Το Βασίλειο των φυτών (από τον Linnaeus στον Woese ) Συστηματική Βοτανική Αγγειοσπέρμων (APG III vs Cronquist)

Transcript

1 Το Βασίλειο των φυτών (από τον Linnaeus στον Woese ) Συστηματική Βοτανική Αγγειοσπέρμων (APG III vs Cronquist) Φύκη, Μύκητες Λειχήνες, Βρύα Πτεριδόφυτα Γυμνόσπερμα & Αγγειόσπερμα Ανά οικογένεια αγγειοσπέρμων: Εξάπλωση Χαρακτηριστικά αναγνώρισης Καλλιεργούμενα είδη Φαρμακευτικά Αρωματικά Παραδοσιακά θεραπευτικά βότανα Καλλωπιστικά 0

2 Και είπεν ο Θεός: βλαστησάτω η γη βοτάνην χόρτου σπείρον σπέρμα κατά γένος και καθ' ομοιότητα, και ξύλον κάρπιμον ποιούν καρπόν ου το σπέρμα αυτού εν αυτώ κατά γένος επί της γης: και εγένετο ούτως» (Γένεσις, κεφ. α, στίχ. 11) Εις μνήμην του δασκάλου μου Δημητρίου Βουλγαροπούλου 1

3 Λόγια του Συγγραφέα Το Ηλεκτρονικό αυτό βιβλίο αποτελεί τη συνέχεια του βιβλίου που κυκλοφορεί σε τυπωμένη έκδοση με τίτλο «Φυτολογία Γενική βοτανική Σπερματοφύτων Μορφολογία Φυσιολογία Πολλαπλασιασμός». Πρόκειται μια πλήρη σύγχρονη Συστηματική Βοτανική (κατάταξη των φυτών του κόσμου) που είναι σε ελεύθερη δωρεάν διάθεση, σε δύσκολους οικονομικά καιρούς, σε όλους όσους αναζητούν πληροφορίες περί φυτών στο διαδίκτυο και ιδιαίτερα στους αγαπητούς αναγνώστες των βιβλίων μου, στους οποίους το έχω υποσχεθεί. Πολλοί από αυτούς επικοινωνούν μαζί μου τηλεφωνικά ή ηλεκτρονικά. Είναι άτομα όλων των μορφωτικών επιπέδων και επαγγελμάτων, κυρίως όμως του κλάδου Γεωτεχνικών και Βιολογικών επιστημών, καθώς και των φοιτητών που φοιτούν σε ανάλογες Σχολές Πανεπιστημιακές ή Τεχνολογικές. Αρκετά βιβλία συστηματικής βοτανικής που έχω μελετήσει δεν αναφέρουν το σύστημα που ακολουθούν. Το θεωρώ σοβαρή παράλειψη. Στο βιβλίο αυτό μέχρι και τα Γυμνόσπερμα ακολουθείται η κλασική ταξινόμηση. Για τη ταξινόμηση των Αγγειοσπέρμων στην αρχή επέλεξα το σύστημα του Cronquist (1981), αλλά γρήγορα διαπίστωσα πως και αυτό αμφισβητείται από πολλούς «συστηματικούς» βοτανιολόγους. Τελικά με εντυπωσίασε το σύστημα APG II (2003) το οποίο κατατάσσει τα φυτά όχι βάσει μορφολογικών χαρακτηριστικών αλλά βάσει της δομής του DNA τους. (περισσότερα για το σύστημα αυτό αναφέρονται στην αρχή του 2ου Μέρους του βιβλίου). Το σύστημα όμως αυτό, ενώ ακόμη το βιβλίο γράφονταν (η συγγραφή του βιβλίου αυτού άρχισε το 2005) αναθεωρήθηκε τον Οκτώβριο του 2009 και προέκυψε το APG III. Έτσι, 2

4 τελικά ότι είχα γράψει σε APG II σύστημα, το μετέτρεψα σε APG III και πρέπει να ομολογήσω πως οι διαφορές δεν ήταν πολλές. Έτσι στο βιβλίο αυτό παρουσιάζεται η ταξινόμηση των αγγειοσπέρμων βάσει του συστήματος ταξινόμησης APG III, σε αντιπαράθεση με το σύστημα του Cronquist (1981). Θεσσαλονίκη Δρ Θεόδωρος Β. Κουτσός 3

5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Κέντρα καταγωγής και εξάπλωσης των ειδών των φυτών A. Ταξινομικές βαθμίδες (Taxon, Taxa). Έννοια και ονομασία του είδους B. Η ταξινόμηση του είδους σε ανώτερες ταξινομικές βαθμίδες Μέρος 1ο 1. Βασίλειο των Φυτών του Linnaeus 1.1. Σχιζόφυτα (Schizophyta) 1.2. Μυκόφυτα (Mycophyta) 1.3. Φυκόφυτα (Phycophyta) 1.4. Λειχηνόφυτα (Lichenophyta) 1.5. Βρυόφυτα (Bryophyta, non vascular plants) 1.7. Σπερματόφυτα, φανερόγαμα (Spermatophyta) 2. Ανατροπές στο βασίλειο των φυτών του Λινναίου από τους Whittaker & Woese 2.1. Domain Αρχαία. Βασίλειο των Αρχαιοβακτηρίων Μεθανογενή (Methanogens) Αλόφιλα (Halophiles) Θερμοοξινόφιλα (Thermoacidophiles) 2.2. Donain Βακτήρια. Βασίλειο των Eυβακτηρίων Ετερότροφα (Heterotrophs) Αυτότροφα (Autotrophs) Χημειότροφα (Chemotrophs) Donain Ευκάρυα Βασίλειο των Πρωτίστων (Protists) Βασίλειο των Μυκήτων 4

6 2.3.2α. Χυτριδιομύκητες (Chytridiomycotes) β. Ζυγομύκητες (Zygomycotes) γ. Γκλομερομύκητες (Glomeromycotes) δ. Ασκομύκητες (Ascomycotes) ε. Βασιδιομύκητες (Basidiomycotes) στ. Μυκοφυκόφυτα ή λειχήνες (Mycophycophyta ή lichens) Βασίλειο των Φυτών 2.3.3α. Άσπερμα φυτά και χωρίς αγωγούς ιστούς (Νon seed, non vascular plants) α1. Διαίρεση Ανθοκερατόφυτα (Anthocerophyta, hornworts) α2. Διαίρεση Ηπατόφυτα ( 2.3.3α3. Διαίρεση Βρυόφυτα (Bryophyta, moss) β. Άσπερμα φυτά με αγωγούς ιστούς (Νon seed, vascular plants) β1. Διαίρεση Ψιλόφυτα (Psilophyta, whisk ferns) β2. Διαίρεση Λυκοποδιόφυτα (Lycopodiophyta, lycophyta, club moss, quillworts) 2.3.3β3. Διαίρεση Σφηνόφυτα ή Ιπουρίδες (Equisetophyta horsetails) β4. Διαίρεση Πτεριδόφυτα, φτερόφυτα, φτέρες (Polypodiophyta, pteridophyta pterophyta, ferns) Σπερματόφυτα (Seed plants) 3. Συστηματική βοτανική των γυμνοσπέρμων 3.1. Γνετόφυτα (Gnetophyta, Gneticae) 3.2. Τσικαδόφυτα (Cycadice, Cycadophytina) 3.3. Κωνοφόρα (Pinophyta, Coniferophytina) Κλάση Ginkgoatae Κλάση Pinatae ή Pinopsida. 5

7 I. Οικ. Pinaceae ΙΙ. Οικ. Araucariaceae ΙΙΙ. Οικ. Cupressaceae Μέρος 2 ο Συστηματική βοτανική των αγγειοσπέρμων 1. Κλάδος Αγγειόσπερμα 1.1. Τάξη Amborellales Οικ. Amborellaceae Τάξη Nymphaeales Οικ. Cabombaceae Οικ. Hydatellaceae Οικ. Nymphaeaceae 1.3. Τάξη Austrobaileyales Οικ. Austrobaileyaceae Οικ. Schisandraceae Οικ. Trimeniaceae 1.4. Τάξη Chloranthales Οικ. Chloranthaceae 2. Kλάδος Μανολιίδια 2.1. Τάξη Canellales Οικ. Canellaceae Οικ. Winteraceae 2.2. Τάξη Laurales Οικ. Atherospermataceae Οικ. Calycanthaceae Οικ. Gomortegaceae Οικ. Hernandiaceae Οικ. Lauraceae Οικ. Monimiaceae Οικ. Siparunaceae 2.3. Τάξη Magnoliales Οικ. Degeneriaceae Οικ. Eupomatiaceae Οικ. Himantandraceae Οικ. Annonaceae Οικ. Magnoliaceae Οικ. Myristicaceae 2.4. Τάξη Piperales 6

8 Οικ Aristolochiaceae Οικ. Hydnoraceae Οικ. Lactoridaceae Οικ. Piperaceae Οικ. Saururaceae 3. Kλάδος Μονοκοτυλήδονα 3.1. Τάξη Acorales Οικ. Acoraceae Tάξη Alismatales Οικ. Alismataceae Οικ. Aponogetonaceae Οικ. Araceae Οικ. Butomaceae Οικ. Cymodoceaceae Οικ. Hydrocharitaceae Οικ. Juncaginaceae Οικ. Posidoniaceae Οικ. Potamogetonaceae Οικ. Ruppiaceae Οικ. Scheuchzeriaceae Οικ. Tofieldiaceae Οικ. Zosteraceae 3.3. Τάξη Asparagales Οικ. Amaryllidaceae Οικ. Asparagaceae Οικ. Asteliaceae Οικ. Blandfordiaceae Οικ. Boryaceae Οικ. Doryanthaceae Οικ. Hypoxidaceae Οικ. Iridaceae Οικ. Ixioliriaceae Οικ. Lanariaceae Οικ. Orchidaceae Οικ. Tecophilaeaceae Οικ. Xanthorrhoeaceae α. Υποοικ. Αsphodelaceae Οικ. Xeronemataceae 3.4. Τάξη Dioscoreales Οικ. Burmanniaceae Οικ. Dioscoreaceae 7

9 Οικ. Nartheciaceae 3.5. Τάξη Liliales Οικ. Alstroemeriaceae Οικ. Campynemataceae Οικ. Colchicaceae Οικ. Corsiaceae Οικ. Liliaceae Οικ. Melanthiaceae Οικ. Philesiaceae Οικ. Ripogonaceae Οικ. Smilacaceae 3.6. Τάξη Pandanales Οικ. Cyclanthaceae Οικ. Pandanaceae Οικ. Stemonaceae Οικ. Triuridaceae Οικ. Velloziaceae 3.7. Τάξη Petrosaviales Oικ. Petrosaviaceae. 4. Kλάδος Κομμελινίδια 4.1. Τάξη Arecales 4.2. Τάξη Commelinales Οικ. Commelinaceae Οικ. Haemodoraceae Οικ. Hanguanaceae Οικ. Philydraceae Οικ. Pontederiaceae 4.3. Τάξη Poales Οικ. Anarthriaceae Οικ. Bromeliaceae Οικ. Centrolepidaceae Οικ. Cyperaceae Οικ. Ecdeiocoleaceae Οικ. Eriocaulaceae Οικ. Flagellariaceae Οικ. Hydatellaceae Οικ. Joinvilleaceae Οικ. Juncaceae Οικ. Mayacaceae Οικ. Poaceae (Graminae, Αγρωστώδη) Οικ. Rapateaceae 8

10 Οικ. Restionaceae Οικ. Thurniaceae Οικ. Typhaceae Οικ. Xyridaceae 4.4. Τάξη Zingiberales Oικ. Cannaceae Oικ. Costaceae Oικ. Heliconiaceae Oικ. Lowiaceae Oικ. Marantaceae Oικ. Musaceae Oικ. Strelitziaceae Oικ. Zingiberaceae. 4.4α. Τάξη Ceratophyllales (Πιθανή αδελφή τάξη των ευκοτηληδόνων) 4.4α.1. Οικ. Ceratophyllaceae. 5. Kλάδος Ευ κοτυλήδονα 5α. Οικ. Sabiaceae Οικ. Buxaceae Οικ. Haptanthaceae 5.2. Τάξη Proteales Οικ. Nelumbonaceae Οικ. Platanaceae Οικ. Proteaceae 5.3. Τάξη Ranunculales Οικ. Berberidaceae Οικ. Eupteleaceae Οικ. Lardizabalaceae Οικ. Menispermaceae Οικ. Papaveraceae Οικ. Ranunculaceae 5.4. Tάξη Trochodendrales Οικ. Trochodendraceae Οικ. Tetracentaceae 6. Kλάδος Βασικά Ευ κοτυλήδονα 6α. Οικ. Dilleniaceae 6.1. Berberidopsicales Οικ. Aextoxicaceae Οικ. Berberidopsidaceae 6.2. Τάξη Caryophyllales Οικ. Achatocarpaceae 9

11 Οικ. Aizoaceae Οικ. Amaranthaceae Οικ. Ancistrocladaceae Οικ. Asteropeiaceae Οικ. Barbeuiaceae Οικ. Basellaceae Οικ. Cactaceae Οικ.Caryophyllaceae Οικ. Didiereaceae Dioncophyllaceae Οικ. Droseraceae Οικ. Drosophyllaceae Οικ. Frankeniaceae Οικ. Gisekiaceae Οικ. Halophytaceae Οικ. Molluginaceae Οικ. Nepenthaceae Οικ. Nyctaginaceae Οικ. Physenaceae Οικ. Phytolaccaceae Οικ. Plumbaginaceae Οικ. Polygonaceae Οικ. Portulacaceae Οικ. Rhabdodendraceae Οικ. Sarcobataceae Οικ. Simmondsiaceae Οικ. Stegnospermataceae Οικ. Tamaricaceae 6.3. Tάξη Gunnerales Οικ. Gunneraceae Οικ. Myrothamnaceae 6.4. Tάξη Santalales Οικ. Balanophoraceae Οικ. Loranthaceae Οικ. Misodendraceae Οικ. Olacaceae Οικ. Opiliaceae Οικ. Santalaceae Οικ. Schoepfiaceae 6.5. Tάξη Saxifragales Οικ. Altingiaceae. 10

12 Οικ. Aphanopetalaceae Οικ Cercidiphyllaceae Οικ. Crassulaceae Οικ. Daphniphyllaceae Οικ. Grossulariaceae Οικ. Haloragaceae Οικ. Hamamelidaceae Οικ. Iteaceae Οικ. Paeoniaceae Οικ. Penthoraceae Οικ. Pteridiscaceae Οικ. Saxifragaceae Οικ. Tetracarpaeaceae 7. Κλάδος Ροζίδια 7.1. Τάξη Vitales 8. Κλάδος Φαβίδια, (Ευ ροζίδια Ι) 8.1. Τάξη Celastrales Οικ. Celastraceae Οικ. Lepidobotryaceae 8.2. Τάξη Curcubitales Οικ. Anisophylleaceae Οικ. Begoniaceae Οικ. Coriariaceae Οικ. Corynocarpaceae Οικ. Cucurbitaceae Οικ. Datiscaceae Οικ. Tetramelaceae 8.3. Τάξη Fabales Οικ. Fabaceae Οικ. Quillajaceae Οικ. Polygalaceae Οικ. Surianaceae 8.4. Τάξη Fagales Οικ. Betulaceae Οικ. Casuarinaceae Οικ. Fagaceae Οικ. Juglandaceae Οικ. Myricaceae Οικ. Nothofagaceae Οικ. Ticodendraceae 8.5. Τάξη Malpighiales 11

13 Οικ. Achariaceae Οικ. Balanopaceae Οικ. Bonnetiaceae Οικ. Caryocaraceae Οικ. Chrysobalanaceae Οικ. Clusiaceae Οικ. Ctenolophonaceae Οικ. Dichapetalaceae Οικ. Elatinaceae Οικ. Erythroxylaceae Οικ. Euphorbiaceae Οικ. Goupiaceae Οικ. Humiriaceae Οικ. Hypericaceae Οικ. Irvingiaceae Οικ. Ixonanthaceae Οικ. Lacistemataceae Οικ. Linaceae Οικ. Lophopyxidaceae Οικ. Malpighiaceae Οικ. Ochnaceae Οικ. Pandaceae Οικ. Passifloraceae Οικ. Peridiscaceae Οικ. Phyllanthaceae Οικ. Picrodendraceae Οικ. Podostemaceae Οικ. Putranjivaceae Οικ. Rafflesiaceae Οικ. Rhizophoraceae Οικ. Salicaceae Οικ. Trigoniaceae Οικ. Violaceae 8.6. Τάξη Oxalidales Brunelliaceae Cephalotaceae Connaraceae Cunoniaceae Elaeocarpaceae Huaceae Oxalidaceae 12

14 8.7. Τάξη Rosales Οικ. Barbeyaceae Οικ. Cannabaceae Οικ. Dirachmaceae Οικ. Elaeagnaceae Οικ. Moraceae Οικ. Rhamnaceae Οικ. Rosaceae Οικ. Ulmaceae Οικ. Urticaceae 8.8. Τάξη Zygophyllales Οικ. Zygophyllaceae Οικ. Krameriaceae 9. Κλάδος Μαλβίδια (Ευ ροζίδια ΙΙ) 9.1. Τάξη Brassicales Οικ. Akaniaceae Οικ. Bataceae Οικ. Brassicaceae Οικ. Capparaceae Οικ. Caricaceae Οικ. Cleomaceae Οικ. Emblingiaceae Οικ. Gyrostemonaceae Οικ. Koeberliniaceae Οικ. Limnanthaceae Οικ. Moringaceae Οικ. Pentadiplandraceae Οικ. Resedaceae Οικ. Salvadoraceae Οικ. Setchellanthaceae Οικ. Tovariaceae Οικ. Tropaeolaceae 9.2. Τάξη Crossosomatales Οικ. Aphloiaceae Οικ. Crossosomataceae Οικ. Geissolomataceae Οικ. Guamatelaceae Οικ. Stachyuraceae Οικ. Staphyleaceae Οικ. Strasburgeriaceae 9.3. Τάξη Geraniales 13

15 Οικ. Geraniaceae Οικ. Melianthaceae Οικ. Vivianiaceae 9.4. Τάξη Huerteales Οικ. Dipentodontaceae Οικ. Gerrardinaceae Οικ. Tapisciaceae 9.5. Τάξη Malvales Οικ. Bixaceae Οικ. Cistaceae Οικ. Cytinaceae Οικ. Dipterocarpaceae Οικ. Malvaceae Οικ. Muntingiaceae Οικ. Neuradaceae Οικ. Sarcolaenaceae Οικ. Sphaerosepalaceae Οικ. Thymelaeaceae 9.6. Τάξη Myrtales Οικ. Alzateaceae Οικ. Combretaceae Οικ. Crypteroniaceae Οικ. Lythraceae Οικ. Melastomataceae Οικ. Myrtaceae Οικ. Onagraceae Οικ. Penaeaceae Οικ. Vochysiaceae 9.7. Τάξη Picramniales 9.8. Τάξη Sapindales Οικ. Anacardiaceae Οικ. Biebersteiniaceae Οικ. Burseraceae Οικ. Kirkiaceae Οικ. Meliaceae Οικ. Nitrariaceae Οικ. Rutaceae Οικ. Sapindaceae Οικ. Simaroubaceae 10. Κλάδος Asterids (Αστερίδια) Τάξη Cornales 14

16 Οικ. Cornaceae Οικ. Curtisiaceae Οικ. Grubbiaceae Οικ. Hydrangeaceae Οικ. Hydrostachyaceae Οικ. Loasaceae Τάξη Ericales Οικ. Actinidiaceae Οικ. Balsaminaceae Οικ. Clethraceae Οικ. Cyrillaceae Οικ. Diapensiaceae Οικ. Ebenaceae Οικ. Ericaceae Οικ. Fouquieriaceae Οικ. Lecythidaceae Οικ. Marcgraviaceae Οικ. Mitrastemonaceae Οικ. Pentaphyllacaceae Οικ. Polemoniaceae Οικ. Primulaceae Οικ. Roridulaceae Οικ. Sapotaceae Οικ. Sarraceniaceae Οικ. Sladeniaceae Οικ. Styracaceae Οικ. Symplocaceae Οικ. Tetrameristaceae Οικ. Theaceae 11. Κλάδος Λαμιίδια (Ευ αστερίδια Ι) 11α. Οικ. Boraginaceae 11β. Οικ. Icacinaceae. 11γ. Οικ. Metteniusaceae. 11δ. Οικ. Oncothecaceae. 11ε. Οικ. Vahliaceae Τάξη Garryales Οικ. Eucommiaceae Οικ. Garryaceae Τάξη Gentianales Οικ. Apocynaceae Οικ. Gelsemiaceae 15

17 Οικ. Gentianaceae Οικ. Loganiaceae Οικ. Rubiaceae Τάξη Lamiales Οικ. Acanthaceae Οικ. Bignoniaceae Οικ. Byblidaceae Οικ. Calceolariaceae Οικ. Carlemanniaceae Οικ. Gesneriaceae Οικ. Lamiaceae Οικ. Linderniacea Οικ. Lentibulariaceae Οικ. Martyniaceae Οικ. Oleaceae Οικ. Orobanchaceae Οικ. Paulowniaceae Οικ. Pedaliacae Οικ. Phrymaceae Οικ. Plantaginaceae Οικ. Schlegeliaceae Οικ. Scrophulariaceae Οικ. Stilbaceae Οικ. Tetrachondraceae Οικ.Thomandersiaceae Οικ. Verbenaceae Τάξη Solanales Οικ. Convolvulaceae Οικ. Montiniaceae Οικ. Solanaceae Οικ. Sphenocleaceae 12. Κλάδος Καμπανουλίδια (Ευ αστερίδια ΙI) Τάξη Apiales Οικ. Apiaceae Οικ. Araliaceae Οικ. Griseliniaceae Οικ. Myodocarpaceae Οικ. Pennantiaceae Οικ. Pittosporaceae Οικ. Torricelliaceae Τάξη Aquifoliales 16

18 Οικ. Aquifoliaceae Οικ. Cardiopteridaceae Οικ. Helwingiaceae Οικ. Phyllonomaceae Οικ. Stemonuraceae Τάξη Asterales Οικ. Alseuosmiaceae Οικ. Argophyllaceae Οικ. Asteraceae Οικ. Calyceraceae Οικ. Campanulaceae α. Oικ. Lobeliaceae Οικ. Goodeniaceae Οικ. Menyanthaceae Οικ. Pentaphragmaceae Οικ. Phellinaceae Οικ. Rousseaceae Οικ. Stylidiaceae Τάξη Bruniales Οικ. Bruniaceae Οικ. Columelliaceae Τάξη Dipsacales Οικ. Adoxaceae Οικ. Caprifoliaceae Τάξη Escalloniales Οικ. Escalloniaceae Τάξη Paracryphiales Οικ. Paracryphiaceae 13. Ταξινομικές μονάδες με αβέβαιη ταξινόμιση 13α. Οικ. Apodanthaceae 13β. Οικ. Cynomoriaceae 13γ. Γένος Gumillea 13δ. Γένος Petenaea (πιθανόν στην τάξη Malvales) 13ε. Γένος Nicobariodendron (πιθανόν στην οικ. Celastraceae) 17

19 Εισαγωγή. Κέντρα καταγωγής και εξάπλωσης των ειδών των φυτών Κανένα είδος φυτού δεν εμφανίσθηκε ταυτόχρονα σ' όλα τα μέρη της γης. Για κάθε φυτικό είδος υπάρχει πάντα μια γεωγραφική περιοχή όπου πρωτοεμφανίσθηκε και έγινε η αφετηρία για την εξάπλωσή του. Η περιοχή της πρωτοεμφάνισης ενός φυτικού είδους ονομάζεται κέντρο καταγωγής του είδους. Η τυχόν εξάπλωση ενός είδους και σε άλλα μέρη ξεκίνησε από το κέντρο καταγωγής του. Όλα τα είδη των φυτών είχαν και έχουν τις ευκαιρίες να διαδοθούν σε όλα τα μέρη της γης. Η εξάπλωση των φυτών έγινε και γίνεται με τη παρέμβαση αβιοτικών (αέρας, νερό) και βιοτικών παραγόντων (άλλα φυτά, ζώα, άνθρωπος). Ο άνθρωπος άθελα ή ηθελημένα είχε και έχει το μεγαλύτερο ρόλο στην εξάπλωσή τους. Κάποια φυτικά είδη δεν ξεπέρασαν την περιοχή που εμφανίσθηκαν, επειδή δεν κατάφεραν να προσαρμοσθούν σε περιβάλλοντα διαφορετικά από εκείνα που εμφανίστηκαν. Μερικά μάλιστα επιβίωσαν αποκλειστικά και μόνο σε μια περιοχή, που μπορεί να είναι μια πεδιάδα ή ακόμη μια κοιλάδα μερικών τετραγωνικών χιλιομέτρων. Τα φυτά αυτά, με την πολύ περιορισμένη εξάπλωση, χαρακτηρίζονται ως ενδημικά φυτά αυτού του τόπου. Τυπικό παράδειγμα ενδημικού φυτού είναι η μαστίχα της Χίου. Η χώρα μας έχει περίπου 1150 (κατ αλλους λιγότερα) ενδημικά αυτοφυή φυτά (είδη και υποείδη). Σε σύγκριση με τα ενδημικά άλλων χωρών, ακόμη και των γειτονικών, ο αριθμός των ενδημικών φυτών της χώρας μας είναι εντυπωσιακός π.χ. η Βουλγαρία έχει περί τα 150 ενδημικά φυτά, η πάλαι ποτέ Γιουγκοσλαβία περί τα 100, ενώ υπάρχουν και χώρες όπως η Αγγλία που δεν έχουν ενδημικά φυτά. Άλλα πάλι φυτά μπορούν να επιβιώσουν ως αυτοφυή ή καλλιεργούμενα σε περισσότερα ή λιγότερα μέρη (γεωγραφικά 18

20 μήκη και πλάτη) της γης. Τυπικά παραδείγματα ευρείας εξάπλωσης φυτών είναι ένα είδος ακακίας (Robinia Pseudoacacia L.) και το είδος ιτιά η κλαίουσα (Salix babylonica L.). Η προσαρμοστικότητα όλων των ειδών ελέγχεται από το γονιδίωμα (γένωμα) που έχει, δηλ. η προσαρμοστκότητα έχει γενετική βάση (DNA) και κληρονομείται. Ένα είδος φυτού που μετανάστευσε σε άλλο τόπο και ευδοκίμησε, ακολούθησε κατόπιν το δικό του τρόπο εξέλιξης και στην πορεία του μπορεί να άλλαξε πολύ, ώστε να δημιούργησε διαφορετικούς τύπους (ποικιλίες), ή να άλλαξε τόσο πολύ, ώστε να προέκυψε νέο είδος, μέσα στο ήδη υπάρχον γένος, το οποίο να μη μπορεί να διασταυρωθεί με άτομα του κέντρου καταγωγής του. Καθόσον σύμφωνα με τον ορισμό του γενετικού (βιολογικού) είδους, μόνο άτομα του ίδιου είδους είναι εκείνα που μπορούν να γονιμοποιούνται μεταξύ τους σε φυσικές συνθήκες και να δίνουν βιώσιμους απογόνους. O Ν. Ι. Vavilov, Ρώσος βοτανολόγος μελέτησε τη χλωρίδα των Μεσογειακών χωρών, στα χρόνια πραγματοποιώντας επιστημονμικές περιοδείες και επισκέψεις. Επισκέφθηκε τη Συρία, το Λίβανο, την Παλαιστίνη, την Ιορδανία, την Ελλάδα, μη παραλείποντας την Κρήτη, και την Κύπρο, την Αλγερία, το Μαρόκο, την Τυνησία, την Ιταλία και την Ισπανία. Αποτέλεσμα αυτών των ερευνητικών εξορμήσεων, ήταν η διαπίστωση πως οι Μεσογειακές χώρες είναι κέντρο καταγωγής και εξάπλωσης πολλών καλλιεργουμένων φυτών. Άλλα σπουδαία κέντρα καταγωγής και εξάπλωσης πολλών φυτικών ειδών είναι η Μέση Ανατολή, η Κίνα, η Ινδία, η ΒΑ Αφρική, το βόρειο τμήμα της Ν. Αμερικής και η Κεντρική Αμερική με το δυτικό τμήμα της Β. Αμερικής. Οι Μεσογειακές χώρες, όπου αναπτύχθηκαν πολλοί πολιτισμοί, και οι κάτοικοί τους στηρίχθηκαν στη γεωργία από τους προϊστορικούς ακόμη 19

21 χρόνους, είναι ο τόπος καταγωγής αλλά και της γενετικής εξέλιξης πολλών καλλιεργουμένων φυτών. Η ελιά, η συκιά, η χαρουπιά, το αμπέλι, το σιτάρι, το κριθάρι, η βρώμη, τα μπιζέλια, οι φακές, τα λαθούρια, τα ρεβίθια, τα λούπινα, τα κουκιά, τα μαρούλια, τα λάχανα, τα τεύτλα, τα κρεμύδια, τα σκόρδα, τα πράσα, αλλά και πολλά μη καλλιεργούμενα έως πρόσφατα, αρωματικά φυτά (δενδρολίβανο, φασκόμηλο, θυμάρι, ο ύσσωπος, λεβάντα, μέντα, άνηθος, μάραθος και το κύμινο), κατάγονται από χώρες που βρέχονται από τη Μεσόγειο θάλασσα. Από παρατηρήσεις του Vavilov προέκυψε πως πολλά καλλιεργούμενα είδη της Μεσογείου, σιτηρών και ψυχανθών, είχαν μεγαλύτερους σπόρους από τα αντίστοιχα είδη της Ασίας. Αυτό δείχνει ότι οι καλλιεργητές των Μεσογειακών χωρών επέλεγαν τους μεγαλύτερους σπόρους των φυτών για την επόμενη καλλιέργειά τους. Αργότερα οι επιλογές δε γίνονταν μόνο για το μέγεθος των σπόρων των σιτηρών και ψυχανθών αλλά και για άλλα χαρακτηριστικά και σε άλλες κατηγορίες καλλιεργειών, όπως φρούτων, λαχανικών κ.λπ. Έτσι περίπου μέχρι τα μέσα του 20 ου αιώνος όλες οι καλλιεργούμενες ποικιλίες των φυτών οφείλονταν σε βελτιώσεις των καλλιεργητών. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι οι διαχρονικοί καλλιεργητές έπαιξαν σημαντικό ρόλο ως βελτιωτές των καλλιεργούμενων φυτών και ίσως σημαντικότερο από τον ρόλο των επιστημόνων που από το δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα και μετά ανέλαβαν μάλλον αποκλειστικά τη βελτίωση των φυτών. Ο ρόλος του καλλιεργητή ως βελτιωτή φαίνεται και από το ότι είδη που δεν καλλιεργήθηκαν, επειδή οι ανάγκες των ανθρώπων καλύπτονταν από τα αυτοφυή (αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά), παρέμειναν σχεδόν όπως ήταν, από την εποχή της εμφάνισή τους, επειδή δε δέχτηκαν βελτιωτικές επιδράσεις των καλλιεργητών. 20

22 Από την Αμερική ή το νέο κόσμο όπως επικράτησε να λέγεται από την εποχή της ανακάλυψής της, κατάγονται επίσης πολλά φυτικά είδη, και μάλιστα ορισμένα από τα πιο σημαντικά για τη ζωή του ανθρώπου. Τα σπουδαιότερα είναι η πατάτα, η τομάτα, η πιπεριά, το καλαμπόκι, το βαμβάκι (Gossypium hirsutum L.), ο καπνός κ.ά. Υπάρχει και ένα άλλο είδος βαμβακιού που κατάγεται από την Ινδία (Gossypium barbadense L.). Το πρώτο διαδόθηκε περισσότερο από το δεύτερο, λόγω της καλύτερης προσαρμοστικότητάς του σε περιβάλλοντα διαφορετικά από τον τόπο της καταγωγής του. 21

23 Α. Ταξινομικές βαθμίδες (Taxon, Taxa). Έννοια και ονομασία του είδους. Ταξινομική βαθμίδα (Taxon, πληθ. Taxa) είναι μια ομάδα ατόμων φυτών ή ζώων που έχουν κοινά χαρακτηριστικά βάσει των οποίων διαφοροποιούνται και γίνονται διακριτά από άλλες ομάδες φυτών. Η πλέον βασική ταξινομική βαθμίδα είναι αυτή του είδους. Από βιολογική ή γενετική άποψη, το είδος περιλαμβάνει άτομα που το ένα μπορεί να γονιμοποιήσει το άλλο και να δώσουν ως γονείς γόνιμους απογόνους. Αν οι απόγονοι δύο ατόμων που συζεύγνυνται είναι άγονοι (στείροι), τότε παρόλον ότι γονιμοποιούνται μεταξύ τους επιτυχώς, ανήκουν σε διαφορετικά είδη. Θα αναφερθεί ένα παράδειγμα από τα ζώα, στα οποία τα αποτελέσματα είναι πιο ορατά και ευρύτερα γνωστά. Ο ίππος (άλογο) και ο όνος (γαϊδούρι) μπορούν να γονιμοποιηθούν μεταξύ τους αλλά ο απόγονός τους ο ημίονος (μουλάρι) δεν μπορεί να δώσει απογόνους (είναι στείρος). Άρα το άλογο και το γαϊδούρι είναι διαφορετικά είδη. Τα άτομα που ανήκουν σε ένα είδος έχουν πολύ κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ τους που απορρέει από τη δυνατότητα σύζευξης των ατόμων διαφορετικού φύλου και απόκτησης απογόνων. Η κληρονόμηση των χαρακτηριστικών τους στους εκάστοτε απογόνους τους είναι που δίνει και κοινά χαρακτηριστικά στα άτομα που ανήκουν στο ίδιο είδος και αναπτύσσονται σε ένα περιβάλλον για μεγάλο χρονικό διάστημα, τουλάχιστον αρκετούς αιώνες. Μέσα στα είδη υπάρχουν και μικρότερες ταξινομικές βαθμίδες «υποείδη» και «ποικιλίες» στα φυτά, «υποείδη» και «φυλές (ράτσες)» στα ζώα, τα οποία φυσικά αφού αποτελούν μέλη του ίδιου είδους γονιμοποιούνται μεταξύ τους επιτυχώς και δίνουν γόνιμους απογόνους. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τα βασίλεια των φυτών διαρκώς αυξάνουν, ενώ το βασίλειο των ζώων παρέμεινε ένα. Από δω και πέρα θα 22

24 αναφερόμαστε μόνο στα είδη τα οποία ανήκαν στο πάλαι ποτέ Βασίλειο των Φυτών του Λινναίου. Κάθε είδος φυτού έχει ένα κοινό ή δημώδες όνομα καθώς και μια επιστημονική ονομασία. Πολλές φορές για να γίνει αντιληπτό σε ποιο είδος αναφερόμαστε, πρέπει να το αναφέρουμε με το επιστημονικό όνομα, διότι η κοινή ονομασία, παραλλάσσει από τόπο σε τόπο, πολλώ μάλλον από χώρα σε χώρα. Επί πλέον, η κοινή ονομασία δίνεται η ίδια σε διάφορα φυτικά είδη, τα οποία μερικές φορές μπορεί να είναι τελείως ανόμοια. Π.χ. η ονομασία «γαϊδουράγκαθο» δίνεται όχι μόνο σε διαφορετικά είδη αλλά και σε διαφορετικά γένη (Carduus, Cirsium, Galactites, Onopordon, Ptilostemon, Notobasis, Carlina κ. ά.) της οικ. Asteraceae (βλέπε αντίστοιχη οικ. κεφ ). Η επιστημονική ονομασία των φυτών διέπεται από ορισμένους διεθνείς κανόνες οι οποίοι δημιουργήθηκαν από την ανάγκη συννενόησης μεταξύ των λαών. Οι κανόνες αυτοί περιλαμβάνονται στο Διεθνή Κώδικα Βοτανικής Ονοματολογίας (International Code of Botanical Nomenclature, ICBN). Βάσει του Διεθνούς Κώδικα η ονομασία των ειδών είναι διωνυμική (binomial), αποτελείται δηλ. από δύο λέξεις. Η πρώτη λέξη, που είναι ουσιαστικό, υποδηλώνει το "γένος" στο οποίο ανήκει το φυτό και η δεύτερη είναι ένα επίθετο, που προσδιορίζει το "είδος" του φυτού μέσα στο γένος του. Μετά τις δύο λέξεις ακολουθεί το όνομα του επιστήμονα που προσδιόρισε το φυτό και του έδωσε την ταυτότητά του, περιγράφοντάς το με τα διακριτά βοτανικά του γνωρίσματα που το ξεχωρίζουν από τα άλλα φυτά. Όταν ο βοτανολόγος που το προσδιόρισε είναι ο Linnaeus τιμητικά αναφέρεται μόνο με το αρχικό γράμμα L στην κανονική γραφή (όχι στην πλάγια), καθώς έχει ταυτοποιήσει τα περισσότερα φυτά από οποιονδήποτε άλλον βοτανολόγο. Όσον αφορά 23

25 τους άλλους επιστήμονες, ο De Candole σημειώνεται με τα αρχικά του ονόματός του DC., ενώ οι άλλοι επιστήμονες τουλάχιστον με τρία ή τεσσερα αρχικά γράμματα του επιθέτου τους, π.χ. Lam., Mill., αντί του Lamarck ή Miller αντίστοιχα, ή με πλήρες το επίθετό τους π.χ. Plenck, Griseb. Μερικές φορές ένα φυτό που έχει προσδιορισθεί από έναν επιστήμονα συμβαίνει να επαναπροσδιορισθεί και από έναν άλλον ή άλλους επιστήμονες. Όταν τελικά διαπιστωθεί ότι οι ονομασίες αυτές αφορούν το ίδιο είδος, τότε το είδος αναφέρεται με την πιο επικρατέστερη και ή άλλη ή οι άλλες ονομασίες αναφέρονται ως syn. (από τα αρχικά της Ελληνικής λέξης «συνώνυμο») του είδους αυτού. Αν πάλι σε ένα είδος, δοθεί το ίδιο όνομα και από έναν άλλο επιστήμονα που έχει προσθέσει μερικά επί πλέον περιγραφικά χαρακτηριστικά, τότε το είδος αυτό αναφέρεται με το όνομα του νέου επιστήμονα και το όνομα του πρώτου που το προσδιόρισε μπαίνει σε παρένθεση ή τοποθετείται πριν το όνομά του η λέξη ex (πρώην). Όταν γνωρίζουμε το γένος του φυτού αλλά όχι το ακριβές είδος, τότε μετά την ονομασία του γένους γράφουμε τα λατινικά γράμματα sp. (είδος) π.χ. Lupinus sp. σημαίνει ένα είδος λούπινου. Στη διεθνή βιβλιογραφία τα ονόματα των φυτών γράφονται με λατινικούς χαρακτήρες στην πλάγια γραφή. Αν δεν υπάρχει δυνατότητα πλάγιας γραφής υπογραμμίζονται. Το όνομα του γένους γράφεται με κεφαλαίο και του είδους με μικρό γράμμα. Συχνά, η δεύτερη λέξη, που όπως αναφέρθηκε είναι επίθετο, είναι κοινή σε διάφορα φυτά όπως συμβαίνει με τα μικρά ονόματα των ανθρώπων π.χ. για πολλά φυτά συνηθισμένες δεύτερες λέξεις είναι το "sativus" (ήμερος), communis και vulgaris (κοινός), officinallis (φαρμακευτικός), arvensis (του αγρού), sylvestris (του δάσους), oleracea (φυλλώδης), graecum (ελληνικός), 24

26 s(h)inensis (κινέζικος), italicus (ιταλικός), persicus (περσικός) κ.λπ. Όταν θέλουμε να αναφερθούμε στην ποικιλία του είδους, είναι απαραίτητο να προσθέσουμε τα τρία πρώτα γράμματα της λατινικής λέξης varietas (ποικιλία) και μετά το όνομα της ποικιλίας. Π.χ. το είδος του φυτού με όνομα Brassica oleracea αν δεν αναγραφεί η ποικιλία, μπορεί να είναι λάχανο (var. capitata), κουνουπίδι (var. botrytis), μπρόκολο (var. capitata), ή γουλί (var. gongyloides), ή ακόμη και λαχανάκι Βρυξελλών (var. gemmifera). Τα παραπάνω είδη (Brassica sp.) τα θεωρούμε διαφορετικά από μορφολογικής άποψης, πρόκειται όμως για το ίδιο είδος, καθόσον χωρίς κανένα πρόβλημα γονιμοποιούνται μεταξύ τους. Μερικές φορές χρειάζεται να αναφέρουμε ακόμη και τον τύπο (forma) της ποικιλίας. Π.χ. η πλήρης ονομασία του άσπρου λάχανου είναι Brassica oleracea var. capitata L. forma alba και του κόκκινου Brassica oleracea var. capitata L. forma rubra (κόκκινο λάχανο). Tο γένος, το οποίο όπως αναφέρθηκε είναι η πρώτη λέξη της διωνυμικής ονομασίας του «είδους», είναι η ταξινομικη βαθμίδα με το σταθερότερο όνομα. Οι άλλες ταξινομικές ομάδες από την οικογένεια και επάνω, όπως θα δούμε παρακάτω, αλλάζουν συχνότερα όνομα και περιεχόμενο ταξινομικών μονάδων μέσα στα διάφορα βοτανικά συστήματα των επιστημόνων, τα οποία αναφέρονται παρακάτω. Β. Η κατάταξη του είδους σε ανώτερες ταξινομικές βαθμίδες. Η κατάταξη των ειδών του συστήματος του Λινναίου στηρίζεται κυρίως στα βοτανικά γνωρίσματα των αναπαραγωγικών οργάνων. Εισήγαγε την ιεραρχική κατάταξη δηλ. μία ταξινομική ομάδα ακολουθείται από άλλη περισσότερο ευρεία κ.ο.κ. έως ότου καταλήξουμε στο Βασίλειο των φυτών. Έτσι, μετά το γένος (Genus), έβαλε ευρύτερη (ανιούσα φορά) ταξινομική ομάδα κατάταξης, την Οικογένεια (Family). Μετά την 25

27 οικογένεια άλλη ευρύτερη ταξινομική ομάδα την Τάξη (Order) και μετά από αυτήν την Κλάση (Order) μέχρι που να φθάσει στο Άθροισμα ή τη Διαίρεση (Division) του Βασιλείου των φυτών. Σε ορισμένες περιπτώσεις που ο αριθμός των μελών μιας ταξινομικής ομάδος ήταν μεγάλος ή πολύ μεγάλος, την διεχώρισε σε υποομάδες. Δηλ. την Κλάση σε Υποκλάσεις (Subclass), την Τάξη σε Υποτάξεις (Suborder), την Οικογένεια σε Υποοικογένειες (Subfamily), το Γένος σε Υπογένη (Subgenus) και το Είδος σε Υποείδη (Subspecies). Το πλήρες σχήμα της κατάταξης Λινναίου, κατά την κατιούσα φορά, έχει ως εξής: Διαίρεση ή Αθροισμα (Division ) Υποδιαίρεση (Subdivision) Κλάση (Class) Υπόκλαση (Subclass) Τάξη (Order) Υπόταξη (Suborder) Family (Οικογένεια) Υποοικογένεια (Subfamily) Γένος (Genus) Υπογένος (Subgenus) Είδος (Species) Υποείδος (Subspecies) Το βοτανικό σύστημα του Λινναίου ήταν του 18ου αιώνα, άντεξε όλον τον 19ον αιώνα έως και πέραν από τα μισά του 20ου αιώνα, αλλά οι αμφισβητήσεις άρχισαν πολύ νωρίτερα. Έτσι, παρουσιάσθηκαν νέα βοτανικά συστήματα κυρίως στα αγγειόσπερμα (Ανθόφυτα, Flowering plants) με νέες αρχές ταξινόμησης (φυλογενετικές) και ορισμένοι πρόσθεσαν και νέες ταξινομικές ομάδες όπως Υπερτάξεις, Υπεροικογένειες, Φυλές κλπ. Νέα συστήματα βοτανικής ταξινόμησης 26