Transcript

1

2

3

4 ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

5

6 Κουουσίνεν, Άρμπάτωφ, Μπελιακώφ, Βιγκόντσκι, Μακαρόφσκι, ΜιλεΙκόφσκι, Σιτκόφσκι, ΣεΙντΙν ΟΙ ΒΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ - ΛΕΝΙΝΙΣΜΟΥ I ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΒΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗΣ - ΛΕΝΙΝΙΣΤΙΚΗΣ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΕΜ ΕΛΙΟ,, ΑΘΗΝΑ

7 Πρώτη ρωσική έκδοση : Μόσχα 1959 Ή παρούσα έλληνική : Νοέμβρης 1964, 'Αθήνα- Copyright ΘΕΜΕΛΙΟ, Μετάφραση X. Πετρίδης

8 [Ιεη ιεχ ό μ κ να ΚΕΦ. I. Ο ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΥΛΙΣΜΟΣ Σελ Ή ανάπτυξη τής πρωτοπόρας υλιστικής έπιστήμης στόν αγώνα κατά τής αντίδρασης καί τής αγνοιας.» 9 2. 'Τλισμός καί ιδεαλισμός.» Τί είναι ή νλη στή φιλοσοφική της έννοια ;» γενικές ucutcpfç ύπαρξης τον υ λικού κόσμου.» Ή συνείδηση είναι ιδιότητα τής με ειδικό τρόπο Λργανοψένης ΰλης.» 32 I). Οί αντίπαλοι τον φιλοσοφικοί-' υ λισμού.» ΤΙ σύγχρονη αστική φιλοσοφία.» Στόν αγώνα για μιά Επιστημονική κοσμοθεωρία.» (>G ΚΕΦ. II. Η ΥΛΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ» Ή καθολική σχέση των φαινομένοιν.» Οί ποσοτικές καί οί ποιοτικές αλλαγές στή φύση καί στήν κοινωνία.» 89

9 3. Ό διχασμός σέ αντιθέσεις είναι ή βασική πηγή τής ανάπτυξης.» Ή διαλεκτική ανάπτυξη άπό τό κατώτερο στό άνώτερο. > Ή διαλεκτική σάν μέθοδος γνώσης καί μετασχηματισμού τοϋ κόσμου.» 115 ΚΕΦ. III. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ» Ή πρακτική είναι ή βάση καί ό σκοπός τής γνώσης.» 'Η γνώση είναι αντανάκλαση τοϋ αντικειμενικού κόσμου.» Ή θεωρία γιά τήν αλήθεια.» Ή πρακτική είναι τό κριτήριο τής αλήθειας.» Ή αναγκαιότητα καί ή ανθρώπινη έλευθερία.» 159

10 01 Φιλοσοφικές βάσεις τής μαρξιστικής - λενινιστικής κοσμοθεωρίας

11

12 1 *0 Φιλοσοφικός 'Υλισμός Ακλόνητη 6άση όλου τοι~ οικοδομήματος τού μαρξισμού - λενινισμόν είναι ή φιλοσοφική του διδασκαλία ό διαλεκτικός καί ιστορικός υλισμός. Ή φιλοσοφική αυτή διδασκαλία βλέπει τόν κόσμο οπως είναι στήν πραγματικότητα, Εξετάζει τόν κόσμο μέ 6άση τά στοιχεία τής πρωτοπόρας επιστήμης καί τής κοινωνικής πρακτικής. Ό μαρξιστικός φιλοσοφικός υλισμό; είναι νομοτελειακό αποτέλεσμα τής μακραίωνης ανάπτυξης τής επιστημονική; γνώσης. 1. Ή άνάπτυξη τής πρωτοπόρας υλιστικής έπιστήμης στόν αγώνα κατά τής άντί δράσης καί τής άγνοιας. Ή ιστορία τής Επιστήμης είναι στί6ο; αδιάκοπης πάλης τών πρωτοπόρων έπιστημόνων καί φιλοσόφων κατά τής α- γνοιας καί τής δεισιδαιμονίας, κατά τής πολιτικής καί ιδεολογικής αντίδρασης. Στήν ταξική έκμεταλλευτική κοινωνία υ πήρχαν πάντα, καί υπάρχουν καί τώρα, δυνάμεις που δέν τούς συμφέρει ή διάδοση τών πρωτοπόρων Επιστημονικών αντιλήψεων. Αυτές οί δυνάμεις είναι οί αντιδραστικές κοινωνικές τάξεις. Οί Εκπρόσωποι τής αντίδρασης, είτε καταπολεμούσαν «μέσα τήν Επιστήμη καί καταδίωκαν τους προοδευτικούς Επιστήμονες καί φιλοσόφους, μή διστάζοντας νά τούς ρίξουν ακόμα καί στή φυλακή καί στήν πυρά, είτε προσπαθούσαν νά διαστρεβλώσουν τίς Επιστημονικές ανακαλύψεις, <)

13 ώστε νά άφαιρούν από αυτές κάθε προοδευτικό υλιστικό περιεχόμενο. Ό αρχαίος?λληνας υλιστής φιλόσοφος Αναξαγόρας κατηγορήοηκε γιά άοεΐα καί έξορίστηκε από την Αθήνα. Τά εργα τού έξοχου υλιστή Δημόκριτου, ένός από τους θεμελιωτές τής θεωρίας γιά τήν ατομική δομή τής ΰλης, πού άρνοΰνταν τήν έπέμβαση τών θεών στή ζωή τής φύσης καί στις υποθέσεις τών ανθρώπων, τά κατάστρεφαν συνέχεια γιά πολλούς αιώνες καί γι αυτό δέν εφτασε κανένα ώς έμάς. Τόν αρχαίο Ιλληνα υλιστή φιλόσοφο Επίκουρο, δπαδό τοΰ Δημόκριτου, πού προσπαθούσε νά απελευθερώσει τούς ανθρώπους από τό φόβο τών θεών καί έξυμνοΰσε τήν έπιστήμη, γιά δυό χιλιάδες χρόνια τόν αναθεμάτιζαν οί πατέρες τής έκκλησίας καί τόν παρουσίαζαν σάν διαφθορέα καί έχορό τής ήοικής. Μετά τή μετατροπή τοΰ χριστιανισμού σέ επίσημη θρησκεία τής Ρώμης, τά μνημεία τού αρχαίου πολιτισμού καταστράφηκαν ανελέητα από τούς παπάδες καί τούς μοναχούς. Στά 391 μ. X. πλήθος φανατικών χριστιανών γκρέμισε τόν άρχαΐο ναό τοΰ Σεράπιδος καί κατάστρεψε δ,τι είχε άπομείνει άπό τό μεγαλύτερο θησαυρό βιβλίων τοΰ άρχαίου κόσμου, τή βιβλιοθήκη τής Αλεξάνδρειας. Ό πάπας τής Ρώμης Γρηγόριος Α ' ( ), έμπαθής έχθρός τής κοσμικής παιδείας καί τής έπιστήμης, έξαφάνισε μεγάλον αριθμό από πολύτιμα εργα τών αρχαίων συγγραφέαν, καί πρώταπρώτα τά εργα τών υλιστών φιλοσόφων. Ή 'Ιερή Εξέταση, πού δημιούργησε ό παπισμός γιά νά αγωνιστεί έναντίον δλων τών αντιπάλων τής καθολικής έκκλησίας, όργάνωσε άγριους διωγμούς έναντίον τών ^ωτοπόρων στοχαστών. Στά 1600 ή 'Ιερή Εξέταση έκαψε στήν πυρά τό Τζιορντάνο Μπροΰνο, έξαιρετικό φιλόσοφο καί έπιστήμονα, πού υποστήριζε τή διδασκαλία τοΰ Κοπέρνικου. Στά 1619, στή γαλλική πόλη Τουλούζ, με απόφαση τής 'Ιερής Εξέτασης, οί δήμιοι έκοψαν τή γλώσσα τοΰ πρωτοπόρου στοχαστή Λουκίλιο Βανίνι καί υστέρα τόν έκαψαν στήν πυρά. Τόν μεγάλο Ιταλό έπιστήμονα Γαλιλαίο, πού υποστήριζε τή διδασκαλία τοΰ Κοπέρνικου, ή 'Ιερή Εξέταση, μέ τή βία καί με απειλές, τόν άνάγκασε νά άποκηρύξει τίς άντιλήψεις του. Ό διάσημος γάλλος φιλόσοφος - διαφωτιστής τοΰ 18ου αΐώ- 10

14 να Βολταΐρος φυλακίστηκε στή Βαστίλλη. Στή φυλακή ρίχτηκε καί ό σύγχρονός του υλιστής - φιλόσοφος Ντιντερώ. Είναι λάθος νά νομίζουμε δτι ό αγώνας τής άντίδρασης κατά τής έπιστήμης γινόταν μόνο στήν αρχαιότητα καί στό μεσαίωνα. Καί στήν εποχή τοϋ καπιταλισμού ό αγώνας αυτός δέν σταμάτησε. Ή τάξη τών καπιταλιστών ένδιαφέρεται γιά τήν ανάπτυξη τών φυσικών έπιστημών τής φυσικής, τής χημείας, τών μαθηματικών κ. α. μόνο γιατί μ αύτές συνδέονται αμεσα οί έπιτυχίες τής τεχνικής. Δέν ένδιαφέρεται δμως καθόλου γιά τή διάδοση τής υλιστικής φιλοσοφίας, τής έπιστημονικής κοσμοθεωρίας πού έπιτρέπει στους ανθρώπους νά έρμηνεύουν σωστά τό γύρω τους κόσμο, νά μαθαίνουν πώς νά συμπεριφέρονται καί πώς νά έπενεργοΰν σ αυτόν. Γι αυτό οί Ιδεολόγοι τής αστικής τάξης καταβάλλουν κάθε προσπάθεια γιά νά μή βγουν υλιστικά καί άοεϊστικά συμπεράσματα από τίς έπιστημονικές ανακαλύψεις, γιατί τά θεωρούν έπικίνδυνα γιά τήν κυριαρχία τους. Ή αντιδραστική αστική τάξη μισεί προπαντός τή θεωρία τού μαρξισμού - λενινισμού καί τή φιλοσοφία του τό διαλεκτικό καί Ιστορικό ύλιομό. Πλήθος αστοί καθηγητές ασχολούνται ειδικά μέ τήν «ανατροπή» τού μαρξισμού. Ή σημερινή άντιδραστική αστική τάξη δέν καίει τούς πρωτοπόρους έπιστήμονες καί φιλοσόφους στήν πυρά, άλλά χρησιμοποιεί αλλα μέσα έπίδρασης σ αυτούς: τήν απομάκρυνσή τους από τά πανεπιστήμια καί τά έπιστημονικά ινστιτούτα, τήν ουσιαστική στέρηση τής δυνατότητας νά δημοσιεύουν τά εργα τους, τήν ήθική καί πολιτική δυσφήμηση κτλ. Τά τελευταία χρόνια δλα αύτά τά μέσα πάλης κατά τών «έπικίνδυνων Ιδεών» έφαρμόζονται πλατειά στίς ΗΓΤΑ καί σέ πολλές άλλες χώρες. Μ αύτά τά μέσα καί μέ τήν προπαγάνδα τής αντιδραστικής της ιδεολογίας, ή κυρίαρχη τάξη ά- σκεϊ πίεση στή συνείδηση τών άνθρώπων, καλλιεργεί σ αυτούς τίς ιδέες πού τήν Εξυπηρετούν καί αντιδρά στή διάδοση τών πρωτοπόρων υλιστικών αντιλήψεων. 'Όμως δσο ακανθώδης κι αν είναι ό δρόμος τής έπιστημης καί τής υλιστικής φιλοσοφίας, δσο μεγάλες κι αν είναι οί θυσίες πού τούς έπιβάλλονται στήν έκμεταλλευτική κοινωνία, τελικά, ξεπερνιούνται δλα τά έμπόδια καί ή έπιστήμη καί ή υλιστική φιλοσοφία βαδίζουν σταθερά πρός τά έμποός. 11

15 Ή δύναμη τής πρωτοπόρας υλιστικής έπιστήμης καί φιλοσοφίας συνίσταται στό γεγονός δτι μαθαίνουν στους ανθρώπους τους νόμους τής φύσης καί τής κοινωνίας, τούς διδάσκουν νά χρησιμοποιούν αυτούς τούς νόμους γιά τά συμφέροντα τής ανθρωπότητας, αποσπούν τούς ανθρώπους από τά σκοτάδια τής αγνοιας καί τους ανεβάζουν στό φώς τής αληθινής γνώσης. 2. 'Υλισμός καί ιδεαλισμός. ΤΙ φιλοσοφία Εξετάζει τά πιό γενικά ζητήματα τής κοσμοθεωρίας. Ή υλιστική φιλοσοφία ξεκινάει από τήν αναγνώριση τού γεγονότος δτι ή φύση υπάρχει: τ αστέρια, ό Ήλιος, ή Γή μέ τά βουνά καί τίς πεδιάδες της, τίς θάλασσες καί τά δάση, τά ζώα, τούς ανθρώπους, πού είναι προικισμένοι μέ τή συνείδηση, μέ τήν Ικανότητα νά σκέπτονται. Λέν υπάρχει καί δέ μπορεϊ νά υπάρξει κανένα είδος υπερφυσικών καί έξωφυσικών φαινομένων ή δυνάμεων. Στήν πολυμορφία τής φύσης ό άνθρωπος είναι μόνο ενα μόριό της, καί ή συνείδηση είναι Ιδιότητα, ή ικανότητα, τού ανθρώπου. Ή φύση υπάρχει αντικειμενικά, δηλ. εξω από τή συνείδηση τού ανθρώπου καί ανεξάρτητα απ αύτήν. 'Ωστόσο υπάρχουν φιλόσοφοι πού άρνούνται τήν ανεξάρτητη από τή συνείδηση ύπαρξη τής φύσης. Ισχυρίζονται δτι τό πρώτο πού υπάρχει είναι ή συνείδηση, ή νόηση, τό πνεύμα ή ή ιδέα καί δλος δ φυσικός κόσμος είναι παράγωγο καί Εξάρτημα μιας πνευματικής αρχής. Τό ζήτημα τής σχέσης τής ανθρώπινης συνείδησης μέ τό υλικό Είναι αποτελεΐ τό βασικό πρόβλημα κάθε φιλοσοφίας, καθιός καί τής νεότερης φιλοσοφίας. Ποιό είναι τό πρώτο, ή φύση ή ή νόηση; 01 φιλόσοφοι διαιρούνται σέ δυό μεγάλα στρατόπεδα, ανάλογα μέ τήν απάντηση πού δίνουν σ αυτό τό Ερώτημα. Εκείνοι πού θεωρούν σάν πρώτο τήν υλική αρχή τή φύση, καί τή νόηση, τό πνεύμα, σάν Ιδιότητα τής υλης, 12

16 ανήκουν στό στρατόπεδο τού υ λ ι σ μ ο ύ. Εκείνοι πού ισχυρίζονται δτι ή νόηση, τό πνεύμα ή ή ιδέα υπήρχαν πρίν άπό τή φύση, δτι ή φύση, ετσι ή αλλοιώς, δημιουργεΐται από μιά πνευματική αρχή καί έξαρτάται απ αυτή, ανήκουν στό στρατόπεδο τού ιδεαλισμού. Τίποτε αλλο δέ σημαίνουν οί όροι «ιδεαλισμό;» καί «υλισμός» άπό φιλοσοφική ά ποψη. Ανάμεσα στού; οπαδούς τής υλιστικής καί τής ίδεαλιστικής αντίληψης γιά τόν κόσμο, διεξάγεται άπό αιώνες όξύτατος, άκατάπαυστος αγώνας. "Ολη ή Ιστορία τής φιλοσοφίας είναι εικόνα τής πάλης τών δυό στρατοπέδων, τών δυό κομμάτων στή φιλοσοφία: τοΰ υλισμού καί τού Ιδεαλισμού. Ό αυθόρμητος νλιαμός. 01 άνθρωποι στήν πρακτική τους δράση δέν αμφιβάλλουν δτι τά αντικείμενα καί φυσικά φαινόμενα πού τούς περιδάλουν υπάρχουν ανεξάρτητα από αυτούς καί από τή συνείδησή τους. Αυτό σημαίνει δτι, αυθόρμητα, παραδέχονται τίς θέσεις τού υλισμού. Ό αυθόρμητος υλισμό; «κάθε υγιούς ανθρώπου που δέν ζεΐ στό τρελλοκομεΐο ή στήν έπιστήμη τών ιδεαλιστών φιλοσόφων, εγραφε ό Λένιν, συνίσταται στό δτι τά πράγματα, τό περιβάλλον, ό κόσμος, υπάρχουν ανεξάρτητα από τίς αισθήσεις μα;, άπό τή συνείδησή μα;, άπό τό Έ γ <ό μας καί άπό τόν άνθρωπο γενικά»*. Είναι αδύνατο νά ζούμε μόνο μέ τί; ιδέες, τί; εννοιε;, νά τρεφόμαστε μέ τά αίσοήματά μα;, μέ τά προϊόντα τής φαντασία; μας. Στήν πρακτική αυτό τό ξέρουν καλά δλοι οί άνθρωποι, καθώς καί οί φιλόσοφοι πού δημιουργούν τίς ίδεαλιστικές διδασκαλίες, έξάγοντα; τήν ύπαρξη τών υλικών πραγμάτων από τά αισθήματα, τίς εννοιες, τίς ιδέες. Πολλές φορές τυχαίνει νά παραδέχονται δτι ζούν παρά τή φιλοσοφία τους καί δτι, άν στήν πραγματικότητα δέν υπήρχαν στόν κόσμο τά υλικά πράγματα, οί άνθρωποι θά πέθαιναν άπό τήν πείνα. * H. I. Λένιν «"Λ-.χντα-, W, ρωζ. ïxd., -.άμ. 14, οελ. Γ>ϊ. (!ημ. Σ')-,-.. : "Ολα -Λ zîmcrzi?.ιζ~.α χτίύ τά "Srjxr-.% ssï Λέν.ν zhx: xr.i / 1η ρω :. ί/.ίοση). lit

17 Ή άποψη τοΰ αυθόρμητου, μή συνειδητού υλισμού είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα τής συντριπτικής πλειονότητας τών έπιστη μόνων έρευνητών. Οί έπιστήμονες αυτοί δέν υπεισέρχονται, συνήθως, στά φιλοσοφικά ζητήματα, άλλά αυθόρμητα ακολουθούν τή λογική τοΰ έπιστημονικοΰ υλικού πού έρευνοϋν. Ή φύση, πού έξετάζουν, αποκαλύπτει σέ κάθε βήμα μπροστά τους τήν ΰλικότητα τών φαινομένων πού μελετούν. Ό φυσικός Επιστήμονας, είτε έξετάζει τά ουράνια σώματα ή τά μόρια καί τά ατομα, τά φαινόμενα τού ήλεκτρισμού καί τοΰ μαγνητισμού ή τόν κόσμο τών φυτών καί τών ζώων, πάντα εχει νά κάνει μέ αντικειμενικές λειτουργίες, μέ υλικά σώματα καί τίς ίδιότητές τους, μέ τούς νόμους τής φύσης πού ίιπάρχουν ανεξάρτητα από τή συνείδηση τοΰ ανθρώπου. Στίς συνθήκες τής αστικής κοινωνίας μόνο οί πιό τολμηροί καί συνεπείς έπιστήμονες δηλώνουν ανοιχτά δτι είναι όπαδοί τοΰ φιλοσοφικού υλισμού. Οί περισσότεροι έπιστήμονες δέχονται τόσο ισχυρή πίεση τής έπίσημης αστικής ιδεολογίας, τής διδασκαλίας τής έκκλησίας καί τής ΐδεαλιστικής φιλοσοφίας, δλου τοΰ περιβάλλοντος τής αστικής κοινωνίας, ώστε δέν αποφασίζουν νά υποστηρίξουν ανοιχτά τίς θέσεις τού υλισμού, ταλαντεύονται καί συχνά διατυπώνουν Ιδεαλιστικές απόψεις καί έπιφυλάξεις. Στίς έπιστημονικές τους δμως έργασίες οί έπιστήμονες αυτοί, έξαιτίας τοΰ ίδιου τοΰ χαρακτήρα τού αντικειμένου πού έρευνοΰν, αναπτύσσουν βασικά υλιστικές απόψεις. Ό Τόμας Χάξλεϋ, π.χ., δγγλος φυσιοδίφης τού δεύτερου μισού τοΰ 19ου αιώνα, δέν παραδεχόταν δτι είναι υλιστής. "Ομως, στίς ερευνές του γιά τή βιολογία, τή συγκριτική ανατομία, τήν ανθρωπολογία καί τή θεωρία τής έξέλιξης υποστήριζε υλιστικές απόψεις καί ελεγε δτι ό φιλοσοφικός Ιδεαλισμός δέν όδηγεϊ παρά στή σύγχυση καί στό σκοταδισμό. Ό Ένγκελς, τούς φυσικούς έπιστήμονες αύτοΰ τού τύπου, τούς δνόμαζε «ντροπαλούς υλιστές» καί ό Λένιν ελεγε δτι οί άντιυλιστικές έπιφυλάξεις τοΰ Χάξλεϋ ήταν μόνο φύλλο συκής, πού σκέπαζε τόν αυθόρμητό του έπιστημονικό υλισμό. Οί σημερινοί φυσικοί έπιστήμονες, στήν προσπάθειά τους νά έρμηνεύσουν φιλοσοφικά τίς έπιστημονικές τους ανακαλύψεις, βγάζουν πολλές φορές Ιδεαλιστικά συμπεράσματα. "Οταν δμως δέν έγκαταλείπουν τό έδαφος τής φυσιογνωσίας, 14

18 δταν έργάζονται πρακτικά στά Εργαστήριά τους, στά Εργοστάσια, στά πειραματικά πεδία, δταν δεν ασχολούνται μέ φιλοσοφικούς συλλογισμούς, αλλά μελετούν τά αντικείμενα της φύσης, συμπεριφέρονται σάν αυθόρμητοι υλιστές. "Ενας από τούς πιό μεγάλους φυσικούς Επιστήμονες τής έποχής μας, ό Αλβέρτος Αϊνστάιν, σέ μερικές φιλοσοφικές του σκέψεις βρισκόταν κάτω άπό τήν Επίδραση τής ίδεαλιστικής φιλοσοφίας, στόν Επιστημονικό δμως τομέα εγινε ό δημιουργός τής υλιστικής, σύμφωνα μέ τό αληθινό της περιεχόμενο, θεωρίας τής σχετικότητας. Καί ενας άλλος διάσημος φυσικός, δ Μάξ Πλάνκ, θεμελιωτής τής σύγχρονης φυσικής τών κβάντα, δέν άποκαλούσε τόν έαυτό του υλιστή. Στά εργα του δμως γιά τή φυσική, καί στίς φιλοσοφικές του απόψεις, υποστήριζε τήν Ιδέα μιας «υγιούς κοσμοοεο'ιρησης» αναγνωρίζοντας δτι ή ύπαρξη τής φύσης δέν Εξαρτάται από τή συνείδηση τοϋ ανθρώπου. *0 Μάξ Πλάνκ μαχόταν κατά τού φιλοσοφικού ιδεαλισμού καί ουσιαστικά ήταν υλιστής. Ή Επίδραση δμως τού ιδεαλισμού συχνά Εκδηλώνεται αρνητικά στήν Ερμηνεία τού Επιστημονικού υλικού από τούς Επιστήμονες. Αύτό σημαίνει δτι ό αυθόρμητος υλισμός είναι ανεπαρκής αμυνα κατά τού ιδεαλισμού. Μόνο ή συνειδητή παραδοχή τής φιλοσοφίας τού διαλεκτικού υλισμού προστατεύει σίγουρα τούς επιστήμονες από Ιδεαλιστικά λάθη. Ό υλισμός είναι πρωτοπόρα φιλοσοφία. Ή διαφορά τού φιλοσοφικού υλισμού από τόν αυθόρμητο, τόν απλοϊκό υλισμό, συνίσταται στό δτι δ φιλοσοφικός υλισμός θεμελιώνει Επιστημονικά, Επεξεργάζεται καί Εφαρμόζει μέ συνέπεια τίς υλιστικές θέσεις, ξεκινώντας άπό τά δεδομένα τής πρωτοπόρας Επιστήμης καί τής κοινωνικής πρακτικής. Ή υλιστική φιλοσοφία είναι σίγουρο δπλο πού προστατεύει τόν άνθρωπο άπό τήν όλέθρια Επίδραση τής πνευματικής αντίδρασης. Τού χρησιμεύει σάν καθοδήγηση στή ζωή, ύποδείχνοντάς του τό σωστό δρόμο γιά νά λύνει τά ζητήματα τής κοσμοθεωρίας πού τόν απασχολούν. Γιά χιλιετηρίδες ή Εκκλησία καλλιεργούσε στόν άνθρωπο 15

19 τήν περιφρόνηση στήν επίγεια ζωή καί τόν τρόμο απέναντι ατό θεό. Δίδασκε ατούς άνορώπους, καί πρώτα - πρώτα στίς καταπιεζόμενες μάζες τής ανθρωπότητας, δτι ή μοίρα τους είναι μόνο νά μοχθούν καί νά προσεύχονται, δτι ή ευτυχία είναι απρόσιτη σ αυτή τήν «κοιλάδα τών δακρύων» καί δτι μπορεΐ νά επιτευχθεί μόνο στή «μέλλουσα ζωή» μέ τήν υποταγή καί τήν ταπεινοσΰνη. Ή έκκλησία απειλούσε μέ τήν τιμωρία τών θεών καί μέ τά βασανιστήρια τής κόλασης ό ποιον Οά τολμούσε νά έξεγερθεί κατά τής κυριαρχίας τών έν.- μεταλλευτών, πού τάχα εχει έγκαοιδρυοεϊ από τό θεό. Ή μεγάλη ιστορική υπηρεσία τής υλιστικής φιλοσοφίας συνίσταται στό γεγονός ότι βοηθάει τόν άνθρωπο νά ιιπαλλαγεί από τή δεισιδαιμονία. Από τήν αρχαιότητα ακόμα ή υλιστική φιλοσοφία καταπολεμούσε τό φόβο τού θανάτου, τό φόβο μπροστά στούς θεούς καί στίς άλλες υπερφυσικές δυνάμεις. Μήν έλπίζετε στή μεταθανάτια ζωή, αλλά νά έκτιμάτε τήν έπίγεια ζωή καί νά προσπαθείτε νά τήν καλυτερεύετε, νά τί διδάσκει στούς ανθρώπους ή υλιστική φιλοσοφία. Ό υλισμός ανέβασε, γιά πρώτη φορά, ψηλά τήν αξιοπρέπεια καί τό λογικό τον ανθρώπου, διακήρυξε δτι ό άνθρωπος δέν είναι σκουλήκι πού σέρνεται στό χώμα, αλλά τό ανώτερο δημιούργημα τής φύσης, πού μπορεΐ νά γίνει κυρίαρχος καί ρυθμιστής τών δυνάμεών της. Ό υλισμός καλλιεργεί τή βαθύτερη πίστη στή δύναμη τής γνώσης, στό λογικό τού ανθρώπου, στήν ικανότητά του νά ανακαλύπτει τά μυστικά τού γύρω μας κόσμοι1, στήν ικανότητα τοΰ ανθρώπου νά δημιουργήσει ενα λογικό καί δίκαιο κοινωνικό σύστημα. Οί κήρυκες τού ιδεαλισμού συκοφαντούν συχνά τόν υλισμό, παριστάνοντάς τον σάν μιά «ζοφερή καί καταθλιπτική κοσμοθεωρία πού μοιάζει μέ έφιάλτη» (Ού. Τζέιμς). Στήν πραγματικότητα, ακριβώς ή ίδεαλιστική φιλοσοφία, καί Ι διαίτερα ή σημερινή, περιβάλλεται μέ ζοφερές αποχρώσεις. 'Όχι ό υλισμός, αλλά ό ιδεαλισμός άρνεϊται συχνά τή γνωστική Ικανότητα τού λογικού καί διακηρύσσει τή δυσπιστία στήν έπιστήμη. "Οχι ό υλισμός, αλλά ό ιδεαλισμός, μέ μερικούς έκπροσώπους του, φθάνει στό σημείο νά ΰμνεϊ τή λατρεία τού θανάτου. Οχι ό υλισμός, αλλά ό ιδεαλισμός εγινε πολλές φορές ή ιδεολογική βάση γιά τά πιό σιχαμερά γεν- Ηί

20 νήματα τοϋ άντιανθρωπισμού: τίς ρατσιστικές θεωρίες καί ιό φασιστικό σκοταδισμό. Ό φιλοσοφικός Ιδεαλισμός δέ θέλει νά παραδεχτεί τήν πραγματική ύπαρξη τοϋ γύρω μας ύλικοϋ κόσμου, τόν άρνεΐται, τόν χαρακτηρίζει μή πραγματικό καί παρουσιάζει στή θέση του ίναν έπινοημένο, μή υλικό κόσμο. Ό υλισμός, αντίθετα, δίνει μιά αληθινή εικόνα τοϋ κόσμου χωρίς καμιάν υπερβατική προσθήκη μέ τή μορφή πνευμάτων, Οεοΰ πού δημιούργησε τόν κόσμο κτλ. Οί υλιστές δέν περιμένουν βοήθεια άπό υπερφυσικές δυνάμεις, πιστεύουν στόν άνθρωπο, στήν Ικανότητά του νά μετασχηματίζει τόν κόσμο μέ τά ίδια του τά χέρια καί νά τόν κάνει αντάξιό του. Ό υλισμός, στήν πιό βαθειά του ουσία, είναι αισιόδοξη, ζωογόνα, φωτεινή κοσμοθεωρία, δέν εχει καμιά σχέση μέ τήν απαισιοδοξία καί τόν «παγκόσμιο πόνο». Γι αυτό δ υλισμός είναι συνήθως ή κοσμοθεωρία τών πρωτοπόρων κοινωνικών όμάδων καί τάξεων. Οί όπαδοί του είναι άνθρωποι πού αφο- 6α άτενίζουν μπροστά καί δέ βασανίζονται άπό αμφιβολίες γιά τήν όρθότητα τής υπόθεσής τους. Οί κήρυκες τοϋ ιδεαλισμού συκοφαντούσαν πάντα καί συκοφαντούν τόν υλισμό, μέ τόν Ισχυρισμό δτι, δήθεν, οί ήθικές άξιες καί τά άνώτερα ιδανικά είναι ξένα στούς υλιστές καί άνήκουν μόνο στούς όπαδούς τού φιλοσοφικού ιδεαλισμού. Στήν πραγματικότητα δ διαλεκτικός καί Ιστορικός υλισμός τού Μάρξ καί τοϋ Ένγκελς δχι μόνο δέν άρνείται, αλλά, αντίθετα, έκτιμάει πολύ τίς πρωτοπόρες ιδέες, τίς ήθικές αρχές καί τά άνώτερα Ιδανικά. Πιστεύει δτι δ άποτελεσματικός άγώνας γιά τήν πρόοδο, γιά ενα πρωτοπόρο κοινωνικό σύστημα, είναι αδύνατος χωρίς μεγάλες Ιδέες, πού νά έμπνέουν τούς ανθρώπους γιά άγώνα, γιά δημιουργία καί γιά κατορθώματα. Ό άγώνας τής έργατικής τάξης, δ άγώνας τών κομμουνιστών, διαψεύδει πειστικά τό ανόητο έπινόημα τών Ιδεαλιστών, πού Ισχυρίζονται δτι οί υλιστές άδιαφορούν γιά τά Ιδανικά. Αυτός δ άγώνας διεξάγεται γιά τό πιό άνώτερο καί ευγενικό ιδανικό πού γνώρισε ή άνθρωπότητα, γιά τόν κομμουνισμό, καί γι αυτό γεννάει δπειρο πλήθος άπό γενναίους μαχητές, βαθειά άφοσιωμένους στό άνώτερο κομμουνιστικό Ιδανικό. 2 17

21 Ό διαλεκτικός καί Ιστορικός υλισμός είναι η άνώτερη βαϋμίδα άνάπτυξης τής φιλοσοφικής σκέψης. Ό σημερινός υλισμός είναι ό διαλεκτικός καί Ιστορικός υλισμός, πού δημιούργησαν δ Μάρξ καί δ Ένγκελς. Ό υλισμός αυτός δέ γεννήοηκε άπό τό μηδέν. Ή φιλοσοφία τοϋ Μάρξ καί τοϋ Ένγκελς ήταν ά- ποτέλεσμα μακρόχρονης άνάπτυξης τής φιλοσοφικής σκέψης. Ό υλισμός έμφανίστηκε πριν άπό δυόμισυ περίπου χιλιάδες χρόνια στήν Κίνα, στήν Ινδία καί στήν Ελλάδα. Ή υλιστική φιλοσοφική σκέψη σ αυτές τίς χώρες συνδεόταν στενά μέ τήν καθημερινή έμπειρία τών ανθρώπων καί μέ τίς στοιχειώδεις γνώσεις τους γιά τή φύση. Επειδή δμως τότε ή έπιστήμη μόλις γεννιόταν, οί άντιλήψεις τών αρχαίων υλιστών φιλοσόφων γιά τόν κόσμο, μ δλο πού περιείχαν πολλές μεγαλοφυείς εικασίες, δέν είχαν σταθερή έπιστημονική 6άση καί ήταν άκόμα πολύ απλοϊκές. Πολύ πιό ώριμος ήταν δ υλισμός πού άναπτύχοηκε στό 17ο - 18ο αιώνα. Οί επιτυχίες τής φυσιογνωσίας καί της τεχνικής έσπρωξαν πρός τά έμπρός τή φιλοσοφική σκέψη. Εκείνο τόν καιρό ή υλιστική φιλοσοφία ΟοηΟοΰσε τή μελέτη της φύσης. Έ τσι, π.χ., ή διδασκαλία τοϋ αγγλου υλιστή Φ. Βάκωνα, στίς άρχές τοϋ 17ου αιώνα, γιά τήν έμπειρική προέλευση τής γνώσης καί ή αποι)>ή του δτι ή γνώση είναι δύναμη, ήταν ισχυρό κίνητρο γιά τήν άνάπτυξη τών φυσικών έπιστημών. Στό 17ο-18ο αιώνα εφτασαν σέ μεγάλο 6α0μό τελειότητας τά μαθηματικά καί ή μηχανική τών γήινων καί ουράνιων σωμάτων. Αύτό εβαλε τή σφραγίδα του στίς ς:ιλοσοφικές γενικεύσεις τών υλιστών τής έποχής έκείνης, καθώς καί στόν τρόπο πού έρμήνευαν τήν ύλη καί τήν κίνηση. Τεράστιο ρόλο στήν άνάπτυξη τής νέας μορφής τοϋ υλισμού έπαιξαν ή φυσική τού γάλλου φιλοσόφου Ρ. Ντεκάρτ (Καρτέσιου) πού ήταν υλιστής στή διδασκαλία γιά τή φύση, ή μηχανιστική διδασκαλία γιά τόν άνθρωπο τοϋ αγγλου υλιστή Τ. Χόμπς (17ος αιώνας) καί, Ιδιαίτερα, ή μηχανική τού αγγλου Ιπιστήμονα Νεύτονα. Οί υλιστές φιλόσοφοι έξέταζαν δλα τά φαινόμενα τής φύσης καί τής κοινωνικής ζωής μέ δάση τή μηχανική καί έλπίζανε νά τά έξηγήσουν μέ τή 6οή- 18

22 Οεια τών νόμων της. Γι αυτό ό υλισμός τους όνομάστηκε μηχανιστικός υλισμός. Στό 18ο αιώνα έκπρόσωποι τοΰ μηχανιστικού υλισμού στήν Αγγλία ήταν ό Ντ. Τόλαντ καί ό Ντ. Πρίσλεί) καί στή Γαλλία ό Ζ. Λαμετρύ, δ II. Χόλμπαχ, δ Κ. 'Ελβέτιους καί ό Ντ. Ντιντερώ. Ή θετική πλευρά τοΰ ύλισμοΰ τοΰ 17ου - 18ου αιώνα ήταν ό στενός του δεσμός μέ τίς φυσικές έπιστήμες. Ταυτόχρονα δμως είχε καί αδυναμίες. Ό Ένγκελς αναφέρει τρεις βασικές ελλείψεις αυτού τοΰ ύλισμοΰ. Πρώτη είναι ό μηχανιστικός του χαρακτήρας. Ή μηχανική, πού ήταν γιά τούς υλιστές φιλοσόφους έκείνης τής έποχής υποδειγματική επιστήμη, περιόριζε τόν δρίζοντά τους. Προσπαθούσαν νά ανάγουν δλες τίς λειτουργίες καί τίς μορφές τής κίνησης στή μηχανική κίνηση. Δέν καταλάβαιναν τίς ιδιομορφίες τής ένόργανης φύσης καί τά ιδιόμορφα γνωρίσματα καί τούς νόμους τής κοινωνικής ζωής. Δεύτερη ελλειψη αυτών τών υλιστών ήταν ή ανικανότητά τους νά καταλάβουν καί νά έρμηνεύσουν τήν ανάπτυξη τής φύσης, ακόμα καί δταν διαπίστωσαν φαινόμενα ανάπτυξης. Οί υλιστές τοΰ 17ου - 18ου αιώνα θεωρούσαν τή φύση γενικά σάν αμετάβλητη, πού πραγματοποιεί αιώνια τόν ίδιο κύκλο. Αυτή ή άποψη γιά τή φύση δνομάζεται μεταφυσική. Ό μηχανιστικός υλισμός λοιπόν ήταν μεταφυσικός. Τέλος, οί υλιστές αυτής τής περιόδου, καθώς καί γενικά δλοι οί υλιστές πριν από τόν Μάρξ, δέν μπορούσαν νά έπεκτείνουν τόν υλισμό καί στήν έρμηνεία τής κοινωνικής ζωής. Δέν εβλεπαν τήν υλική βάση τής κοινωνικής ζωής καί δίδασκαν δτι τό πέρασμα τής κοινωνίας από λιγότερο τέλειες σέ πιό τέλειες μορφές όφείλεται στήν πρόοδο τών γνώσεων, στήν αλλαγή τών αντιλήψεων καί τών ιδεών πού κυριαρχούν στήν κοινωνία. Αυτή δμως ή έρμηνεία είναι ίδεαλιστική. Εκτός άπό αυτό οί υλιστές, πριν από τόν Μάρξ, δέν καταλάβαιναν τή σημασία τής πρακτικής, κριτικής καί έπαναστατικής δράσης τών τάξεων, τών μαζών, στήν αλλαγή τής πραγματικότητας, στήν αλλαγή τής κοινωνικής ζωής. Διακήρυσσαν τήν ανάγκη νά άντικατασταοεΐ τό ξεπερασμένο κοινωνικό καθεστώς, ταυτόχρονα δμως άρνοΰνταν τήν πάλη τών 19

23 μαζών γιά τό νέο καθεστώς, τή φοβόνταν. Έ τσι εκδηλωνόταν ή αστική τους ταξική στενότητα. "Ενα βήμα πρός τά έμπρός στήν ανάπτυξη της υλιστικής φιλοσοφίας έκαναν δ γερμανός φιλόσοφος τοΰ πρώτου μισοΰ τοΰ 19ου αιώνα Λ. Φόΰερμπαχ καί Ιδιαίτερα ο'ι ρώσοι έπαναστάτες δημοκράτες: Α. Χέρτσεν, Β. Μπελίνσκι, Ν. Τσερνισέφσκι, Ν. Ντομπρολιοΰμποφ. Ό Φόϋερμπαχ &ς Ενα βαθμό ξεπέρασε τή μηχανιστική στενότητα τών υλιστών τοΰ 18ου αιώνα, διατήρησε δμως τίς άλλες τους άδυναμίες. Γι αυτό ή φιλοσοφία του ήταν άποσπασμένη από τήν κοινωνική καί πολιτική πρακτική. Μεγάλο έπίτευγμα τών ρώσων υλιστών ήταν τό γεγονός δτι προσπαθούσαν νά συνδυάσουν τήν υλιστική έρμηνεία τής φύσης μέ τή διαλεκτική. Εκτός άπό αυτό, έπειδή ήταν ίδεολόγοι τής ρωσικής έπαναστατική; αγροτιάς, οί ρώσοι υλιστές Εβλεπαν τή φιλοσοφία σάν διδασκαλία δχι μόνο γι αυτό πού υπάρχει, αλλά καί γιά τό πώς αυτό πού υπάρχει μπορεΐ νά μετασχηματιστεί, νά μετατραπεΐ σέ άγαοό τοΰ λαοΰ. Καινούρια, άνώτερη βαθμίδα στήν ανάπτυξη τοΰ ΰλισμοΰ ήταν ό διαλεκτικός καί ιστορικός υλισμός πού δημιούργησαν 6 Μάρξ καί ό Ένγκελς, οί μεγάλοι δάσκαλοι καί ήγέτες τής πιό πρωτοπόρας καί έπαναστατικής τάξης τής σημερινής κοινωνίας τοΰ προλεταριάτου. Ό Μάρξ καί 6 Ένγκελς πραγματοποίησαν πραγματική έπαναστατική άνατροπή στή φιλοσοφία. Στηριζόμενοι στό σύνολο τών κοινωνικών καί έπιστημονικών γνώσεων τής έποχής τους, καί άφοΰ άφομοίωσαν καί έπεξεργάστηκαν δημιουργικά δ,τι πολύτιμο είχε καιακτήσει ή προηγούμενη ανάπτυξη τής φιλοσοφικής σκέψης, ό Μάρξ καί 6 Ένγκελς δημιούργησαν μιά νέα μορφή ΰλισμοΰ, απαλλαγμένη άπό τίς άδυναμίες τής προηγούμενης υλιστικής φιλοσοφίας, τό διαλεκτικό καί Ιστορικό υλ ισ μ ό. Στή μαρξιστική φιλοσοφική διδασκαλία δ υλισμός άποτελεΐ δργανική ένότητα μέ τή διαλεκτική. Στήν έπεξεργασία τής διαλεκτικής, ό Μάρξ καί ό Ένγκελς ξεκίνησαν άπό τήν πλουσιότατη κληρονομιά τής κοινωνικής σκέψης, καθώς καί άπό τίς κατακτήσεις τής γερμανικής φιλοσοφίας, καί Ιδιαίτερα άπό τήν Ιδεαλιστική διαλεκτική τοΰ Χέγκελ. 20

24 Ό Μάρξ καί ό Ένγκελς στηρίχθηκαν, έπίσης, στό ανώτερο έπίπεδο τής έπιστήμης, στίς νέες ανακαλύψεις τών φυσικών έπιστημών, πού άνάμεσα σ αυτές Ιδιαίτερη σημασία είχαν δ νόμος τής διατήρησης καί τής μετατροπής τής ένέργειας, ή ανακάλυψη τοΰ κυττάρου καί ή θεωρία τής καταγωγής τών ειδών τοΰ Κ. Δαρβίνου. 01 έπιτυχίες τών φυσικών έπιστημών ίδοσαν γερό έπιστημονικό θεμέλιο γιά τήν ιδέα τής ανάπτυξης καί τήν Ιδέα τής ένότητας καί τής γενικής αλληλεπίδρασης τών φυσικών φαινομένων. Στή θέση τής μονόπλευρης μηχανιστικής αντίληψης γιά τή φύση καί τόν άνθρωπο, δ Μάρξ καί δ Ένγκελς διατύπωσαν τή διδασκαλία γιά τήν ανάπτυξη, πού περιλαμβάνει δλους τούς τομείς τής πραγματικότητας καί ταυτόχρονα παίρνει ΰπόψη τίς Ιδιομορφίες κάθε ξεχωριστού τομέα: τής ανόργανης φύσης, τοΰ δργανικοΰ κόσμου, τής κοινωνικής ζωής καί τής συνείδησης τών ανθρώπων. Ό Μάρξ καί δ Ένγκελς έπεκτείνανε γιά πρώτη φορά τόν υλισμό στήν έρμηνεία τής κοινωνικής ζωής καί ανακάλυψαν τίς υλικές κινητήριες δυνάμεις καί τούς νόμους τής κοινωνικής ανάπτυξης, μετατρέποντας ετσι τήν Ιστορία τής κοινωνίας σέ έπιστήμη. Τέλος, οί θεμελιωτές τοΰ μαρξισμού μετάτρεψαν τήν υλιστική φιλοσοφική διδασκαλία άπό άφηρημένη θεωρία σέ αποτελεσματικό μέσο γιά τό μετασχηματισμό τής κοινωνίας, σέ Ιδεολογικό δπλο τής έργατικής τάξης στόν αγώνα της γιά τό σοσιαλισμό καί τόν κομμουνισμό. Ή φιλοσοφική διδασκαλία πού δημιούργησαν ό Μάρξ καί ό Ένγκελς αναγνωρίστηκε ευρύτατα από τούς έργαζόμενους δλων τών χωρών τοΰ κόσμου. Είναι ή πραγματική φιλοσοφία τών μαζών. 3. Τί είναι ή Ολη στή φιλοσοφική της έννοια; Στό μαρξιστικό φιλοσοφικό υλισμό ή έννοια «ΰλη» χρησιμοποιείται μέ τήν πιό πλατεία σημασία της, γιά νά υποδηλώσει δ,τι υπάρχει Αντικειμενικά, δηλ. ανεξάρτητα από τή συνείδηση, καί άντανακλάται στά αισθήματα τοΰ ανθρώπου. <"Τ- 21

25 λη είναι ή άντικειμενική πραγματικότητα, πού μάς δίνεται μέ τίς αισθήσεις μας» (Λένιν). Είναι πολύ σπουδαίο νά αφομοιώσει κανείς αυτή τήν πλατειά σημασία τής έννοιας τής ίλης. Οί έκπρόσωποι του παλιού, προμαρξιστικοΰ υλισμού, στίς περισσότερες περιπτώσεις θεωρούσαν σάν υλη τά φυσικά σώματα καί τά απειροελάχιστα μόρια ατομα ή σωματίδια πού τά άποτελοϋν. Έτσι, σύμφωνα μέ τή διδασκαλία τών αρχαίων έλλήνων υλιστών Δημόκριτου καί Επίκουρου, υπάρχουν μόνο ατομα καί κενό, πού μέσα σ αυτό βρίσκονται τά ατομα. Από τούς συνδυασμούς τών ατόμων σχηματίζονται τά διάφορα σώματα. Ή φυσική έπαλήθευσε αργότερα τή μεγαλοφυή εικασία τών υλιστών τής αρχαιότητας γιά τήν ατομική δομή τής ύλης. Εννοώντας δμως μέ τήν έννοια νλη μόνο τά άτομα, πού σχηματίζουν τά σώματα, οί άρχαίοι υλιστές έκαναν μιά απλοποίηση καί ετσι φτώχαιναν τό γύρω μας κόσμο. Ή ίδια περίπου αντίληψη γιά τήν ΰλη άναγεννήθηκε στούς νέους χρόνους καί διατηρήθηκε στήν έπιστήμη ώς τό τέλος τοϋ 19ου αιώνα. Ό μαρξιστικός φιλοσοφικός υλισμός θεωρεί σάν ΰ?.η τήν αντικειμενική πραγματικότητα μέ δλες τίς πολύμορφές της έκδηλώσεις. "Τλη δέν είναι μόνο τά απειροελάχιστα μόρια πού σχηματίζουν δλα τά σώματα. Είναι τό αναρίθμητο πλήθος τών κόσμων τού άπειρου σύμπαντος, τά αεριώδη καί κονιορτώδη νεφελώματα πού βρίσκονται στό διάστημα, τό ήλιακό μας σύστημα μέ τούς πλανήτες καί τόν 'Ήλιο, ή Γή μέ δλα δσα υπάρχουν σ αυτήν. "Τλη είναι καί ή ακτινοβολία, τά φυσικά πεδία, πού μεταδίδουν ένέργεια άπό ορισμένα σώματα καί μόρια σέ άλλα καί τά συνδέουν: τά ήλεκτρομαγνητικά, τά πυρηνικά πεδία καί τά πεδία τής έλξης. 'Τλικό είναι δ,τι υπάρχει εξω άπό τή συνείδηση καί άνεξάρτητα άπό αυτήν. "Ολες οί έπιστήμες, πού μελετάνε τήν άντικειμενική πραγματικότητα, μελετάνε τήν ΰλη, τίς διάφορες ιδιότητες καί καταστάσεις της. 01 φυσικές έπιστήμες μελετάνε τή φυσική κατάσταση τής ΰλης. Ή σύγχρονη φυσική ανακάλυψε δτι τό άτομο είναι σύνθετη μορφή καί γενικά δέν είναι απλό, άδιαίρετο, αμετάβλητο σωματίδιο, δπως πίστευαν οί άρχαίοι άτομικοί. Οί έπι- 22

26 στήμονες διαπίστωσαν δτι τά άτομα όρισμένων στοιχείων μπορούν νά μετατραποϋν σέ ατομα άλλων στοιχείων υστέρα από τούς μετασχηματισμούς πού συντελοϋνται στούς πυρήνες τών ατόμων. Ετσι, π.χ., τά άτομα τοΰ ουρανίου στόν ατομικό αντιδραστήρα μετατρέπονται σέ άτομα πλουτονίου. Στίς αρχές τοΰ 20οΰ αιώνα ανακαλύφθηκαν νέα φυσικά φαινόμενα (ή ραδιενέργεια, οί ακτίνες ΡαΙντγκεν κ. α.), υποδείχτηκε ή διαιρετότητα καί ή εξαιρετικά σύνθετη δομή τοΰ ατόμου, Εμφανίστηκαν νέες θεωρίες γιά τή δομή τής ίλης καί άρχισε ή κατάρρευση τών παλιών κλασικών έννοιών στή φυσική. Στηριζόμενοι στό γεγονός δτι τό άτομο δέν πρέπει πιά νά θεωρείται σάν αμετάβλητο καί αδιαίρετο σωματίδιο τής ίλης, πολλοί ιδεαλιστές φιλόσοφοι καί φυσικοί, επηρεασμένοι από τίς ίδεαλιστικές πλάνες, έβγαλαν τό συμπέρασμα δτι «ή ΰλη έξαφανίστηκε». Οί Ισχυρισμοί αύτοί ήταν βαοειά λαθεμένοι. Ό μαρξιστικός φιλοσοφικός υλισμός ποτέ δέ συνδέθηκε μέ όποιεσδήποτε μονόπλευρες απόψεις γιά τή δομή τής ΰλης, ποτέ δέν άνήγαγε τήν ΰλη σέ όποιοδήποτε αμετάβλητο «πλίνοινο κοσμοοικοδόμημα». Μέ τή λέξη ΰλη έννοοΰσε πάντα μόνο Ινα πράγμα: τήν αντικειμενική πραγματικότητα πού υπάρχει εξω από τήν ανθρώπινη συνείδηση καί αντανακλάται άπό αυτήν. Ό υλισμός είναι αντίθετος πρός τόν ιδεαλισμό μέ τή λύση πού δίνει στό πρόβλημα γιά τήν π η- γ ή τής γνώσης, γιά τίς σχέσεις τής συνείδησης καί τοΰ έξωτερικοΰ κόσμου. Ό υλισμός υποστηρίζει δτι δ κόσμος υ πάρχει αντικειμενικά καί ή συνείδηση είναι αντανάκλαση τοΰ κόσμου. Ή φιλοσοφική έννοια τής ΰλης χρησιμοποιείται γιά νά υποδηλώνει δλο τόν αντικειμενικό κόσμο. 'Όσο γιά τή φυσική δομή τοΰ κόσμου καί τίς ίδιότητές του, αυτά τά προβλήματα τά μελετάει ή φυσική. Μέ τήν ανάπτυξη τής φυσικής έπιστήμης αλλάζουν καί οί αντιλήψεις γιά τή δομή τής ΰλης, δσο δμως κι αν αλλάζουν, δέν μποροΰν νά κλονίσουν τή θέση τοΰ φιλοσοφικοΰ ΰλισμοΰ, δτι ό κόσμος υπάρχει αντικειμενικά καί δτι ή φυσική, δπως καί πολλές άλλες έπιστήμες, μελετάει αυτό τόν αντικειμενικό κόσμο, τόν κόσμο τής ΰλης. «Γιατί μοναδική "Ιδιότητα τής ΰλης, πού αναγνωρίζει δ φιλοσοφικός υλισμός, είναι ή ιδιότητα δτι ίλη είναι ή αντικειμενική πραγματι- 23

27 κ ό τ η τ α πού υπάρχει εξω άπό τή συνείδησή μας»* Ε γραφε ό Λένιν. Αυτή ή άντίληψη γιά τήν ΰλη είναι ή μοναδικά σωοτή. Περιλαμβάνει δλη τήν πολυμορφία τοΰ ΰλικοΰ κόσμου, χωρίς νά τήν ανάγει σέ μιά όποιαδήποτε μορφή ΰλης. Εκείνος πού άφομοιώνει τή μαρξιστική έννοια τής ΰλης, δέν κινδυνεύει νά παρασυροεΐ άπό τούς ισχυρισμούς τών ιδεαλιστών φιλοσόφων, δτι τάχα οί νέες ανακαλύψεις τής φυσικής άπόδειξαν τήν έξαφάνιση της υλης. Ή ΰλη δέν δημιουργεϊται καί δέν έκμηδενίζεται. Μεταβάλλεται αιώνια, οΰτε ενα σωματίδιό της δμως δέν μπορεΐ νά έκμηδενισοει σέ όποιεσδήποτε φυσικές, χημικές ή άλλες διαδικασίες. Ή έπιστήμη εδοσε καί δίνει πλήθος αποδείξεις αυτής τής θέσης τοΰ φιλοσοφικού υλισμού. "Ας πάρουμε να παράδειγμα. Ή σύγχρονη φυσική διαπίστωσε δτι κάτω άπό όρισμένες συνθήκες διάφορα σωματίδια ΰλης, δπως τό ποζιτρόνιο καί τό ήλεκτρόνιο, έξαφανίζονται γεννώντας κβάντα (ποσότητα) φωτός τά φωτόνια. Μερικοί φυσικοί όνόμασαν αυτό τό φαινόμενο «μηδενισμό τής ΰλης». Ή λέξη «μηδενισμός» σημαίνει πλήρη έξαφάνιση, μετατροπή σέ μηδέν. Οί Ιδεαλιστές φιλόσοφοι παρουσιάζουν τό παραπάνω φαινόμενο σάν νέα «άπόδειξη» γιά τήν έξαφάνιση τής ΰλης. Στήν πραγματικότητα καμιά έξαφάνιση τής ΰλης δέ γίνεται. Ή μετατροπή τοΰ ποζιτρονίου καί τοΰ ήλεκτρονίου σέ φωτόνια είναι πέρασμα τής ΰλης άπό μιά κατάσταση σέ άλλη, άπό ουσία σέ φως. Στή φύση συντελεΐται καί ή αντίθετη διαδικασία, ή μετατροπή τών φωτονίων σέ ποζιτρόνια καί ήλεκτρόνια, δηλ. τό πέρασμα τού φωτός σέ ουσία. Σ έ δλες αυτές τίς μετατροπές Ισχύει ό νόμος τής διατήρησης τής μάζας καί τής ένέργειας. Ό κόσμος άποτελεΐ Εναν πίνακα καθαρής πολυμορφίας: ανόργανη φύση καί όργανική, φυσικά φαινόμενα καί χημικές διαδικασίες, φαινόμενα τής ζωής στό φυτικό καί ζωικό κόσμο, κοινωνική ζωή. Οί φυσικές καί κοινωνικές έπιστήμες καί ή υλιστική φιλοσοφία ανακαλύπτουν μέσα σ αυτή τήν πολυμορφία τήν ένότητα, πού συνίσταται στό δτι δλες οί δπει- 24 Β. I. Λένιν «'Απαντα», τόμ. Μ, οελ. 247.

28 ça πολύμορφες διαδικασίες καί φαινόμενα, πού συντελοΰνται στόν κόσμο, είναι διάφορες καταστάσεις τής ΰλης, διάφορες ιδιότητες καί έκδηλώσεις της. «Ή πραγματική ένότητα τοϋ κόσμου συνίσταται στήν ύλικότητά του...»* λέει ό Έ ν γκελς. Ή ένότητα τοϋ κόσμου συνίσταται στό γεγονός δτι ή συνείδηση ανήκει στόν ίδιο γύρω μας υλικό κόσμο καί δχι σέ όποιοδήποτε αλλο υπερβατικό κόσμο. Ή συνείδηση είναι ιδιότητα τής όργανωμένης μέ είδικό τρόπο ΰλης. Ή πεποίθηση γιά τήν ΰλική ένότητα τοϋ κόσμου διαμορφώθηκε καί έδραιώθηκε στόν αγώνα κατά τής διδασκαλίας τής έκκλησίας, πού διαιρεί τόν κόσμο σέ έπίγειο καί έπουράνιο, σέ ένδοκοσμικό καί υπερβατικό, στόν αγώνα κατά τοϋ δυϊσμοϋ, πού χωρίζει τό πνεϋμα καί τό σώμα, τή συνείδηση καί τήν ΰλη, κατά τοϋ φιλοσοφικοΰ Ιδεαλισμού, πού νομίζει δτι ή ένότητα τοϋ κόσμου συνίσταται στό δτι δλος ό κόσμος είναι προϊόν τής συνείδησης, τοϋ πνεύματος. 4. Ot γενικές μορφές ύπαρξης τοϋ υλικού κόσμου. Ή αιώνια κίνηση στή φύση Ή φύση καί ή κοινωνία δέν γνωρίζουν απόλυτη ακινησία, ήρεμία, άμεταβλητότητα. Ό κόσμος άποτελεί μιά είκόνα αιώνιας κίνησης, αλλαγής. Ή κίνηση, ή αλλαγή, ή άνάπτυξη, είναι αιώνια καί αναπόσπαστη Ιδιότητα τής ΰλης. «Ή κίνηση είναι μορφή ΰπαρξης τής ΰλης, λέει ό Έ ν γκελς. Ποτέ καί πουθενά δέν υπήρξε καί δέν μπορεΐ νά υπάρξει ΰλη χωρίς κίνηση»**. Κάθε υλικό σώμα, κάθε σωματίδιο της υλικής ουσίας, τό μόριο, τό άτομο καί τά συστατικά του στοιχεία, είναι κινητά, μεταβλητά από τήν έσωτερική τους (ρύση. Ή κίνηση, στή φιλοσοφική της έννοια, δέν είναι μόνο ή * Φ. Ένγχίλς «A'jv. - Ντύρινγκ», 1957, οεχ. 40. Κ. Μάφξ καί Φ. Ένγχβλς «'Απαντα», τόμ. 20, 1961, σελ

29 άλλαγή τής θέσης τών αντικειμένων μέσα στό χώρο. Ή κίνηση, έννοούμενη σάν μορφή ύπαρξης τής υλης, περιλαμβάνει δλες τίς διαδικασίες καί δλες τίς αλλαγές πού συμβαίνουν στό σύμπαν. Ανάμεσα σ αυτές τίς αλλαγές Ιδιαίτερα μεγάλο ρόλο παίζουν οί διαδικασίες πού άποτελοΰν τήν ανάπτυξη τής ΰλης, τό πέρασμά της άπό όρισμένες καταστάσεις σέ άλλες, ανώτερες, μέ νέες Ιδιομορφίες καί ιδιότητες. Στόν κόσμο δέν υπάρχουν μιά γιά πάντα δοσμένα, στάσιμα πράγματα, άλλά υπάρχουν μεταβαλλόμενα πράγματα, διαδικασίες. Αυτό σημαίνει δτι πουθενά δέν υπάρχει απόλυτη ηρεμία, πού νά άποκλείει έντελώς τήν κίνηση. 'Τπάρχει μόνο σχετική ηρεμία. Όποιοδήποτε σώμα στή Γή μπορεΐ νά βρίσκεται σέ κατάσταση ηρεμίας μόνο σχετικά μέ ενα συγκεκριμένο σημείο τής γήινης έπιφάνειας. Καί αύτό τό σώμα δμως μετέχει στήν κίνηση τής Γής καί στήν κίνηση δλου τοΰ ηλιακού συστήματος. Εκτός άπό αύτό, βρίσκονται σέ κύηση τά μόρια καί τά άτομα πού τό άποτελοΰν, καί συντελοϋνται μέσα σ αύτό πολύπλοκες διαδικασίες. Έτσι, κάθε ήρεμία είναι σχετική, μόνο ή κίνηση είναι άπόλυτη, δέν γνωρίζει έξαιρέσεις. 01 μορφές χίνηοης τής ΰλης. Στήν πολυμορφία τής ΰλης αντιστοιχεί ή πολυμορφία τών μορφών τής κίνησής της. Ή άπλούστερη μορφή κίνησης τής ΰλ.ης είναι ή μηχανική μετατόπιση ένός σώματος μέσα στό χώρο. Πιό σύνθετη μορφή κίνησης είναι οί θερμικές διαδικασίες, ή άτακτη κίνηση τών μορίων πού άποτελοΰν τό φυσικό σώμα.-'η έπιστήμη διαπίστωσε δτι τό φώς, οί ήλεκτρομαγνητικές καί έσωπυρηνικές διαδικασίες είναι κι αύτά ιδιόμορφες καταστάσεις τής κίνησης τής ΰλης. Ή κίνηση τής ΰλης έκδηλώνεται καί στίς χημικές διαδικασίες πού έχουν σχέση μέ τή συνένωση καί τόν άποχωρισμό τών άτόμων καί τών μορίων. Ή ζωή τής όργανικής φύσης, οί φυσιολογικές λειτουργίες στά φυτά καί στά ζώα, ή έξέλιξη τών είδών, δλα αύτά είναι Ιδιόμορφη μορφή έκδήλωσης τής γενικής Ιδιότητας τής ΰλης τής κίνησης. Ιδιαίτερα σύνθετη μορφή κίνησης τής ΰλης παρατηροΰ- 26

30 με στήν κοινωνική ζωή τών ανθρώπων: στήν ανάπτυξη τής υλικής παραγωγής, στήν οικονομική ζωή κτλ. *Η έπιστήμη, από τό τέλος τοΰ 19ου αιώνα ανακάλυψε καί μελετάει μέ έπιτυχία πολλές νέες, άγνωστες ώς τότε, μορφές κίνησης τής ΰλης: τήν κίνηση τών έσωατομικών σωματιδίων γύρω από τόν πυρήνα, τίς σύνθετες διαδικασίες μετατροπής πού συντελοΰνται στόν πυρήνα τοΰ ατόμου κτλ. Δέν υπάρχει αμφιβολία δτι ή ανακάλυψη δλο καί νέων μορφών κίνησης τής ΰλης θά έξακολουθήσει καί στό μέλλον. 01 διάφορες μορφές κίνησης τής ΰλης υπάρχουν δχι αυτές καθ έαυτές, δχι απομονωμένες ή μιά από τήν άλλη, άλλά συνδέονται αμοιβαία καί μετατρέπονται ή μιά στήν αλλη. 01 θερμικές διαδικασίες, π.χ., μπορεΐ νά προκαλέσουν χημικές αλλαγές καί φαινόμενα φωτός. Οί χημικές διαδικασίες σέ δρισμένη βαθμίδα ανάπτυξης δδήγησαν στό σχηματισμό τών λευκωματούχων σωμάτων καί τών συνδεόμενων μ αυτά συστημάτων ζυμώσεων καί, πάνω σ αυτή τή βάση, στήν έμφάνιση τής ζωής, δηλ. στή βιολογική μορφή κίνησης τής ΰλης. Οί μορφές κίνησης τής ΰλης μπορούν νά περνοΰν ή μιά στήν άλλη, καί αυτό έκφράζεται, κυρίως, μέ τό θεμελιώδη νόμο τής φυσικής, τό νόμο τής μετατροπής καί διατήρησης τής ένέργειας. Στίς διάφορες βαθμίδες ανάπτυξης καί σύνθεσης τής ΰ λης αντιστοιχούν διάφορες μορφές κίνησης. Οί κατώτερες, οί πιό απλές μορφές κίνησης τής ΰλης, συνδέονται μέ τίς ανώτερες, τίς πιό σύνθετες μορφές κίνησης, μετέχουν σ αυτές. Ωστόσο, ανάμεσα στίς διάφορες μορφές κίνησης υπάρχει καί ποιοτική διαφορά, οί ανώτερες μορφές κίνησης δέν ανάγονται στίς κατώτερες. Έτσι, π.χ., στίς φυσιολογικές λειτουργίες υπάρχει καί ή μηχανική κίνηση ή μετατόπιση μέσα στό χώρο τών στοιχείων, πού μετέχουν σ αυτές τίς λειτουργίες. Οί φυσιολογικές λειτουργίες δμως δέν ανάγονται στή μηχανική μετατόπιση αυτών τών στοιχείων, δέν έξαντλούνται μ αυτήν. Οί παλιοί, πρίν άπό τό Μάρξ, όπαδοί τοΰ μηχανιστικού υλισμού πίστευαν δτι δλη ή ζωή τής φύσης καί τής ανθρώπινης κοινωνίας μπορεΐ νά άναχθεΐ σέ μηχανικές μετατοπίσεις τών σωματιδίων τής ΰλης καί τών σωμάτων μέσα στό χώρο. Ό μαρξιστικός φιλοσοφικός υλισμός μέ τήν πλατεία του άν- 2Τ

31 τίληψη γιά τήν κίνηση, πού τή θεωρεί σάν αλλαγή γενικά, ξεπερνάει τή στενή, απλοποιημένη έρμηνεία γιά τήν κίνηση τής ΰλης, πού χαρακτηρίζει τό μηχανιστικό υλισμό. Ό χώοος καί <3 χρόνος. Ή ΰλη δέν μπορεΐ νά κινείται άλλοιώς παρά μέσα στό χώρο καί στό χρόνο. "Ολα τά σώματα τής φύσης, καί δ δνθρωπος, δλες οί υλικές διαδικασίες πού συντελοϋνται στόν αντικειμενικό κόσμο, κατέχουν θέση μέσα στό χώρο. Βρίιτκονται κοντά ή μακριά τό να άπό τό αλλο. Άνάμεσά τους υπάρχει κάποια άπόσταση. Τό σώμα πού κινείται διανύει Ινα συγκεκριμένο δρόμο. Μέ δλα αυτά έκφράζεται ή ιδιότητα τών υλικών πραγμάτων καί φαινομένων νά υπάρχουν μέσα στό χώρο. Ό χώρος είναι γενική μορφή ΰπαρξης τής ΰλης. Δέν υ πάρχει καί δέ μπορεΐ νά υπάρξει ΰλη εξω άπό τό χώρο. Καί άντίθετα, δέν υπάρχει χώρος χωρίς ΰλη. Ή διαφορά άνάμεσα στό χώρο ένός συγκεκριμένου σώματος καί στό χώρο δ- λου τοΰ ΰλικοΰ κόσμου συνίσταται στό δτι δ χώρος τοΰ συγκεκριμένου σώματος είναι περιορισμένος, πεπερασμένος, δηλ. Ιχει άρχή καί τέλος, ένώ δλος δ υλικός κόσμος είναι απεριόριστος, δπειρος. 01 άποστάσεις μέσα στό χώρο τοΰ σύμπαντος είναι τεράστιες καί καθόλου δέ μπορεΐ νά συγκριθοϋν μέ τίς συνηθισμένες γιά μάς άποστάσεις πάνω στή Γή. Τά σύγχρονα τηλεσκόπια μάς εδοσαν τή δυνατότητα νά άνακαλύψουμε άστρικά συστήματα, πού τό φώς τους γιά νά φτάσει ώς έμάς χρειάζεται δισεκατομμύρια χρόνια! Καί είναι γνωστό δτι μιά άκτίνα φωτός διανύει 300 χιλ. χιλιόμετρα τό δευτερόλεπτο. Καί αύΐά τά μεγέθη δμως δέν μπορούν νά μάς δόσουν πραγματική άντίληψη γιά τίς διαστάσεις τοϋ χώρου τοΰ σύμπαντος, γιατί κι αυτά είναι πεπερασμένα, ένώ τό σύμπαν είναι δπειρο. Τό δπειρο τοΰ σύμπαντος είναι άδύνατο νά τό φανταοθούμε, μποροΰμε μόνο νά τό έκφράσουμε μέ μορφή έπιστημονικής Εννοιας. Ή ΰπαρξη τών φυσικών σωμάτων καί τοϋ ίδιου τοϋ άνθρωπον διαρκεΐ άπό λεπτό σέ λεπτό, άπό ώρα σέ ώρα, άπό 24ωρο σέ 24ωρο κτλ. "Ολα στόν κόσμο άλλάζουν. Κάθε πράγ 28

32 μα, κάθε φαινόμενο τής φύσης Εχει τό παρελθόν, τό παρόν καί τό μέλλον του. Αυτό είναι ό χρόνος. Ό χρόνος, δπως καί 6 χώρος, είναι γενική μορφή ύπαρξης τής ΰλης. Κάθε ξεχωριστό πράγμα, κάθε φαινόμενο καί δ υλικός κόσμος στά σύνολό του, υπάρχουν μέσα στό χρόνο. Υπάρχει δμως διαφορά μεταξύ τής χρονικής διάρκειας τής ΰπαρξης κάθε ξεχωριστού αντικειμένου καί δλης τής φύσης γενικά. Αυτή ή διαφορά συνίσταται στό δτι ή ΰπαρξη τοΰ ξεχωριστού πράγματος είναι περιορισμένη χρονικά, Ενώ ή φύση σά σύνολο υπάρχει αιωνια. Κάθε ξεχωριστό πράγμα έμφανίζεται, παθαίνει αλλαγές, καί τελικά παύει νά υπάρχει. Ή φύση δμως ποτέ δέν είχε άρχή καί ποτέ δέ θά Εχει τέλος. Κάθε ξεχωριστό πράγμα είναι παροδικό, άπό τίς σχέσεις δμως τών πεπερασμένων πραγμάτων άποτελεΐται ή αιώνια, πού δέν γνωρίζει οΰτε αρχή οΰτε τέλος, φύση. Ή φαντασία μας μένει κατάπληκτη από τούς άριθμούς σχετικά μέ τήν ήλικία τής Γής καί τήν ανάπτυξη τής ζωής πάνω σ αυτήν. Ό άνθρωπος, μέ τή σημερινή του μορφή, Εμφανίστηκε Εδώ καί χιλ. χρόνια. Περίπου πριν άπό Ενα Εκατομμύριο χρόνια Εμφανίστηκαν οί μεταβατικές μορφές άπό τόν πίθηκο στόν &νθρωπο. Εδώ καί περισσότερο από ενα δισεκατομμύριο χρόνια Εμφανίστηκαν στήν Επιφάνεια τής Γής οί πρώτες, πρωτόγονες μορφές φυτικής καί ζωικής ζωής. Κάμποσα δισεκατομμύρια χρόνια πέρασαν άπό τότε πού σχηματίστηκε ή ίδια ή Γή. Πόσο τεράστια είναι τά χρονικά διαστήματα πού άφοροΰν τήν ιστορία τής Γής μας! Καί δμως, οΰτε αύτά, οΰτε ακόμα πολύ μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα, δέν μπορούν νά μάς δόσουν πραγματική άντίληψη γιά τήν αιωνιότητα τής φύσης, γιατί ή αίωνιότητά της σημαίνει ά πειρη ΰπαρξη στό χρόνο, σημαίνει δτι ή φύση υπήρχε πάντα καί θά υπάρχει πάντα. Ό χώρος καί δ χρόνος συνδέονται μεταξύ τους σάν μορφές ΰπαρξης τοΰ Αντικειμενικού κόσμου, συνδέονται άδιάρρηκτα μέ τήν κινούμενη ΰλη. Αύτό τόν άδιάρρηκτο δεσμό τόν άπόδειξε πειστικά μιά άπό τίς πιό σπουδαίες Επιστημονικές θεωρίες τής Εποχή; μας, ή θεωρία τής σχετικότητας τοΰ Αϊνστάιν. Ή θεωρία τής σχετικότητας άπόριψε τήν δποψη πού κυριαρχούσε πρίν στή φυσική, δτι τάχα δ χώρος είναι ανεξάρτητο άπό τήν ΰλη 2»

33 καί αμετάβλητο κενό δοχείο, πού μέσα του έχουν τοποθετηθεί από εξω τά υλικά σώματα, δτι ό χρόνος κυλάει πάντα όμοιόμορφα καί ή πορεία του δέν έξαρτάται άπό τήν κίνηση τής ΰλης. Ό χώρος καί δ χρόνος, έπειδή είναι γενικές μορφές ΰ- παρξης τής ΰλης, είναι απόλυτοι: τίποτα δέν μπορεΐ νά υπάρξει εξω από τό χώρο καί τό χρόνο. 'Ωστόσο οί Ιδιότητες τοΰ χώρου καί τοΰ χρόνου είναι μεταβλητές: οί σχέσεις χώρου καί χρόνου έξαρτώνται από τήν ταχύτητα κίνησης τής ΰλης. Οί Ιδιότητες τοΰ χώρου καί τοΰ χρόνου, στά διάφορα μέρη τοΰ σύμπαντος μεταβάλλονται ανάλογα μέ τήν κατανομή καί τήν κίνηση τών υλικών μαζών. Άπό αυτή τήν άποψη δ χώρος καί ό χρόνος είναι σχετικοί. Γιά κείνονς πού άρνοϋνται τήν άντικειμενική νπαοξη τον χώρον καί τον χρόνον. Ή καθημερινή, μακραίωνη πείρα τής ανθρωπότητας, καθώς καί τά δεδομένα τής έπιστήμης, αποδείχνουν δτι ό χώρος καί δ χρόνος υπάρχουν αντικειμενικά. 'Ωστόσο, πολυάριθμοι ιδεαλιστές φιλόσοφοι άρνοϋνται τήν άντικειμενικότητα τοΰ χώρου καί τοΰ χρόνου. Ό γερμανός ιδεαλιστής φιλόσοφος Κάντ ελεγε δτι αντικειμενικός χώρος καί χρόνος πού νά μήν έξαρτάται άπό τή συνείδηση δέν υπάρχει, δτι ό χώρος καί ό χρόνος είναι μόνο ανθρώπινοι τρόποι έποπτείας τών φαινομένων. Τό νά αντιλαμβανόμαστε δλα τά φαινόμενα τοποθετημένα στό χώρο καί άλληλοδιαδεχόμενα στό χρόνο είναι, τάχα, μιά Ιδιορρυθμία τής ανθρώπινης γνώσης. ναν δέν υπάρχει άνθρώπινη συνείδηση, δέ Οά υπάρχει χώρος καί χρόνος. Ή άποψη δτι δ χώρος καί ό χρόνος είναι ύποκειιιενικοί τρόποι έποπτείας τών φαινομένων, είναι διαδομένη καί στή σημερινή ίδεαλιστική φιλοσοφία. Αυτή ή έπινοημένη, Ιδεαλιστική αποι[ιη, βρίσκεται σέ κατάφωρη αντίθεση μέ τήν έπιπτήμη, τήν έμπειρία καί τήν πρακτική, πού τήν άνατρέπουν. Ό άνθρωπος, π.χ., πού πρέπει νά ταξιδέψει άπό τό Παρίσι στή Μόσχα, ξέρει δτι πρέπει νά διανύσει χιλιόμετρα καί αυτή ή άπόσταση δέν είναι φανταστική, άλλά πραγ 30

34 ματική. Γιά νά τή διανύσει, χρειάζεται χρόνος πού ή διάρκεια του έξαρτάται δχι άπό τή φανταστική, άλλά από τήν άντικειμενικά πραγματική άπόσταση άνάμεσα σ αυτές τίς πόλεις, καθώς καί άπό τήν τεχνική τής μετακίνησης. νλν ταξιδέψουμε μέ τό τραίνο, χρειάζονται δχι λιγότερο άπό δυό είκοσιτετράωρα. Μέ να σημερινό αεριωθούμενο άεροπλάνο, αυτή τήν άπόσταση, μπορούμε νά τή διανύσουμε σέ 3-4 ώρες. 'Η έπιστήμη διαπίστωσε δτι ό κόσμος υπήρχε καί δταν δέν υπήρχε ακόμα ό άνθρωπος. Άφού δμως ό κόσμος υπήρχε καί δταν δέν υπήρχε δ άνθρωπος μέ τή συνείδησή του, αύτό σημαίνει δτι υπήρχε χώρος καί χρόνος, άνεξάρτητα άπό τή συνείδηση τού ανθρώπου, γιατί ό υλικός κόσμος δέ μπορεΐ νά υπάρχει άλλοιώς παρά στό χώρο καί στό χρόνο. Στις ημέρες μας, πού ο'ι άνθρωποι πάνοπλοι μέ τήν Επιστήμη καί τήν τεχνική εισβάλλουν στό κοσμικό διάστημα, καταφέρεται νέο πλήγμα στίς ιδεαλιστικές άντιλήψεις γιά τήν υποκειμενικότητα τοΰ χώρου καί τοΰ χρόνου. Ή διδασκαλία" τοΰ φιλοσοφικού υλισμού γιά τόν νλικό κόσμο, πού υπάρχει στό χώρο καί στό χρόνο, ανατρέπει τούς ισχυρισμούς της Εκκλησίας γιά τήν ΰπαρξη θεοΰ εξω άπό τό χώρο καί τό χρόνο. Ή θεολογία διδάσκει δτι ό θεό; υπήρχε πριν δημιουργήσει τή φύση καί μετά τή δημιουργία τής φύσης βρίσκεται εξω άπό τή φύση, σέ κάποια ακατανόητη, Εξωφυσική «πανταχοΰ παρουσία». Ή θεολογία διδάσκει δτι μόνον δ θεός είναι άπειρος καί αιώνιος, ένώ ή φύση εχει αρχή καί τέλος, τόσο στό χώρο, δσο καί στό χρόνο. Ή έπιστήμη αποδείχνει αναμφισβήτητα, δτι αύτές οί απόψεις είναι φανταστικές καί ασύστατες. Ή πραγματική εικόνα τοΰ κόσμου, πού αποκαλύπτει ή έπιστήμη, δέν αφήνει θέση γιά τό θεό. Στό 18ο αιώνα ό γάλλος άστρονόμο; Λαλάντ είχε πει κιόλας παραστατικά δτι Ερεύνησε δλο τόν ουρανό, άλλά δέν βρήκε έκεΐ τό θεό. Ή φύση είναι ή αίτια τοΰ έαυτοΰ της. Αυτή τή σκέ\[τη τή διατύπωσε στό 17ο αιώνα ό υλιστής φιλόσοφος Σπινόζα. Αυτή ή υλιστική θέση σημαίνει δτι ή φύση δέν εχει άνάγκη άπό κανεναν εξω άπό αύτήν δημιουργό, άλλά δτι ή ίδια ί) φύση εχει τίς ιδιότητες τοΰ άπειρου καί τοΰ αιώνιου, πού ή θεολογία τίς αποδίδει λαθεμένα στό θεό. 31

35 Ό μαρξιστικός φιλοσοφικός υλισμός, αποδείχνοντας δτι ή φύση δέν Ιχει δημιουργηοεί, άλλά είναι αιώνια καί απειοη, δίνει σταθερή βάση στόν αθεϊσμό. 5. Η συνείδηση είναι Ιδιότητα τής μέ είδικό τρόπο Οργανωμένης ϋλης. "Η νόηση τον άνϋρώ π ον είναι άποτέλεσμα άνάπτυξης τής ζωντανής νλης. Ή ίκανότητα τής νόησης, πού χαρακτηρίζει μόνο τόν άνθρωπο καί, μέ στοιχειώδη μορφή, καί τά άνώτερα ζώα, είναι προϊόν μακρόχρονης Ιστορικής ανάπτυξης, πού, στή διάρκειά της, γινόταν όλοένα πιό σύνθετη ή άντανάκλαση τών φαινομένων τοϋ έσωτερικοΰ καί τοϋ έξωτερικοΰ κόσμου άπό τά ζωντανά δντα. 'Τλική βάση τής ζωής είναι τά λευκωματοϋχα σώματα, πού άποτελοϋν σύνθετο προϊόν τής άνάπτυξης τής ΰλης. Οί λευκωματοϋχες ουσίες, κυρίως μέ τή μορφή συστημάτων ζύμωσης, παίζουν αποφασιστικό ρόλο στήν άνταλλαγή τής ΰλης, πού είναι ή βάση δλης τής ζωικής δραστηριότητας τών όργανισμών. Μέ τήν άνταλλαγή τής ΰλης συνδέονται καί άλλα γνωρίσματα τής ζωής: ή ίκανότητα τής αύτοαναπαραγωγής, ή έρεθιστικότητα κτλ. Ή έρεθιστικότητα είναι ή βάση τής Ικανότητας τών ζωντανών δντων νά άπαντοΰν στίς έπιδράσεις τοΰ έσωτερικοΰ καί τοΰ έξωτερικοΰ περιβάλλοντος μέ άντιδράσεις πού Ιχουν προσαρμοστικό χαρακτήρα. Ακριβώς, μέ βάση τήν έρεθιστικότητα πού ένυπάρχει σέ στοιχειώδη μορφή άκόμα καί στούς άπλούστίρους όργανισμούς. σχηματίζεται, στά άνώτερα στάδια τής άνάπτυξης τοΰ Οργανικού κόσμου, ή άνώτερη νευρική λειτουργία καί αύτό πού δνομάζουμε ψυχική λειτουργία. Άκόμα καί στούς μονοκύτταρους όργανισμούς διακρίνονται στοιχεία πιό ευαίσθητα στήν άντίληψη τών διαφόρων έρεθισμών τοΰ περιβάλλοντος. "Οταν έμφανίζονται οί πολυκύτταροι όργανισμοί τών ζώων, γίνεται ειδίκευση τών κυττάρων 32

36 αυτών τών οργανισμών, έμφανίζονται ειδικές ομάδες κυττάρων (δέκτες) πού έκπληρώνουν τή λειτουργία τής αντίληψης τών έξωτερικών έρεθισμών καί τοΰ μετασχηματισμοί τής έ- νέργειας τοΰ έρεθισμοϋ σέ λειτουργία διέγερσης. Ά πό αυτά τά κύτταρα, δσο ό δργανισμός τών ζώων γίνεται πιό σύνθετος, αναπτύσσεται βαθμιαία τό νευρικό σύστημα καί τό κεντρικό του τμήμα, ό έγκέφαλος. Ό έγκέφαλος είναι δργανο πού αντανακλά, μέ τή δομή καί τίς λειτουργίες του, δλη τήν πολυμορφία τών ιδιοτήτων πού παρουσιάζουν οί διάφορες ενέργειες, ό χώρος καί δ χρόνος στόν έξωτερικό κόσμο, καί ταυτόχρονα συντονίζει τή λειτουργία τών δργάνων μέσα στόν ϊδιο τόν όργανισμό. Τό κεντρικό νευρικό σύστημα στά σπονδυλωτά ζώα άποτελείται από τό νωτιαίο μυελό καί τόν κυρίως έγκέφαλο μέ, τά διάφορα μέρη του. Στά πιό πολλά ψάρια ό κυρίως έγκέφαλος είναι σχετικά μικρός καί τά ήμισφαίριά του δέν είναι πολύ αναπτυγμένα. Στά αμφίβια ζώα οί διαστάσεις τοΰ κυρίως έγκεφάλου μεγαλώνουν καί παρατηρείται ανάπτυξη τον πρόσθιου έγκεφάλου, πού είναι ή βάση γιά τήν ανάπτυξη τών ημισφαιρίων τοΰ κυρίως έγκεφάλου. Ό κυρίως έγκέφαλος στά έρπετά είναι πιό αναπτυγμένος άπό δ,τι στά άμφίβια, καί στήν έπιφάνεια τών ήμισφαιρίων έμφανίζονται, γιά πρώτη φορά, νευρικά κύτταρα, πού σχηματίζουν τόν πρώτο φλοιό τοΰ έγκεφάλου. Στά πουλώ, τά μεγάλα ημισφαίρια είναι α κόμα μεγαλύτερα, ό φλοιός δμως είναι λίγο αναπτυγμένος. Πολύ άναπτυγμένα μεγάλα ημισφαίρια έχουν τά θηλαστικά, ένώ, παράλληλα, ό φλοιός τοΰ έγκεφάλου τους άναπτύσσεται καί γίνεται πιό σύνθετος. Στά ανώτερα θηλαστικά, ό αναπτυσσόμενος φλοιός τοΰ κυρίως έγκεφάλου σχηματίζει πολυάριθμους αύλακες καί έλικες, καί τά ήμισφαίρια καλύπτουν δλα τά υπόλοιπα μέρη τοΰ έγκεφάλου. Ό κυρίως έγκέφαλος, καί ιδιαίτερα ό φλοιός του, εφθασαν στή μεγαλύτερη ανάπτυξή τους στόν άνθρωπο. Ό έγκέφαλος καί δ φλοιός του άποτελοΰν ενα μηχανισμό πού βρίσκεται σέ αλληλεπίδραση με δλο τό νευρικό σύστημα τοΰ ανθρώπου καί είναι δργανο τής ανώτερης νευρικής λειτουργίας, τών άνώτερων, τών πιό σύνθετων δεσμών μέ τό γύρω περιβάλλον. Ό I. II. Παβλώφ ελεγε: «Ή ψυχική λειτουργία είναι άποτέλεσμα τής φυσιολογικής λειτουργίας μιας συγκε

37 κριμένης μάζας τοΰ Εγκεφάλου»*. Μέ τό συμπέρασμα αυτό συμφωνεί δλη ή σημερινή φυσιογνωσία. 01 Επιδράσεις άπό τό Εξωτερικό καί τό Εσωτερικό περιβάλλον προκαλοϋν Ερεθισμό στά ακρα τών αισθητηρίων νεύρων. Ό Ερεθισμός αύτό; μεταβιβάζεται μέ ειδικά κεντρομόλα νεύρα στά αντίστοιχα τμήματα τοΰ κυρίως Εγκεφάλου. Ά π ό κεΐ, μέ τά φυγόκεντρα νεύρα, δίδονται ώθήσεις στά διάφορα δργανα, πού μπαίνουν ετσι σέ λειτουργία. Έτσι πραγματοποιείται ή αντανακλαστική απάντηση τών όργάνων καί δλου τοΰ όργανισμοϋ σ αυτόν ή Εκείνο τόν Ερεθισμό. "Οταν, π.χ., ό άνθρωπος τραβάει τό χέρι του άπό τή φωτιά πού τόν καίει, αύτό είναι μιά άντανακλαστική απάντηση. Τά αντανακλαστικά αύτού τοΰ τύπου οΐ φυσιολόγοι τά λένε άπόλυτα αντανακλαστικά καί είναι Εμφυτα, καί στά ζώα, καί στόν άνθρωπο. Μέ βάση τά απόλυτα αντανακλαστικά (τροφής, άμυνας κ. δ.), κατά τή διαδικασία τής ατομικής Εμπειρίας τοΰ ζώου καί τοΰ ανθρώπου, σχηματίζονται τ ά Εξαρτημένα άντανακλαστικά. "Οταν ό σκύλος αρπάζει τό κρέας με τά δόντια του καί ταυτόχρονα αρχίζει ή εκκριση τοΰ σιέλου του αύτό είναι απόλυτο άντανακλαστικό τροφής. Ό σίελος τοΰ σκύλου δμως, Εκκρίνεται καί μόνο δταν δει ή μυρίσει κρέας, ακόμα καί δταν δει τόν άνθρωπο πού τοΰ δίνει τήν τροφή. Αναλύοντας αύτά καί παρόμοια δλλα φαινόμενα δ μεγάλος ρώσος φυσιολόγος I. Π. Παβλώφ, άπόδειξε δτι, αν συνδυάσουμε τήν τροφή τοΰ σκύλου μέ τό άναμμα ένός λαμπτήρα ή μέ τόν ήχο ένός κουδουνιού, μπορούμε νά καλλιεργήσουμε στό σκύλο νέο τύπο άντανακλαστικής άπάντησης. Τότε τό φώς καί ό ήχος θά μπορούν νά προκαλοϋν εκκριση σιέλου. Αύτά τά άντανακλαστικά δ Παβλώφ τά όνόμαζε Εξαρτημένα άντανακλαστικά, έπειδή Εμφανίζονται μέ τό συνδυασμό ένός Εξαρτημένου Ερεθισμού (φώς, ήχος κ. α.) καί ένός άπόλυτου Ερεθισμού, πού προκαλεΐ άπόλυτο άντανακλαστικό. Τά Εξαρτημένα άντανακλαστικά είναι προσωρινές νευρι- * I. Π. Παβλώφ «Πλήρης συλλογή Içrpw, τίμ. Ill, bob. Άχα- Οημίας èreionjjæm τής ΕΣ Δ, Μόσχα Λένιν-ρφαντ, 1ÎM9, οελ