορ τ ζαρ. Αmβοσ αυτορεσ ϕυεγαν χον ελ τιεmπο, συ εξιστενχια οβϕετιϖα ο συ εξισ τενχια συβϕετιϖα, συ παραλιζαχι ν, αλτεραχι ν, ρεπετιχι ν ο ρεϖερσιβιλιδαδ. Λο φαντ στιχο αθυ ψα νο σε mανιφιεστα σ λο χοmο δυδα σοβρε λα νατυραλεζα δε λα ρεαλιδαδ ψ δε λοσ ηεχηοσ ναρραδοσ, σινο χοmο χυεστιοναmιεντο ψ συβϖερσι ν ταντο δε λα ρεαλιδαδ χοmο δε λα ιρρεαλιδαδ. Λοσ ηεχηοσ σοβρενατυραλεσ οχυρρεν δε φαχτο εν λα ναρραχι ν ψ χον συ πρεσενχια αλτεραν λα περχεπχι ν δελ λεχτορ, χυεστιοναν συσ χερτεζασ ψ λε ενφρενταν χον λο ινχονχεβιβλε ο λο ιmποσιβλε. Χιερταmεντε, α εστασ αλτυρασ ελ πενσαmιεντο φιλοσ φιχο ψ λοσ δεσχυβριmιεντοσ δε λασ χιενχιασ ψα ηαν ροτο λοσ λ mιτεσ εντρε λο ρεαλ ψ λο ιρρεαλ ινσταυραδοσ πορ ελ ραχιοναλισmο, ψ χον ελλο λα χρεενχια εν λα ποσιβιλιδαδ δε ιντερπρεταρ λα ρεα λιδαδ δε φορmα οβϕετιϖα ψ υν ϖοχα ταmβι ν ηα δεσαπαρεχιδο. Αηορα λα λιτερατυ ρα φαντ στιχα ινιχια ελ ϕυεγο χον λο ιmποσιβλε, λασ φιχχιονεσ λ διχασ ψ mεταφ ριχασ δε αυτορεσ χοmο Βοργεσ ψ Χορτ ζαρ χονφιρmαν λα mυερτε δε λα χερτιδυmβρε. Χοmο απυντ βαmοσ εν ελ χαπ τυλο Ι, σε πυεδε εσταβλεχερ υνα ρελαχι ν εν τρε ελ χονχεπτο δε λο φαντ στιχο χοmο χυεστιοναmιεντο ψ συβϖερσι ν, ταλ ψ χο

3 70 Λα εδαδ δε λα ινχερτιδυmβρε mο λο δεφινεν αυτορασ χοmο Βεσσι ρε, ϑαχκσον ο Αρmιττ, ψ ελ χονχεπτο δε ϕυεγο τρανσγρεσορ ο σινσεντιδο λ διχο δε Συσαν Στεωαρτ. Ρεχορδεmοσ θυε παρα Στεωαρτ ελ σινσεντιδο ϖιενε α σερ υνα εξαγεραχι ν δε λα αχτιϖιδαδ λ διχα, υνα τρανσγρεσι ν δε λοσ προχεδιmιεντοσ ιντερπρετατιϖοσ δελ σεντιδο χοm ν ψ δε λασ ϕεραρθυ ασ σοχιαλεσ. Ασ, mιεντρασ ελ ϕυεγο τραδιχιοναλ εσ υν ιντεντο δε εϖασι ν δελ χοντεξτο παρα χρεαρ υνα ρεαλιδαδ αυτ νοmα ψ χεντραδα (χοmο οχυρρε εν λο mαραϖιλλοσο), ελ σινσεντιδο εσ υνα διστορσι ν ψ υνα τρανσγρεσι ν δελ χοντεξτο. Αλτερα λασ ϕεραρθυ ασ σοχιαλεσ, δεσαχραλιζα ψ χυεστιονα λα λ γιχα χοτιδιανα, ταλ χοmο οχυρρε εν λο φαντ στιχο. Πορ λο ταντο, δεσδε ελ πυντο δε ϖιστα δε εστασ χρ τιχασ τοδα λιτερατυρα νο ρεαλιστα σερ α φαντ στιχα. Τοδα οβρα θυε πονε εν δυδα λασ χατεγορ ασ χυλτυραλεσ δε λα λ γιχα ψ δε λα ραζ ν σερ α φαντ στιχα. Πορ λο ταντο, ελ σινσεντιδο λ διχο, θυε ταmβι ν χυεστιονα λοσ χιmιεντοσ χυλτυραλεσ ε ιδεολ γιχοσ δε λο ραχιοναλ ψ δελ σεντιδο χοm ν, σερ α υνα φορmα δε λο φαντ στιχο. Σι βιεν εστα χονχεπχι ν δε λο φαντ στιχο χοmο συβϖερσι ν ψ τρανσγρεσι ν δε πρεσυπυεστοσ χυλτυραλεσ mε παρεχε συmαmεντε ιντερεσαντε, χρεο θυε λο φαν τ στιχο σε δεφινε νο σ λο πορ εσα τρανσγρεσι ν δε νορmασ, σινο ταmβι ν πορ λα πρεσενχια δε αλγ ν ελεmεντο ιρρεαλ, ιmπροβαβλε ο ινϖεροσ mιλ θυε προβλεmατι ζα λα ρεαλιδαδ ναρραδα ψ πονε εν χυεστι ν ταντο λο ρεαλ χοmο λο ιρρεαλ. Εσ εστα ϖαχιλαχι ν εν λα ιντερπρεταχι ν ψ εσα ρεχυσαχι ν mυτυα δε λο ρεαλ ψ λο ιρρεαλ λο θυε νοσ αχερχαρ α αλ mοδο φαντ στιχο ψ λο θυε λο διστινγυιρ α δελ mοδο λ διχο τρανσγρεσορ (θυε ρεχυσα λα λ γιχα χοτιδιανα σιν πρεσενχια δε ελεmεντοσ ιρρεαλεσ ο σοβρενατυραλεσ). Σιν εmβαργο, εστοσ δοσ mοδοσ ναρρατιϖοσ σε ενχυεντραν εν χονταχτο περmανεντε, σον φλυχτυαντεσ ψ συσ λ mιτεσ ιmπρεχισοσ. Dε αη θυε νο σεα σορπρενδεντε ενχοντραρ εϕεmπλοσ δε ναρραχιονεσ η βριδασ, εν λασ θυε λο λ διχο ψ λο φαντ στιχο σε εντρελαζαν ψ συπερπονεν. Λοσ χασοσ δε Βοργεσ ψ Χορ τ ζαρ σον παραδιγm τιχοσ εν εστε σεντιδο. Ελ mιλαγρο σεχρετο : ελ δραmα δελ τιεmπο ψ συ ρεφυταχι ν Α εστασ αλτυρασ ποσιβλεmεντε ρεσυλτα ιmποσιβλε δεχιρ αλγο νυεϖο σοβρε Βοργεσ ψ συ υνιϖερσο χρεατιϖο, λα εστρυχτυρα δε συσ ναρραχιονεσ ο συ ρεπετιχι ν δε mοτιϖοσ λιτεραριοσ. Αντεσ δε αδεντραρνοσ εν λα νοχι ν δελ τιεmπο εν Βορ γεσ, εσ ινελυδιβλε αλυδιρ α λα χονχεπχι ν δε λα λιτερατυρα ψ λο φαντ στιχο εν ελ αυτορ αργεντινο. Λα mαψορ παρτε δε λα χρ τιχα ρεσαλτα θυε υνο δε λοσ λογροσ φυνδαmενταλεσ δε Βοργεσ φυε ηαχερνοσ πενσαρ ε ιmαγιναρ λα λιτερατυρα δεσδε υνα περσπεχτιϖα τοταλmεντε νυεϖα. Βοργεσ χρε υν υνιϖερσο λιτεραριο θυε, χο mο απυντα Οϖιεδο, ινϖιτα ταντο αλ ϕυεγο χοmο α λα ρεφλεξι ν προφυνδα,

4 ϑυεγοσ χον ελ τιεmπο 71 ηαχιενδο δε λασ δοσ υνα σολα χοσα (Ηιστορια δε λα λιτερατυρα... 4, π.16). Τοδο αχτο δε εσχριτυρα εσ υνα απροπιαχι ν ψ ρειντερπρεταχι ν δε τεξτοσ αϕενοσ. Εν ελ χα τιχο υνιϖερσο θυε νοσ ηα τοχαδο ϖιϖιρ, λοσ σερεσ ηυmανοσ χρεαmοσ ιντερ πρεταχιονεσ ψ εσθυεmασ παρα δαρ ορδεν α εσε υνιϖερσο θυε, σεγυραmεντε, νο ποσεε υν ορδεν ο, σι λο τιενε, εσε ορδεν οβεδεχε α λεψεσ διϖινασ, εσ δεχιρ, ιν χοmπρενσιβλεσ παρα λοσ σερεσ ηυmανοσ. Dεσδε εστε πυντο δε ϖιστα, λα λιτερατυ ρα, αλ ιγυαλ θυε λα φιλοσοφ α, λα mεταφ σιχα, λα ρελιγι ν ο λοσ δισχυρσοσ δε λασ χιενχιασ, νο σον m σ θυε ιντερπρεταχιονεσ ορδεναδασ δε εσε υνιϖερσο ινχοm πρενσιβλε, σιmετρ ασ χον απαριενχια δε ορδεν δεστιναδασ α τρανθυιλιζαρ νυεστρασ χονχιενχιασ, ρεπετιχιονεσ ινφινιτασ περο λιmιταδασ δε λα νεχεσιδαδ ηυmανα δε χοmπρενδερ περο δεστιναδασ αλ φραχασο. Dε αη λα αφιρmαχι ν δε Βοργεσ: Θυιζ λα ηιστορια υνιϖερσαλ εσ λα ηιστορια δε υνασ χυαντασ mετ φορασ (Οτρασ Ινθυισιχιονεσ, π.14). Ψ δε αη ταmβι ν λα χλαριϖιδενχια εσχ πτιχα δε υνα δε συσ m σ χ λεβρεσ φρασεσ: Λα ιmποσιβιλιδαδ δε πενετραρ ελ εσθυεmα διϖινο δελ υνιϖερσο νο πυεδε, σιν εmβαργο, δισυαδιρνοσ δε πλανεαρ εσθυεmασ ηυmανοσ, αυνθυε νοσ χονστε θυε στοσ σον προϖισοριοσ (Οτρασ Ινθυισιχιονεσ, π.160). Εστο εσ, πρεχισαmεντε, λο θυε ηαχε Βοργεσ εν συ οβρα: χρεαρ εσθυεmασ λ χιδοσ ψ ορδεναδοσ, ϖερσιονεσ ηυmανασ, δε υν υνιϖερσο χα τιχο ε ινχοmπρεν σιβλε. Ψ εν εστοσ εσθυεmασ, λο φαντ στιχο ϕυεγα υν παπελ φυνδαmενταλ χοmο ρεσπυεστα mεταφ ριχα ε ιmαγινατιϖα α εσασ εξπλιχαχιονεσ δελ mυνδο δε λα φιλο σοφ α, λα mεταφ σιχα ψ λασ χιενχιασ. Χυανδο Βοργεσ αφιρmα εν Φιχχιονεσ θυε λα mεταφ σιχα εσ υνα ραmα δε λα λιτερατυρα φαντ στιχα (π.20), εστ χονστατανδο θυε λοσ εσθυεmασ δεσαρρολλαδοσ πορ ελ πενσαmιεντο ψ λασ χιενχιασ παρα οργα νιζαρ λοσ φεν mενοσ δελ mυνδο ρεαλ νο σον οτρα χοσα θυε εσθυεmασ αρβιτρα ριοσ, φαβριχαχιονεσ δε λα mεντε θυε εξπρεσαν νο λα νατυραλεζα δε λασ χοσασ σινο λα νατυραλεζα δε λα mεντε. Πορ λο ταντο, Βοργεσ χονχιβε τοδο δισχυρσο ηυmανο, δεσδε λα λιτερατυρα ηαστα λασ χιενχιασ, χοmο εξπλιχαχιονεσ προϖισοριασ δε λα εξιστενχια ψ χοmο mετ φορα δε λα ιmποσιβιλιδαδ δε δεσεντρα αρ λα ϖερδαδερα νατυραλεζα δε εσα εξιστενχια. Εν εστε σεντιδο, λα λιτερατυρα, ψ συ ϖαριαντε φαντ στιχα, σε ποστυλα εν Βοργεσ χοmο mετ φορα λ διχα ψ εσχ πτιχα, χοmο αλυσι ν α λα σιτυαχι ν δελ ηοmβρε φρεντε αλ mυνδο (ϑοργε Λυισ Βοργεσ, π.189), χοmο δεσταχα ϑαιmε Αλαζρακι. Εν εστε χοντεξτο, Βοργεσ αντιχιπα αλγυνασ δε λασ ιδεασ χεντραλεσ δελ ποστ εστρυχτυραλισmο ψ λα χρ τιχα δεχονστρυχτιϖα σεγ ν λα χυαλ λα εσχριτυρα νο πυεδε σινο ρεπετιρσε, σιγνιφιχαρ σιεmπρε λο mισmο ψ νο σερ σινο ϕυεγο. 1 Αβυν δανδο εν εστα χονχεπχι ν δε λα χρεαχι ν χοmο ρεπετιχι ν ψ ρειντερπρεταχι ν, Βοργεσ αφιρmαβα εν υνα χονφερενχια δε 1967: Dε υν λαδο, τενεmοσ λα λιτερατυρα ρεαλιστα, λα λιτερατυρα θυε τρατα δε σιτυαχιονεσ m σ ο mενοσ χοmυνεσ εν λα ηυmανιδαδ, ψ δελ οτρο λα λιτερατυρα φαντ στιχα, θυε νο τιενε οτρο λ mιτε θυε λασ ποσιβιλιδαδεσ δε λα ιmαγιναχι ν. Υνο διρ α ταmβι ν θυε λα λιτερατυρα

5 72 Λα εδαδ δε λα ινχερτιδυmβρε φαντ στιχα τιενε θυε σερ mυχηο m σ ριχα θυε λα ρεαλιστα ψα θυε νο εστ χε ιδα α λο χο τιδιανο, σινο θυε δεβε ψ πυεδε αϖεντυραρσε α τοδα συερτε δε αϖεντυρασ. Σιν εmβαργο, αλ χαβο δε mυχηοσ α οσ δε σερ λεχτορ ψ α ϖεχεσ αυτορ δε λιβροσ φαντ στιχοσ ηε χοm προβαδο θυε λοσ τεmασ δε λα λιτερατυρα φαντ στιχα νο σον ιλιmιταδοσ; σον υνοσ ποχοσ. ( Λα λιτερατυρα φαντ στιχα, π.5) Οβϖιαmεντε σι λα εσχριτυρα εσ ρεπετιχι ν ψ ρειντερπρεταχι ν, ψ λα ηιστορια δε λα ηυmανιδαδ εσ λα ηιστορια δε υνασ χυαντασ mετ φορασ, λα λιτερατυρα φαντ σ τιχα χοmο προδυχτο δε λα λιmιταδα ιmαγιναχι ν ηυmανα ταmβι ν πρεσεντα υνα σεριε δε τεmασ λιmιταδοσ, εντρε λοσ θυε Βοργεσ δεσταχα λα τρανσφορmαχι ν, λα χονφυσι ν δε λο ον ριχο χον λο ρεαλ, λα ινϖισιβιλιδαδ, λοσ ϕυεγοσ χον ελ τιεmπο, λα πρεσενχια δε σερεσ σοβρενατυραλεσ ψ λα ιδεα δε αχχιονεσ παραλελασ. Ελ λεχτορ ρεχονοχερ λα πρεσενχια δε mυχηοσ δε εστοσ τεmασ εν λα οβρα δελ mισmο Βορ γεσ. Περο εσ αλ φιναλ δε εστα χονφερενχια δονδε δεϕα περφεχταmεντε χλαρα συ χονχεπχι ν δε λο φαντ στιχο χοmο mετ φορα δε λα εξιστενχια ηυmανα: Εν θυ ρεσιδε ελ ενχαντο δε λοσ χυεντοσ φαντ στιχοσ? Ρεσιδε, χρεο, εν ελ ηεχηο δε θυε νο σον ινϖενχιονεσ αρβιτραριασ, πορθυε σι φυεραν αρβιτραριασ συ ν mερο σερ α ινφι νιτο; ρεσιδε εν ελ ηεχηο δε θυε, σιενδο φαντ στιχοσ, σον σ mβολοσ δε νοσοτροσ, δε νυεστρα ϖιδα, δελ υνιϖερσο, δε λο ινεσταβλε ψ mιστεριοσο δε νυεστρα ϖιδα ψ τοδο εστο νοσ λλεϖα δε λα λιτερατυρα α λα φιλοσοφ α. Πενσεmοσ εν λασ ηιπ τεσισ δε λα φιλοσοφ α, ηαρτο m σ εξτρα ασ θυε λα λιτερατυρα φαντ στιχα; [...] ψ λλεγαρεmοσ ασ α λα τερριβλε πρεγυντα, α λα πρεγυντα θυε νο εσ mεραmεντε λιτεραρια, περο θυε τοδοσ αλγυνα ϖεζ ηεmοσ σεντιδο ο σεντιρεmοσ. Ελ υνιϖερσο, νυεστρα ϖιδα, περτενεχε αλ γ νερο ρεαλ ο αλ γ νερο φαντ σ τιχο? ( Λα λιτερατυρα φαντ στιχα, π.19) Λα δυδα δε Βοργεσ εσ εσενχιαλmεντε υνα δυδα φιλοσ φιχα, υνα δυδα σοβρε λα χονδιχι ν ηυmανα, σοβρε λα χαπαχιδαδ ηυmανα δε εντενδερ ελ υνιϖερσο εν ελ θυε ϖιϖε. Συ λιτερατυρα φαντ στιχα, αλ ιγυαλ θυε ελ πενσαmιεντο φιλοσ φιχο ο ελ δισχυρσο δε λασ χιενχιασ νατυραλεσ, χρεα, ρεχρεα ε ιmαγινα εξπλιχαχιονεσ ορ δεναδασ δε εσε υνιϖερσο ιναπρενσιβλε α τραϖ σ δε υνασ χυαντασ mετ φορασ, δε υν ν mερο λιmιταδο δε mοτιϖοσ ψ σ mβολοσ θυε σε ρεπιτεν α λο λαργο δε συ οβρα χοmο σε ρεπιτεν λασ σιmετρ ασ χον απαριενχια δε ορδεν δελ δισχυρσο mετα φ σιχο, φιλοσ φιχο, mιτολ γιχο ο χιεντ φιχο. Νο εσ mι ιντενχι ν τραταρ αθυ εν δεταλλε λα ρεπετιχι ν δε σ mβολοσ ψ mο τιϖοσ εν λα οβρα δε Βοργεσ, ψα λο ηαν ηεχηο mυχηοσ χρ τιχοσ δε πρεστιγιο χον δετενιmιεντο. Περο σι mε ιντερεσα, εν παρτιχυλαρ, ϖερ χοmο φυνχιονα συ χον χεπχι ν δελ υνιϖερσο α τραϖ σ δε υνο δε συσ mοτιϖοσ φυνδαmενταλεσ: λα νοχι ν δελ τιεmπο. Εν τ ρmινοσ γενεραλεσ, λα χρ τιχα σε ηα απροξιmαδο α Βοργεσ δεσδε δοσ πυντοσ δε ϖιστα, απαρεντεmεντε, χοντραδιχτοριοσ: πορ υν λαδο, δεσδε λα λιτερατυ ρα εν σ ; πορ ελ οτρο, δεσδε λα φιλοσοφ α ψ/ο λασ χιενχιασ. Εντρε λοσ θυε ηαν ανα λιζαδο λα οβρα δε Βοργεσ δεσδε λα χρ τιχα λιτεραρια, υνα παρτε σιγνιφιχατιϖα

6 ϑυεγοσ χον ελ τιεmπο 73 δεσταχα ελ ϖαλορ λ διχο ιρ νιχο δε συ οβρα. Dεσδε εστα περσπεχτιϖα, ψ παρα ρε συmιρ λο διχηο αντεριορmεντε, Βοργεσ χρεα υν mυνδο λιτεραριο προπιο θυε ϕυε γα (δε φορmα ιρ νιχα, εν λα mαψορ α δε λοσ χασοσ) χον ψ σοβρε λασ φορmασ εν λασ θυε ελ σερ ηυmανο ηα τραταδο, α λο λαργο δε λα ηιστορια, δε εξπλιχαρ λα ρεαλι δαδ, δε ενχοντραρ υν ορδεν τρανθυιλιζαδορ αλ θυε αγαρραρσε παρα νο χαερ εν ελ ϖ ρτιγο δελ ϖαχ ο, λα ναδα ψ ελ χαοσ. Ασ, τοδασ λασ ραmασ δελ πενσαmιεντο ηυmανο ψ δε λασ χιενχιασ νατυραλεσ σον, χοmο σε απυντα εν Τλ ν, Υθβαρ, Ορ βισ Τερτιυσ, σιmετρ ασ χον απαριενχια δε ορδεν (π.30). Εσ δεχιρ, εξπλιχαχιο νεσ, ραχιοναλιζαχιονεσ θυε πρετενδεν ορδεναρ ψ δαρ σεντιδο αλ υνιϖερσο. Περο ελ ορδεν, ελ σεντιδο δελ mυνδο πυεδε νο οβεδεχερ α λασ λεψεσ δε ιντερπρετα χι ν ηυmανασ, ο εσταρ οχυλτο ο σιmπλεmεντε νο εξιστιρ. Βοργεσ νο νιεγα λα εξιστενχια δε υν ορδεν υνιϖερσαλ, περο λο m σ προβαβλε εσ θυε εσε ορδεν νυν χα πυεδα σερ δεσχιφραδο ο χοmπρενδιδο πορ ελ σερ ηυmανο. Νο σε τρατα δε υν εσχεπτιχισmο νιηιλιστα θυε λλεϖα αλ ϖαχ ο ψ ελ σινσεντιδο, σινο δε υν εσχεπτι χισmο περτυρβαδορ θυε νοσ ενφρεντα α λα ιmποσιβιλιδαδ δε εντενδερ νυεστρα προπια εξιστενχια. Περο εστα ιmποσιβιλιδαδ νο θυιερε δεχιρ θυε λα ρεαλιδαδ, ελ τιεmπο, λοσ ηεχηοσ ηιστ ριχοσ χαρεζχαν δε σιγνιφιχαχι ν. Αλ χοντραριο, εσ ποσι βλε υνα λεχτυρα ηιστ ριχα ψ πολ τιχα δε mυχηοσ δε συσ χυεντοσ, χοmο ϖερεmοσ m σ αδελαντε. Πορ λο ταντο, λα ρεπετιχι ν ψ ρεχυρρενχια δε mοτιϖοσ εν Βοργεσ (συε οσ, ετερνιδαδ, τιεmπο, εσπεϕοσ, λαβεριντοσ, λενγυαϕε) φορmα παρτε δε εστε προχεσο λ διχο. Βοργεσ φιχχιοναλιζα λασ ιδεασ φιλοσ φιχασ, λα τεολογ α, λοσ mιτοσ, λα αχτι ϖιδαδ ιντελεχτυαλ ψα θυε, χοmο λα λιτερατυρα, νο δεϕαν δε σερ φορmασ ηυmανασ δε εξπλιχαρ ελ mυνδο, εσ δεχιρ, φορmασ ιmπερφεχτασ ψ σοmετιδασ/σοmετιβλεσ α δισχυσι ν ψ ρεφυταχι ν. Εν εστο χονσιστιρ α συ γραν ιννοϖαχι ν. Χον Βοργεσ σε ηαχε εξπλ χιτο λο θυε ψα εσταβα ιmπλ χιτο εν λα ρυπτυρα ψ χρισισ δε λασ ϖανγυαρ διασ: λοσ λ mιτεσ εντρε φιχχι ν ψ ρεαλιδαδ, εντρε δισχυρσο λιτεραριο νο σεριο ψ δισχυρσο χιεντ φιχο σεριο σε ροmπεν. Συ οβρα χυεστιονα δε φορmα λ διχα ε ιρ νιχα ελ χαρ χτερ σεριο/χιεντ φιχο δε χιερτοσ δισχυρσοσ ψ λοσ ινσχριβε εν λα φιχ χι ν, χοmο προδυχτοσ δελ πενσαmιεντο, εσ δεχιρ, δε λα ιmαγιναχι ν. Περο ελ χυεστιοναmιεντο δε Βοργεσ ϖα m σ αλλ. Νο σ λο ϕυεγα α ροmπερ λ mιτεσ ψ σιστεmασ χερραδοσ δε πενσαmιεντο, σινο θυε ταmβι ν χυεστιονα λα βασε δε συσ προπιοσ χυεστιοναmιεντοσ. Ελ οξιmορ ν, λα χοντραδιχχι ν, λα παρα δοϕα φορmαν παρτε ινελυδιβλε δε συ οβρα. Σι ελ υνιϖερσο πυεδε εσταρ χοντενιδο εν υνα εσφερα διmινυτα δε φορmα σιmυλτ νεα, λα εξιστενχια δε εσε πυντο σε νιεγα ψ ταλ ϖεζ τοδο σεα προδυχτο δε λα λοχυρα ο δε υνα αλυχιναχι ν χονταγιο σα ( Ελ Αλεπη ); σι αλγυιεν εσ χαπαζ δε δεσχιφραρ ψ χοmπρενδερ λα λαβερ ντιχα ψ σιmυλτ νεα νατυραλεζα δελ ορδεν υνιϖερσαλ, mυερε σιν ποδερ τρανσmιτιρ εσε χονοχιmιεντο ( Ελ ϕαρδ ν δε σενδεροσ θυε σε βιφυρχαν ); σι εξιστεν mυνδοσ αλτερνατιϖοσ, θυε σον εσπεϕο δε στε, θυε χυεστιοναν λα ραχιοναλιδαδ λ γιχα δε στε ψ σε χρεαν α σ mισmοσ, νυνχα ποδρεmοσ ϖεριφιχαρλο πορθυε περmανεχεν

7 74 Λα εδαδ δε λα ινχερτιδυmβρε οχυλτοσ εν αλγυνα π γινα σεχρετα δε αλγ ν λιβρο περδιδο εν αλγυνα βιβλιοτεχα ινφινιτα ψ ταλ ϖεζ ινεξιστεντε ( Λα βιβλιοτεχα δε Βαβελ, Τλ ν, Υθβαρ ). Βοργεσ ρειντερπρετα, εσ δεχιρ, φιχχιοναλιζα λα ρυπτυρα δε νυεστροσ mυνδοσ σι m τριχοσ ψ περφεχτοσ, δε νυεστρασ εξπλιχαχιονεσ ορδεναδασ δε λα ρεαλιδαδ, περο συ εσχεπτιχισmο (αλγυνοσ λο λλαmαν εχλεχτιχισmο) ραδιχαλ λε λλεϖα α δεσmονταρ ταmβι ν εσασ οτρασ ποσιβλεσ ιντερπρεταχιονεσ δελ ορδεν υνιϖερσαλ: λα σιmυλτα νειδαδ δελ τιεmπο ψ ελ εσπαχιο, λα ρεϖερσιβιλιδαδ ο χονγελαχι ν δελ τιεmπο, λοσ λαβεριντοσ ιδεαλιστασ ο λασ δυπλιχαχιονεσ εσπεχυλαρεσ. Αλ φιν ψ αλ χαβο, ταν το ελ ορδεν αχεπταδο χοmο ελ ιmαγιναδο σον παρτε δε λα mισmα ιmποσιβιλιδαδ: λα ιmποσιβιλιδαδ δε λλεγαρ α λα χοmπρεσι ν φιναλ ψ δεφινιτιϖα δε λα εξιστενχια ηυmανα. Εξπλιχαρνοσ ελ mυνδο εσ χρεαρ, ιmαγιναρ, φιχχιοναλιζαρ, ηαχερ λιτερα τυρα. Dε αη θυε λα mεταφ σιχα ο λα φιλοσοφ α σεαν χονχεβιδασ πορ Βοργεσ χοmο φορmασ δισχυρσιϖασ φαντ στιχασ. Τοδα λιτερατυρα εσ φαντ στιχα πυεστο θυε χρεα ποσιβιλιδαδεσ ινεξιστεντεσ. Dε λα mισmα mανερα, λα φιλοσοφ α ψ λα mεταφ σιχα ταmβι ν χρεαν εξπλιχαχιονεσ δισχυρσιϖασ, ποσιβιλιδαδεσ νο ϖεριφιχαβλεσ θυε εξπλιχαν λα ρεαλιδαδ. Περο, αυνθυε λα ιmαγιναχι ν ηυmανα χαν νιχα λεσ χον φιερα ελ χαρ χτερ δε χιενχιασ, νο προϖεεν υνα ιντερπρεταχι ν υ ορδεναmιεντο δελ υνιϖερσο m σ αχεπταβλε ο δεφινιτιϖο. Τοδο εστο ηα ηεχηο θυε mυχηοσ χρ τιχοσ σιτ εν α Βοργεσ χοmο πρεχυρσορ δε λα ποστmοδερνιδαδ, χοmο ιmπυλσορ δε λοσ ϕυεγοσ δε σιmυλαχι ν ποσmο δερνοσ: ρελατιϖιζαχι ν ραδιχαλ, mυερτε δε λα χερτεζα m σ αλλ δελ δισχυρσο, ινσ ταυραχι ν δε λα πλυραλιδαδ σιγνιφιχατιϖα, εν δεφινιτιϖα, λα ποστυλαχι ν δε λα λιτερατυρα χοmο δισχυρσο δε σιmυλαχι ν λ διχα. Εν εστε σεντιδο, λο φαντ στιχο εν λιτερατυρα σε διλυψε, ψα θυε τοδο δισχυρσο ασυmε συσ χαραχτερ στιχασ (Αλφον σο δε Τορο), ο σε γενεραλιζα ψ πασα α σερ ελ χανον δε λα λιτερατυρα ποσmοδερνα δελ χυαλ σε αλεϕαν ο αλ χυαλ σε αχερχαν οτροσ mοδοσ ναρρατιϖοσ (Χηριστινε Βροοκε Ροσε). 2 Πορ οτρα παρτε, ψ ϖολϖιενδο α λα διστινχι ν εσταβλεχιδα αρριβα χον ρεσπεχτο α λα χρ τιχα, οτροσ εστυδιοσοσ ηαν τραταδο δε ραχιοναλιζαρ ελ πενσαmιεντο δε Βοργεσ, βυσχανδο υνα λ γιχα εν συ εσχριτυρα, υνα προχεδενχια χιεντ φιχα σερια θυε διερα εξπλιχαχι ν ψ ϖαλορ χαν νιχο α συ οβρα. Εστο σε ηα ηεχηο α mενυδο δεσδε λα φιλοσοφ α. Προτοτιπο ρεχιεντε σον λοσ αρτ χυλοσ δε Χ. Υλισεσ Μουλινεσ ψ Εχκηαρδ Η φνερ. Με ιντερεσα χεντραρmε εν εστοσ δοσ εστυδιοσ ψα θυε εν αmβοσ σε τρατα λα χονχεπχι ν δελ τιεmπο εν λα οβρα δε Βοργεσ, πυντο υνιφιχα δορ δε νυεστρο αν λισισ εν εστε χαπ τυλο. Αmβοσ χρ τιχοσ παρτεν δε λα πρεmισα σεγ ν λα χυαλ λα οβρα δε Βοργεσ σε ασιεντα εν υν σιστεmα δε πενσαmιεντο φιλοσ φιχο (υνα φορmα δε εντενδερ ψ εξ πλιχαρ λα ρεαλιδαδ), ψ νο ταντο εν ελ ϕυεγο λιτεραριο τρανσγρεσορ. Εν αmβοσ χα σοσ απαρεχε ιmπλ χιτα λα ιδεα δε θυε λα φιλοσοφ α, χοmο χιενχια δελ πενσαmιεντο, προπορχιονα α λα οβρα δε Βοργεσ υνα σεριεδαδ νο προπορχιοναδα πορ λα φιχχι ν, ψ mενοσ πορ λα λιτερατυρα φαντ στιχα. Dεσδε εστε πυντο δε ϖιστα,

8 ϑυεγοσ χον ελ τιεmπο 75 αmβοσ τραταν δε δεmοστραρ θυε ελ πενσαmιεντο δε Βοργεσ νο σ λο εσ χοηερεν τε εν συ φορmυλαχι ν ηιστ ριχα ψ φιλοσ φιχα χον ελ ιδεαλισmο νεγαδορ δελ τιεm πο/εσπαχιο ψ δε λα ρεαλιδαδ εξτεριορ, σινο θυε αδεm σ ποσεε υνα λ γιχα ινηερεντε θυε ηαχε δε Βοργεσ υνο δε λοσ φιλ σοφοσ m σ εmινεντεσ δελ σιγλο ΞΞ. Μουλινεσ αναλιζα ελ ενσαψο Νυεϖα ρεφυταχι ν δελ τιεmπο παρα δεmοσ τραρ θυε Βοργεσ νο εσ νιχαmεντε υν αυτορ εσχ πτιχο ιδεαλιστα, σινο υν αυτ ν τιχο φιλ σοφο. Χον ελλο σε τρατα δε δαρ χανον, ϖαλιδεζ, στατυσ δε σεριεδαδ α συσ ρεφλεξιονεσ σοβρε ελ τιεmπο, ψ α λα ϖεζ, ρεβαϕαρ λα νοχι ν δε φιχχι ν φαντ στιχα α υν σεγυνδο πλανο, ψα θυε, σε ιmπλιχα, νο τρασmιτε εν συ ϖερδαδερα διmεν σι ν λο ριγυροσο ψ σεριο δελ πενσαmιεντο βοργεανο. Dε ταλ mανερα θυε συσ ρε λατοσ φαντ στιχοσ νο σερ αν ταλεσ, σινο φορmυλαχιονεσ σιmβ λιχο αλεγ ριχασ, παρ βολασ δε συ χονχεπχι ν δελ mυνδο. Η φνερ δεϕα εστο χλαρο: Λα ποχα δε φινεσ δελ σιγλο ΞΙΞ ψ δε χοmιενζοσ δελ σιγλο ΞΞ σε χαραχτεριζα περ σε, εν mυχηασ ραmασ δελ σαβερ, πορ τενσιονεσ εντρε λοσ δισχυρσοσ ψ φυνδαmεντοσ χιεντ φι χοσ, πορ εστο ελ εχλεχτιχισmο δε Βοργεσ εσ τ πιχο δε λα ποχα. Ασ ταmβι ν λο εσ ελ χονχεπτο δε λο φαντ στιχο εν Βοργεσ, θυε σιεmπρε, ταντο εν ελ νιϖελ ιντερνο χοmο εν ελ mετατεξτυαλ, πονε δε ρελιεϖε διϖερσασ ιδεασ παρα mοδελαρ mυνδοσ ο παρα χονσ τρυιρ mυνδοσ ποσιβλεσ ρελαχιοναδοσ χον λα φιλοσοφ α ο χον λα χιενχια, αυν χυανδο εσ τοσ mυνδοσ εστ ν mυψ λεϕοσ δελ σαβερ ψ δε λα εξπεριενχια χοτιδιανα, σιενδο δε εστα φορmα m σ βιεν υν ρεφλεϕο δε λα επιστεmολογ α δε λα ποχα δε λασ φιχχιονεσ λ γιχασ. (π.250) Πορ ελλο, λασ ναρραχιονεσ δε Βοργεσ σον ϖεη χυλοσ δε τρανσmισι ν δε συσ ιδεασ ψ πενσαmιεντο, ψ εσε πενσαmιεντο ποσεε υνα βασε φιλοσ φιχα ηιστ ριχα χονχρετα ψ ριγυροσα. Εσ m σ, δε αχυερδο χον εστοσ χρ τιχοσ, λα mαψορ α δε συσ ρελατοσ χρεαν νο σ λο φιχχιονεσ, σινο θυε χοmυνιχαν ιδεασ. Εστο ϖιενε α ιm πλιχαρ θυε λα λιτερατυρα χοmο ταλ νο εσ χαπαζ δε χοmυνιχαρ ιδεασ, νο εσ σερια, νο τιενε στατυσ δε χιενχια. Λα φιλοσοφ α σ, ψ πορ εσο ηαψ θυε δαρ α Βοργεσ ελ στατυσ δε φιλ σοφο. Περο, χυ λ εσ εσα βασε λ γιχο φιλοσ φιχα χον ρεσπεχτο αλ προβλεmα δελ τιεmπο ψ συ περχεπχι ν εν Βοργεσ? Ψ χ mο σε ρεφλεϕα εν συσ ρελατοσ? Μουλινεσ ηαχε, εν συ ενσαψο, υνα ιντερπρεταχι ν ριγυροσα δελ χονχεπτο δελ τιεmπο εν Βοργεσ, περο δεσδε υνασ πρεmισασ δισχυτιβλεσ. Dεσπυ σ δε εξ πονερ δεταλλαδαmεντε λα προχεδενχια ιδεαλιστα ψ λα ινφλυενχια δε λασ τεορ ασ ρελατιϖιστασ εν συ χονχεπχι ν δελ τιεmπο, Μουλινεσ λλεγα α λα χονχλυσι ν δε θυε Βοργεσ νο σ λο χυεστιονα λα υνιδιmενσιοναλιδαδ δελ τιεmπο, εσ δεχιρ, λα ϖιαβιλιδαδ εν σ δε λα νοχι ν δε τιεmπο, σινο ταmβι ν εσε mισmο χυεστιονα mιεντο, βορρανδο δε υν πλυmαζο αντιmεταφ σιχο τοδασ λασ δισθυισιχιονεσ πρε χεδεντεσ, χοmο σι λ mισmο σε αρρεπιντιερα δε συ αυδαχια αλ νεγαρ ελ τιεmπο

9 76 Λα εδαδ δε λα ινχερτιδυmβρε (π ). Θυ διχε εσε επ λογο φιναλ? Εξαχταmεντε εσο: ελ τιεmπο εσ ρεαλ ψ νοσ χονσυmε. Εσ υνα ρεφυταχι ν πο τιχα δε υνα ρεφυταχι ν φιλοσ φιχα: Νεγαρ λα συχεσι ν τεmποραλ, νεγαρ ελ ψο, νεγαρ ελ υνιϖερσο αστρον mιχο, σον δεσεσπεραχιονεσ απαρεντεσ ψ χονσυελοσ σεχρετοσ. Νυεστρο δεστινο [ ] νο εσ εσπαντοσο πορ ιρρεαλ; εσ εσπαντοσο πορθυε εσ ιρρεϖερσιβλε ψ δε ηιερρο. Ελ τιεmπο εσ λα συστανχια δε θυε εστοψ ηεχηο. Ελ τιεmπο εσ υν ρ ο θυε mε αρρεβατα, περο ψο σοψ ελ ρ ο; εσ υν τιγρε θυε mε δεστροζα, περο ψο σοψ ελ τιγρε; εσ υν φυεγο θυε mε χονσυmε, περο ψο σοψ ελ φυεγο. Ελ mυνδο, δεσγραχιαδαmεντε, εσ ρεαλ; ψο, δεσγραχιαδαmεντε, σοψ Βοργεσ. (Οτρασ ινθυισιχιονεσ, π.286) Μουλινεσ χονχλυψε ασ : [ ] αλ Βοργεσ ιδεαλιστα θυε, εν ελ πλανο φιλοσ φιχο, ρεφυτα ελ δεϖενιρ τεmποραλ, σε λε οπονε, αλ νιϖελ mεταφιλοσ φιχο, οτρο Βοργεσ εξιστενχιαλιστα, θυε σαβε δελ ιmπλαχαβλε, ανγυστιοσο ψυγο δελ τιεmπο. [...] Λα χρ τιχα ιδεαλιστα α λα νοχι ν υσυαλ δε τεmποραλι δαδ εσ, χοmο διχε Βοργεσ, υν χονσυελο σεχρετο παρα λοσ σερεσ ηυmανοσ; περο εσ υν χονσυελο θυε, εν υνα σεγυνδα ϖυελτα δελ πενσαmιεντο, ιντυιmοσ εφ mερο. (π.186) Χαβρ α α αδιρ θυε ελ νιϖελ mεταφιλοσ φιχο θυε σε ιmπονε αλ φιναλ αλ νιϖελ φιλοσ φιχο εσ φυνδαmενταλmεντε υν νιϖελ πο τιχο ε ιmαγινατιϖο. Ψ χυριοσα mεντε, εν υνα ϖυελτα δε τυερχα m σ, Βοργεσ αφιρmα λα ρεαλιδαδ δελ τιεmπο εν ελ mοmεντο m σ χρεατιϖο, m σ λιτεραριο δε συ ενσαψο. Ψ εστα ρεφυταχι ν φιναλ δε λα ρεφυταχι ν ινιχιαλ σ εσ υνα χοντραδιχχι ν, περο εσο νο ιmπορτα ψα θυε Βοργεσ εσ υν χρεαδορ, υν λιτερατο, νο υν σοφιστα, υν λ γιχο ραχιοναλιστα. Μου λινεσ αρριβα αλ φιν αλ χεντρο δε συ ρελατο ψ νο πυεδε χονφιρmαρ λο ινχονφιρmα βλε: θυε λα φιλοσοφ α, παρα Βοργεσ, εσ οτρα σιmετρ α χον απαριενχια δε ορδεν, θυε τοδα εξπλιχαχι ν λ γιχα δελ υνιϖερσο, δε λα ρεαλιδαδ, δελ τιεmπο σε εστρελλα χον συσ χοντραδιχχιονεσ ψ νο πυεδε δαρνοσ υνα εξπλιχαχι ν δεφινιτιϖα νι τραν θυιλιζαδορα, νο πυεδε λλεγαρ α λα χοmπρενσι ν φιναλ. Πορθυε λα χοmπρεσι ν φιναλ εσ, προβαβλεmεντε, λα mυερτε. Θυιζ mερεχε λα πενα ρεχορδαρ λο θυε Ανα Μαρ α Βαρρενεχηεα αφιρmαβα ψα εν 1967: Νο βυσθυεmοσ α τραϖ σ δε συ οβρα λα εϖολυχι ν χοηερεντε δε υν πενσαρ mεταφ σιχο νι υνα δοχτρινα θυε λε παρεζχα νιχα ψ ϖερδαδερα χλαϖε δελ υνιϖερσο, χυανδο Βοργεσ εσ τ χονϖενχιδο δε θυε ναδα τιενε σεντιδο εν ελ δεστινο δελ ηοmβρε. Εσα ινχρεδυλιδαδ λε ινχιτα, σιν εmβαργο, α χρεαρ υνα λιτερατυρα δε λα λιτερατυρα ψ λα φιλοσοφ α, εν λα θυε λα δισχυσι ν mεταφ σιχα ο λοσ προβλεmασ αρτ στιχοσ χονστιτυψεν ελ αργυmεντο δελ χυεντο mισmο. (Λα εξπρεσι ν δε λα ιρρεαλιδαδ..., π.202) Εν εστο χονσιστε ελ ϕυεγο δε Βοργεσ, συσ σιmυλαχιονεσ, συσ ρεφυταχιονεσ χονσταντεσ ψ συσ χοντραδιχχιονεσ ραδιχαλεσ: σε τρατα δε χυεστιοναρ αδ ινφινιτυm λα χαπαχιδαδ ηυmανα δε χονοχιmιεντο. Ψ λο φαντ στιχο εσ ελ ϖεη χυλο, ελ ινσ

10 ϑυεγοσ χον ελ τιεmπο 77 τρυmεντο δελ εσχεπτιχισmο βοργεανο, χοmο mυψ βιεν λο ρεσυmε ελ mισmο Μουλινεσ: Λοσ αργυmεντοσ δε λα φιλοσοφ α ιδεαλιστα mυεστραν θυε αλγο εστ ποδριδο εν ελ ρεινο δε λα ιδεα ηαβιτυαλ δε τεmποραλιδαδ; λα υλτεριορ ρεφλεξι ν δε λα mεταφιλοσοφ α εξιστεν χιαλιστα σε αλα θυε αλγο εστ ποδριδο εν ελ ρεινο δε λα ρεφυταχι ν ιδεαλιστα. Αmβασ χονσταταχιονεσ σον ιmπορταντεσ παρα ελ πενσαmιεντο φιλοσ φιχο. [...] Πορ ελλο νο χαβε δυδα δε θυε συ αυτορ εσ υν αυτ ντιχο φιλ σοφο, υνο δε λοσ m σ γενυινοσ θυε Αm ριχα Λατινα ηα τενιδο εστε σιγλο. (π.186) Λο φυνδαmενταλ, εντονχεσ, σερ α χονσταταρ σι λοσ ρελατοσ δε Βοργεσ πυεδεν σερ χονσιδεραδοσ χοmο φαντ στιχοσ, εσ δεχιρ, φιχχιονεσ θυε χυεστιοναν ταντο λο ρεαλ χοmο λο ιρρεαλ ο σι σον ρεφλεξιονεσ αλεγ ριχο σιmβ λιχασ σοβρε ελ πενσα mιεντο φιλοσ φιχο, χοmο προπονεν λοσ χρ τιχοσ mενχιοναδοσ. Dεσδε νυεστρο πυντο δε ϖιστα, αmβασ ποσιβιλιδαδεσ σον ασυmιβλεσ. Σοβρε τοδο πορθυε, εν χοντρα δε λο θυε ποστυλα Τοδοροϖ, αλγυνοσ εστυδιοσ σοβρε λο φαντ στιχο προπο νεν υνα χονχεπχι ν εν λα θυε λο mεταφ ριχο αλεγ ριχο νο απαρεχε νεχεσαρια mεντε εν οποσιχι ν α λο φαντ στιχο. 3 Ελ χαρ χτερ λ διχο ιρ νιχο δε γραν παρτε δε λοσ ρελατοσ δε Βοργεσ νο λεσ πριϖα δε συ χυαλιδαδ ρεφλεξιϖα ψ φιλοσ φιχα. Αλ χοντραριο, λο φαντ στιχο λ διχο αψυδα α τρανσmιτιρ δε φορmα τρανσπαρεντε λα χονχεπχι ν δελ υνιϖερσο δε Βοργεσ: υνα χονχεπχι ν χοντραδιχτορια δονδε λα ρεφυταχι ν δε λα νοχι ν δε τιεmπο ϖα αχοmπα αδα δε λα ρεφυταχι ν δε εσα ρε φυταχι ν. Ελ mιλαγρο σεχρετο (Φιχχιονεσ, 1944) εϕεmπλιφιχα mαγιστραλmεντε εστε ϕυεγο δε ρεφυταχιονεσ ψ λα νοχι ν β σιχα σοβρε λο φαντ στιχο νυεϖο απυνταδα εν λοσ δοσ πριmεροσ χαπ τυλοσ δε εστε εστυδιο. Ελ χυεντο ναρρα λοσ λτιmοσ δ ασ δε λα ϖιδα δελ εσχριτορ χηεχοσλοϖαχο δε οριγεν ϕυδ ο ϑαροmιρ Ηλαδ κ. Λα mα δρυγαδα δελ 14 δε mαρζο δε 1939 λοσ ναζισ εντραν εν Πραγα. Ελ 19 δε mαρζο Ηλαδ κ εσ δετενιδο ψ χονδεναδο α mοριρ φυσιλαδο ελ 29 δε mαρζο. Dυραντε εσοσ διεζ δ ασ δε εσπερα, Ηλαδικ ιmαγινα, δεσδε συ χελδα, λασ χιρχυνστανχιασ δε συ mυερτε εν ϖαριαχιονεσ m λτιπλεσ χον λα εσπερανζα δε θυε εσασ πρεϖι σιονεσ χανχελεν λα ρεαλιδαδ. Αυνθυε, εν βυενα λ γιχα ρεφυταδορα, ταmβι ν πυεδε συχεδερ λο χοντραριο: θυε λα αντιχιπαχι ν δε λασ χιρχυνστανχιασ δε συ mυερτε φυνχιονε χοmο προφεχ α εφεχτιϖα δε λα mισmα: Λυεγο ρεφλεξιον θυε λα ρεαλιδαδ νο συελε χοινχιδιρ χον λασ πρεϖισιονεσ; χον λ γιχα περϖερσα ινφιρι θυε πρεϖερ υν δεταλλε χιρχυνστανχιαλ εσ ιmπεδιρ θυε στε συχεδα. Φιελ α εσα δ βιλ mαγια, ινϖενταβα, παρα θυε νο συχεδιεραν, ρασγοσ ατροχεσ; νατυραλmεν τε, αχαβ πορ τεmερ θυε εσοσ ρασγοσ φυεραν προφ τιχοσ (π.167). Περο, δε ρεπεντε, ελ δ α αντεριορ α συ εϕεχυχι ν ρεχυερδα συ δραmα ινχονχλυσο Λοσ ενεmιγοσ ψ πιδε α Dιοσ, χοmο λτιmα ϖολυνταδ, τιεmπο παρα ποδερ φιναλιζαρλο. Φιναλmεντε, λλεγα λα ηορα δε συ εϕεχυχι ν: λασ νυεϖε δε λα mα ανα δελ 29 δε mαρζο δε Ψ εν ελ mοmεντο πρεχισο δε λα δεσχαργα,

11 78 Λα εδαδ δε λα ινχερτιδυmβρε Ελ υνιϖερσο φ σιχο σε δετυϖο. Λασ αρmασ χονϖεργ αν σοβρε Ηλαδ κ, περο λοσ ηοmβρεσ θυε ιβαν α mαταρλο εσταβαν ινm ϖιλεσ. Ελ βραζο δελ σαργεντο ετερνιζαβα υν αδεm ν ινχονχλυσο. Εν υνα βαλδοσα δελ πατιο υνα αβεϕα προψεχταβα υνα σοmβρα φιϕα. Ελ ϖιεντο ηαβ α χεσαδο, χοmο εν υν χυαδρο. Ηλαδ κ ενσαψ υν γριτο, υνα σ λαβα, λα τορσι ν δε υνα mανο. Χοmπρενδι θυε εσταβα παραλιζαδο. Νο λε λλεγαβα νι ελ m σ τενυε ρυmορ δελ ιmπεδιδο mυνδο. Πενσ εστοψ εν ελ ινφιερνο, εστοψ mυερτο. Πενσ εστοψ λοχο. Πενσ ελ τιεmπο σε ηα δετενιδο. (π.172) Α Ηλαδ κ λε ηα σιδο χονχεδιδο συ λτιmο δεσεο: δισπονε αηορα δε υν α ο παρα τερmιναρ εν συ mεντε λα οβρα ιναχαβαδα. Χυανδο φιναλmεντε χοmπρενδε θυε ελ τιεmπο θυε πιδι λε ηα σιδο οτοργαδο, χοmιενζα συ ταρεα: εν συ mεντε ρεηαχε, βορρα, οmιτε, mοδιφιχα ψ, πορ φιν, δα τ ρmινο α συ δραmα εν ϖερσο. Εν εσε mοmεντο, λα γοτα δε λλυϖια παραλιζαδα δυραντε υν α ο εν συ πιελ ρεσβαλ εν συ mεϕιλλα. Ινιχι υν γριτο ενλοθυεχιδο, mοϖι λα χαρα, λα χυ δρυπλε δεσ χαργα λο δερριβ. ϑαροmιρ Ηλαδ κ mυρι ελ ϖειντινυεϖε δε mαρζο, α λασ νυεϖε ψ δοσ mινυτοσ δε λα mα ανα (π.174). Ασ χονχλυψε ελ ρελατο. Χοmο ηα απυνταδο ρεπετιδαmεντε λα χρ τιχα εσπε χιαλιζαδα, ελ χυεντο αβυνδα εν αλγυνοσ δε λοσ σ mβολοσ ρεχυρρεντεσ δε λα πο τιχα δε Βοργεσ: λοσ συε οσ χοmο εσπεϕο δελ ορδεν οχυλτο ε ινδεσχιφραβλε δε λα ρεαλιδαδ, λα εσχριτυρα/λα φιχχι ν χοmο ρεφλεϕο δελ λαβερ ντιχο ορδεν υνιϖερσαλ, ελ αϕεδρεζ, λα ετερνιδαδ, ετχ. 4 Περο εσ λα ρεφλεξι ν σοβρε ελ τιεmπο λο θυε εσ τρυχτυρα ελ ρελατο. Χοmο σε σε αλα αρριβα, εν λοσ ενσαψοσ δε Βοργεσ απαρεχεν δοσ χονχεπχιονεσ δελ τιεmπο απαρεντεmεντε χοντραπυεστασ (ψ ρεχορδεmοσ θυε λα χοντραδιχχι ν, ελ οξιmορ ν εσ υνο δε λοσ ρεχυρσοσ πρεφεριδοσ δελ αυτορ αρ γεντινο): πορ υν λαδο, ελ τιεmπο ηιστ ριχο, λινεαλ, συχεσιϖο ψ ρεαλ; πορ ελ οτρο, λα νεγαχι ν ιδεαλιστα δελ φλυιρ τεmποραλ. Ελ ρελατο σε mυεϖε εντρε εστοσ δοσ πα ρ mετροσ. Ελ mυνδο εξτεριορ α Ηλαδ κ τρανσχυρρε χον πρεχισι ν mεχ νιχα ε ιν εϖιταβλε. Λασ ρεφερενχιασ ηιστ ριχασ ασιενταν λα φιχχι ν εν εσε τιεmπο λινεαλ ψ δεσγραχιαδαmεντε ρεαλ παρα Ηλαδ κ. Λα ινϖασι ν ναζι δε Χηεχοσλοϖαθυια, λα περσεχυχι ν δε λοσ ϕυδ οσ, λα δετενχι ν, ελ ενχαρχελαmιεντο ψ λα σεντενχια α mυερτε σε δαν χον υνα πρεχισι ν ιναπελαβλε ψ χρυελ: ελ 14 δε mαρζο σε προδυ χε λα ινϖασι ν, ελ 19 Ηλαδ κ εσ αρρεσταδο, συ εϕεχυχι ν σε φιϕα παρα ελ 29 δε mαρζο ψ εσα εϕεχυχι ν σε προδυχε α λασ νυεϖε ψ δοσ mινυτοσ δε λα mα ανα. Εστα σεχυενχια τεmποραλ ιρρεϖερσιβλε ε ιναπελαβλε αφιρmα λα τεmποραλιδαδ ηυmανα, ελ τιεmπο συχεσιϖο ψ ρεαλ, ψ ενmαρχα τοδο ελ ρελατο. Αθυ Βοργεσ πα ρεχε χονφιρmαρ συ φαmοσο επ λογο εν Νυεϖα ρεφυταχι ν δελ τιεmπο. Νυεστρο δεστινο εσ εσπαντοσο ψ δε ηιερρο, ψ νεγαρλο νο εσ m σ θυε υν χονσυελο δεσεσ περαδο. Απαρεντεmεντε, εντονχεσ, ελ mιλαγρο σεχρετο, λα παραλιζαχι ν δελ τιεmπο θυε σε οπερα εν λα mεντε δε Ηλαδ κ, νο εσ σινο εσο, υνα δεσεσπερα χι ν, υν χονσυελο. Περο χονϖιενε ενφατιζαρ ελ αδϖερβιο ινιχιαλ: απαρεντεmεντε. Πορθυε εν λα ινφινιτα ιρον α ρεφυταδορα ε ινϖερσορα δε Βοργεσ τοδο παρεχε σερ απαρεντε, ψ νο σ λο ελ mιλαγρο, ταmβι ν ελ mαρχο τεmποραλ εν ελ θυε στε σε

12 ϑυεγοσ χον ελ τιεmπο 79 προδυχε. Εν εστε σεντιδο, εσ φυνδαmενταλ ρεχορδαρ θυε λα εντραδα δε λοσ αλε mανεσ εν Πραγα εστ πρεχεδιδα πορ υν συε ο δε Ηλαδ κ, ποσιβλεmεντε πρεmο νιτοριο, εσπεϕο mεταφ σιχο δε λα ρεαλιδαδ ηιστ ριχα θυε λε αχεχηα: [ ] σο χον υν λαργο αϕεδρεζ. Νο λο δισπυταβαν δοσ ινδιϖιδυοσ σινο δοσ φαmιλιασ ιλυστρεσ; λα παρτιδα ηαβ α σιδο ενταβλαδα ηαχε mυχηοσ σιγλοσ; ναδιε ερα χαπαζ δε νοm βραρ ελ ολϖιδαδο πρεmιο, περο σε mυρmυραβα θυε ερα ενορmε ψ θυιζ ινφινιτο; λασ πιε ζασ ψ ελ ταβλερο εσταβαν εν υνα τορρε σεχρετα; ϑαροmιρ (εν ελ συε ο) ερα ελ πριmογ νιτο δε υνα δε λασ φαmιλιασ ηοστιλεσ; εν λοσ ρελοϕεσ ρεσοναβα λα ηορα δε λα ιmποστεργαβλε ϕυγαδα; ελ σο αδορ χορρ α πορ λασ αρενασ δε υν δεσιερτο λλυϖιοσο ψ νο λογραβα ρεχορδαρ λασ φιγυρασ νι λασ λεψεσ δελ αϕεδρεζ. (π ) Εστε συε ο πρεχεδε α λα ινϖασι ν δε Πραγα ψ φυνχιονα χοmο εσπεϕο λαβε ρ ντιχο δε λα ρεαλιδαδ: ελ ενφρενταmιεντο δε φαmιλιασ ενεmιγασ εν ελ αϕεδρεζ ρεφλεϕα λα γυερρα mυνδιαλ εν χυρσο. Ασιmισmο, εσε συε ο εσ υν ρεφλεϕο εσπεχυ λαρ δε συ δραmα εν ϖερσο Λοσ ενεmιγοσ, εν ελ θυε σε ενφρενταν δοσ ενεmιγοσ σεχρετοσ, περο εσοσ ενεmιγοσ αχαβαν πορ σερ λα mισmα περσονα θυε ηα ενλο θυεχιδο ψ ρεϖιϖε συ δραmα ιντεριορ υνα ψ οτρα ϖεζ δε φορmα χιρχυλαρ ε ιντερ mιναβλε. Ελ mαρχο ηιστ ριχο δε λα τραmα σε ϖε, πυεσ, πρεχεδιδο πορ υν συε ο δελ προταγονιστα εν ελ θυε σε αντιχιπα λα ρεαλιδαδ ηιστ ριχα ψ σε ρεφλεϕα λα τραmα λιτεραρια δε υνα δε συσ οβρασ. Ταmβι ν, εϖιδεντεmεντε, σε αλυδε αλ προπιο δραmα περσοναλ δε Ηλαδ κ εν συ λυχηα χοντρα συσ ενεmιγοσ: λοσ ναζισ ψ ελ τιεmπο συχεσιϖο. Εστε ϕυεγο mετατεξτυαλ απυντα α υνα νεγαχι ν δελ τιεmπο λινεαλ ηιστ ριχο. Λασ αλυσιονεσ α λα ρεπετιχι ν δελ τιεmπο ψ α λα αντιχιπαχι ν δε αχοντεχιmιεντοσ, ταντο εν ελ ρελατο εν σ χοmο εν λοσ συε οσ ψ λασ οβρασ δε Ηλαδ κ, ρεφυερζαν λα ιmπρεσι ν δε θυε ελ τιεmπο εσ υνα φαλαχια. Τοδο ελλο, συε οσ θυε αντιχιπαν ελ mαρχο τεmποραλ ηιστ ριχο, ϕυεγοσ mε τατεξτυαλεσ ψ εσπεχυλαρεσ χον λα οβρα δελ περσοναϕε, αλυσιονεσ α λασ τεορ ασ mεταφ σιχασ ιδεαλιστασ θυε νιεγαν λα συστανχια δελ τιεmπο, αντιχιπαν ελ mιλαγρο θυε σε ϖα α προδυχιρ. Ηλαδ κ πιδε α Dιοσ υν α ο παρα χοmπλεταρ συ δραmα (λι τεραριο ψ περσοναλ). Λα χονχεσι ν δε εσε τιεmπο, δε νυεϖο, σε αντιχιπα εν υν συε ο λα λτιmα νοχηε αντεσ δε λα εϕεχυχι ν. Φιναλmεντε ελ mιλαγρο σε προδυ χε, ελ συε ο σε χυmπλε: Ελ τιεmπο δε τυ λαβορ ηα σιδο οτοργαδο (π.171). Πε ρο ιρ νιχαmεντε εσε α ο σ λο τρανσχυρριρ εν λα mεντε δε Ηλαδ κ. ϑυσταmεντε εντρε λα ορδεν φιναλ δε συ εϕεχυχι ν ψ λα δεσχαργα εφεχτιϖα. Ελ τιεmπο σε δετιε νε, περο σ λο παρα Ηλαδ κ. Ελ υνιϖερσο φ σιχο σε δετιενε, περο νο ελ πσ θυιχο. Ηλαδ κ χοmπλετα συ δραmα ψ συ δεστινο ιρρεϖερσιβλε σε χυmπλε. Βοργεσ νοσ προπορχιονα υν εϕεmπλο λιτεραριο mαγιστραλ εν ελ θυε ελ τιεmπο συχεσιϖο ψ λα νεγαχι ν δελ mισmο σε χοmβιναν παρα ινσταυραρ λα δυδα mεταφ σιχα. Χοmο αφιρmα ελ ναρραδορ δελ ρελατο εν συ χοmενταριο α λα τεορ α δε Ηιντον θυε χαλι φιχα ελ τιεmπο συχεσιϖο χοmο φαλαχια: Dεσδιχηαδαmεντε, νο σον mενοσ φαλα χεσ λοσ αργυmεντοσ θυε δεmυεστραν εσα φαλαχια (π.168). στε εσ ελ ϕυεγο

13 80 Λα εδαδ δε λα ινχερτιδυmβρε φαντ στιχο ινϖερσορ ψ ρεφυταδορ δε Βοργεσ: χυαλθυιερ εξπλιχαχι ν δε λα ρεαλι δαδ σε ενφρεντα α συσ προπιασ χοντραδιχχιονεσ. Ελ δισχυρσο (φιλοσ φιχο, ρελιγιο σο, λιτεραριο, ηιστ ριχο ο χιεντ φιχο) προπορχιονα εξπλιχαχιονεσ δε λα ρεαλιδαδ, τρατα δε ορδεναρ εσα ρεαλιδαδ; περο, εν χυαλθυιερ χασο, ταντο λασ εξπλιχαχιονεσ αχεπταδασ ψ αχεπταβλεσ (ραχιοναλεσ, χιεντ φιχασ) χοmο συσ ρεφυταχιονεσ τροπιε ζαν χον συ προπια ιmποσιβιλιδαδ χοmο προδυχτοσ δελ λενγυαϕε. Χον Βοργεσ, ελ χυεστιοναmιεντο δε λασ χιενχιασ οφιχιαλεσ, δελ ποσιτιϖισmο ψ ελ ραχιοναλισmο ινιχιαδο χον ελ mοδερνισmο δα υν πασο m σ: ψα νο σε τρατα δε προπορχιοναρ υνα εξπλιχαχι ν αλτερνατιϖα α λα χονχεπχι ν ραχιοναλ οχχιδενταλ ψ mατεριαλιστα δελ mυνδο, σινο δε χυεστιοναρ τοδο σιστεmα δε πενσαmιεντο ψ συβϖερτιρ τοδο δισχυρσο δε αυτοριδαδ. Εν εστε σεντιδο, λοσ ρελατοσ δε Βοργεσ πυεδεν σερ ιντερπρεταδοσ χοmο αλε γορ ασ φιλοσ φιχασ, εσχ πτιχασ ψ δεσχρε δασ, χον βασε εν ελ ρελατιϖισmο ραδιχαλ δε λασ ϖανγυαρδιασ. Προπορχιοναν υνα ρεφλεξι ν σερια ψ προφυνδα σοβρε λα χονδιχι ν ηυmανα ψ συ ιντερπρεταχι ν δελ υνιϖερσο, χοmο αφιρmαν λοσ εστυ διοσ mενχιοναδοσ αρριβα, περο λο ηαχεν δεσδε λα λιτερατυρα, δεσδε λα φιχχι ν. Βοργεσ νο πρετενδε οφρεχερ υν δισχυρσο φιλοσ φιχο δε αυτοριδαδ, υν σιστεmα λ γιχο ραχιοναλ δε ιντερπρεταχι ν δε λα ρεαλιδαδ, σινο m σ βιεν σαχαρ α λα λυζ λασ χοντραδιχχιονεσ ινηερεντεσ α τοδο σιστεmα δισχυρσιϖο ηυmανο ε ινσταυραρ λα δυδα χοmο βασε δε τοδα ιντερπρεταχι ν. Dεσδε ελ πυντο δε ϖιστα δε λο φαντ στιχο, λα δυδα τοδοροϖιανα σε τρασλαδα δε λα ιντερπρεταχι ν δε λοσ ηεχηοσ ναρραδοσ α λα ιντερπρεταχι ν δελ mυνδο ψ λα ρεαλιδαδ. Εν Ελ mιλαγρο σεχρετο ελ ηεχηο σοβρενατυραλ (ελ mιλαγρο εν σ ) σε προδυχε, αυνθυε σ λο σεα εν λα mεντε δελ προταγονιστα. 5 Λο φυνδαmενταλ εσ ελ χυεστιοναmιεντο mυτυο, λα προβλεmατιζαχι ν ταντο δε λο ρεαλ χοmο δε λο ιρρεαλ θυε σε δα εν ελ ρελατο α τραϖ σ δελ ενφρενταmιεντο εντρε ελ mαρχο ηιστ ριχο τεmποραλ ψ ελ mιλαγρο, εντρε ελ τιεmπο συχεσιϖο ψ λα νεγαχι ν δελ mισmο, εν τρε λα ιντερπρεταχι ν ραχιοναλιστα δελ υνιϖερσο ψ λα ιντερπρεταχι ν ιδεαλιστα δελ mισmο. Σιν εmβαργο, εστο νο ιmπλιχα υνα νεγαχι ν δε λα ρεαλιδαδ εξτεριορ αλ τεξτο, υνα εϖασι ν εσχαπιστα δελ mυνδο χοντεmπορ νεο θυε λε τοχ ϖιϖιρ α Βοργεσ. Βαλδερστον σε αλα θυε λα πρεχισι ν δε λασ ρεφερενχιασ ηιστ ριχασ δελ ρελατο ϕυεγα υν παπελ εσενχιαλ εν λα εστρυχτυρα δελ mισmο, ψ χονχλυψε: Τηε ποωερ οφ τηε στορψ χοmεσ ιν παρτ φροm α σενσε οφ ηοω mυχη ισ ατ στακε, φορ Ηλα δ κ, φορ ηισ φελλοω χιτιζενσ οφ Πραγυε ανδ οφ Χζεχηοσλοϖακια, φορ αλλ τηε πεοπλε οφ Ευ ροπε. Τηε ιδεα οφ χιρχυλαρ τιmε ισ ιmπορταντ ιν τηε στορψ βεχαυσε ιτ ανιmατεσ τηε δελιριυm οφ τηε mαδmαν ιν Ηλαδ κ σ πλαψ. Ηοωεϖερ, Ηλαδ κ ηιmσελφ δοεσ νοτ σηαρε τηε ιδεα τηατ τιmε ισ χιρχυλαρ: τηε πλαψ ενδσ ωιτη τηε αυδιενχε σ σηοχκεδ ρεαλιζατιον τηατ τηε mαδmαν σ χιρχυλαρ τιmε ηασ βεεν ιmποσεδ ον τηεm, [...] σο Ηλαδ κ προβλεm ιν Λοσ ενεmιγοσ, ανδ Βοργεσ σ προβλεm ιν Ελ mιλαγρο σεχρετο, αρε το φινδ ωαψσ το εσχαπε φροm α χιρχυλαρ νιγητmαρε. Φορ τηε αυτηορ οφ τηε νιγητmαρε ωασ Αδολφ Ηιτλερ. (π.68)

14 ϑυεγοσ χον ελ τιεmπο 81 Α οσ αντεσ, ϑαιmε Αλαζρακι ψα ηαβ α απυνταδο ηαχια υνα ιντερπρεταχι ν ηιστ ριχο πολ τιχα σιmιλαρ δελ χυεντο: Εστε χυεντο, εσχριτο τοδαϖ α δυραντε λοσ mοmεντοσ m σ δεσολαδορεσ δε λα λτιmα χοντιενδα mυνδιαλ, εσ ελ τεστιmονιο m σ ϖαλιεντε δε υν εσχριτορ θυε ρατιφιχα συ φε εν ελ εσπ ριτυ εν υνα ποχα φαταλ παρα ελ εσπ ριτυ ψ εν υν πα σ δε δυδοσα γερmανοφιλια (ςερσιονεσ. Ινϖερσιονεσ. Ρεϖερσιονεσ, π.97 98). Πορ τοδο ελλο, ποδεmοσ αφιρmαρ θυε λο φαντ στιχο εσ παρα Βοργεσ ελ ϖεη χυλο θυε λε αψυδα α χονστρυιρ συσ χοντραδιχτοριοσ χονσυελοσ σεχρετοσ, συσ λαβε ριντοσ ρεφυταδορεσ; περο, αλ mισmο τιεmπο, αχτ α χοmο ιmαγεν, χοmο mετ φορα δε λα ρεαλιδαδ ψ δε λα ηιστορια. Συσ ρελατοσ ινσταυραν λα δυδα περmα νεντε σοβρε λασ εξπλιχαχιονεσ δε λα ρεαλιδαδ, νο σοβρε λα ρεαλιδαδ mισmα. Αλ χυεστιοναρ λοσ χ διγοσ ιντερπρετατιϖοσ δε λα ρεαλιδαδ, Βοργεσ νοσ ενφρεντα χον νυεστρασ προπιασ λιmιταχιονεσ, χον λα ινχαπαχιδαδ ηυmανα δε χοmπρενδερ ελ mυνδο θυε νοσ ροδεα. Ψ εσ εστο πρεχισαmεντε λο θυε ηαχε δε Βοργεσ υν εσχρι τορ ατεmποραλ περο πλεναmεντε ανχλαδο εν συ τιεmπο, χοmο συσ περσοναϕεσ. Μυχηοσ δε συσ ρελατοσ φαντ στιχοσ πυεδεν σερ εντενδιδοσ χοmο ρεσπυεστασ αλεγ ριχασ ψ χοδιφιχαδασ α λα ρεαλιδαδ ηιστ ριχα δε λα ποχα εν θυε φυερον εσ χριτοσ α λα ϖεζ θυε χοmο ρεφλεξιονεσ φιλοσ φιχασ γενεραλεσ σοβρε λα χονδιχι ν ηυmανα. Συ δισχυρσο απαρεντεmεντε ορδεναδο ψ χονσιστεντε ρεφλεϕα λασ παρα δοϕασ δε λα ραζ ν ηυmανα, λασ λιmιταχιονεσ δελ δισχυρσο mισmο χοmο ϖεη χυ λο παρα χοmπρενδερ λα ρεαλιδαδ ψ, εν λτιmα ινστανχια, λα ρεαλιδαδ δελ δισχυρσο χοmο υν χαλλεϕ ν σιν σαλιδα: λα νιχα αλτερνατιϖα α νυεστρα ινχαπαχιδαδ παρα χοmπρενδερ ελ υνιϖερσο εσ ελ ϕυεγο τρανσγρεσορ χονσταντε, ελ χυεστιοναmιεντο δε τοδο χ διγο ιντερπρετατιϖο. Εν χονσεχυενχια, σε ποδρ α δεχιρ θυε, α παρτιρ δε Βοργεσ, λο φαντ στιχο σε γενεραλιζα ψ σε χονϖιερτε εν ελ χανον αλ θυε σε απροξιmαν ο δελ θυε σε αλεϕαν οτροσ mοδοσ ναρρατιϖοσ. Dεσπυ σ δε Βοργεσ, λο φαντ στιχο σε χονϖιερτε εν υν mοδο ναρρατιϖο φυνδαmενταλ παρα εντενδερ λα εϖολυχι ν λιτεραρια εν Λατινοα m ριχα. Πορ συπυεστο, λο φαντ στιχο χονϖιϖε χον οτροσ mοδοσ ναρρατιϖοσ τραδι χιοναλεσ, περο λα ινφλυενχια δε συσ mετ φορασ επιστεmολ γιχασ, χοmο διχε Αλαζρακι, σε δεϕα νοταρ εν mυχηοσ αυτορεσ ποστεριορεσ δε φορmα δι φανα. 6 Σοβρεmεσα : τιεmποσ παραλελοσ, ρεαλιδαδεσ σιmυλτ νεασ ϑυλιο Χορτ ζαρ φυε υνο δε λοσ γρανδεσ χυεντιστασ λατινοαmεριχανοσ δελ σι γλο ΞΞ ψ υνο δε λοσ πρινχιπαλεσ χυλτιϖαδορεσ δελ χυεντο φαντ στιχο εν λενγυα εσπα ολα. Χοmο Βοργεσ ψ οτροσ εσχριτορεσ λατινοαmεριχανοσ (πενσεmοσ εν Ηοραχιο Θυιρογα), Χορτ ζαρ τεοριζ σοβρε ελ χυεντο εν γενεραλ ψ σοβρε ελ

15 82 Λα εδαδ δε λα ινχερτιδυmβρε χυεντο φαντ στιχο εν παρτιχυλαρ εν διφερεντεσ εσχριτοσ ψ αρτ χυλοσ. 7 Συ απροξι mαχι ν τε ριχα α λο φαντ στιχο εσ, χοmο λ mισmο ρεχονοχε, φυνδαmενταλmεν τε ιντυιτιϖα. Εν υνα εντρεϖιστα χονχεδιδα α Ερνεστο Γονζ λεζ Βερmεϕο, Χορτ ζαρ δεφιν α λο φαντ στιχο χοmο λα ινδιχαχι ν δε θυε, αλ mαργεν δε λασ λε ψεσ αριστοτ λιχασ, εξιστεν mεχανισmοσ ϖ λιδοσ θυε νυεστρο χερεβρο λ γιχο νο χαπτα περο θυε ιρρυmπεν ψ σε ηαχεν σεντιρ εν αλγυνοσ mοmεντοσ (π.42). Εν συ ενσαψο Dελ χυεντο βρεϖε ψ συσ αλρεδεδορεσ, Χορτ ζαρ ελαβορα συ χονχεπχι ν δε λο φαντ στιχο σιγυιενδο λοσ mισmοσ παρ mετροσ: Λο φαντ στιχο εξιγε υν δεσαρρολλο τεmποραλ ορδιναριο. Συ ιρρυπχι ν αλτερα ινσταντ νεαmεντε ελ πρεσεντε, περο λα πυερτα θυε δα αλ ζαγυ ν ηα σιδο ψ σερ λα mισmα εν ελ πασαδο ψ ελ φυτυρο. Σ λο λα αλτεραχι ν mοmεντ νεα δεντρο δε λα ρεγυλαριδαδ δελατα λο φαντ στιχο, περο εσ νεχεσαριο θυε λο εξχεπχιοναλ πασε α σερ ταmβι ν λα ρεγλα σιν δεσ πλαζαρ λασ εστρυχτυρασ ορδιναριασ εντρε λασ χυαλεσ σε ηα ινσερταδο. (Λα χασιλλα δε λοσ Μορελλι, π.114) Εστα ϖισι ν ενχυαδρα εν λα δεφινιχι ν θυε διϖερσοσ χρ τιχοσ ηαν προπυεστο δε λο θυε σε ηα δαδο εν λλαmαρ λα λιτερατυρα νεοφαντ στιχα. Χοmο σε αφιρmα εν ελ χαπ τυλο Ι, λα mαψορ α δε εστοσ χρ τιχοσ εσταβλεχεν υνα διστινχι ν χλαρα εντρε λα λιτερατυρα φαντ στιχα τραδιχιοναλ, γενεραλmεντε ασοχιαδα χον λα φιχχι ν ρο m ντιχα, ποστ ροm ντιχα ψ mοδερνιστα; ψ λα λιτερατυρα νεοφαντ στιχα, ασοχιαδα χον λα φιχχι ν ποστ ϖανγυαρδιασ δελ σιγλο ΞΞ. Εν εστε σεντιδο, Χορτ ζαρ πυεδε σερ ενχυαδραδο δεντρο δε λοσ mισmοσ παρ mετροσ θυε Βοργεσ εν χυαντο α συ χονχεπχι ν δε λο φαντ στιχο χοmο ϕυεγο δε τρανσγρεσι ν ψ χυεστιοναmιεντο δε νυεστρα χοmπρενσι ν ε ιντερπρεταχι ν δε λα ρεαλιδαδ ψ λα ιρρεαλιδαδ. Σιν εm βαργο, εξιστεν διφερενχιασ mαρχαδασ εντρε αmβοσ, ταντο εν χυαντο α συ εστρα τεγια ναρρατιϖα χοmο εν χυαντο α λασ ιmπλιχαχιονεσ ιδεολ γιχασ δε συ τραταmιεντο δε λο φαντ στιχο. Μιεντρασ θυε mυχηοσ χρ τιχοσ ϖεν εν Χορτ ζαρ υνα απροξιmαχι ν α λο φαντ στιχο ενραιζαδα εν λα πο τιχα συρρεαλιστα; Βοργεσ σε αχερχα α λο φαντ στιχο, χοmο ηεmοσ ϖιστο, δεσδε υνα περσπεχτιϖα mεταφ σιχα εσχ πτιχα. Dισχυτιρεmοσ εστασ διφερενχιασ τρασ ελ αν λισισ δε λοσ δοσ ρελατοσ δε Χορτ ζαρ. Χοmο οχυρρε χον Βοργεσ, mυχηοσ ρελατοσ δε Χορτ ζαρ σε πυεδεν χονσιδε ραρ χοmο εϕεmπλο δε ναρραχιονεσ η βριδασ εν λασ θυε λο λ διχο ψ λο φαντ στιχο απαρεχεν εντρελαζαδοσ ψ συπερπυεστοσ (πενσεmοσ εν ρελατοσ χοmο Χασα το mαδα, Χαρτα α υνα σε οριτα εν Παρ σ ο Λα αυτοπιστα δελ συρ ). Ταmβι ν Σοβρεmεσα εσ υν βυεν εϕεmπλο δε ναρραχι ν η βριδα θυε ρεχυσα ταντο λα λ γιχα χοτιδιανα χοmο λο σοβρενατυραλ ψ, αδεm σ, πορ αλγυνα ραζ ν, εσ υνο δε λοσ χυεντοσ mενοσ εστυδιαδοσ δε Χορτ ζαρ. Ελ χυεντο απαρεχι πορ πριmερα ϖεζ εν λα χολεχχι ν Φιναλ δελ ϕυεγο (1964). Εστ εστρυχτυραδο εν φορmα επιστολαρ: χονστα δε χινχο χαρτασ θυε σε χρυζαν δοσ αmιγοσ, υνα δε λασ χυαλεσ, λα πριmερα, νυνχα λλεγα α σερ ενϖιαδα. Πορ λο ταντο, νο απαρεχε υν ναρραδορ εξ

16 ϑυεγοσ χον ελ τιεmπο 83 πλ χιτο σαλϖο χυανδο σε ιντροδυχε αλ εmισαριο δε χαδα χαρτα: Χαρτα δελ δοχτορ Φεδεριχο Μοραεσ ο Χαρτα δελ δοχτορ Αλβερτο Ροϕασ. Ψ εστο οχυρρε σ λο εν λασ δοσ πριmερασ mισιϖασ, εσ δεχιρ, εν λοσ νιχοσ mοmεντοσ εν θυε συ ιντερ ϖενχι ν εσ αβσολυταmεντε νεχεσαρια παρα αχλαραρ ελ προχεσο δε λα ναρραχι ν. Εσ ιmπορταντε χονσταταρ, σιν εmβαργο, θυε εσε mισmο ναρραδορ ιντροδυχε εν ελ επ γραφε θυε ενχαβεζα ελ ρελατο υνα ρεφερενχια χλαρα α λα αλτεραχι ν δε λα ρεαλιδαδ θυε σε ϖα α προδυχιρ: Ελ τιεmπο, υν νι ο θυε ϕυεγα ψ mυεϖε λοσ πεονεσ (π.142). Πορ λο ταντο, ελ λεχτορ νο εντρα εν ελ ρελατο σιν χονοχιmιεντο αλγυνο δε λοσ ηεχηοσ θυε σε ϖαν α ναρραρ. Σε δα ψα α εστε νιϖελ υνα χιερτα τρανσγρεσι ν λ διχα δελ ναρραδορ, θυε ϕυεγα χον λασ εξπεχτατιϖασ δελ λεχτορ ψ χον λα ινφορmαχι ν θυε ρεχιβε ο ποσεε αντεσ δε ινιχιαρ λα λεχτυρα προπιαmεντε διχηα. Ελ επ γραφε αψυδαρ αλ λεχτορ α αχεπταρ λα τρανσγρεσι ν θυε σε ϖα α προδυ χιρ ψ, αλ mισmο τιεmπο, λε ποσιβιλιταρ δισιπαρ λα δυδα σοβρε λα νατυραλεζα δε λοσ ηεχηοσ ναρραδοσ. Χοmιενζα ελ ρελατο χον υνα χαρτα, νυνχα ενϖιαδα, δελ δοχτορ Φεδεριχο Μοραεσ αλ δοχτορ Αλβερτο Ροϕασ, χον φεχηα 15 δε ϕυλιο δε 1958, εν λα θυε λε χοmυνιχα συ ιντενχι ν δε χελεβραρ, χοmο τοδοσ λοσ α οσ, υνα ρευνι ν δε ϖιεϕοσ αmιγοσ εν συ χασα. Απαρεχε ψα εν λασ πριmερασ λ νεασ υνα ιρον α λατεντε, εν φορmα δε γυι οσ αλ λεχτορ, δε ταλ φορmα θυε σε mανιπυλα ελ δισχυρσο εσχριτο δε λοσ περσοναϕεσ παρα χυεστιοναρ συσ δοσ ρεαλιδαδεσ αλ νι ϖελ δε λα λεχτυρα: Υστεδ ταmβι ν, χρεο, εσ σενσιβλε α λα αmαβλε mελανχολ α δε υνα σοβρεmεσα εν λα θυε νοσ ηαχεmοσ λα ιλυσι ν δε ηαβερ σιδο mενοσ υσαδοσ πορ ελ τιεmπο, χοmο σι λοσ ρεχυερδοσ χοmυνεσ νοσ δεϖολϖιεραν πορ υν ρατο ελ ϖερδορ περδιδο (π.142). Εφεχτιϖαmεντε, χοmο ϖερεmοσ δεσπυ σ, λοσ περσονα ϕεσ σον υσαδοσ πορ ελ τιεmπο δε ταλ mανερα θυε συσ ρεχυερδοσ δε σοβρεmεσα δεϕαν δε σερ χοmυνεσ παρα χονϖερτιρσε εν mανιφιεσταmεντε οπυεστοσ ψ χοντρα διχτοριοσ. Λα ρεδαχχι ν δε εστα χαρτα σε ϖε ιντερρυmπιδα πορ λα λλεγαδα δε υνα χαρτα δελ δοχτορ Αλβερτο Ροϕασ χον φεχηα δελ 14 δε ϕυλιο δε Εν ελλα, Ροϕασ χυεντα υν ινχιδεντε οχυρριδο εν λα χασα δε Μοραεσ δυραντε λα ρευνι ν θυε χε λεβραρον αλλ, χον οτροσ αmιγοσ, υνασ ποχασ ηορασ αντεσ. Ελ ινχιδεντε, δε χυψα νατυραλεζα σε νοσ αχλαρα mυψ ποχο, χονσιστι εν υν ενφρενταmιεντο διαλ χτιχο εντρε δοσ δε λοσ πρεσεντεσ: Λυισ Φυνεσ ψ Ροβιροσα. Ροϕασ εσχυχη ελ σιγυιεντε δι λογο εντρεχορταδο: Φυνεσ: Σε πυεδε σαβερ θυ τε πασα, χηε? Ροβιροσα: Ανδ α σαβερ θυε νοmβρε χαριτατιϖο τε δαν εν εσα εmβαϕαδα. Παρα m νο ηαψ m σ θυε υνα mανερα δε λλαmαρτε, ψ νο λο θυιερο ηαχερ εν χασα αϕενα. Φυνεσ: Πορ λο θυε m σ θυιερασ, τε πιδο θυε... Ροβιροσα: Εστο ψα νο σε αρρεγλα χον παλαβρασ, χηε. Φυνεσ: Πορ φαϖορ, θυε Ματιλδε νο σε εντερε. (π )

17 84 Λα εδαδ δε λα ινχερτιδυmβρε Ροϕασ λλεγα α λασ σιγυιεντεσ χονχλυσιονεσ τρασ εσχυχηαρ λα χονϖερσαχι ν αντεριορ: 1) θυε εξιστε υνα χιερτα τραmα πολ τιχα δε αλτοσ ϖυελοσ χοmο χαυσα δελ ινχιδεντε, 2) θυε Μοραεσ ηα δε εσταρ αλ ταντο δε λοσ ηεχηοσ δαδα συ αmισ ταδ χον αmβοσ χοντενδιεντεσ ψ συ ποσιχι ν εν χ ρχυλοσ διπλοm τιχοσ, ψ 3) θυε Λυισ Φυνεσ ρεχονοχε συ χυλπαβιλιδαδ εν λοσ ηεχηοσ δισχυτιδοσ. Πορ οτρο λαδο, Ροϕασ αχλαρα θυε συ ιντενχι ν αλ εσχριβιρ α Μοραεσ εσ ηαχερλε παρτιχιπε δε συ ινθυιετυδ πορ λο εσχυχηαδο εν λα ρευνι ν. Νοσ ενχοντραmοσ, πυεσ, αντε δοσ νιϖελεσ δε ρεαλιδαδ ϖεροσ mιλ θυε σε εν φρενταν δε πλανο: σεγ ν λα πριmερα χαρτα, ϖα α χελεβραρσε υνα ρευνι ν δε αmι γοσ εν λα χασα δε Φεδεριχο Μοραεσ; σεγ ν λα σεγυνδα χαρτα, ταλ ρευνι ν ψα σε ηα προδυχιδο ψ, αδεm σ, χον λασ χονσεχυενχιασ εξπλιχαδασ. Χον εστα σεγυνδα χαρτα σε πλαντεα ψα υνα πριmερα σιτυαχι ν εξτρα α (υνα περσονα παρεχε ηαβερ ϖιϖιδο υν ηεχηο θυε παρα οτρα τοδαϖ α νο σε ηα προδυχιδο) α λα θυε σε πυεδε ιντενταρ δαρ υνα εξπλιχαχι ν λ γιχα. Εν εστε πριmερ νιϖελ, λα δυδα σε αποδερα δε υνο δε λοσ περσοναϕεσ ψ δελ λεχτορ, περο εσ υνα δυδα θυε σε τρατα δε εξπλι χαρ δε φορmα ραχιοναλ ψ λ γιχα: Ροϕασ εστ mιντιενδο (παρα Μοραεσ), αλγυνο δε λοσ δοσ περσοναϕεσ εστ mιντιενδο (παρα ελ λεχτορ). Dε νυεϖο, λα ιρον α λ διχα δελ ναρραδορ ηαχε αχτο δε πρεσενχια εν εστα σεγυνδα χαρτα ψ φυνχιονα χοmο ινδιχιο δε λα σιτυαχι ν ινϖεροσ mιλ θυε χαδα ϖεζ σε ηαχε m σ πατεντε. Εσχριβε Ροϕασ: Νο λε εξτρα αρ, πυεσ, θυε α πεσαρ δε λο αχοντεχιδο γυαρδε τοδαϖ α λα σατισφαχχι ν υν ποχο νοστ λγιχα δε εσα ϖελαδα θυε mε περmιτι αλ τερναρ υνα ϖεζ m σ χον λοσ ϖιεϕοσ αmιγοσ ψ πασαρ ρεϖιστα α ταντοσ ρεχυερδοσ θυε λα σολεδαδ ϖα λιmανδο ιναπελαβλεmεντε (π.143). Αλ ιγυαλ θυε εν λα πριmερα χαρτα, λα αλυσι ν α λοσ ρεχυερδοσ ϕυεγα υν παπελ ιρ νιχο, πυεστο θυε λα εϖιδενχια δε λασ χαρτασ νιεγα ταντο εσοσ ρεχυερδοσ χο mυνεσ δε λοσ θυε ηαβλα Μοραεσ χοmο λοσ ρεχυερδοσ δε Ροϕασ θυε λα σο λεδαδ ϖα λιmανδο ιναπελαβλεmεντε. Λα χαρτα δε Ροϕασ εσ χοντεσταδα πορ Μοραεσ δεσδε συ ρεαλιδαδ τεmποραλ: ναδα δε λο ναρραδο πορ Ροϕασ εσ ποσιβλε πυεστο θυε ταλ ρευνι ν α ν νο ηα τενιδο λυγαρ ψ, πορ λο ταντο, δεσδε συ περσ πεχτιϖα λ γιχο εmπ ριχα, σε πρεγυντα πορ λασ οσχυρασ ιντενχιονεσ δε Ροϕασ αλ αχυσαρ α Φυνεσ ψ αλ ινϖολυχραρλε α λ mισmο εν συσ mαθυιναχιονεσ. Χον εστα τερχερα χαρτα ελ λεχτορ σε σιτ α εν υν νιϖελ διφερεντε αλ δε λοσ προταγονιστασ. Σε προδυχε παρα ελ λεχτορ υνα ρυπτυρα τεmποραλ δε λα ρεαλιδαδ θυε, πορ συπυεστο, νο τιενε λυγαρ εν ελ νιϖελ δε λοσ περσοναϕεσ, πυεστο θυε νινγυνο δε λοσ δοσ δυδα δε συ προπια ρεαλιδαδ τεmποραλ λινεαλ. Ποδεmοσ δεχιρ θυε εσταmοσ αντε υν ηεχηο εξτρα ο εν ελ νιϖελ ϖεροσ mιλ δελ ενυνχιαδο ψ αντε υν ηεχηο σοβρε νατυραλ/ινϖεροσ mιλ εν ελ νιϖελ δε λα ενυνχιαχι ν. Ελ ηεχηο δε θυε Μοραεσ νο δυδε δε συ προπια ρεαλιδαδ προϖοχα λα δεσχον φιανζα ψ λα σοσπεχηα. Σολο χυεστιονα λα ϖεραχιδαδ δε λα ρεαλιδαδ αϕενα ψ τρατα δε εξπλιχαρ ραχιοναλmεντε ελ ηεχηο εξτρα ο δε λασ αφιρmαχιονεσ ψ αχυσαχιονεσ διρεχτασ ο ινδιρεχτασ δελ οτρο. Μοραεσ πλαντεα εν εστα τερχερα χαρτα χιερτασ

18 ϑυεγοσ χον ελ τιεmπο 85 ιντερρογαντεσ θυε φυνχιοναν, παρα ελ λεχτορ, χοmο ινδιχιοσ δε θυε νινγυνο δε λοσ δοσ περσοναϕεσ mιεντε ψ, εν ρεαλιδαδ, σε ηα προδυχιδο υνα ρυπτυρα τεmπο ραλ θυε ιντροδυχε α λοσ προταγονιστασ εν ελ δοmινιο δε λο φαντ στιχο. Πορ εϕεmπλο, Μοραεσ σε πρεγυντα χ mο Ροϕασ σαβ α θυε πενσαβα εσχριβιρλε εν εσασ φεχηασ, χ mο σαβ α α θυι ν πενσαβα ινϖιταρ εξαχταmεντε ψ, λο θυε εσ m σ ιmπορταντε, θυε εσε α ο νο ιβα α ινϖιταρ α Χαρλοσ Φρερσ. Εστασ ιντερρογαντεσ προϖοχαν λα σορπρεσα, ελ δεσχονχιερτο ψ λα περπλεϕιδαδ εν Μοραεσ ψ, αδεm σ, σε δεϕαν σιν ρεσπυεστα, ζανϕανδο λα χυεστι ν χον υν τενγο m σ βιεν υνα ιm πρεσι ν δε βρυϕερ α (π.146). Dε mανερα θυε εστασ πρεγυντασ σον παρα ελ λεχ τορ ινδιχιοσ θυε χορροβοραν ελ ηεχηο σοβρενατυραλ, λα αλτεραχι ν τεmποραλ σε ηα προδυχιδο. Σιν εmβαργο, παρα Μοραεσ λα δυδα σε ρεσυελϖε χον υνα απελα χι ν α λα χασυαλιδαδ ψ λα χοινχιδενχια. Νο πυεδε δυδαρ δε συ ρεαλιδαδ ψα θυε εν συ τιεmπο ταλ ρευνι ν νο σε ηα προδυχιδο. Ασ, αλ φιναλ δε συ χαρτα, ινσιστε εν ρεαφιρmαρ συ ρεαλιδαδ: λα ρευνι ν σερ ελ 30 δελ χορριεντε (π.147). Εστα χαρτα δε Μοραεσ σερ χοντεσταδα πορ υνα νυεϖα mισιϖα δε Αλβερτο Ροϕασ εν λα θυε στε ινσιστε εν λο εξπρεσαδο εν λα αντεριορ ψ, δεσδε συ περσπεχτιϖα τεmπο ραλ, ταχηα δε mιξτιφιχαχι ν ψ δε βροmα (π.148) λα ρεσπυεστα δε Μοραεσ. Λα εξτρα εζα σε αποδερα δε λ ταmβι ν ψ σε δεχλαρα δεσχονχερταδο ψ ασοmβραδο αντε λα αχτιτυδ δε συ αmιγο. Συ υβιχαχι ν τεmποραλ ψ συ ρεαλιδαδ λ γιχα νο λε περmιτεν οτρα ρεαχχι ν θυε λα συσπιχαχια ιρ νιχα: Βασταβα χον πεδιρmε θυε ολϖιδαρα λο θυε εσχυχη εν συ βιβλιοτεχα (π.148). Λα χαρτα σε ιντερρυmπε ψ χυανδο Ροϕασ λα ρετοmα σε ηα προδυχιδο ελ συιχιδιο δε Φυνεσ. Εστε ηεχηο εσ παρα Ροϕασ υνα ρεαφιρmαχι ν δε λο οχυρριδο αθυελλα νοχηε ψ υνα πρυεβα δε θυε Μοραεσ mιεντε αλ νεγαρ θυε λα ρευνι ν σε προδυϕο ψ αλ εmπε αρσε εν νο αχεπταρ λα εϖιδενχια δελ ινχιδεντε εν συ χασα. Πορ λο ταντο, παρα Ροϕασ λο νιχο εν χυεστι ν εσ ελ ηεχηο δε λα δισχυσι ν ψ λασ χονσεχυενχιασ φαταλεσ δε λα mισ mα, νο ελ θυε λα ρευνι ν σε ηαψα προδυχιδο ο νο. Παρα Μοραεσ, δαδο θυε λα ρευνι ν νο ηα τενιδο λυγαρ α ν, τοδο λο συβσιγυιεντε εσ σιmπλεmεντε υνα εξ τρα α mαθυιναχι ν δε Ροϕασ. Ελ ρελατο φιναλιζα χον υνα βρεϖε ρεσπυεστα δε Μοραεσ εν λα θυε χοmυνιχα α Ροϕασ λα χανχελαχι ν δε λα ρευνι ν πρεϖιστα παρα ελ 30 δε ϕυλιο εν σε αλ δε δυελο πορ λα mυερτε δε mι αmιγο Λυισ Φυνεσ (π.149). Λασ χονσεχυενχιασ δε εστα δισρυπχι ν τεmποραλ εν λοσ περσοναϕεσ σον: πριmερο, ελ δεσχονχιερτο; λυε γο, λα ρεαφιρmαχι ν δε συ ρεαλιδαδ τεmποραλ; δεσπυ σ, λα δεσχονφιανζα mυτυα; ψ πορ φιν, λα ρυπτυρα. Εστα εϖολυχι ν σε ρεφλεϕα εν λασ δεσπεδιδασ δε λασ χαρτασ: Πριmερα χαρτα δε Ροϕασ: Υν γραν αβραζο δε συ αmιγο (ινφορmαλ ψ βυσχανδο χοmπλιχιδαδ εν λα αmισταδ). Πριmερα χαρτα δε Μοραεσ: Μυψ σινχεραmεντε (δεσχονχερταδο ψ ασερτιϖο εν συ ρεαλιδαδ).

19 86 Λα εδαδ δε λα ινχερτιδυmβρε Σεγυνδα χαρτα δε Ροϕασ: Συψο (φορmαλ, δισταντε ψ ασερτιϖο εν συ ρεαλι δαδ). Σεγυνδα χαρτα δε Μοραεσ: Λο σαλυδα ατενταmεντε (mυψ φορmαλ, δεσ χονφιαδο ψ mαρχανδο λα διστανχια). Υν ηεχηο χοτιδιανο, χοmο εσ υνα ρευνι ν δε αντιγυοσ αmιγοσ σε ϖε αλτε ραδο πορ υνα δισρυπχι ν τεmποραλ θυε πονε εν χυεστι ν λασ λεψεσ δε χαυσα ψ εφεχτο δε λα ρεαλιδαδ λ γιχα. Εστα βιπολαριζαχι ν δε ρεαλιδαδεσ, λα ρευνι ν θυε σε ϖα α λλεϖαρ α χαβο ψ λα ρευνι ν ψα προδυχιδα, νο προϖοχα λα δυδα εν λοσ προταγονιστασ σοβρε συ προπια ρεαλιδαδ, σινο σοβρε λα ηονεστιδαδ ψ ϖεραχιδαδ δελ οτρο. Α λα ιρον α οmνισχιεντε δελ ναρραδορ, σε υνε λα ιρον α δεσχονχερταδα δε λοσ περσοναϕεσ εν συ χαρτεο mυτυο: Χοmο λασ οβρασ mαεστρασ νο δεβεν θυεδαρ ιγνοραδασ, νο λε εξτρα αρ θυε λε ηαψα ηαβλαδο α Ροβιροσα δε συ εξ τραορδιναρια βροmα επιστολαρ (π.147), εσχριβε Μοραεσ α Ροϕασ τρασ ρεχιβιρ λα πριmερα χαρτα δε στε. Πορ συ παρτε, Ροϕασ ιρονιζα αντε λα περσιστενχια δε Μο ραεσ εν συ mιξτιφιχαχι ν: Βασταβα χον πεδιρmε θυε ολϖιδαρα λο θυε εσχυχηε εν συ βιβλιοτεχα; ψα δεβερ αν υστεδεσ σαβερ θυε mι χαπαχιδαδ δε ολϖιδο εσ mυψ γρανδε απενασ αδθυιερο λα χερτιδυmβρε δε θυε πυεδε σερλε τιλ α αλ γυιεν (π.148). Λο ιντερεσαντε εσ θυε σι παρα λοσ προταγονιστασ τοδο ελ προχεσο ναρραδο φορmα παρτε δε αλγυνα εστραταγεmα ο αργυχια mιστεριοσα, παρα ελ λεχτορ σε ρε συελϖε εν λο φαντ στιχο. Ελ ναρραδορ ορδενα λοσ αχοντεχιmιεντοσ δε ταλ mανερα θυε αλ λεχτορ νο λε χαβε δυδα δε θυε ελ ηεχηο σοβρενατυραλ σε ηα προδυχιδο ψ χυαλεσ ηαν σιδο συσ χονσεχυενχιασ σοβρε λα ρεαλιδαδ χοτιδιανα. Νινγ ν ελε mεντο εν ελ ρελατο νοσ περmιτε σαβερ σι αλγυνο δε λοσ περσοναϕεσ mιεντε ο σι ελ συιχιδιο δε Φυνεσ γυαρδα ρεαλmεντε αλγυνα ρελαχι ν χον λοσ ηεχηοσ ναρραδοσ πορ Ροϕασ. Πορ λο ταντο, ηεmοσ δε αφιρmαρ θυε σε χρεα υνα νυεϖα ρεαλιδαδ α λα θυε νο ποδεmοσ ασιγναρ υν σιγνιφιχαδο πρεχισο. Εσε δοβλε στατυσ εντρε σιγνι φιχαδο ψ σιγνιφιχαντε, εσα προβλεmατιζαχι ν δελ mυνδο ναρραδο εσ πρεσενταδα πορ ελ ναρραδορ ψ ϖιϖιδα πορ ελ λεχτορ, νο πορ λοσ προταγονιστασ, θυε σε ρεαφιρ mαν εν λοσ ρεχυερδοσ δε συ ρεαλιδαδ προπια. Ασ πυεσ, εν πριmερα ινστανχια ελ ρελατο σε ποδρ α θυιζ ινσχριβιρ δεντρο δε λο θυε Τοδοροϖ δεφινε χοmο φαντ σ τιχο πυρο, ψα θυε, πριmερο, λα δυδα σε αποδερα δελ λεχτορ α λα ηορα δε ιντερπρε ταρ λοσ αχοντεχιmιεντοσ πρεσενταδοσ ψ, σεγυνδο, σε πρεσεντα υνα σιτυαχι ν εξτρα α (δοσ περσονασ ψ δοσ ρεαλιδαδεσ χοντραδιχτοριασ) ψ υν απαρεντε ηεχηο σοβρενατυραλ (δισρυπχι ν τεmποραλ). Σιν εmβαργο, λα χατεγοριζαχι ν δε Τοδοροϖ ρεσυλτα φρανχαmεντε ινσυφι χιεντε παρα εξπλιχαρ ελ ρελατο πορθυε παρτιmοσ νο δε λο εξτρα ο, σινο δε υνα ρεαλιδαδ mιm τιχα ψ ελ ηεχηο σοβρενατυραλ νο εσ περχιβιδο πορ λοσ περσοναϕεσ, σ λο πορ ελ λεχτορ. Λο εξτρα ο σε προδυχε α νιϖελ δελ ενυνχιαδο, εν λα ρελαχι ν επιστολαρ εντρε Ροϕασ ψ Μοραεσ. Αmβοσ ϖαν α ϖιϖιρ υνα σιτυαχι ν εξτρα α χον