ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Transcript

1 1 ΠΑΠΑΝΤΩΝΑΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΑΘΗΜΑ : ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (Ε π ι λ ο γ ή ς) 1. Ορισμός και χαρακτηριστικά της Παιδικής Λογοτεχνίας 2. Στοιχεία από την πορεία της παιδικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα 3. Παιδευτική αξία της Λογοτεχνίας Παιδικής Λογοτεχνίας 4. Σκέψεις για τη διδασκαλία της Παιδικής Λογοτεχνίας Στόχοι του μαθήματος Η διδασκαλία του μαθήματος Λογοτεχνία και Παιδική Λογοτεχνία αποβλέπει να ενημερώσει τους φοιτητές Στο γνωστικό περιεχόμενο της Λογοτεχνίας και της Παιδικής Λογοτεχνίας και να επισημάνει διαφορές ανάμεσα στις δύο εκφάνσεις του λογοτεχνικού φαινομένου. Στις τάσεις και στα ρεύματα της Λογοτεχνίας και της Παιδικής Λογοτεχνίας

2 2 Στην πορεία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας (ποίηση πεζογραφία) Στην παιδαγωγικότητα της παιδικής λογοτεχνίας με την επισήμανση συγκεκριμένων δεξιοτήτων που καλλιεργεί Στη προσέγγιση ενός ολόκληρου λογοτεχνικού κειμένου μέσα στην τάξη. Απαιτούμενες δεξιότητες Η παρακολούθηση του μαθήματος δεν απαιτεί ιδιαίτερες δεξιότητες. Απαιτεί όμως ιδιαίτερη αγάπη στη λογοτεχνία και στη γλώσσα. Μέσα στα πλαίσια των δεξιοτήτων που «απαιτούνται» για να γίνει κανείς ένας καλός δάσκαλος, απαιτείται να έχει διεισδυτικότητα και ικανότητα «πρόσληψης του κειμένου», ώστε να καναστεί ικανός να διδάξει παιδική λογοτεχνία μελλοντικά στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Σχετιζόμενα μαθήματα Η φύση και το περιεχόμενο της Λογοτεχνίας γενικότερα απαιτεί ευρύτητα σκέψης. Έτσι, ως γνωστικό αντικείμενο συνδέεται άμεσα με τη Γλώσσα, την Ιστορία, τη Λαογραφία, τη διαπολιτισμική εκπαίδευση, ενώ στα πλαίσια της διδασκαλίας της συνείρεται άμεσα με τη Διδακτική και την Ειδική Διδακτική. Καταλληλότερο εξάμηνο για παρακολούθηση του μαθήματος από τους φοιτητές Οι φοιτητές μπορούν να επιλέξουν το μάθημα σε οποιοδήποτε εξάμηνο. Προσφέρεται ιδιαίτερα τα δύο τελευταία εξάμηνα των σπουδών, λόγω των στοιχείων της Διδακτικής που εμπεριέχει και της Ιστορίας της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας καθώς και των ρευμάτων της, τα οποία είναι χρήσιμα για το διαγωνισμό του ΑΣΕΠ, εφόσον υφίσταται ο διαγωνισμός.

3 3 1 η Διδακτική ενότητα Κεφάλαιο Α Ορισμός και χαρακτηριστικά της Παιδικής Λογοτεχνίας Είναι αλήθεια ότι κατά καιρούς έχει επιχειρηθεί να δοθεί ένας ορισμός της Παιδικής Λογοτεχνίας, ενός κλάδου της λογοτεχνίας ο οποίος έχει πλέον αυτονομηθεί, παρά την αμοιβαιότητα που μπορεί να επισημάνει κανείς ανάμεσα στη Λογοτεχνία για ενηλίκους και στη Λογοτεχνία για παιδιά. Οι εκάστοτε ορισμοί λαμβάνουν υπόψη τους συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της παιδικής ηλικίας. Η Rebecca J. Lukens 1, ξεκινώντας από την αρχή ότι τα παιδιά διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τις εμπειρίες και όχι ως προς τη μορφή, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η διαφορά έγκειται στο βαθμό και όχι στο είδος. Γι αυτό και η Λογοτεχνία για παιδιά διαφέρει από τη Λογοτεχνία για ενηλίκους ως προς το βαθμό και όχι ως προς το είδος. Η Παιδική Λογοτεχνία άλλωστε προσφέρει την ίδια απόλαυση με αυτήν που προσφέρει και η Λογοτεχνία των ενηλίκων. Τα παιδιά αναζητούν να απολαύσουν μια ιστορία, αλλά οι πηγές αυτής της απόλαυσης είναι πιο περιορισμένες, γιατί οι εμπειρίες τους είναι περισσότερο περιορισμένες, εφόσον τα παιδιά αδυνατούν να κατανοήσουν τις ιδέες λόγω της συνθετότητάς τους. Για το λόγο αυτό θα πρέπει και η διατύπωσή τους να είναι πιο απλή, τόσο στη γλώσσα όσο και στη μορφή. Οι ιστορίες έχουν μια αμεσότητα, αποφεύγονται οι πολλές παρεκβάσεις και η σχέση που διέπει τα δρώντα πρόσωπα με τη δράση είναι εμφανέστερη. Ευκρινέστερες είναι επίσης και οι σχέσεις που διέπουν τα δρώντα πρόσωπα είτε αυτά είναι υποκείμενα δράσης ή κατάστασης είτε αντικείμενα αξίας κ.ά. Εξάλλου, τα παιδιά προτιμούν τον κυριολεκτικό λόγο περισσότερο από τους ενηλίκους, ενώ είναι δεκτικότερα και επιρρεπέστερα στις φαντασιακές καταστάσεις. Ο Peter Hunt, αφού διαπιστώσει ότι υπάρχουν χαρακτηριστικά που καθιστούν εμφανή τα βιβλία για παιδιά, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα κειμενικά χαρακτηριστικά είναι αναξιόπιστα. Πιστεύει μάλιστα ότι η Λογοτεχνία για παιδιά είναι κατώτερη από τη Λογοτεχνία των ενηλίκων» 2. Έχει βέβαια διευκρινιστεί ότι, όταν αναφερόμαστε στην Παιδική Λογοτεχνία, δεν εννοούμε το σύνολο των βιβλίων που κυκλοφορούν για παιδιά, επειδή σ αυτά μπορεί να ενταχθούν και η παραλογοτεχνία ή κείμενα χαμηλής ή αμφίβολης αισθητικής αξίας κτλ.. Τα κείμενα αυτά προφανώς έχουν πενιχρό λεξιλόγιο και δεν έχουν κανένα συγκεκριμένο στόχο, εκτός ίσως από το να τέρψουν και παρεμπιπτόντως να αφήσουν να διαφανεί κάποιος διδακτισμός. Συχνά μάλιστα αρέσκονται σε βωμολοχίες. Αντίθετα, είναι η τέχνη του λόγου που καλλιεργείται από ενηλίκους και απευθύνεται κατά κύριο λόγο στα παιδιά - είτε ενσυνείδητα το επιδιώκουν αυτό οι δημιουργοί της είτε όχι. Με άλλα λόγια, είναι το σύνολο των αισθητικά δικαιωμένων κειμένων που είναι σε θέση να συμβάλλουν στην ψυχαγωγία των παιδιών και στην πνευματική τους καλλιέργεια, δηλαδή στην ανάπτυξη της ικανότητας για αντίληψη της ομορφιάς 1 Rebecca Lukens: A Critical Handbook of Children s Literature, HarperCollins College Publishers, N.Y , σελ Peter Hunt: Defining Children s Literature στο Only Connect. Readings on Children s Literature, Oxford University Press, Toronto, , σελ

4 4 στην ωρίμαση της προσωπικότητας και στη διαμόρφωση ελεύθερης συνείδησης 3. Άλλωστε, η Παιδική Λογοτεχνία περιλαμβάνει α) κείμενα πρωτότυπης παραγωγής, β) Κριτικά κείμενα, τα οποία εντάσσονται στον ευρύτερο χώρο της Θεωρίας της Λογοτεχνίας και της Κριτικής και γ) εργασίες, οι οποίες προσεγγίζουν την πρωτότυπη παραγωγή της Παιδικής Λογοτεχνίας κατά τρόπο ερμηνευτικό και διδακτικό. Ως ιδιαίτερος κλάδος της λογοτεχνίας γνωρίζει σημαντική ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια σε παγκόσμια κλίμακα είτε ως πρωτότυπη παραγωγή είτε ως μελέτη της παραγωγής αυτής. Ο όρος αναπόφευκτα οδηγεί σε διχοτόμηση της λογοτεχνίας. Έτσι, τα δυο σκέλη της από τη μια φαίνονται αυτόνομα: Παιδική Λογοτεχνία ή καλύτερα Λογοτεχνία για παιδιά, όπως θα ήταν προτιμότερο να ονομάζεται, και Λογοτεχνία για ενηλίκους. Από την άλλη όμως φαίνεται ότι οι δύο αυτοί τομείς βρίσκονται σε διαρκή επικοινωνία και στενή σχέση, γιατί 1) και η Λογοτεχνία για παιδιά διαβάζεται από ενηλίκους, οι οποίοι συχνά λειτουργούν ως λογοκριτές και ανάλογα επιτρέπουν ή απαγορεύουν στα παιδιά ένα συγκεκριμένο ανάγνωσμα. 2) Η μια τροφοδοτεί την άλλη, ώστε να διαπιστώνεται μια σχέση αμοιβαιότητας, εφόσον κείμενα γραμμένα για παιδιά είναι δυνατόν να μεταμορφωθούν σε κείμενα για ενηλίκους και το αντίστροφο, κείμενα για ενηλίκους να διασκευαστούν σε κείμενα για παιδιά. Κλασική περίπτωση είναι είτε τα ομηρικά ποιήματα με τις αμφίβολης ποιότητας διασκευές τους ή Το παραμύθι χωρίς όνομα της Πηνελόπης Δέλτα κα το ομώνυμο θεατρικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη. Οι περισσότεροι τουλάχιστον μελετητές στην προσπάθειά τους να ορίσουν τον όρο Παιδική Λογοτεχνία ακολουθούν την ίδια πορεία. Προσδιορίζουν αρχικά το γενικότερο όρο Λογοτεχνία, προχωρούν στη διερεύνηση του ερωτήματος Τι είναι παιδί και τέλος επιχειρούν να οριοθετήσουν την Παιδική Λογοτεχνία 4. Στο δεύτερο ερώτημα επιχειρούν να ανιχνεύσουν χαρακτηριστικά της παιδικής ηλικίας, τα οποία είναι διαχρονικά και διαπολιτισμικά. Έτσι, για την Isabelle Jan η λογοτεχνία για τα παιδιά υφίσταται μόνο από τη στιγμή που γίνεται η διάκριση παιδιού ενηλίκου. Σύμφωνα με την τακτική αυτή, ο P. Hunt ανιχνεύει διακριτικά όπως η αυθορμησία, η αποδοχή της πνευματικής υπεροχής, οι ψυχολογικοί εξαναγκασμοί, η συναισθηματική προσήλωση σε ώριμα πρόσωπα, η αδυναμία αφηρημένης σκέψης, ο βαθμός απόσπασης της προσοχής που διαφοροποιείται από τον αντίστοιχο των ενηλίκων 5. Τα χαρακτηριστικά αυτά κάνουν τα παιδιά πιο ευκολοπροσάρμοστα από τους ενηλίκους. Ο Miles McDowell μάλιστα καταφεύγει στα χαρακτηριστικά του παιδικού βιβλίου, καθώς επιχειρεί να ορίσει την Παιδική Λογοτεχνία. Γράφει συγκεκριμένα «Τα παιδικά βιβλία είναι γενικά συντομότερα, τείνουν να ευνοήσουν μια ενεργητική περισσότερο παρά μια παθητική συμπεριφορά με διάλογους περισσότερο με επεισόδια παρά με περιγραφές και ενδοσκοπήσεις. Το παιδί-πρωταγωνιστής είναι ο κανόνας. Χρησιμοποιούνται πολύ οι συμβάσεις. Η ιστορία αναπτύσσεται μέσα σε ξεκάθαρους (= αυστηρά καθορισμένους) ηθικούς σχηματισμούς που πολλοί ενήλικοι αγνοούν. Τα παιδικά βιβλία τείνουν να είναι αισιόδοξα περισσότερο παρά 3 Δ. Γιάκου: Ιστορία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας από το ΙΘ αι. έως και σήμερα, Αθήνα: Παπαδήμας, , επίσης Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Η παιδική λογοτεχνία στην εποχή μας, σελ. 14, Αθήνα: Καστανιώτης, 1990 και Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, Το θαυμαστό ταξίδι, Αθήνα: Πατάκης, 1995, σελ Peter Hunt: Defining Children s Literature στο Only Connect. Readings on Children s Literature, Toronto: Oxford University Press, , σελ Peter Hunt: Defining Children s Literature στο Only Connect. Readings on Children s Literature, Toronto: Oxford University Press, , σελ.. 5

5 5 αποθαρρυντικά. Η γλώσσα είναι προσανατολισμένη προς το παιδί. Η πλοκή γίνεται με μια ευδιάκριτη σειρά, η πιθανότητα συχνά απορρίπτεται. Τέλος, θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για μαγική και φαντασιακή ατμόσφαιρα, καθώς και για απλότητα και περιπέτεια» 6. O Perry Nodelman 7, στην προσπάθειά του να προσδιορίσει επίσης τα χαρακτηριστικά της Λογοτεχνίας για παιδιά, διαπιστώνει ότι η Παιδική Λογοτεχνία 1) είναι απλή, 2) επικεντρώνεται στη δράση, 3) απευθύνεται στην παιδική ηλικία, 4) εκφράζει τις απόψεις του παιδιού, 5) είναι αισιόδοξη, 6) τείνει προς το φαντασιακό, 7) είναι μια μορφή ιερού ειδυλλίου, 8) εγκλείει την αθωότητα, 9) είναι διδακτική, 10) είναι επαναληπτική, 11) τείνει να εξισορροπήσει το ιδεώδες και το διδακτικό. Στο χώρο της ποίησης τα πράγματα είναι επίσης εξίσου συγκεκριμένα. Βασικά χαρακτηριστικά της είναι η φυσική απλότητα, ειλικρίνεια συναισθημάτων, χιούμορ, αποφθεγματική πείρα ζωής, λιτότητα, ρυθμός, λυρισμός, αισιοδοξία. Στο 19 ο αιώνα, η ελληνική ποίηση κάνει τα πρώτα δειλά της βήματα με πρωτεργάτες τους Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή, Αλέξανδρο Κατακουζηνό και Ηλία Τανταλίδη. Και πάλι διακρίνεται για το χιούμορ, τη γλωσσική, την πειθαρχημένη και συναισθηματική διατύπωσή της. Τα ποιήματα αυτά είναι γεμάτα πνοή ζωής, δροσιά και χάρη, έχουν αισθητική πληρότητα, έχουν αμεσότητα προβολής στην ψυχή του παιδιού και δείχνουν βαθιά γνώση της παιδικής ψυχολογίας. Στη σύγχρονη ποίηση για παιδιά επισημαίνονται βέβαια αρκετές διαφοροποιήσεις, οι οποίες εντοπίζονται τόσο στη μορφή όσο και στη θεματολογία. Τα παλιά θέματα αναπροσαρμόζονται ή εισάγονται νέα. Προβάλλουν πανανθρώπινα ιδανικά όπως είναι η συναδέλφωση των λαών, ενώ παράλληλα παρατηρείται μια τάση να απαλλαγούν τα ποιήματα αυτά από κομπασμούς και υπερβολές. H Παιδική Λογοτεχνία αποβλέπει να ενισχύσει την κοινωνικότητά του λοιπόν, μέσα από την προβολή κοινωνικών και ηθικών αξιών 6 Miles McDowell: Fiction for Children and adult: some essential differences, Children s Literature in Education 10 (March 1973); repr. In Writers, Critics, and Children, eds Fox et al.: στο Peter Hunt Defining Children s Literature στο Only Connect. ό.π. σελ Perry Nodelman: The Pleasures of the Children s literature, σελ , Longman, New York & London Ο ρώσος παιδαγωγός Kornei Chukovsky (From two to five, Berkeley & Los Angeles: University of Kalifornia Press, 1968), ο οποίος μελέτησε τους τρόπους, με τους οποίους τα παιδιά γράφουν ποιήματα (κι εδώ προφανώς έχουμε το παιδί όχι μόνο ως αναγνώστη αλλά και ως δημιουργό) διαπίστωσε ότι η παιδική ποίηση επιβάλλεται να διακρίνεται από τα παρακάτω χαρακτηριστικά: 1) Κάθε στροφή του ποιήματος πρέπει να αποτελεί μια εικόνα. Δίνεται δηλαδή προτεραιότητα στο εικονοποιητικό σύστημα. 2) Η εικόνα με τη ζωγραφική απεικόνιση που τη διακρίνει να περιέχει έντονο λυρισμό, ενώ παράλληλα να διακρίνεται για τη μουσικότητα και την ποιητική της έκφραση. 3) Επιβάλλεται να υπάρχει ομοιοκαταληξία με βαρύτητα στις λέξεις που τη δημιουργούν. 4) Η έντονη παρουσία των εικόνων να προβάλλει τη δράση, η οποία πρέπει να υπάρχει στα ποιήματα αυτά. Θα πρέπει μάλιστα να λαμβάνεται υπόψη ότι τα μικρά παιδιά αγαπούν τα ποιήματα που σχετίζονται με οποιοδήποτε τρόπο με το παιχνίδι. 5) Πάντως σε κάθε περίπτωση η παιδική ποίηση θα πρέπει να είναι το παράλληλο της ποίησης των ενηλίκων.

6 6 όπως είναι η ειρήνη, η ελευθερία, η δικαιοσύνη κ.ά. ώστε να του εμπνεύσει ένα υπερατομικό και κοινωνικό συναίσθημα. Η «ωραιοποίηση» ωστόσο και η προσπάθεια του συγγραφέα να εμφανιστούν οι ενήλικοι ότι έχουν προσεγγίσει το παιδί, γιατί το αγαπούν, και πως έχει γεφυρωθεί το χάσμα των γενεών, δημιουργεί συχνά καταστάσεις αφύσικες. Μια τέτοια περίπτωση έχουμε στην τριλογία της Κίρας Σίνου Το αίνιγμα του Πύργου, Το συμβόλαιο του Πύργου και Ο αιχμάλωτος του Πύργου, στην οποία, παρά την αριστουργηματική πλοκή και παρά τις γνώσεις που μπορεί να αποκομίσει ένα παιδί, εμφανίζονται στοιχεία αφύσικα. Γιατί, όσο καλή θέληση και αν έχει ο ενήλικος αναγνώστης αλλά και ο κριτικός, δύσκολα θα παραγνωρίσει το γεγονός ότι ο πατέρας δικηγόρος δίνει «αναφορά» στον ανήλικο γιο του για σοβαρές υποθέσεις, όταν μάλιστα το παιδί δε διακρίνεται για την εχεμύθειά του. Το παιδί-αναγνώστης βέβαια αγνοεί ότι νομικά και ηθικά δεν επιτρέπεται η μετάδοση πληροφοριών για οποιεσδήποτε υποθέσεις, λόγω επαγγελματικής δεοντολογίας. Οι ενήλικοι όμως είναι αδύνατο να αγνοήσουν το αδίκημα που διαπράττει ο πατέρας-δικηγόρος του Αλέξη, παραβαίνοντας το επαγγελματικό απόρρητο. Μια παρεμφερής όμως στάση του συγγραφέα απέναντι στο θέμα του ωστόσο ευνοεί την οικονομία του έργου. Στην ίδια διαπίστωση οδηγείται κανείς διαβάζοντας και το κείμενο της Νίτσας Τζώρτζογλου Εδώ Σελήνη, όπου μια παρέα παιδιών εισέρχεται με μοναδική ευκολία σε κοσμοδρόμιο, από όπου ξεκινούν διαπλανητικά ταξίδια της γήινης ομοσπονδίας, όσο και αν τα επίπεδα ελευθερίας και τελειότητας του ανθρώπου είναι υψηλά. Οι κατά συνθήκη αυτές «συμπτώσεις» είναι απόλυτα κατανοητές και επιτρεπτές, γιατί δεν παραβιάζεται κανένας κώδικας δεοντολογίας ούτε κανένα σύστημα αξιών, αρκεί να μη θέτουν σε κίνδυνο τη φυσικότητα, την αξιοπιστία και την αληθοφάνεια ενός κειμένου. Μια άλλη περίπτωση «αφύσικης» συμπεριφοράς παιδιού αποτελεί το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας του Χάρη Σακελλαρίου Τρία παιδιά χαμένα στο διάστημα. Εδώ αφθονεί το γνωμικό στοιχείο, το οποίο ακούγεται όχι από τα χείλη του αφηγητή ή του συγγραφέα αλλά από τα χείλη των μικρών ηρώων που δεν έχουν τελειώσει ούτε τη στοιχειώδη εκπαίδευση. Στην προθετικότητα ενδεχομένως του δημιουργού εντάσσεται και το γεγονός ότι ορισμένοι επιδιώκουν με τα κοινωνικά στοιχεία «να αποκαλύψουν τα δεινά αυτού του κόσμου» 8. Επικρίνοντας τη θεωρία αυτή η Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου υποστηρίζει ότι τα παιδιά «δεν είναι κατάλληλοι αποδέκτες τέτοιων καταγγελιών». Το να ασχολείται βέβαια ένας δημιουργός μόνο με τις θετικές και ευχάριστες όψεις της ζωής είναι σημαντικό σφάλμα, γιατί η ζωή σύγκειται εξ αντιθέτων. Η ωραιοποίηση άρα αρνητικών όψεων μάλλον κακό προκαλεί, επειδή δημιουργεί λανθασμένα «βιώματα» μέσω της ανάγνωσης στο παιδί, με αποτέλεσμα να μην τοποθετείται σωστά απέναντι στη ζωή. Η άμβλυνση αντίθετα των εντυπώσεων όχι μόνο είναι επιθυμητή αλλά και επιβαλλόμενη, για να μη δημιουργήσει φοβίες και τραυματικές «εμπειρίες» μέσα από την ανάγνωση των βιβλίων. Ωστόσο, τα ποικίλα κοινωνικά προβλήματα, τόσο αυτά που απασχολούν μια συγκεκριμένη κοινωνία όσο και εκείνα που ταλανίζουν την πανανθρώπινη κοινωνία (οικολογικό, ενεργειακό, πόλεμος/ ειρήνη, συναδέλφωση λαών κ.ά.) νομίζουμε ότι είναι καλό να τίθενται επί τάπητος και να προβληματίζεται το παιδί. Προφανώς, τα παιδιά δεν είναι υπεύθυνα για τα κοινωνικά αυτά προβλήματα ούτε είναι σε θέση να προτείνουν ή να επιβάλλουν λύσεις. Άλλωστε, η ενημέρωση για τα προβλήματα αυτά θα γίνει από το δημιουργό με τρόπο που να μη φαίνεται ότι στο σημείο αυτό έχουμε δεοντολογία ή διδακτισμό. Πάντως, πιστεύουμε ότι τα κείμενα για παιδιά είναι ένας μοναδικός ίσως 8 Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου: Η παιδική λογοτεχνία στην εποχή μας, σελ. 132.

7 7 τρόπος, για να πληροφορήσουμε τα ανήλικα μέλη της κοινωνίας για τα υπάρχοντα προβλήματα, εφόσον η αντιμετώπιση πολλών προβλημάτων είναι θέμα παιδείας και τα κείμενα αυτά εγκλείουν και παιδευτική αξία. Θεματογραφία του παιδικού μυθιστορήματος Όσον αφορά στα θέματα που έχουν μελετηθεί, μια πρόχειρη έρευνα αποδεικνύει ότι οι μελετητές έχουν ασχοληθεί με το πρόβλημα της ιδεολογίας στα παιδικά λογοτεχνήματα, το χιούμορ στην παιδική λογοτεχνία, την οικολογία στην ελληνική παιδική λογοτεχνία, τους ήρωες και τα πρότυπα συμπεριφοράς στην παιδική λογοτεχνία, το ατομικό και επικό στοιχείο στο έργο της Π. Δέλτα και τέλος τα ζώα στην παιδική λογοτεχνία. Ένα παράδειγμα. Η ποίηση του Μιχ. Στασινόπουλου κ.ά. Η μελέτη βέβαια επιμέρους θεμάτων, όπως ο θυμός, η ειρωνεία, ο κώδικας υπακοής, η χειραγώγηση, τα αντικείμενα αξίας, η κοινωνική διαστρωμάτωση, οι οικονομικοί κώδικες, το παιδί-αγωνιστής, η νοσταλγία της παιδικής ηλικίας, το παιδί-θύμα της κοινωνικής αδικίας, το παιδί και ο θάνατος 9 ή το κακοποιημένο παιδί, το περιθωριακό παιδί και τόσα άλλα θέματα, είναι ακόμα ισχνή και μόνο λίγα δείγματα μας έχει δώσει. Η έρευνα επομένως της Παιδικής Λογοτεχνίας οφείλει να στραφεί και προς την κατεύθυνση αυτή. Ένα ταξίδι στον κόσμο του παιδικού βιβλίου και στο χώρο του παιδικού ιδιαίτερα μυθιστορήματος επιτρέπει τη χαρτογράφηση και καταλογογράφηση των θεμάτων με τη βοήθεια των οποίων πετυχαίνουν να απεικονίσουν το μυθικό και ιδεολογικό τους σύμπαν οι συγγραφείς. Με βάση τα δεδομένα που διαθέτουμε, η θεματική στρωματογραφία του ελληνικού παιδικού μυθιστορήματος οδηγεί στην εξής ταξινόμηση: 1. Αστυνομικό μυθιστόρημα - Μυθιστόρημα περιπέτειας : Αν και η λειτουργία του παιδικού βιβλίου θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι επικεντρώνεται βασικά στον παιδαγωγικό του χαρακτήρα, δεν απουσιάζουν και οι περιπτώσεις εκείνες που παραμερίζεται ο παράγοντας όχι βία μπροστά στα παιδιά και στο όνομα ενός ρεαλισμού, «αναπαριστάνεται η πραγματικότητα» στα κείμενα αυτά για τα παιδιά. Η τριλογία της Κίρας Σίνου Ο αιχμάλωτος του πύργου, Το αίνιγμα του πύργου και Το συμβόλαιο του πύργου εντάσσεται στην κατηγορία αυτή. Εδώ ανήκει και ο Θησαυρός της Τροίας, της Νίτσας Τζώρτζογλου, ένα κείμενο για παιδιά, στο οποίο πλέκεται μια ιστορία που έχει σχέση με το θησαυρό του Πριάμου. Στο μυθιστόρημα περιπέτειας βέβαια είναι πολύ πιθανό να μην εντοπίζεται βία, τουλάχιστον στο βαθμό που τη συναντήσαμε παραπάνω. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει το κείμενο της ίδιας Μελτέμια και απανεμιές, στο οποίο μια συντροφιά από παιδιά, χωρίς να το καταλάβει, «παραδίδει» στο λιμενάρχη της Άνδρου ένα καΐκι με λαθραία ναρκωτικά. 2. Τα μυθιστορήματα περιπέτειας, τα οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν και ιδιαίτερη θεματική ενότητα, είναι δυνατό να έχουν ποικίλη θεματική προβληματική, όπως και το κοινωνικό μυθιστόρημα ή το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας. Η υπόθεση λοιπόν είναι δυνατό να εκτυλίσσεται σε τόπους ενδεχομένως άγνωστους και να επιχειρείται η εξερεύνησή τους (Ζωρζ Σαρή, Ο θησαυρός της Βαγίας), όπου ο μύθος εστιάζει τις ενέργειες των παιδιών στην εξερεύνηση του χώρου και στην ανακάλυψη ενός θησαυρού. 9 Πβλ. Γεώργιος Παπαντωνάκης: α) Εισαγωγή στην παιδική ποίηση του Γιάννη Ρίτσου, Αθήνα: Οδυσσέας, 1996 και β) Η παιδική ηλικία του ήλιου, Αθήνα: Πατάκης, 1997.

8 8 Άλλοτε πάλι, ο μύθος μας παραπέμπει σε κείμενα που συγκροτούν τις λεγόμενες Ροβινσονιάδες. Κλασικό παράδειγμα στην ελληνική αποτελεί Ο θρύλος του Κωνσταντή του Κώστα Δ. Χατζηαργύρη. Στο είδος αυτό διακρίθηκε επίσης η Άλκη Γουλιμή με τα κείμενά της Το μυστικό του κόκκινου σπιτιού, Ο χαμένος θησαυρός, Ο μυστηριώδης επισκέπτης, Ο χρυσαφένιος επισκέπτης, Αόρατη σελίδα. 3. Το ηθογραφικό μυθιστόρημα αναφέρεται στη ζωή στο χωριό. Καταγράφει τα στοιχεία ζωής της κοινωνίας του χωριού, τα έθιμα, τις παραδόσεις και όποιο άλλο στοιχείο συμβάλλει στην απεικόνιση του χαρακτήρα της υπαίθρου, Είναι χαρακτηριστικά τα κείμενα Τ αυγουστιάτικο φεγγάρι της Βούλας Μάστορη και τα βιβλία της Ζωρζ Σαρή Τα στενά παπούτσια και Το παραράδιασμα. 4. Το ιστορικό μυθιστόρημα φαίνεται να έχει απασχολήσει σοβαρά τους συγγραφείς παιδικών κειμένων. Η πρόνοια αυτή εντάσσεται στην επιθυμία των συγγραφέων να περάσουν τόσο ιστορικά γεγονότα όσο και μηνύματα στις ευαίσθητες παιδικές και νεανικές ψυχές και κυμαίνεται χρονικά σε ολόκληρο το φάσμα της ελληνικής παρουσίας στην παγκόσμια κοινότητα. Η Λιλή Μαυροκέφαλου π.χ. εμπνέεται από τη σπαρτιατική κοινωνία και μας δίνει σε δυο βιβλία της, τον Άγι και τον Κλεομένη τα τελευταία χρόνια του ελληνισμού πριν την υποταγή των Ελλήνων στους Ρωμαίους. Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα ότι τα χρόνια, στα οποία επιλέγει να τοποθετήσει την ιστορία της η συγγραφέας, είναι χρόνια εθνικού διχασμού και διχόνοιας ανάμεσα στους Έλληνες. Σημαντική θέση στο ιστορικό παιδικό μυθιστόρημα κατέχει και η Πηνελόπη Δέλτα, η οποία παραπέμπει στους ιστορικούς χρόνους, στους οποίους επιθυμεί να «μυήσει» το παιδί, με κείμενά της, όπως Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου, Τα μυστικά του βάλτου κ.ά., καθώς και η Γεωργία Ταρσούλη, η οποία με ιδιαίτερη παραστατικότητα και ζωντάνια απεικονίζει την ελληνορθόδοξη πίστη στα έργα της Στα χρόνια του Νέρωνα και στο Τη Υπερμάχω. Επικεντρώνουμε ωστόσο την προσοχή μας σε κείμενα νεότερων συγγραφέων, όπως εκείνα της Άλκης Ζέη (Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου, Η μωβ ομπρέλα) ή της Μαρούλας Κλιάφα (Ένα δέντρο στην αυλή μας, τα οποία, αν και δεν είναι αμιγώς ιστορικά, η ιστορία δεν είναι παρούσα. H Νίτσα Τζώρτζογλου, θα μας δώσει επίσης κείμενα με ιστορικό υπόβαθρο, όπως τη Γειτονιά με τον ουρανό, με θέμα την ηρωική αντίσταση των Κρητικών κατά των Γερμανών, και σε συνεργασία με την Ελένη Χουκ-Αποστολοπούλου Το χέρι στο βυθό. Με το Μεγάλο περίπατο του Πέτρου της Άλκης Ζέη περνούμε στα κατοπινότερα χρόνια και στην αντίσταση κατά των Γερμανών, ενώ η Μωβ ομπρέλα θα περιγράψει με ιδιαίτερα κατανοητό και εύληπτο τρόπο την έκρηξη του Β παγκόσμιου πολέμου και την επίθεση της Γερμανίας κατά της Ελλάδας. Τα κείμενα αυτά ουσιαστικά, όπως και το Καπλάνι της βιτρίνας στοιχειοθετούν καταδίκη των ανελεύθερων και ολοκληρωτικών καθεστώτων. Την αποστροφή και την καταδίκη αυτή συναντούμε και στα κείμενα της Ζωρζ Σαρή Τα χέγια και Τα γενέθλια, τα οποία εκτυλίσσονται την περίοδο της δικτατορίας του Στην ίδια πρόσφατη εθνική δοκιμασία αναφέρεται και το κείμενο της Κίρας Σίνου Μια χαραμάδα φως, στο οποίο μπλέκεται μια οικογενειακή υπόθεση με την εθνική περιπέτεια της δικτατορίας και τα κοινωνικά προβλήματα που δημιουργεί. Άλλοτε πάλι, μπλέκεται ο μύθος με την ιστορία, η φαντασία με την πραγματικότητα ή δίνεται μεταμφιεσμένο το ιστορικό γεγονός και με τον καμβά και την αχλύ του μύθου περνάει ο δημιουργός το μήνυμά του, όπως συμβαίνει στο κείμενο της Ν. Τζώρτζογλου Όταν οργίζεται η γη. 5. Μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας. Ακριβείς ορισμοί του δύσκολα μπορούν να δοθούν, γιατί όλα τα διαφορετικά πράγματα οι άνθρωποι τα

9 9 εντάσσουν στη φαντασία. Όταν αναφερόμαστε βέβαια σε κείμενα επιστημονικής φαντασίας, εννοούμε τα κείμενα εκείνα με τα οποία ο άνθρωπος επιδιώκει να προσδιορίσει το στίγμα του στον κοσμικό χώρο, με σημείο αναφοράς τη Γη, να διεκδικήσει το δικαίωμα να κατέχει και να γνωρίζει το χώρο και να ταξιδεύει στο διάστημα και τέλος να βελτιώσει τη ζωή του και τους νόμους που τη διέπουν, εκμεταλλευόμενος τις δυνατότητες που του παρέχει τόσο η επιστήμη όσο και η δημιουργική φαντασία. Έτσι, η πλοκή εκτυλίσσεται σ ένα ρυτιδωμένο, σμικρυμένο χρόνο, αλλά συνήθως τοποθετείται στο μακρινό παρελθόν, στο οποίο τα παιδιά-ήρωες μεταφέρονται με μια μηχανή χρόνου. Στα μυθιστορήματα δηλαδή της κατηγορίας αυτής ο συγγραφέας εκμεταλλεύεται τους επιστημονικούς νόμους με τις τεχνολογικές εφευρέσεις. Η βαρύτητα και η ταχύτητα του φωτός ουσιαστικά αποτελούν τους βασικούς νόμους που εμπνέουν τους συγγραφείς της κατηγορίας αυτής. Σε μια αδρομερή αντιμετώπιση του θέματος μπορούμε να διακρίνουμε τις παρακάτω κατηγορίες στην ενότητα αυτή Α) Κείμενα τα οποία στηρίζονται στην επιστήμη της Παλαιοντολογίας, κάποτε με παρεμβολή μιας μηχανής του χρόνου (Κίρας Σίνου, Το τέλος των τεράτων, Στη Χώρα των Μαμούθ κ.ά.) Β) Κείμενα διαστημικά: Β1) Κείμενα στα οποία γίνονται διαπλανητικά ταξίδια (Ν Τζώρτζογλου, Εδώ Σελήνη, Εδώ Ουρανός, Εδώ Κρόνος, Χ. Σακελλαρίου, Τρία παιδιά χαμένα στο διάστημα κ.ά.), β2) Κείμενα στα οποία εξωγήινοι επισκέπτονται τη Γη (Βούλα Μάστορη: Ο Καλεσμένος, Μ. Κοντολέων, Ο Εέ από τ άστρα κ.α.), β3) κείμενα, στα οποία κυριαρχούν υπερφυσικά όντα (λ.χ. φαντάσματα: Μ. Κοντολέων: Τα φαντάσματα της σοφίτας κ.ά.). Γ) Κείμενα με κοινωνικό-πολιτικό περιεχόμενο (λ.χ. Λιλή Μαυροκεφάλου, Το άλλο, Μάριος Βερέττας, Εισβολή στην Μυρμηγκάνα), Δ) Κείμενα με βιοϊατρικό και βιοτεχνολογικό περιεχόμενο (Κίρα Σίνου, Το μεγάλο πείραμα). 6. Ζητήματα της καθημερινότητας με τη μορφή ημερολογιακών καταγραφών ή όχι, όπως είναι τα κείμενα της Ζωρζ Σαρή Κρίμα κι άδικο, Το Ψέμα κ.α. Προβλήματα οικογενειακά που στεναχωρούν τους ενήλικους και προβληματίζουν, καταγράφονται στις σελίδες των κειμένων της κατηγορίας αυτής. 7. Κάποτε, περιγράφουν, στο μέτρο που αυτό είναι δυνατό, φαινόμενα της κοινωνικής παθογένειας και του περιθωρίου. Η λειτουργία των κειμένων αυτών και η χρησιμότητά τους, σε πρώτη θεώρηση, θα έλεγε κανείς ότι είναι αμφιλεγόμενη, επειδή εγκυμονείται ο κίνδυνος το παιδί είτε από περιέργεια είτε για άλλους λόγους να μιμηθεί μια παρεμφερή συμπεριφορά και να την υιοθετήσει. Τα κείμενα αυτά ωστόσο γράφονται με σκοπό καθαρά παιδαγωγικό και αποτρεπτικό, για το λόγο αυτό και είναι ιδιαίτερα προσεγμένα, αποφεύγουν τις ακρότητες και αφήνουν να διαχυθεί έμμεσα προτροπή προς αποφυγή, είτε τα κείμενα αυτά αναφέρονται στη χρήση ναρκωτικών ουσιών, όπως είναι Στο τσιμεντένιο δάσος της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου είτε σε κακοποιά στοιχεία, όπως είναι η τριλογία της Κίρας Σίνου Το αίνιγμα του Πύργου, Το συμβόλαιο του Πύργου και Ο αιχμάλωτος του Πύργου ή της Νίτσας Τζώρτζογλου Ο θησαυρός της Τροίας, Σ.Ο.Σ. Κίνδυνος, Μάνου Κοντολέων, Το ταξίδι που σκοτώνει κ.ά. Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει μια αρκετά σημαντική γκάμα κειμένων με μια πλούσια ποικιλία θεμάτων. Έτσι, συναντούμε κείμενα, τα οποία αναφέρονται στις οικογενειακές σχέσεις (Λ. Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Σπίτι για πέντε, Μ. Κοντολέων Οι δυο τους κι άλλοι δυο, Π. Καλιότσου Πατέρας και γιος κ.ά.), στη σχολική ζωή (Π. Καλιότσου Πατέρας και γιος κ.ά), στην εφηβική ηλικία και τα προβλήματά της (Ζ. Σαρή Το ψέμα, Τα χέγια, Μ. Κοντολέων Οι δυο τους κι άλλοι δυο κ.ά.), στα ναρκωτικά (Νίτσας Τζώρτζογλου Σ.Ο.Σ.

10 10 Κίνδυνος, Μάνου Κοντολέων Το ταξίδι που σκοτώνει, Λότης Πέτροβιτς- Ανδρουτσοπούλου Στο τσιμεντένιο δάσος κ.ά), στην εφηβική σεξουαλικότητα (Λ. Ψαραύτη Το αυγό της έχιδνας κ.ά.), στη μετανάστευση (Γ. Γρηγοριάδου- Σουρέλη Παιχνίδι χωρίς κανόνες), στον πόλεμο (Π. Καλιότσου Τα ξύλινα σπαθιά κ.ά) και ένα πλήθος άλλα θέματα, που καλύπτουν την κοινωνική συμπεριφορά του ανθρώπου. Ενδεχομένως, το οικολογικό πρόβλημα, το οποίο έχει απασχολήσει συγγραφείς παιδικών κειμένων και το οποίο είναι τόσο κοινωνικό όσο και οικονομικοπολιτικό θέμα, θα μπορούσε να ενταχθεί σε ξεχωριστή θεματική ενότητα, ακριβώς λόγω της συνθετότητάς του. Πάντως, τα μυθιστορήματα αυτά αναφέρονται στην αλλοίωση που έχει προκληθεί στο φλοιό της γης αλλά και στο θαλάσσιο και ατμοσφαιρικό χώρο από την αλόγιστη χρήση της τεχνολογίας. Προβάλλουν επίσης τους κινδύνους που εγκυμονεί η κατάχρηση της μηχανής και προφανώς δεν αποβλέπουν στην άνευ όρων καταδίκη του τεχνικού πολιτισμού αλλά στην έλλογη και μετρημένη καταφυγή στις μηχανές, προκειμένου να σωθεί το φυσικό περιβάλλον και μαζί του και ο άνθρωπος. 8. Κλασικά κείμενα της ελληνικής αρχαιότητας ή της Αγίας Γραφής διασκευάζονται σε παιδικά κείμενα με τη μορφή είτε μικρών ιστοριών είτε μυθιστορηματικών κειμένων. Τέτοιες περιπτώσεις λ.χ. μπορούμε να συναντήσουμε στα Πέτρινα καθίσματα του Μάνου Κοντολέων κ.α. Εδώ, ο συγγραφέας αποδίδει σε ελεύθερη διασκευή εφτά τραγωδίες της αρχαιοελληνικής λογοτεχνίας. 9. Τα μυθιστορήματα εξέλιξης, ή όπως αλλιώς έχει επικρατήσει να λέγονται με το διεθνή τους όρο Bildungstroman ανήκουν στη λεγόμενη Young adult literature (Νεανική Λογοτεχνία), η οποία βρίσκεται πλησιέστερα προς την Παιδική Λογοτεχνία, με την οποία συνήθως συνεξετάζεται, παρά προς τη Λογοτεχνία των ενηλίκων. Τα κείμενα αυτά παρακολουθούν τον άνθρωπο από την παιδική και την εφηβική ηλικία ως την ενηλικίωσή του και ενδεχομένως ως τα γηρατειά και το θάνατό του και περιγράφουν τόσο τις σωματικές μεταβολές (έστω και σύντομα) όσο και την εσωτερική ωρίμαση είτε παράλληλα με τα ιστορικά δρώμενα είτε όχι. Η αδελφούλα μου του Γρ. Ξενόπουλου ή η Νινέτ της Ζωρζ Σαρή αποτελούν θαυμάσια δείγματα της κατηγορίας αυτής, καθώς επίσης και η Αργώ του Γ. Θεοτοκά, στην οποία βλέπουμε το Δαμιανό παιδάκι να αγωνίζεται να μάθει γράμματα, παρά τις αντιδράσεις του πατέρα του, για να τον συναντήσουμε αργότερα φοιτητή και μέλος του φοιτητικού συλλόγου «Αργώ». 10. Τέλος, η ταξιδιωτική πεζογραφία, η οποία ήδη στην Ελλάδα βρίσκει σημαντική άνθηση με συγγραφείς όπως ο Ν. Καζαντζάκης (Ταξιδεύοντας), ο Κώστας Ουράνης ή ο Φώτης Κόντογλου κ.ά., αρχίζει να αναπτύσσεται για παιδιά κυρίως μετά το 1945, αν και ποσοτικά και ποιοτικά η λογοτεχνική παραγωγή υστερούσε. Τα κείμενα αυτά προφανώς δεν αποτελούν μια απλή περιδιάβαση και περιγραφή των τόπων, στους οποίους αναφέρονται, αλλά δίνουν στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού, της σύγχρονης με την περιδιάβαση φυσιογνωμίας ενός τόπου σε συνδυασμό με το ιστορικό παρελθόν του, καταγράφουν ήθη και έθιμα, νοοτροπίες, στάσεις και χαρακτηριστικά ανθρώπων της περιοχής. Κείμενα που ανήκουν στην κατηγορία αυτή είναι της Κίρας Σίνου, Στην πόλη του Άη-Δημήτρη (1982), με το οποίο η συγγραφέας ξεναγεί τα παιδιά στα μνημεία και στο ιστορικό παρελθόν της Θεσσαλονίκης, της Α. Βαρελλά, Ο Φλίτ ταξιδεύει, της Σ. Ζαραμπούκα, Ταξίδια στην προϊστορική Ελλάδα κ.ά.

11 11 2 η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Β1. Στοιχεία από την πορεία της παιδικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα Ορισμός Παιδική Λογοτεχνία είναι όχι τα λογοτεχνήματα που έχουν γράψει ή γράφουν τα παιδιά, αλλά τα αισθητικώς δικαιωμένα λογοτεχνικά κείμενα που είναι σε θέση να φέρουν το παιδί σε επαφή με το αισθητικό φαινόμενο της Τέχνης και ειδικότερα της Λογοτεχνίας 10. Χρησιμότητα Η Παιδική Λογοτεχνία βοηθά το παιδί να αναχθεί σταδιακά στην εκλεκτή αντίληψη ότι όλοι οι λαοί της γης εκτός από τις διαφορές ποθούν το καλό, το δίκαιο, την ελευθερία, την ειρήνη. Στοχεύει δηλαδή όχι μόνο στην εθνική αλλά και στην πανανθρώπινη συνείδηση. Η διδασκαλία της στοχεύει εκτός από την καθαρά αισθητική καλλιέργεια, με την ανάπτυξη του καλαισθητικού συναισθήματος, και στην παροχή γνώσεων, όχι βέβαια κατά τρόπο συστηματικό, επειδή δεν αποτελεί βιβλίο γνώσεων. Στοχεύει ακόμα και στην καλλιέργεια του γλωσσικού οργάνου (γλωσσικός σκοπός) και γενικότερα στο να διαμορφώσει μια όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένη προσωπικότητα στα παιδιά και γενικότερα στον αναπτυσσόμενο άνθρωπο, χωρίς να ηθικολογεί, αποφεύγοντας το διδακτισμό, ο οποίος οδηγεί σε αντίθετα αποτελέσματα. Β. 19 ος αι. 20 ος αι.: Β2. Περίοδοι της Νεοελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας 11 Β1.α: Χρονική οριοθέτηση Α περίοδος : Β περίοδος: Γ περίοδος : Δ περίοδος : Ε περίοδος : 1974 σήμερα 10 Γιάκου Δ,. Ιστορία της Ελληνικής Παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα: Παπαδήμα, 1993, σελ Για τη συγγραφή της ενότητας αυτής δανειστήκαμε στοιχεία από το βιβλίο του Αντώνη Δελώνη, Ελληνική Παιδική Λογοτεχνία, Από τις πρώτες ρίζες μέχρι σήμερα, Αθήνα: Ηράκλειτος,