ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Transcript

1 1 ΠΑΠΑΝΤΩΝΑΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΑΘΗΜΑ : ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (Ε π ι λ ο γ ή ς) 1. Ορισμός και χαρακτηριστικά της Παιδικής Λογοτεχνίας 2. Στοιχεία από την πορεία της παιδικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα 3. Παιδευτική αξία της Λογοτεχνίας Παιδικής Λογοτεχνίας 4. Σκέψεις για τη διδασκαλία της Παιδικής Λογοτεχνίας Στόχοι του μαθήματος Η διδασκαλία του μαθήματος Λογοτεχνία και Παιδική Λογοτεχνία αποβλέπει να ενημερώσει τους φοιτητές Στο γνωστικό περιεχόμενο της Λογοτεχνίας και της Παιδικής Λογοτεχνίας και να επισημάνει διαφορές ανάμεσα στις δύο εκφάνσεις του λογοτεχνικού φαινομένου. Στις τάσεις και στα ρεύματα της Λογοτεχνίας και της Παιδικής Λογοτεχνίας

2 2 Στην πορεία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας (ποίηση πεζογραφία) Στην παιδαγωγικότητα της παιδικής λογοτεχνίας με την επισήμανση συγκεκριμένων δεξιοτήτων που καλλιεργεί Στη προσέγγιση ενός ολόκληρου λογοτεχνικού κειμένου μέσα στην τάξη. Απαιτούμενες δεξιότητες Η παρακολούθηση του μαθήματος δεν απαιτεί ιδιαίτερες δεξιότητες. Απαιτεί όμως ιδιαίτερη αγάπη στη λογοτεχνία και στη γλώσσα. Μέσα στα πλαίσια των δεξιοτήτων που «απαιτούνται» για να γίνει κανείς ένας καλός δάσκαλος, απαιτείται να έχει διεισδυτικότητα και ικανότητα «πρόσληψης του κειμένου», ώστε να καναστεί ικανός να διδάξει παιδική λογοτεχνία μελλοντικά στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Σχετιζόμενα μαθήματα Η φύση και το περιεχόμενο της Λογοτεχνίας γενικότερα απαιτεί ευρύτητα σκέψης. Έτσι, ως γνωστικό αντικείμενο συνδέεται άμεσα με τη Γλώσσα, την Ιστορία, τη Λαογραφία, τη διαπολιτισμική εκπαίδευση, ενώ στα πλαίσια της διδασκαλίας της συνείρεται άμεσα με τη Διδακτική και την Ειδική Διδακτική. Καταλληλότερο εξάμηνο για παρακολούθηση του μαθήματος από τους φοιτητές Οι φοιτητές μπορούν να επιλέξουν το μάθημα σε οποιοδήποτε εξάμηνο. Προσφέρεται ιδιαίτερα τα δύο τελευταία εξάμηνα των σπουδών, λόγω των στοιχείων της Διδακτικής που εμπεριέχει και της Ιστορίας της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας καθώς και των ρευμάτων της, τα οποία είναι χρήσιμα για το διαγωνισμό του ΑΣΕΠ, εφόσον υφίσταται ο διαγωνισμός.

3 3 1 η Διδακτική ενότητα Κεφάλαιο Α Ορισμός και χαρακτηριστικά της Παιδικής Λογοτεχνίας Είναι αλήθεια ότι κατά καιρούς έχει επιχειρηθεί να δοθεί ένας ορισμός της Παιδικής Λογοτεχνίας, ενός κλάδου της λογοτεχνίας ο οποίος έχει πλέον αυτονομηθεί, παρά την αμοιβαιότητα που μπορεί να επισημάνει κανείς ανάμεσα στη Λογοτεχνία για ενηλίκους και στη Λογοτεχνία για παιδιά. Οι εκάστοτε ορισμοί λαμβάνουν υπόψη τους συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της παιδικής ηλικίας. Η Rebecca J. Lukens 1, ξεκινώντας από την αρχή ότι τα παιδιά διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τις εμπειρίες και όχι ως προς τη μορφή, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η διαφορά έγκειται στο βαθμό και όχι στο είδος. Γι αυτό και η Λογοτεχνία για παιδιά διαφέρει από τη Λογοτεχνία για ενηλίκους ως προς το βαθμό και όχι ως προς το είδος. Η Παιδική Λογοτεχνία άλλωστε προσφέρει την ίδια απόλαυση με αυτήν που προσφέρει και η Λογοτεχνία των ενηλίκων. Τα παιδιά αναζητούν να απολαύσουν μια ιστορία, αλλά οι πηγές αυτής της απόλαυσης είναι πιο περιορισμένες, γιατί οι εμπειρίες τους είναι περισσότερο περιορισμένες, εφόσον τα παιδιά αδυνατούν να κατανοήσουν τις ιδέες λόγω της συνθετότητάς τους. Για το λόγο αυτό θα πρέπει και η διατύπωσή τους να είναι πιο απλή, τόσο στη γλώσσα όσο και στη μορφή. Οι ιστορίες έχουν μια αμεσότητα, αποφεύγονται οι πολλές παρεκβάσεις και η σχέση που διέπει τα δρώντα πρόσωπα με τη δράση είναι εμφανέστερη. Ευκρινέστερες είναι επίσης και οι σχέσεις που διέπουν τα δρώντα πρόσωπα είτε αυτά είναι υποκείμενα δράσης ή κατάστασης είτε αντικείμενα αξίας κ.ά. Εξάλλου, τα παιδιά προτιμούν τον κυριολεκτικό λόγο περισσότερο από τους ενηλίκους, ενώ είναι δεκτικότερα και επιρρεπέστερα στις φαντασιακές καταστάσεις. Ο Peter Hunt, αφού διαπιστώσει ότι υπάρχουν χαρακτηριστικά που καθιστούν εμφανή τα βιβλία για παιδιά, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα κειμενικά χαρακτηριστικά είναι αναξιόπιστα. Πιστεύει μάλιστα ότι η Λογοτεχνία για παιδιά είναι κατώτερη από τη Λογοτεχνία των ενηλίκων» 2. Έχει βέβαια διευκρινιστεί ότι, όταν αναφερόμαστε στην Παιδική Λογοτεχνία, δεν εννοούμε το σύνολο των βιβλίων που κυκλοφορούν για παιδιά, επειδή σ αυτά μπορεί να ενταχθούν και η παραλογοτεχνία ή κείμενα χαμηλής ή αμφίβολης αισθητικής αξίας κτλ.. Τα κείμενα αυτά προφανώς έχουν πενιχρό λεξιλόγιο και δεν έχουν κανένα συγκεκριμένο στόχο, εκτός ίσως από το να τέρψουν και παρεμπιπτόντως να αφήσουν να διαφανεί κάποιος διδακτισμός. Συχνά μάλιστα αρέσκονται σε βωμολοχίες. Αντίθετα, είναι η τέχνη του λόγου που καλλιεργείται από ενηλίκους και απευθύνεται κατά κύριο λόγο στα παιδιά - είτε ενσυνείδητα το επιδιώκουν αυτό οι δημιουργοί της είτε όχι. Με άλλα λόγια, είναι το σύνολο των αισθητικά δικαιωμένων κειμένων που είναι σε θέση να συμβάλλουν στην ψυχαγωγία των παιδιών και στην πνευματική τους καλλιέργεια, δηλαδή στην ανάπτυξη της ικανότητας για αντίληψη της ομορφιάς 1 Rebecca Lukens: A Critical Handbook of Children s Literature, HarperCollins College Publishers, N.Y , σελ Peter Hunt: Defining Children s Literature στο Only Connect. Readings on Children s Literature, Oxford University Press, Toronto, , σελ

4 4 στην ωρίμαση της προσωπικότητας και στη διαμόρφωση ελεύθερης συνείδησης 3. Άλλωστε, η Παιδική Λογοτεχνία περιλαμβάνει α) κείμενα πρωτότυπης παραγωγής, β) Κριτικά κείμενα, τα οποία εντάσσονται στον ευρύτερο χώρο της Θεωρίας της Λογοτεχνίας και της Κριτικής και γ) εργασίες, οι οποίες προσεγγίζουν την πρωτότυπη παραγωγή της Παιδικής Λογοτεχνίας κατά τρόπο ερμηνευτικό και διδακτικό. Ως ιδιαίτερος κλάδος της λογοτεχνίας γνωρίζει σημαντική ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια σε παγκόσμια κλίμακα είτε ως πρωτότυπη παραγωγή είτε ως μελέτη της παραγωγής αυτής. Ο όρος αναπόφευκτα οδηγεί σε διχοτόμηση της λογοτεχνίας. Έτσι, τα δυο σκέλη της από τη μια φαίνονται αυτόνομα: Παιδική Λογοτεχνία ή καλύτερα Λογοτεχνία για παιδιά, όπως θα ήταν προτιμότερο να ονομάζεται, και Λογοτεχνία για ενηλίκους. Από την άλλη όμως φαίνεται ότι οι δύο αυτοί τομείς βρίσκονται σε διαρκή επικοινωνία και στενή σχέση, γιατί 1) και η Λογοτεχνία για παιδιά διαβάζεται από ενηλίκους, οι οποίοι συχνά λειτουργούν ως λογοκριτές και ανάλογα επιτρέπουν ή απαγορεύουν στα παιδιά ένα συγκεκριμένο ανάγνωσμα. 2) Η μια τροφοδοτεί την άλλη, ώστε να διαπιστώνεται μια σχέση αμοιβαιότητας, εφόσον κείμενα γραμμένα για παιδιά είναι δυνατόν να μεταμορφωθούν σε κείμενα για ενηλίκους και το αντίστροφο, κείμενα για ενηλίκους να διασκευαστούν σε κείμενα για παιδιά. Κλασική περίπτωση είναι είτε τα ομηρικά ποιήματα με τις αμφίβολης ποιότητας διασκευές τους ή Το παραμύθι χωρίς όνομα της Πηνελόπης Δέλτα κα το ομώνυμο θεατρικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη. Οι περισσότεροι τουλάχιστον μελετητές στην προσπάθειά τους να ορίσουν τον όρο Παιδική Λογοτεχνία ακολουθούν την ίδια πορεία. Προσδιορίζουν αρχικά το γενικότερο όρο Λογοτεχνία, προχωρούν στη διερεύνηση του ερωτήματος Τι είναι παιδί και τέλος επιχειρούν να οριοθετήσουν την Παιδική Λογοτεχνία 4. Στο δεύτερο ερώτημα επιχειρούν να ανιχνεύσουν χαρακτηριστικά της παιδικής ηλικίας, τα οποία είναι διαχρονικά και διαπολιτισμικά. Έτσι, για την Isabelle Jan η λογοτεχνία για τα παιδιά υφίσταται μόνο από τη στιγμή που γίνεται η διάκριση παιδιού ενηλίκου. Σύμφωνα με την τακτική αυτή, ο P. Hunt ανιχνεύει διακριτικά όπως η αυθορμησία, η αποδοχή της πνευματικής υπεροχής, οι ψυχολογικοί εξαναγκασμοί, η συναισθηματική προσήλωση σε ώριμα πρόσωπα, η αδυναμία αφηρημένης σκέψης, ο βαθμός απόσπασης της προσοχής που διαφοροποιείται από τον αντίστοιχο των ενηλίκων 5. Τα χαρακτηριστικά αυτά κάνουν τα παιδιά πιο ευκολοπροσάρμοστα από τους ενηλίκους. Ο Miles McDowell μάλιστα καταφεύγει στα χαρακτηριστικά του παιδικού βιβλίου, καθώς επιχειρεί να ορίσει την Παιδική Λογοτεχνία. Γράφει συγκεκριμένα «Τα παιδικά βιβλία είναι γενικά συντομότερα, τείνουν να ευνοήσουν μια ενεργητική περισσότερο παρά μια παθητική συμπεριφορά με διάλογους περισσότερο με επεισόδια παρά με περιγραφές και ενδοσκοπήσεις. Το παιδί-πρωταγωνιστής είναι ο κανόνας. Χρησιμοποιούνται πολύ οι συμβάσεις. Η ιστορία αναπτύσσεται μέσα σε ξεκάθαρους (= αυστηρά καθορισμένους) ηθικούς σχηματισμούς που πολλοί ενήλικοι αγνοούν. Τα παιδικά βιβλία τείνουν να είναι αισιόδοξα περισσότερο παρά 3 Δ. Γιάκου: Ιστορία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας από το ΙΘ αι. έως και σήμερα, Αθήνα: Παπαδήμας, , επίσης Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Η παιδική λογοτεχνία στην εποχή μας, σελ. 14, Αθήνα: Καστανιώτης, 1990 και Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, Το θαυμαστό ταξίδι, Αθήνα: Πατάκης, 1995, σελ Peter Hunt: Defining Children s Literature στο Only Connect. Readings on Children s Literature, Toronto: Oxford University Press, , σελ Peter Hunt: Defining Children s Literature στο Only Connect. Readings on Children s Literature, Toronto: Oxford University Press, , σελ.. 5

5 5 αποθαρρυντικά. Η γλώσσα είναι προσανατολισμένη προς το παιδί. Η πλοκή γίνεται με μια ευδιάκριτη σειρά, η πιθανότητα συχνά απορρίπτεται. Τέλος, θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για μαγική και φαντασιακή ατμόσφαιρα, καθώς και για απλότητα και περιπέτεια» 6. O Perry Nodelman 7, στην προσπάθειά του να προσδιορίσει επίσης τα χαρακτηριστικά της Λογοτεχνίας για παιδιά, διαπιστώνει ότι η Παιδική Λογοτεχνία 1) είναι απλή, 2) επικεντρώνεται στη δράση, 3) απευθύνεται στην παιδική ηλικία, 4) εκφράζει τις απόψεις του παιδιού, 5) είναι αισιόδοξη, 6) τείνει προς το φαντασιακό, 7) είναι μια μορφή ιερού ειδυλλίου, 8) εγκλείει την αθωότητα, 9) είναι διδακτική, 10) είναι επαναληπτική, 11) τείνει να εξισορροπήσει το ιδεώδες και το διδακτικό. Στο χώρο της ποίησης τα πράγματα είναι επίσης εξίσου συγκεκριμένα. Βασικά χαρακτηριστικά της είναι η φυσική απλότητα, ειλικρίνεια συναισθημάτων, χιούμορ, αποφθεγματική πείρα ζωής, λιτότητα, ρυθμός, λυρισμός, αισιοδοξία. Στο 19 ο αιώνα, η ελληνική ποίηση κάνει τα πρώτα δειλά της βήματα με πρωτεργάτες τους Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή, Αλέξανδρο Κατακουζηνό και Ηλία Τανταλίδη. Και πάλι διακρίνεται για το χιούμορ, τη γλωσσική, την πειθαρχημένη και συναισθηματική διατύπωσή της. Τα ποιήματα αυτά είναι γεμάτα πνοή ζωής, δροσιά και χάρη, έχουν αισθητική πληρότητα, έχουν αμεσότητα προβολής στην ψυχή του παιδιού και δείχνουν βαθιά γνώση της παιδικής ψυχολογίας. Στη σύγχρονη ποίηση για παιδιά επισημαίνονται βέβαια αρκετές διαφοροποιήσεις, οι οποίες εντοπίζονται τόσο στη μορφή όσο και στη θεματολογία. Τα παλιά θέματα αναπροσαρμόζονται ή εισάγονται νέα. Προβάλλουν πανανθρώπινα ιδανικά όπως είναι η συναδέλφωση των λαών, ενώ παράλληλα παρατηρείται μια τάση να απαλλαγούν τα ποιήματα αυτά από κομπασμούς και υπερβολές. H Παιδική Λογοτεχνία αποβλέπει να ενισχύσει την κοινωνικότητά του λοιπόν, μέσα από την προβολή κοινωνικών και ηθικών αξιών 6 Miles McDowell: Fiction for Children and adult: some essential differences, Children s Literature in Education 10 (March 1973); repr. In Writers, Critics, and Children, eds Fox et al.: στο Peter Hunt Defining Children s Literature στο Only Connect. ό.π. σελ Perry Nodelman: The Pleasures of the Children s literature, σελ , Longman, New York & London Ο ρώσος παιδαγωγός Kornei Chukovsky (From two to five, Berkeley & Los Angeles: University of Kalifornia Press, 1968), ο οποίος μελέτησε τους τρόπους, με τους οποίους τα παιδιά γράφουν ποιήματα (κι εδώ προφανώς έχουμε το παιδί όχι μόνο ως αναγνώστη αλλά και ως δημιουργό) διαπίστωσε ότι η παιδική ποίηση επιβάλλεται να διακρίνεται από τα παρακάτω χαρακτηριστικά: 1) Κάθε στροφή του ποιήματος πρέπει να αποτελεί μια εικόνα. Δίνεται δηλαδή προτεραιότητα στο εικονοποιητικό σύστημα. 2) Η εικόνα με τη ζωγραφική απεικόνιση που τη διακρίνει να περιέχει έντονο λυρισμό, ενώ παράλληλα να διακρίνεται για τη μουσικότητα και την ποιητική της έκφραση. 3) Επιβάλλεται να υπάρχει ομοιοκαταληξία με βαρύτητα στις λέξεις που τη δημιουργούν. 4) Η έντονη παρουσία των εικόνων να προβάλλει τη δράση, η οποία πρέπει να υπάρχει στα ποιήματα αυτά. Θα πρέπει μάλιστα να λαμβάνεται υπόψη ότι τα μικρά παιδιά αγαπούν τα ποιήματα που σχετίζονται με οποιοδήποτε τρόπο με το παιχνίδι. 5) Πάντως σε κάθε περίπτωση η παιδική ποίηση θα πρέπει να είναι το παράλληλο της ποίησης των ενηλίκων.

6 6 όπως είναι η ειρήνη, η ελευθερία, η δικαιοσύνη κ.ά. ώστε να του εμπνεύσει ένα υπερατομικό και κοινωνικό συναίσθημα. Η «ωραιοποίηση» ωστόσο και η προσπάθεια του συγγραφέα να εμφανιστούν οι ενήλικοι ότι έχουν προσεγγίσει το παιδί, γιατί το αγαπούν, και πως έχει γεφυρωθεί το χάσμα των γενεών, δημιουργεί συχνά καταστάσεις αφύσικες. Μια τέτοια περίπτωση έχουμε στην τριλογία της Κίρας Σίνου Το αίνιγμα του Πύργου, Το συμβόλαιο του Πύργου και Ο αιχμάλωτος του Πύργου, στην οποία, παρά την αριστουργηματική πλοκή και παρά τις γνώσεις που μπορεί να αποκομίσει ένα παιδί, εμφανίζονται στοιχεία αφύσικα. Γιατί, όσο καλή θέληση και αν έχει ο ενήλικος αναγνώστης αλλά και ο κριτικός, δύσκολα θα παραγνωρίσει το γεγονός ότι ο πατέρας δικηγόρος δίνει «αναφορά» στον ανήλικο γιο του για σοβαρές υποθέσεις, όταν μάλιστα το παιδί δε διακρίνεται για την εχεμύθειά του. Το παιδί-αναγνώστης βέβαια αγνοεί ότι νομικά και ηθικά δεν επιτρέπεται η μετάδοση πληροφοριών για οποιεσδήποτε υποθέσεις, λόγω επαγγελματικής δεοντολογίας. Οι ενήλικοι όμως είναι αδύνατο να αγνοήσουν το αδίκημα που διαπράττει ο πατέρας-δικηγόρος του Αλέξη, παραβαίνοντας το επαγγελματικό απόρρητο. Μια παρεμφερής όμως στάση του συγγραφέα απέναντι στο θέμα του ωστόσο ευνοεί την οικονομία του έργου. Στην ίδια διαπίστωση οδηγείται κανείς διαβάζοντας και το κείμενο της Νίτσας Τζώρτζογλου Εδώ Σελήνη, όπου μια παρέα παιδιών εισέρχεται με μοναδική ευκολία σε κοσμοδρόμιο, από όπου ξεκινούν διαπλανητικά ταξίδια της γήινης ομοσπονδίας, όσο και αν τα επίπεδα ελευθερίας και τελειότητας του ανθρώπου είναι υψηλά. Οι κατά συνθήκη αυτές «συμπτώσεις» είναι απόλυτα κατανοητές και επιτρεπτές, γιατί δεν παραβιάζεται κανένας κώδικας δεοντολογίας ούτε κανένα σύστημα αξιών, αρκεί να μη θέτουν σε κίνδυνο τη φυσικότητα, την αξιοπιστία και την αληθοφάνεια ενός κειμένου. Μια άλλη περίπτωση «αφύσικης» συμπεριφοράς παιδιού αποτελεί το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας του Χάρη Σακελλαρίου Τρία παιδιά χαμένα στο διάστημα. Εδώ αφθονεί το γνωμικό στοιχείο, το οποίο ακούγεται όχι από τα χείλη του αφηγητή ή του συγγραφέα αλλά από τα χείλη των μικρών ηρώων που δεν έχουν τελειώσει ούτε τη στοιχειώδη εκπαίδευση. Στην προθετικότητα ενδεχομένως του δημιουργού εντάσσεται και το γεγονός ότι ορισμένοι επιδιώκουν με τα κοινωνικά στοιχεία «να αποκαλύψουν τα δεινά αυτού του κόσμου» 8. Επικρίνοντας τη θεωρία αυτή η Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου υποστηρίζει ότι τα παιδιά «δεν είναι κατάλληλοι αποδέκτες τέτοιων καταγγελιών». Το να ασχολείται βέβαια ένας δημιουργός μόνο με τις θετικές και ευχάριστες όψεις της ζωής είναι σημαντικό σφάλμα, γιατί η ζωή σύγκειται εξ αντιθέτων. Η ωραιοποίηση άρα αρνητικών όψεων μάλλον κακό προκαλεί, επειδή δημιουργεί λανθασμένα «βιώματα» μέσω της ανάγνωσης στο παιδί, με αποτέλεσμα να μην τοποθετείται σωστά απέναντι στη ζωή. Η άμβλυνση αντίθετα των εντυπώσεων όχι μόνο είναι επιθυμητή αλλά και επιβαλλόμενη, για να μη δημιουργήσει φοβίες και τραυματικές «εμπειρίες» μέσα από την ανάγνωση των βιβλίων. Ωστόσο, τα ποικίλα κοινωνικά προβλήματα, τόσο αυτά που απασχολούν μια συγκεκριμένη κοινωνία όσο και εκείνα που ταλανίζουν την πανανθρώπινη κοινωνία (οικολογικό, ενεργειακό, πόλεμος/ ειρήνη, συναδέλφωση λαών κ.ά.) νομίζουμε ότι είναι καλό να τίθενται επί τάπητος και να προβληματίζεται το παιδί. Προφανώς, τα παιδιά δεν είναι υπεύθυνα για τα κοινωνικά αυτά προβλήματα ούτε είναι σε θέση να προτείνουν ή να επιβάλλουν λύσεις. Άλλωστε, η ενημέρωση για τα προβλήματα αυτά θα γίνει από το δημιουργό με τρόπο που να μη φαίνεται ότι στο σημείο αυτό έχουμε δεοντολογία ή διδακτισμό. Πάντως, πιστεύουμε ότι τα κείμενα για παιδιά είναι ένας μοναδικός ίσως 8 Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου: Η παιδική λογοτεχνία στην εποχή μας, σελ. 132.

7 7 τρόπος, για να πληροφορήσουμε τα ανήλικα μέλη της κοινωνίας για τα υπάρχοντα προβλήματα, εφόσον η αντιμετώπιση πολλών προβλημάτων είναι θέμα παιδείας και τα κείμενα αυτά εγκλείουν και παιδευτική αξία. Θεματογραφία του παιδικού μυθιστορήματος Όσον αφορά στα θέματα που έχουν μελετηθεί, μια πρόχειρη έρευνα αποδεικνύει ότι οι μελετητές έχουν ασχοληθεί με το πρόβλημα της ιδεολογίας στα παιδικά λογοτεχνήματα, το χιούμορ στην παιδική λογοτεχνία, την οικολογία στην ελληνική παιδική λογοτεχνία, τους ήρωες και τα πρότυπα συμπεριφοράς στην παιδική λογοτεχνία, το ατομικό και επικό στοιχείο στο έργο της Π. Δέλτα και τέλος τα ζώα στην παιδική λογοτεχνία. Ένα παράδειγμα. Η ποίηση του Μιχ. Στασινόπουλου κ.ά. Η μελέτη βέβαια επιμέρους θεμάτων, όπως ο θυμός, η ειρωνεία, ο κώδικας υπακοής, η χειραγώγηση, τα αντικείμενα αξίας, η κοινωνική διαστρωμάτωση, οι οικονομικοί κώδικες, το παιδί-αγωνιστής, η νοσταλγία της παιδικής ηλικίας, το παιδί-θύμα της κοινωνικής αδικίας, το παιδί και ο θάνατος 9 ή το κακοποιημένο παιδί, το περιθωριακό παιδί και τόσα άλλα θέματα, είναι ακόμα ισχνή και μόνο λίγα δείγματα μας έχει δώσει. Η έρευνα επομένως της Παιδικής Λογοτεχνίας οφείλει να στραφεί και προς την κατεύθυνση αυτή. Ένα ταξίδι στον κόσμο του παιδικού βιβλίου και στο χώρο του παιδικού ιδιαίτερα μυθιστορήματος επιτρέπει τη χαρτογράφηση και καταλογογράφηση των θεμάτων με τη βοήθεια των οποίων πετυχαίνουν να απεικονίσουν το μυθικό και ιδεολογικό τους σύμπαν οι συγγραφείς. Με βάση τα δεδομένα που διαθέτουμε, η θεματική στρωματογραφία του ελληνικού παιδικού μυθιστορήματος οδηγεί στην εξής ταξινόμηση: 1. Αστυνομικό μυθιστόρημα - Μυθιστόρημα περιπέτειας : Αν και η λειτουργία του παιδικού βιβλίου θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι επικεντρώνεται βασικά στον παιδαγωγικό του χαρακτήρα, δεν απουσιάζουν και οι περιπτώσεις εκείνες που παραμερίζεται ο παράγοντας όχι βία μπροστά στα παιδιά και στο όνομα ενός ρεαλισμού, «αναπαριστάνεται η πραγματικότητα» στα κείμενα αυτά για τα παιδιά. Η τριλογία της Κίρας Σίνου Ο αιχμάλωτος του πύργου, Το αίνιγμα του πύργου και Το συμβόλαιο του πύργου εντάσσεται στην κατηγορία αυτή. Εδώ ανήκει και ο Θησαυρός της Τροίας, της Νίτσας Τζώρτζογλου, ένα κείμενο για παιδιά, στο οποίο πλέκεται μια ιστορία που έχει σχέση με το θησαυρό του Πριάμου. Στο μυθιστόρημα περιπέτειας βέβαια είναι πολύ πιθανό να μην εντοπίζεται βία, τουλάχιστον στο βαθμό που τη συναντήσαμε παραπάνω. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει το κείμενο της ίδιας Μελτέμια και απανεμιές, στο οποίο μια συντροφιά από παιδιά, χωρίς να το καταλάβει, «παραδίδει» στο λιμενάρχη της Άνδρου ένα καΐκι με λαθραία ναρκωτικά. 2. Τα μυθιστορήματα περιπέτειας, τα οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν και ιδιαίτερη θεματική ενότητα, είναι δυνατό να έχουν ποικίλη θεματική προβληματική, όπως και το κοινωνικό μυθιστόρημα ή το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας. Η υπόθεση λοιπόν είναι δυνατό να εκτυλίσσεται σε τόπους ενδεχομένως άγνωστους και να επιχειρείται η εξερεύνησή τους (Ζωρζ Σαρή, Ο θησαυρός της Βαγίας), όπου ο μύθος εστιάζει τις ενέργειες των παιδιών στην εξερεύνηση του χώρου και στην ανακάλυψη ενός θησαυρού. 9 Πβλ. Γεώργιος Παπαντωνάκης: α) Εισαγωγή στην παιδική ποίηση του Γιάννη Ρίτσου, Αθήνα: Οδυσσέας, 1996 και β) Η παιδική ηλικία του ήλιου, Αθήνα: Πατάκης, 1997.

8 8 Άλλοτε πάλι, ο μύθος μας παραπέμπει σε κείμενα που συγκροτούν τις λεγόμενες Ροβινσονιάδες. Κλασικό παράδειγμα στην ελληνική αποτελεί Ο θρύλος του Κωνσταντή του Κώστα Δ. Χατζηαργύρη. Στο είδος αυτό διακρίθηκε επίσης η Άλκη Γουλιμή με τα κείμενά της Το μυστικό του κόκκινου σπιτιού, Ο χαμένος θησαυρός, Ο μυστηριώδης επισκέπτης, Ο χρυσαφένιος επισκέπτης, Αόρατη σελίδα. 3. Το ηθογραφικό μυθιστόρημα αναφέρεται στη ζωή στο χωριό. Καταγράφει τα στοιχεία ζωής της κοινωνίας του χωριού, τα έθιμα, τις παραδόσεις και όποιο άλλο στοιχείο συμβάλλει στην απεικόνιση του χαρακτήρα της υπαίθρου, Είναι χαρακτηριστικά τα κείμενα Τ αυγουστιάτικο φεγγάρι της Βούλας Μάστορη και τα βιβλία της Ζωρζ Σαρή Τα στενά παπούτσια και Το παραράδιασμα. 4. Το ιστορικό μυθιστόρημα φαίνεται να έχει απασχολήσει σοβαρά τους συγγραφείς παιδικών κειμένων. Η πρόνοια αυτή εντάσσεται στην επιθυμία των συγγραφέων να περάσουν τόσο ιστορικά γεγονότα όσο και μηνύματα στις ευαίσθητες παιδικές και νεανικές ψυχές και κυμαίνεται χρονικά σε ολόκληρο το φάσμα της ελληνικής παρουσίας στην παγκόσμια κοινότητα. Η Λιλή Μαυροκέφαλου π.χ. εμπνέεται από τη σπαρτιατική κοινωνία και μας δίνει σε δυο βιβλία της, τον Άγι και τον Κλεομένη τα τελευταία χρόνια του ελληνισμού πριν την υποταγή των Ελλήνων στους Ρωμαίους. Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα ότι τα χρόνια, στα οποία επιλέγει να τοποθετήσει την ιστορία της η συγγραφέας, είναι χρόνια εθνικού διχασμού και διχόνοιας ανάμεσα στους Έλληνες. Σημαντική θέση στο ιστορικό παιδικό μυθιστόρημα κατέχει και η Πηνελόπη Δέλτα, η οποία παραπέμπει στους ιστορικούς χρόνους, στους οποίους επιθυμεί να «μυήσει» το παιδί, με κείμενά της, όπως Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου, Τα μυστικά του βάλτου κ.ά., καθώς και η Γεωργία Ταρσούλη, η οποία με ιδιαίτερη παραστατικότητα και ζωντάνια απεικονίζει την ελληνορθόδοξη πίστη στα έργα της Στα χρόνια του Νέρωνα και στο Τη Υπερμάχω. Επικεντρώνουμε ωστόσο την προσοχή μας σε κείμενα νεότερων συγγραφέων, όπως εκείνα της Άλκης Ζέη (Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου, Η μωβ ομπρέλα) ή της Μαρούλας Κλιάφα (Ένα δέντρο στην αυλή μας, τα οποία, αν και δεν είναι αμιγώς ιστορικά, η ιστορία δεν είναι παρούσα. H Νίτσα Τζώρτζογλου, θα μας δώσει επίσης κείμενα με ιστορικό υπόβαθρο, όπως τη Γειτονιά με τον ουρανό, με θέμα την ηρωική αντίσταση των Κρητικών κατά των Γερμανών, και σε συνεργασία με την Ελένη Χουκ-Αποστολοπούλου Το χέρι στο βυθό. Με το Μεγάλο περίπατο του Πέτρου της Άλκης Ζέη περνούμε στα κατοπινότερα χρόνια και στην αντίσταση κατά των Γερμανών, ενώ η Μωβ ομπρέλα θα περιγράψει με ιδιαίτερα κατανοητό και εύληπτο τρόπο την έκρηξη του Β παγκόσμιου πολέμου και την επίθεση της Γερμανίας κατά της Ελλάδας. Τα κείμενα αυτά ουσιαστικά, όπως και το Καπλάνι της βιτρίνας στοιχειοθετούν καταδίκη των ανελεύθερων και ολοκληρωτικών καθεστώτων. Την αποστροφή και την καταδίκη αυτή συναντούμε και στα κείμενα της Ζωρζ Σαρή Τα χέγια και Τα γενέθλια, τα οποία εκτυλίσσονται την περίοδο της δικτατορίας του Στην ίδια πρόσφατη εθνική δοκιμασία αναφέρεται και το κείμενο της Κίρας Σίνου Μια χαραμάδα φως, στο οποίο μπλέκεται μια οικογενειακή υπόθεση με την εθνική περιπέτεια της δικτατορίας και τα κοινωνικά προβλήματα που δημιουργεί. Άλλοτε πάλι, μπλέκεται ο μύθος με την ιστορία, η φαντασία με την πραγματικότητα ή δίνεται μεταμφιεσμένο το ιστορικό γεγονός και με τον καμβά και την αχλύ του μύθου περνάει ο δημιουργός το μήνυμά του, όπως συμβαίνει στο κείμενο της Ν. Τζώρτζογλου Όταν οργίζεται η γη. 5. Μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας. Ακριβείς ορισμοί του δύσκολα μπορούν να δοθούν, γιατί όλα τα διαφορετικά πράγματα οι άνθρωποι τα

9 9 εντάσσουν στη φαντασία. Όταν αναφερόμαστε βέβαια σε κείμενα επιστημονικής φαντασίας, εννοούμε τα κείμενα εκείνα με τα οποία ο άνθρωπος επιδιώκει να προσδιορίσει το στίγμα του στον κοσμικό χώρο, με σημείο αναφοράς τη Γη, να διεκδικήσει το δικαίωμα να κατέχει και να γνωρίζει το χώρο και να ταξιδεύει στο διάστημα και τέλος να βελτιώσει τη ζωή του και τους νόμους που τη διέπουν, εκμεταλλευόμενος τις δυνατότητες που του παρέχει τόσο η επιστήμη όσο και η δημιουργική φαντασία. Έτσι, η πλοκή εκτυλίσσεται σ ένα ρυτιδωμένο, σμικρυμένο χρόνο, αλλά συνήθως τοποθετείται στο μακρινό παρελθόν, στο οποίο τα παιδιά-ήρωες μεταφέρονται με μια μηχανή χρόνου. Στα μυθιστορήματα δηλαδή της κατηγορίας αυτής ο συγγραφέας εκμεταλλεύεται τους επιστημονικούς νόμους με τις τεχνολογικές εφευρέσεις. Η βαρύτητα και η ταχύτητα του φωτός ουσιαστικά αποτελούν τους βασικούς νόμους που εμπνέουν τους συγγραφείς της κατηγορίας αυτής. Σε μια αδρομερή αντιμετώπιση του θέματος μπορούμε να διακρίνουμε τις παρακάτω κατηγορίες στην ενότητα αυτή Α) Κείμενα τα οποία στηρίζονται στην επιστήμη της Παλαιοντολογίας, κάποτε με παρεμβολή μιας μηχανής του χρόνου (Κίρας Σίνου, Το τέλος των τεράτων, Στη Χώρα των Μαμούθ κ.ά.) Β) Κείμενα διαστημικά: Β1) Κείμενα στα οποία γίνονται διαπλανητικά ταξίδια (Ν Τζώρτζογλου, Εδώ Σελήνη, Εδώ Ουρανός, Εδώ Κρόνος, Χ. Σακελλαρίου, Τρία παιδιά χαμένα στο διάστημα κ.ά.), β2) Κείμενα στα οποία εξωγήινοι επισκέπτονται τη Γη (Βούλα Μάστορη: Ο Καλεσμένος, Μ. Κοντολέων, Ο Εέ από τ άστρα κ.α.), β3) κείμενα, στα οποία κυριαρχούν υπερφυσικά όντα (λ.χ. φαντάσματα: Μ. Κοντολέων: Τα φαντάσματα της σοφίτας κ.ά.). Γ) Κείμενα με κοινωνικό-πολιτικό περιεχόμενο (λ.χ. Λιλή Μαυροκεφάλου, Το άλλο, Μάριος Βερέττας, Εισβολή στην Μυρμηγκάνα), Δ) Κείμενα με βιοϊατρικό και βιοτεχνολογικό περιεχόμενο (Κίρα Σίνου, Το μεγάλο πείραμα). 6. Ζητήματα της καθημερινότητας με τη μορφή ημερολογιακών καταγραφών ή όχι, όπως είναι τα κείμενα της Ζωρζ Σαρή Κρίμα κι άδικο, Το Ψέμα κ.α. Προβλήματα οικογενειακά που στεναχωρούν τους ενήλικους και προβληματίζουν, καταγράφονται στις σελίδες των κειμένων της κατηγορίας αυτής. 7. Κάποτε, περιγράφουν, στο μέτρο που αυτό είναι δυνατό, φαινόμενα της κοινωνικής παθογένειας και του περιθωρίου. Η λειτουργία των κειμένων αυτών και η χρησιμότητά τους, σε πρώτη θεώρηση, θα έλεγε κανείς ότι είναι αμφιλεγόμενη, επειδή εγκυμονείται ο κίνδυνος το παιδί είτε από περιέργεια είτε για άλλους λόγους να μιμηθεί μια παρεμφερή συμπεριφορά και να την υιοθετήσει. Τα κείμενα αυτά ωστόσο γράφονται με σκοπό καθαρά παιδαγωγικό και αποτρεπτικό, για το λόγο αυτό και είναι ιδιαίτερα προσεγμένα, αποφεύγουν τις ακρότητες και αφήνουν να διαχυθεί έμμεσα προτροπή προς αποφυγή, είτε τα κείμενα αυτά αναφέρονται στη χρήση ναρκωτικών ουσιών, όπως είναι Στο τσιμεντένιο δάσος της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου είτε σε κακοποιά στοιχεία, όπως είναι η τριλογία της Κίρας Σίνου Το αίνιγμα του Πύργου, Το συμβόλαιο του Πύργου και Ο αιχμάλωτος του Πύργου ή της Νίτσας Τζώρτζογλου Ο θησαυρός της Τροίας, Σ.Ο.Σ. Κίνδυνος, Μάνου Κοντολέων, Το ταξίδι που σκοτώνει κ.ά. Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει μια αρκετά σημαντική γκάμα κειμένων με μια πλούσια ποικιλία θεμάτων. Έτσι, συναντούμε κείμενα, τα οποία αναφέρονται στις οικογενειακές σχέσεις (Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Σπίτι για πέντε, Μ. Κοντολέων Οι δυο τους κι άλλοι δυο, Π. Καλιότσου Πατέρας και γιος κ.ά.), στη σχολική ζωή (Π. Καλιότσου Πατέρας και γιος κ.ά), στην εφηβική ηλικία και τα προβλήματά της (Ζ. Σαρή Το ψέμα, Τα χέγια, Μ. Κοντολέων Οι δυο τους κι άλλοι δυο κ.ά.), στα ναρκωτικά (Νίτσας Τζώρτζογλου Σ.Ο.Σ.

10 10 Κίνδυνος, Μάνου Κοντολέων Το ταξίδι που σκοτώνει, Λότης Πέτροβιτς- Ανδρουτσοπούλου Στο τσιμεντένιο δάσος κ.ά), στην εφηβική σεξουαλικότητα (Λ. Ψαραύτη Το αυγό της έχιδνας κ.ά.), στη μετανάστευση (Γ. Γρηγοριάδου- Σουρέλη Παιχνίδι χωρίς κανόνες), στον πόλεμο (Π. Καλιότσου Τα ξύλινα σπαθιά κ.ά) και ένα πλήθος άλλα θέματα, που καλύπτουν την κοινωνική συμπεριφορά του ανθρώπου. Ενδεχομένως, το οικολογικό πρόβλημα, το οποίο έχει απασχολήσει συγγραφείς παιδικών κειμένων και το οποίο είναι τόσο κοινωνικό όσο και οικονομικοπολιτικό θέμα, θα μπορούσε να ενταχθεί σε ξεχωριστή θεματική ενότητα, ακριβώς λόγω της συνθετότητάς του. Πάντως, τα μυθιστορήματα αυτά αναφέρονται στην αλλοίωση που έχει προκληθεί στο φλοιό της γης αλλά και στο θαλάσσιο και ατμοσφαιρικό χώρο από την αλόγιστη χρήση της τεχνολογίας. Προβάλλουν επίσης τους κινδύνους που εγκυμονεί η κατάχρηση της μηχανής και προφανώς δεν αποβλέπουν στην άνευ όρων καταδίκη του τεχνικού πολιτισμού αλλά στην έλλογη και μετρημένη καταφυγή στις μηχανές, προκειμένου να σωθεί το φυσικό περιβάλλον και μαζί του και ο άνθρωπος. 8. Κλασικά κείμενα της ελληνικής αρχαιότητας ή της Αγίας Γραφής διασκευάζονται σε παιδικά κείμενα με τη μορφή είτε μικρών ιστοριών είτε μυθιστορηματικών κειμένων. Τέτοιες περιπτώσεις λ.χ. μπορούμε να συναντήσουμε στα Πέτρινα καθίσματα του Μάνου Κοντολέων κ.α. Εδώ, ο συγγραφέας αποδίδει σε ελεύθερη διασκευή εφτά τραγωδίες της αρχαιοελληνικής λογοτεχνίας. 9. Τα μυθιστορήματα εξέλιξης, ή όπως αλλιώς έχει επικρατήσει να λέγονται με το διεθνή τους όρο Bildungstroman ανήκουν στη λεγόμενη Young adult literature (Νεανική Λογοτεχνία), η οποία βρίσκεται πλησιέστερα προς την Παιδική Λογοτεχνία, με την οποία συνήθως συνεξετάζεται, παρά προς τη Λογοτεχνία των ενηλίκων. Τα κείμενα αυτά παρακολουθούν τον άνθρωπο από την παιδική και την εφηβική ηλικία ως την ενηλικίωσή του και ενδεχομένως ως τα γηρατειά και το θάνατό του και περιγράφουν τόσο τις σωματικές μεταβολές (έστω και σύντομα) όσο και την εσωτερική ωρίμαση είτε παράλληλα με τα ιστορικά δρώμενα είτε όχι. Η αδελφούλα μου του Γρ. Ξενόπουλου ή η Νινέτ της Ζωρζ Σαρή αποτελούν θαυμάσια δείγματα της κατηγορίας αυτής, καθώς επίσης και η Αργώ του Γ. Θεοτοκά, στην οποία βλέπουμε το Δαμιανό παιδάκι να αγωνίζεται να μάθει γράμματα, παρά τις αντιδράσεις του πατέρα του, για να τον συναντήσουμε αργότερα φοιτητή και μέλος του φοιτητικού συλλόγου «Αργώ». 10. Τέλος, η ταξιδιωτική πεζογραφία, η οποία ήδη στην Ελλάδα βρίσκει σημαντική άνθηση με συγγραφείς όπως ο Ν. Καζαντζάκης (Ταξιδεύοντας), ο Κώστας Ουράνης ή ο Φώτης Κόντογλου κ.ά., αρχίζει να αναπτύσσεται για παιδιά κυρίως μετά το 1945, αν και ποσοτικά και ποιοτικά η λογοτεχνική παραγωγή υστερούσε. Τα κείμενα αυτά προφανώς δεν αποτελούν μια απλή περιδιάβαση και περιγραφή των τόπων, στους οποίους αναφέρονται, αλλά δίνουν στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού, της σύγχρονης με την περιδιάβαση φυσιογνωμίας ενός τόπου σε συνδυασμό με το ιστορικό παρελθόν του, καταγράφουν ήθη και έθιμα, νοοτροπίες, στάσεις και χαρακτηριστικά ανθρώπων της περιοχής. Κείμενα που ανήκουν στην κατηγορία αυτή είναι της Κίρας Σίνου, Στην πόλη του Άη-Δημήτρη (1982), με το οποίο η συγγραφέας ξεναγεί τα παιδιά στα μνημεία και στο ιστορικό παρελθόν της Θεσσαλονίκης, της Α. Βαρελλά, Ο Φλίτ ταξιδεύει, της Σ. Ζαραμπούκα, Ταξίδια στην προϊστορική Ελλάδα κ.ά.

11 11 2 η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Β1. Στοιχεία από την πορεία της παιδικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα Ορισμός Παιδική Λογοτεχνία είναι όχι τα λογοτεχνήματα που έχουν γράψει ή γράφουν τα παιδιά, αλλά τα αισθητικώς δικαιωμένα λογοτεχνικά κείμενα που είναι σε θέση να φέρουν το παιδί σε επαφή με το αισθητικό φαινόμενο της Τέχνης και ειδικότερα της Λογοτεχνίας 10. Χρησιμότητα Η Παιδική Λογοτεχνία βοηθά το παιδί να αναχθεί σταδιακά στην εκλεκτή αντίληψη ότι όλοι οι λαοί της γης εκτός από τις διαφορές ποθούν το καλό, το δίκαιο, την ελευθερία, την ειρήνη. Στοχεύει δηλαδή όχι μόνο στην εθνική αλλά και στην πανανθρώπινη συνείδηση. Η διδασκαλία της στοχεύει εκτός από την καθαρά αισθητική καλλιέργεια, με την ανάπτυξη του καλαισθητικού συναισθήματος, και στην παροχή γνώσεων, όχι βέβαια κατά τρόπο συστηματικό, επειδή δεν αποτελεί βιβλίο γνώσεων. Στοχεύει ακόμα και στην καλλιέργεια του γλωσσικού οργάνου (γλωσσικός σκοπός) και γενικότερα στο να διαμορφώσει μια όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένη προσωπικότητα στα παιδιά και γενικότερα στον αναπτυσσόμενο άνθρωπο, χωρίς να ηθικολογεί, αποφεύγοντας το διδακτισμό, ο οποίος οδηγεί σε αντίθετα αποτελέσματα. Β. 19 ος αι. 20 ος αι.: Β2. Περίοδοι της Νεοελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας 11 Β1.α: Χρονική οριοθέτηση Α περίοδος : Β περίοδος: Γ περίοδος : Δ περίοδος : Ε περίοδος : 1974 σήμερα 10 Γιάκου Δ,. Ιστορία της Ελληνικής Παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα: Παπαδήμα, 1993, σελ Για τη συγγραφή της ενότητας αυτής δανειστήκαμε στοιχεία από το βιβλίο του Αντώνη Δελώνη, Ελληνική Παιδική Λογοτεχνία, Από τις πρώτες ρίζες μέχρι σήμερα, Αθήνα: Ηράκλειτος,

12 12 Β2.β. Χαρακτηριστικά Α. Περίοδος Γενικά: Την πρώτη περίοδο θα τη χαρακτηρίζαμε νηπιακή ηλικία της Παιδικής Λογοτεχνίας, γιατί εδώ έχουμε τις πρώτες προσπάθειες για δημιουργία συνείδησης των συγγραφέων. «Οι ρίζες της προβολής του παιδιού στα βιβλία του ΙΘ αι. θα πρέπει να αναζητηθούν στα έργα των Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, Ηλία Τανταλίδη και Αλέξανδρου Κατακουζηνού, σύμφωνα με το Δημ. Γιάκο 12. Β Περίοδος Στη δεύτερη περίοδο οριακό γεγονός θεωρείται η έκδοση του Γεροστάθη του Λέοντος Μελά. Εκτείνεται έως την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917 και χαρακτηρίζεται από ορισμένα θεμελιακά γεγονότα: Εκδίδεται ο Γεροστάθης (1858), έργο πρωτοποριακό για την εποχή του, Ο πλήρης τίτλος του έργου είναι Γεροστάθης ή Αναμνήσεις της παιδικής μου ηλικίας. Για την εποχή του είναι έργο πρωτοποριακό, είναι όμως ολοφάνερος ο διδακτικός χαρακτήρας, στοιχείο που αποτελεί και βασικό μειονέκτημα, τουλάχιστον για την εποχή μας. Μαζί με την Ελληνική Χρηστομάθειαν του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή έθεσαν τα θεμέλια για την ηθική διαπαιδαγώγηση των και την ψυχαγωγία των νέων της Ελλάδας για πολλά χρόνια. Μπορούμε πάντως, ανεξάρτητα από το διδακτικό χαρακτήρα τους να τα θεωρήσουμε ως από τα πρώτα έργα της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας. Ιδρύεται ο σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων» (1869), ο οποίος και προωθούσε το παιδικό βιβλίο. Εκδίδεται η Διάπλασις των Παίδων (1879) από το Νικόλαο Παπαδόπουλο, περιοδικό το οποίο προωθεί την Παιδική Λογοτεχνία και θέτει νέους οραματισμούς και κατευθυντήριες γραμμές. Ο Βιζυηνός γράφει το πρώτο νεοελληνικό διήγημα στη δημοτική. Πρόκειται για τον Τρομάρα, που δημοσιεύεται στη Διάπλαση των Παίδων το Ο Αλ. Πάλλης εκδίδει την ποιητική συλλογή του Τραγουδάκια για παιδιά το Το 1900 εγκαινιάζεται από το «Σύλλογο προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων» μια σειρά με παιδικά έργα. Το 1909 η Πηνελόπη Δέλτα εκδίδει το Παραμύθι χωρίς όνομα. Ιδρύεται ο «Εκπαιδευτικός Όμιλος» (1910), ο οποίος συμβάλλει στην έκδοση νέων έργων για παιδιά, μεταφράσεων και στη δημιουργία βιβλιοθηκών. Στα έργα της περιόδου αυτής κυριαρχεί ο διδακτισμός και ο εθνικός φρονηματισμός καθώς και η προσκόλληση σε θέματα θρησκευτικά και φυσιολατρικά. Γ Περίοδος Η Τρίτη (Γ ) περίοδος εκτείνεται από την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917, η οποία πραγματώνει τα οράματα των προοδευτικών ανθρώπων της εποχής του Βενιζέλου και τελειώνει με το Β παγκόσμιο πόλεμο (1940). Την περίοδο αυτή κυριαρχούν θέματα που επικεντρώνονται γύρω από το τρίπτυχο Πατρίδα Θρησκεία 12 Δημ Γιάκου, Ιστορία της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: Εστίας, 1977.

13 13 Οικογένεια, στο οποίο είναι όμως ευδιάκριτη και η φυσιολατρία. Η κοχλίωση όμως των κειμένων γύρω από τους θεματικούς αυτούς άξονες συντελείται με διαφορετική οπτική γωνία: προέχει η δράση, προβάλλεται η συμμετοχή στις αποφάσεις. Και στα έργα της περιόδου αυτής είναι ευδιάκριτος ένας λογοτεχνικός διδακτισμός, μια σοβαροφάνεια, κάποια απλοϊκότητα και η προσκόλληση στα στερεότυπα της προηγούμενης περιόδου. Την περίοδο αυτή συντελείται ένα σημαντικό βήμα, εφόσον φαίνεται να συνειδητοποιείται η αναγκαιότητα της Παιδικής Λογοτεχνίας. Η παρουσία κορυφαίων μορφών των ελληνικών γραμμάτων, οι οποίες είτε έγραψαν κείμενα που απευθύνονταν στο παιδί ως αναγνώστη είτε συμπεριέλαβαν ανάμεσα στους ήρωές τους και παιδιά (Κ. Παλαμάς). βοήθησε σημαντικά στη συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας αυτής. Αξιόλογη και συχνά καθοριστική υπήρξε η παραγωγή σχετικών κειμένων από τους Γ. Βιζυηνό, Κ. Παλαμά, Γ. Δροσίνη, Ι. Καμπά, Αλ Πάλλη, Ι. Βλαχογιάννη, Ζ. Παπαντωνίου, Π. Δέλτα, Γρ. Ξενόπουλο, Στ. Σπεράντζα, Πέτρο Πικρό, ο οποίος θεωρείται και ο εισηγητής του παιδικού μυθιστορήματος επιστημονικής φαντασίας στην Ελλάδα, Βασίλης Ρώτας, Έλλη Αλεξίου, Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, Ρένα Καρθαίου, Αντιγόνη Μεταξά, Άλκη Τροπαιάτη, Γεώργιο Βερίτη κά.. Δ Περίοδος Η τέταρτη περίοδος καλύπτει τον ελληνοϊταλικό πόλεμο, την κατοχή, τον εμφύλιο σπαραγμό, τη ζοφερή δεκαετία του 50 και τη δεκαετία του 60 με την εγκαθίδρυση και εδραίωση της στρατιωτικής δικτατορίας των Συνταγματαρχών το 1967 και τελειώνει με την πτώση της το Τα γεγονότα της περιόδου αυτής θα περάσουν στα έργα των συγγραφέων παιδικών κειμένων: αστυφιλία και εκβιομηχάνιση, αμερικάνικος τρόπος ζωής, ο οποίος εισβάλλει στη χώρα μας μέσω του κινηματογράφου κυρίως, αλλά και των ειδών διατροφής και ενδυμασίας και τέλος κάτω από την αναπόφευκτη επίδραση της Τηλεόρασης, η οποία προβάλλει τα δικά της πρότυπα ζωής, η Παιδική Λογοτεχνία διαμορφώνει μια νέα φυσιογνωμία. Οι μεταφράσεις εξάλλου έργων από την ξένη παιδική λογοτεχνία αυξάνονται και μεταφράζονται καλύτεροι συγγραφείς. Την περίοδο αυτή άλλωστε ιδρύεται η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά, η οποία ουσιαστικά θέτει τα θεμέλια για την οικοδόμηση της νεότερης Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας και ο Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, ο οποίος και βοήθησε αποφασιστικά να αυτονομηθεί η Παιδική Λογοτεχνία σε ιδιαίτερο κλάδο της Εθνικής μας Λογοτεχνίας και των οποίων ο ρόλος στην προώθηση του παιδικού βιβλίου υπήρξε καθοριστικός. Την περίοδο αυτή εξάλλου, ευτυχώς για μια δεκαετία μόνο ( ) παρατηρείται και μια κάμψη στην παραγωγή και προώθηση της Παιδικής Λογοτεχνίας, η οποία οφείλεται αφενός μεν στις θλιβερές συνέπειες του Β παγκοσμίου πολέμου, στη δοκιμασία που πέρασε ο ελληνικός λαός με τον εμφύλιο σπαραγμό και στη ζοφερή δεκαετία του 50 με τις διώξεις των αντιφρονούντων και τη δράση παρακρατικών οργανώσεων, σε συνδυασμό με την έναγχη προσπάθεια ανασυγκρότησης της χώρας. Για το λόγο αυτό και τη δεκαετία αυτή, η οποία μπορεί να επεκταθεί ως τα τέλη της δεκαετίας του 50 δεν υπάρχει ουσιαστική πρόοδος τόσο στη μορφολογία όσο και στη θεματογραφία και την ιδεολογία των κειμένων αυτών. Παράλληλα, συνεχίζονται οι μεταφραστικές δοκιμές κλασικών έργων της Παγκόσμιας Λογοτεχνίας, ενώ παρατηρείται μια αυξημένη δραστηριότητα και στη διασκευή έργων συγγραφέων που θεωρούνται κλασικοί (Όμηρος, Αίσωπος κ.ά.), ανεξάρτητα από την ποιότητά τους, εφόσον ορισμένες διασκευές κάποτε

14 14 διαστρεβλώνουν το πρωτότυπο είτε με διάθεση λογοκριτική, για να αποφύγουν, τολμηρές, κατά τη γνώμη των διασκευαστών, σκηνές είτε για να περικόψουν σκηνές δυσνόητες, όπως πιστεύουν από τα παιδιά. Κάποτε βέβαια και λόγοι συντομίας επιβάλλουν τη δραστική περικοπή του περιεχομένου του πρωτότυπου με αποτέλεσμα και πάλι να παραποιείται δυσδιόρθωτα (αν όχι ανεπανόρθωτα) το πρωτότυπο. Παρά τους κινδύνους και τα μειονεκτήματα αυτά οι διασκευές διακρίνονται από μια θετική λειτουργία, επειδή φέρνουν σε επαφή τα μικρότερα παιδιά με έργα της κλασικής λογοτεχνίας 13. Η ίδρυση της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς θα αποτελέσει σημαντικό βήμα για την ανάκαμψή της, γιατί θα «δρομολογήσει» με τρόπο υπεύθυνο, συνειδητό και συστηματικό την αντιμετώπιση της Παιδικής Λογοτεχνίας και θα θέσει μεγαλόπνοους στόχους, οι οποίοι, όπως αποδεικνύει η συνέχεια, πραγματοποιούνται πάντα στα πλαίσια του εφικτού. Το έργο της Γυναικείας Συντροφιάς θα συμπληρώσει ο Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, ο οποίος ιδρύεται το 1969 με σαφή στόχο να προαγάγει και να διαδώσει το ελληνικό παιδικό βιβλίο, το οποίο θα πετύχει να κάνει γνωστό πολύ σύντομα και σε χώρες εκτός Ελλάδας. Η προσφορά του είναι ανεκτίμητη για το συνολικό έργο που έχει προσφέρει και το οποίο εντοπίζεται τόσο στη διεξαγωγή συνεδρίων όσο και στην έκδοση των πρακτικών των συνεδρίων αυτών, ενώ προάγει την Παιδική Λογοτεχνία τόσο με τη προκήρυξη σχετικών διαγωνισμών για πρωτότυπα έργα αλλά και για μελέτες πάνω στην Παιδική Λογοτεχνία. Η συμβολή του αποκτά μεγαλύτερη βαρύτητα και κύρος με τη συμμετοχή του στην Ι.Β.Β.Υ. (International Board on Books for Young People). Ε Περίοδος Η πέμπτη περίοδος εκτείνεται από την αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1974 έως στις μέρες μας. Την περίοδο αυτή ιστορικοπολιτικά και πολιτισμικά γεγονότα τα οποία σημαδεύουν την εποχή, το ήθος, το ύφος και τη φυσιογνωμία της. Το Πολυτεχνείο και η πτώση της δικτατορίας, αν δεν έχουν περάσει αυτόνομα στα κείμενα, οπωσδήποτε έχουν επηρεάσει υποδόρια την παραγωγή. Ωστόσο, μετά τη μεταπολίτευση στο χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας διακρίνουμε σημαντικές προοπτικές: Η σύγκληση στην Ελλάδα του 15 ου Διεθνούς Συνεδρίου για το Παιδικόνεανικό Βιβλίο (28/9 2/ ) από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, μέλος του Ι.Β.Β.Υ., επισημοποιεί πλέον την ύπαρξη Παιδικής Λογοτεχνίας στην Ελλάδα. Έλληνες συγγραφείς και εικονογράφοι (ζωγράφοι) θέτουν υποψηφιότητα για να ενταχθούν στην τιμητικό πίνακα για το διεθνές βραβείο Άντερσεν (αντίστοιχο του βραβείου Nobel για τη Λογοτεχνία για Ενηλίκους). Δημιουργούνται πολλές βιβλιοθήκες, κυρίως με πρωτοβουλία της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, αλλά και από ιδιωτικούς φορείς. Η συμμετοχή της Πολιτείας στον τομέα αυτό είναι σχεδόν ανύπαρκτη ή πολύ περιορισμένης έκτασης. Το 1976 ο Δημ. Γιάκος γράφει την Ιστορία της Παιδικής Λογοτεχνίας, ύστερα από σχετική προκήρυξη της Ακαδημίας Αθηνών, η οποία θα 13 Περισσότερα για τη διασκευή : Αλεξάνδρα Ζερβού, Στη χώρα των θαυμάτων, Αθήνα: Πατάκης, 1996 και Σούλα Οικονομίδου, Χίλιες και Μία Ανατροπές. Η νεοτερικότητα στη λογοτεχνία για μικρές ηλικίες, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000

15 15 αποτελέσει, παρά τα ενδεχομένως υπαρκτά μειονεκτήματά της, την πρώτη σοβαρή προσπάθεια να καταγραφεί η ιστορία της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας. Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα απόπειρα καταγραφής όλων των στοιχείων από το ΙΘ αιώνα κεξ. ως τις μέρες μας με σημαντικές κριτικές παρατηρήσεις. Ο συγγραφέας δεν περιορίζεται μόνο στους καθαυτό εκπροσώπους της Παιδικής Λογοτεχνίας, σ αυτούς δηλαδή που έγραψαν μόνο για παιδιά, αλλά αναφέρεται τόσο πληροφοριακά όσο και με αξιολογικές κρίσεις και σε συγγραφείς που παραδοσιακά ανήκουν στη Λογοτεχνία των Ενηλίκων που με οποιοδήποτε τρόπο μπορούν να συνδεθούν με τη Λογοτεχνία για παιδιά, είτε γιατί έγραψαν κάποια ποιήματα για παιδιά είτε γιατί συμπεριέλαβαν είτε ως κεντρικό είτε ως δευτερεύοντα ήρωα το παιδί στα κείμενά τους. Η κατάταξη του υλικού είναι χρονολογική, ενώ ασχολείται σε ένα κεφάλαιο και με τα ελληνικά παιδικά περιοδικά τόσο του ελληνικού χώρου όσο και του ευρύτερου ελλαδικού (Αίγυπτος, Κύπρος). Σε μεταγενέστερες εκδόσεις ( ) η μελέτη βελτιώνεται και εμπλουτίζεται, ενώ αυξάνει το χρονικό πεδίο έρευνά της ως το Ο συγγραφέας με ιδιαίτερη επιμέλεια και υπευθυνότητα μας δίνει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα και το στίγμα της Παιδικής Λογοτεχνίας σε κάθε περίοδο, ώστε ο αναγνώστης και ο μελετητής της Παιδικής Λογοτεχνίας να έχει όσο είναι δυνατό μια σφαιρικότερη άποψη και να τοποθετείται ορθότερα στο πολιτισμικό περιβάλλον της εποχής. Λίγα χρόνια αργότερα (1982) ο Χάρης Σακελλαρίου θα μας δώσει τη δική του εκδοχή σ ένα σχετικά ογκώδη τόμο στην Ιστορία της Παιδικής Λογοτεχνίας. Ο συγγραφέας δε θα αρκεστεί στην ελληνική παιδική λογοτεχνία αλλά θα προχωρήσει και στην παγκόσμια. Αφού εκθέσει σύντομα σε μια χρονολογική σειρά το υλικό του, ξεκινώντας από την αρχαιότητα, θα προχωρήσει σε μια ειδολογική εξέταση της Παιδικής Λογοτεχνίας, στην οποία αφού αναφερθεί στα σημαντικότερα χαρακτηριστικά, θα προχωρήσει στους κυριότερους εκπροσώπους. Η αξία του βιβλίου, παρά τα όποια ενδεχομένως μειονεκτήματα, έγκειται στο γεγονός ότι παρέχει στον αναγνώστη μια γενική εικόνα της Παιδικής Λογοτεχνίας σε παγκόσμια κλίμακα, ώστε να είναι σε θέση ο αναγνώστης να μορφώσει σφαιρικότερη γνώμη για την εξέλιξη και την πορεία της Παιδικής Λογοτεχνίας από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας σε παγκόσμια κλίμακα. Αρκετό ενδιαφέρον παρουσιάζει και τα δίτομο έργο του Πρωτοπόροι της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας ( Α Ποίηση, Β Πεζογραφία), με το οποίο μας δίνει σημαντικά στοιχεία για όσους μόχθησαν για την ενηλικίωση της Παιδικής Λογοτεχνίας. Την περίοδο αυτή εκδίδονται νέα παιδικά περιοδικά στην προσπάθειά τους να καλύψουν τον παιδικό χώρο. Χαρακτηριστική είναι η κυριαρχία για πολλά χρόνια παλαιότερα της Διάπλασης των παίδων και της Παιδικής Αποθήκης και μακροβιότερων και μη περιοδικών. Στα νεότερα χρόνια δεσπόζει στο χώρο αυτό η Επιθεώρηση Παιδική Λογοτεχνίας, καθώς και οι Διαδρομές στο χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας, τα οποία όμως δημοσιεύουν κριτικές προσεγγίσεις και θεωρητικές μελέτες για την παιδική λογοτεχνία. Το 1978 εκδίδεται το εξειδικευμένο περιοδικό «Διαλέγουμε βιβλία για παιδιά», το οποίο καταγράφει, ταξινομεί και αξιολογεί τις παιδικές εκδόσεις. Στον τομέα αυτό σημαντική είναι η συμβολή των Χάρη Σακελλαρίου- Θανάση Καραγιάννη και Γιάννη Μπάρτζη με τους Οδηγούς παιδικούνεανικού βιβλίου, τους οποίους εκδίδουν επί σειρά ετών, με τους οποίους οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί, οι ενήλικοι και οι μελετητές μπορούν να

16 16 ενημερωθούν για τα βιβλία που κυκλοφορούν και να τα εκμεταλλευθούν, ανάλογα με τις ανάγκες και τις προθέσεις τους. Από την πλευρά του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών εκδίδεται το 1977 ένας πολυγραφημένος κατάλογος 64 σελίδων παιδικών βιβλίων, για τις παιδικές βιβλιοθήκες, ο οποίος όμως διακρίνεται για προχειρότητα, λάθη και αντιφάσεις για τα οποία και κατηγορήθηκε. Παρόλ αυτά ως κρατική προσπάθεια υπήρξε μια θετική και ελπιδοφόρα κίνηση, χωρίς όμως να υπάρξει συνέχεια. Την επόμενη χρονιά η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά εκδίδει ένα τομίδιο με τίτλο «Τα βραβεία μας» και πέντε χρόνια αργότερα ένα δεύτερο με τίτλο «Τα είκοσί μας χρόνια». Και οι δύο τόμοι αποτελούν ουσιαστικά τα πεπραγμένα της Συντροφιάς, δείχνουν όμως την κίνηση και τις προοπτικές από την άποψη του ανθρώπινου δυναμικού στο χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας. Δύο χρόνια αργότερα η Γυναικεία Λογοτεχνική συντροφιά προκηρύσσει διαγωνισμό με θέμα τη σύνταξη ειδικής μελέτης για την Παιδική Λογοτεχνία και τις προοπτικές για εξέλιξη τη δεκαετία Στόχος της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς είναι όχι μόνο να ιχνηλατηθεί, αλλά και να χαρτογραφηθεί ο χώρος αυτός, ο οποίος έχει αρχίσει ήδη να αποκτά τη δική του ταυτότητα και να διαμορφώνει μιαν αυτόνομη φυσιογνωμία. Τα βασικά χαρακτηριστικά της περιόδου αυτής, τα οποία αρχίζουν να διαφαίνονται ήδη από το τέλος της προηγούμενης, εντοπίζονται στις παρακάτω διαπιστώσεις. 1. Όσα τεκταίνονται την περίοδο αυτή δεν αφήνουν ανεπηρέαστη την Παιδική Λογοτεχνία. Κοινωνικά προβλήματα, όπως η Ειρήνη, το Οικολογικό, το ενεργειακό κ.ά. αρχίζουν να εμφανίζονται στα κείμενα της περιόδου αυτής και να προβληματίζουν τους συγγραφείς. Παράλληλα, παρατηρείται σημαντική αύξηση των εκδόσεων βιβλίων για παιδιά. Την αύξηση αυτή ακολουθεί μια παράλληλη βελτίωση της ποιότητας του παιδικού βιβλίου, αλλά και αντίστοιχη μείωση των μεταφράσεων των ξένων έργων, εφόσον είναι εντοπίσιμη κάποια κόπωση και μείωση της διάθεσης για μετάφραση. Τα κλασικά βέβαια κείμενα για παιδιά συνεχίζουν να μεταφράζονται, ανεξάρτητα από την ποιότητα των μεταφράσεων, οι οποίες συχνά χωλαίνουν, με αποτέλεσμα να διαστρεβλώνεται το πρωτότυπο κείμενο. 2. Μια δεύτερη διαπίστωση, στην οποία μπορεί να προβεί κανείς είναι το γεγονός ότι όσοι ασχολούνται με τη συγγραφή παιδικών κειμένων δεν έχουν πάντα τις ικανότητες και το ταλέντο που απαιτείται, γι αυτό και τα κείμενά τους δεν είναι κάποτε ιδιαίτερων αξιώσεων. Παρά το γεγονός αυτό, η παρουσία των λογοτεχνικών αυτών κειμένων αντικατοπτρίζει το βαθμό ενδιαφέροντος για το μέλλον του παιδικού βιβλίου και τους προσανατολισμούς, αν και η διαρκώς εξελισσόμενη επιστήμη επηρεάζει σημαντικά πολύ συχνά τους δημιουργούς, οι οποίοι προσπαθούν να εγκλιματιστούν στα νέα δεδομένα επιστημονικών, κοινωνικών και ηθικών εξελίξεων. Η διαπίστωση αυτή προφανώς ισχύει για όλες τις εποχές και για τη Λογοτεχνία για Ενηλίκους.

17 17 3. Υποχωρεί ο διδακτισμός, χωρίς όμως και να εξαφανίζεται εντελώς, βασικό αίτημα και αναγκαία συνθήκη των παιδικών κειμένων σε παλαιότερες περιόδους. Η υποχώρηση του διδακτισμού έφερε στο προσκήνιο την ανάγκη να εμπλουτιστεί και να διευρυνθεί η θεματογραφία των συγγραφέων και των ποιητών, για το λόγο αυτό και η θεματική προβληματική της περιόδου αυτής στρέφεται σε θέματα που απασχολούν το σύγχρονο άνθρωπο. Το σκεπτικό, πολλά από τα χαρακτηριστικά προηγούμενων περιόδων που εγκαταλείφθηκαν και επέβαλαν νέους θεματικούς άξονες, της θεματικής ανανέωσης επικεντρώνεται στην ανάγκη να δώσουν στο παιδί οι συγγραφείς νέα στοιχεία που προέκυψαν ή θα προκύψουν από την εξέλιξη της επιστήμης. Έτσι, το παιδί, θα θεάται πλέον, κάτω από νέες οπτικές γωνίες, τη σύγχρονη ζωή. Θα πρέπει να σημειώσουμε ακόμα ότι μειονεκτήματα του παρελθόντος, όπως η άσκοπη φλυαρία δεν έχουν ακόμα εξοβελιστεί εντελώς, έχουν γίνει όμως αξιόλογα βήματα. Πιο συγκεκριμένα, τη δεκαετία αυτή συνειδητοποιείται, χωρίς όμως να ολοκληρωθεί η συνειδητοποίηση αυτή, βαθμιαία η αξία της Παιδικής Λογοτεχνίας, ακόμα και από την τότε πολιτική ηγεσία, όπως δείχνουν οι ποικίλες εξαγγελίες. Επιχειρεί μάλιστα να εκδώσει το περιοδικό «Ελεύθερη γενιά», το οποίο όμως αποδεικνύεται βραχύβιο. Σημαντικότατη εξάλλου, είναι η προσφορά διαφόρων συλλόγων (Σύλλογοι Γονέων, Σύλλογοι δασκάλων, Λογοτεχνικά Σωματεία κ.ά), οι οποίοι δραστηριοποιούνται για τη διάδοση του παιδικού βιβλίου. Για το σκοπό αυτό οργανώνονται διάφορες εκδηλώσεις και λογοτεχνικοί διαγωνισμοί για τη συγγραφή παιδικών κειμένων. Η θεματογραφία διευρύνεται σημαντικά, αφού πλέον σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα που απασχολούν τον άνθρωπο εμπνέουν τους συγγραφείς, οι οποίοι αναπτύσσουν τα θέματά τους, αποφεύγοντας, όσο είναι δυνατό, αν και αυτό εξαρτάται από το δημιουργό και την προθετικότητά του, το διδακτισμό. Σταδιακά, παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη δραστηριότητα στο χώρο της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, η οποία καταβάλλει προσπάθεια να διαχωριστεί το καλό από το κακό παιδικό βιβλίο, να διαδώσει τους σκοπούς και τους στόχους της Παιδικής Λογοτεχνίας. Οι συντονισμένες αυτές προσπάθειες οδήγησαν σε μια σημαντική αύξηση των παιδικών εκδόσεων με αντίστοιχη βελτίωση της ποιότητας των παιδικών βιβλίων, ενώ παράλληλα οι γονείς κυρίως συνειδητοποιούν την ανάγκη να διαβάζουν τα παιδιά τους παιδικά βιβλία. Όπως αποδεικνύει η πείρα μου ως εκπαιδευτικού παιδιά, τα οποία διάβαζαν βιβλία στην παιδική τους ηλικία δεν αντιμετώπιζαν κανένα γλωσσικό πρόβλημα στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση τόσο στο θέμα της γλώσσας, η οποία αποδεικνυόταν και πλούσια και άνετη στη διατύπωσή της, όσο και στις αισθητικές προτιμήσεις. Η επίδραση της Παιδικής Λογοτεχνίας ήταν προφανής και αναμφισβήτητη. Στην περαιτέρω διάδοση του παιδικού βιβλίου συντέλεσε καθοριστικά και η συνειδητοποίηση από τους πνευματικούς ταγούς μας το πόσο σημαντικό είναι να διαβάζουν τα παιδιά παιδικά (ή και γραμμένα για ενηλίκους αλλά κατάλληλα και κατανοητά από τα ίδια) βιβλία. Για το λόγο αυτό προσπάθησαν με κάθε τρόπο, είτε γράφοντας οι ίδιοι κείμενα για παιδιά, είτε κρίνοντας όσα γραφόταν, είτε παίρνοντας μέρος σε μαζικές προσπάθειες, για

18 18 τη διάδοσή του. Είναι μάλιστα χαρακτηριστική η αλλαγή νοοτροπίας και θέσης της Ακαδημίας Αθηνών στο θέμα της Παιδικής Λογοτεχνίας τα τελευταία χρόνια την αναγνώρισε και βραβεύει κάθε χρόνο τη συνολική προσφορά ανθρώπων που αναλώνονται για να δώσουν κείμενα ειδικά για τα παιδιά. Τα κίνητρα για συγγραφή είτε πρωτότυπων λογοτεχνικών παιδικών κειμένων είτε μελετών βοήθησαν σημαντικά στην προώθηση της Λογοτεχνίας αυτής και κατά μείζονα λόγο, παρά την αμοιβαιότητα και αλληλεξάρτηση που παρατηρείται, έδωσαν τη δική τους ώθηση για την περαιτέρω εξέλιξή της. Η συμβολή της κριτικογραφίας και της βιβλιοπαρουσίασης στο τομέα αυτό υπήρξε καθοριστική. Καθημερινά σχεδόν σε εξειδικευμένες στήλες εφημερίδων και περιοδικών, ειδικών και μη για παιδιά, μπορεί κανείς να ενημερωθεί για τα βιβλία, αλλά και την ποιότητά τους, που κυκλοφορούν, προκειμένου να διευκολυνθεί στις επιλογές του. Η διεύρυνση της θεματογραφίας από το 1970 και εξής και η τάση των συγγραφέων να καλύπτουν όχι μόνο και σύγχρονα θέματα, όπως το οικολογικό, η εξασφάλιση νέων πηγών ενεργείας, η κοινωνική παθογένειά σε όλες τις μορφές της, ο πόλεμος και η ειρήνη αλλά και φαντασίας ή επιστημονικής φαντασίας και ένα πλήθος άλλα προβλήματα της εποχής μας, κατέστησε πιο ενδιαφέρουσα και επίκαιρη την Παιδική Λογοτεχνία. Η τάση αυτή οι συγγραφείς να πραγματεύονται θέματα σύγχρονα που απασχολούν την ανθρωπότητα, σε κείμενα της Παιδικής Λογοτεχνίας εναρμονίζεται με τις σύγχρονες επίσης ψυχολογικές θεωρήσεις. Έτσι το παιδί πλέον αντιμετωπίζεται ως ενήλικος, κάτι που αναπτερώνει το ηθικό του, εφόσον το εξισώνει με τους ενηλίκους, και επιθυμεί να συμμετάσχει στην αντιμετώπισή του. Μια τέτοια προσπάθεια συναντούμε κυρίως στα κείμενα επιστημονικής φαντασίας, όπου το παιδί, σε συνεργασία με τους ενηλίκους, επιδιώκει να αποκτήσει το «χώρο» του. Οδεύουμε έτσι προς ένα ρεαλισμό του παιδικού βιβλίου, γιατί μέχρι τώρα, είτε για παιδαγωγικούς λόγους είτε για λόγους ευπρέπειας, οι συγγραφείς παιδικών κειμένων, αποσιωπούν, «αγνοούν», παρακάμπτουν ή και ωραιοποιούν, συνειδητά ή ασυνείδητα, το πιθανότερο εκούσια, σημαντικά προβλήματα, τα οποία και τα ίδια τα παιδιά αντιμετωπίζουν και η ίδια η κοινωνία, κυρίως όταν είναι αστική. Έτσι, προβλήματα, όπως η μετανάστευση, η αστυφιλία, η μονογονεϊκή λόγω διαζυγίου οικογένεια, η βία και η εγκληματικότητα, τα ναρκωτικά, το AIDS στα μεταγενέστερα χρόνια κ.ά. απουσίαζαν παλαιότερα από τα κείμενα της Παιδικής Λογοτεχνίας. Βέβαια, λόγω της επικινδυνότητάς τους, απαιτείται ιδιαίτερα προσεκτικός χειρισμός από τους συγγραφείς, για να μην προκληθούν ψυχικοί τραυματισμοί και επιδεινωθεί μια ήδη βεβαρημένη κατάσταση. Παρά το γεγονός ότι εντοπίζονται φουτουριστικά κείμενα, τα οποία εντάσσονται κυρίως στο χώρο της επιστημονικής φαντασίας (διαστημικά ταξίδια, εξωγήινοι, κλωνοποίηση, γενετική μηχανική κ.ά.), η ελληνική Παιδική Λογοτεχνία οφείλει να στραφεί συστηματικότερα προς την κατεύθυνση αυτή, η οποία καταγράφει τις προσπάθειες του ανθρώπου να προσδιορίσει το γενικότερο στίγμα του τόσο στο χώρο, τον οποίο εγκατοικεί, όσο και ως προς τα όντα με τα οποία κατοικεί. Είναι χαρακτηριστικό ότι τη δεκαετία αυτή ανακαλύπτονται και συγγραφείς ή ποιητές από τη Λογοτεχνία για Ενηλίκους, τα οποία θεωρούνται κατάλληλα για παιδιά και δίνονται σ αυτά για ανάγνωση. Αποσπάσματα μάλιστα από τα

19 19 έργα αυτά ή και ολόκληρα, εφόσον είναι σύντομα, καταχωρίζονται και συμπεριλαμβάνονται και στα διδακτικά εγχειρίδια της Γλώσσας του δημοτικού. Κάτω από τις συνθήκες αυτές εμφανίζονται ολοένα και περισσότεροι συγγραφείς παιδικών κειμένων, οι περισσότεροι από τους οποίους είναι γυναίκες. Η προσπάθεια για μεταφράσεις κλασικών έργων της Παγκόσμιας Παιδικής Λογοτεχνίας καθώς και η διασκευή κειμένων τόσο της ελληνικής όσο και της Παγκόσμιας Λογοτεχνίας, η οποία παρουσίασε σημαντική αύξηση την περασμένη περίοδο συνεχίζεται και στην τελευταία, για την ώρα, αυτή φάση της παιδικής λογοτεχνίας, με καταφανή την προσπάθεια να βελτιωθεί η μετάφραση και η διασκευή να είναι πιο έγκυρη, στο βαθμό πάντα που αυτό είναι εφικτό. Παράλληλα, μια προσπάθεια που ήδη είχε αρχίσει από την προηγούμενη περίοδο, να επανεκδίδονται κλασικά έργα νεότερων λογοτεχνών, τόσο της Παιδικής Λογοτεχνίας όσο και της Λογοτεχνίας για Ενηλίκους, εντείνεται την περίοδο αυτή. Έτσι, έχουν επανεκδοθεί έργα των Ζαχαρία Παπαντωνίου, Πηνελόπης Δέλτα, Στράτη Μυριβήλη κ.ά.). Ήδη προς το τέλος της δεκαετίας κάνουν την εμφάνισή τους οι πρώτες επιστημονικές έρευνες για το παιδικό βιβλίο, έστω και αν αυτές έχουν τη μορφή δημοσιογραφικής καμπάνιας. Δεκαετία Η δεκαετία δε διαφέρει ουσιαστικά από την προηγούμενη, της οποίας αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή. Όλα τα βασικά χαρακτηριστικά που διαγνώσαμε στην προηγούμενη δεκαετία προεκτείνονται και στη δεκαετία αυτή, όμως την περίοδο αυτή αρχίζει να αντιμετωπίζεται επιστημονικά συστηματικότερα στη χώρα μας και να μελετάται η παιδική λογοτεχνία. Η επίσημη πολιτεία καταβάλλει προσπάθειες να βοηθήσει την Παιδική Λογοτεχνία, προσπάθειες οι οποίες όμως δε φαίνεται να βοηθούν αρκετά. Ένα σημαντικό βήμα είναι η διδασκαλία της στα Παιδαγωγικά τμήματα των Πανεπιστημίων της χώρας, ενώ η εξέτασή της ως βασικού μαθήματος στις εξετάσεις που προκηρύσσει ο ΑΣΕΠ στο τέλος της δεκαετίας αποτελεί ίσως ένα ακόμα βήμα για την περαιτέρω βελτίωση της θέσης της. Την όλη προσπάθεια υποστηρίζει η έκδοση εξειδικευμένων για την Παιδική Λογοτεχνία περιοδικών, όπως είναι η Επιθεώρηση Λογοτεχνίας, οι Διαδρομές στο χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας, Λογοτεχνία στο νηπιαγωγείο (έλεγχος), την οποία εκδίδει ο Κωνσταντίνος Μαλαφάντης, το Αερόστατο, που εκδίδεται από το ΥΠΕΠΘ για τα ελληνόπουλα του εξωτερικού, με την ευθύνη της Άντας Κατσίκη-Γκίβαλου. Ο ημερήσιος επίσης και περιοδικός τύπος με την ενημέρωση για τα παιδικά βιβλία που κυκλοφορούν συμβάλλει καθοριστικά στη διάδοσή της, καθώς επίσης και οι κατάλογοι των εκδοτικών οίκων και το ένθετο δεκαεξασέλιδο που εμπεριέχεται στις Διαδρομές στο χώρο της Λογοτεχνίας για παιδιά και νέους. Στο διεθνή χώρο επίσης μια πλειάδα περιοδικών που δημοσιεύουν μελέτες για την παιδική λογοτεχνία στηρίζουν καθοριστικά το σχετικά νεόδμητο αυτό τομέα. Αναφέρουμε ενδεικτικά τα αγγλόφωνα Bookbird της I.B.B.Y. (το παράλληλο των Διαδρομών στο διεθνή χώρο), Children s Literature Association Quarterly, The Lion and the Unicorn, Children s Literature in Education κ.ά. Η συνεργασία με το Ι.Β.Β.Υ., διεθνή οργάνωση παιδικού βιβλίου, διεθνοποιεί το ελληνικό βιβλίο, το οποίο γίνεται γνωστό και στα έξω από την Ελλάδα σύνορα. Έργα ελλήνων συγγραφέων μεταφράζονται σε

20 20 ξένες γλώσσες, συντάσσονται διδακτορικές διατριβές, ενώ οι μελέτες και τα συνέδρια γύρω από την παιδική λογοτεχνία αυξάνονται διαρκώς.