ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΑ ΠΑΙΔΙΑ

Transcript

1

2

3 ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΑ ΠΑΙΔΙΑ

4

5 Ο τίτλος του έργου στα αγγλικά: The problem child Για την Ελληνική γλώσσα σ' όλο τον κόσμο Εκδόσεις Η. Μανιατέας Γ' Σεπτεμβρίου 53 Αθήνα Τηλ.:

6

7 ΑΛΦΡΕΝΤ ΑΝΤΛΕΡ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΑ ΠΑΙΔΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Ευάγγελος Γραμμένος ΕΚΔΟΣΕΙΣ Η. ΜΑΝΙΑΤΕΑ Γ' ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 53 Τ.Κ ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ

8 τη η ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠPOΛOΓlKO ΣΗΜΕΙΩΜΑ Το "σχέδιο της ζωής»... Ο " 9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο άνθρωηος και οι συνάνθρωηοί του Η εξόγκωση της σπουδαιότητας του εγώ Ένα κορίτσι εηαναλαμβάνει μια τάξη Ο πατέρας που εμποδίζει την ανάπτυξη των κοινωνικών αισθημάτων Η εξέγερση του τελευταίου ηαιδιού Ο αγώνας ενός πρωτότοκου παιδιού για τα κληρονομικά του δικαιώματα Το παραχαϊδεμένο υστερότοκο παιδί Οι υποτιθέμενες κρίσεις της ήβης Το μοναχοπαίδι... ο Το απελπισμένο υστερότοκο ηαιδί Διανοητικά καθυστερημένο ή προβληματικό παιδί Φιλοδοξία με κακή κατεύθυνση: η τελευταία από πέντε παιδιά Το ανεπιθύμητο παιδί Το μοναχοηαίδι που προσπαθεί να ηαίξει κάποιο ρόλο Το εκθρονισμένο πρωτότοκο παιδί Το Ψέμα σα μέσο για να κερδίσει αναγνώριση "ο ρόλος του ήρωα στη φαντασία». Υποκατάστατο της χρήσιμης δραστηριότητας στην πραγματικότητα Ο καπετάν - φασαρίας Ο αγώνας για το χαμένο ηαράδεισο Κλοπή εξαιτίας της χαμένης στοργής Το παιδί που βρέχει το κρεβάτι του Ενούρηση: μέσο προσκόλλησης Το παιδί με τα πολύ έξυπνα αδέλφια Πως μιλώ στους γονείς Το καθήκον του Νηπιαγωγείου EPΩΤHMAΤOΛOΓlO ΤΗΣ ΑΤΟΜΙΚΗΣ ΨYXOΛOΓlAΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗ θεραπεiα ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤιΚΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ

9

10 .::.:;...: =-:...- ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΡΟΛΟΓ/ΚΟ ΣΗΜΕ/ΩΜΑ Το «σχέδιο της ζωής)) Το έργο αυτό δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στη Γερμανία στα 1930, σαν ένας απ' τους τόμους με το γενικό τίτλο «Η τεχνικπ της Ατομικπς Ψυχολογίας», κι έφερε τον υπότιτλο «Η ψυχπ του προβληματικού παιδιού του σχολείου». Περιλαμβάνει τις προσωπικές συνεντεύξεις του Αλφρεντ Αντλερ με παιδιά, τους γονείς τους και τους δασκάλους τους, σε μια απ' τις κλινικές του, καθώς και τις αναλύσεις που έκανε στις περιπτώσεις των παιδιών αυτών. Ο Αλφρεντ Αντλερ επεξεργάστηκε μια συστηματικπ μέθοδο για την κατανόηση και τη θεραπεία της συνολικπς προσωπικότητας, τη «Συγκριτικπ Ψυχανάλυση», που αργότερα ονομάστηκε «Ατομικπ Ψυχολογία», με την οποία και είναι σπμερα γνωστπ. (Επίσης αναφέρεται συχνά σαν «Αντλεριανπ Ψυχολογία»). Ο όρος Ατομικπ Ψυχολογία προέρχεται απ' την έμφαση που έδινε ο Αντλερ στη μοναδικότητα του ατόμου και τη δημιουργία του δικού του «σχεδίου ζωπς», και σε αντίθεση με την έμφαση που έδινε ο Φρόυντ στα γενικά ένστικτα Π παρορμπσεις, που είναι κοινά σε όλα τα άτομα και την κοινπ εφαρμογπ των γενικών συμβολισμών. Ο Αντλερ τόνιζε ότι η ψυχολογία του πταν ψυχολογία της χρπσης κι όχι της κατοχπς, δηλαδr'i, είναι πιο σημαντικό να κατανοούμε τι μπορεί να κάνει ένας άνθρωπος με τις ικανότητες και τις δυνατότητές του, παρά τι ικανότητες και δυνατότητες κατέχει. Η κληρονομικότητα και το περιβάλλον είναι μόνο ο θεμέλιος λίθος που χρησιμοποιεί ένα άτομο για να οικοδομπσει το μοναδικό του σχέδιο προσαρμογπς στη ζωπ, έτσι όπως τη βρίσκει. Αυτό είναι που ονόμαζε ο Αντλερ «σχέδιο ζωπς» του ατόμου. Σύμφωνα με τον Αντλερ, η διάρθρωση του «σχεδίου ζωπς» ολοκληρώνεται απ' το άτομο στα πρώτα 4 Π 5 περίπου χρόνια της ζωπς του. Η ερμηνεία του ατόμου για το τι είναι η ζωπ, για το τι είναι αυτό το ίδιο, και για το τι είναι οι -9-

11 άλλοι και τι σημαίνουν οι σχέσεις του με τους άλλους, είναι σχεδόν προσδιορισμένη σ' αυτή την ηλικία, και διαμορφώνει όλες τις τάσεις του ατόμου στη ζωή σε κάθε κατάσταση. Από την εποχή αυτή και μετά, όλες οι καινούργιες εμπειρίες ερμηνεύονται μόνο απ' την άποψη του δικού του σχεδίου ζωής. Αυτό έχει σα συνέπεια ότι το άτομο κάνει μια προκατειλημμένη επιλογή εννοιών, και αποκλείει, ή τουλάχιστον υποτιμά, όλες εκείνες τις εμπειρίες που δεν ταιριάζουν στο δικό του σχέδιο ζωής. Κάθε σκέψη, αίσθημα και ενέργεια ενός ατόμου υποστηρίζουν το σχέδιο ζωής του. Οι σκέψεις, τα αισθήματα και οι πράξεις που θα υποτιμούσαν ή θα έρχονταν σε αντίθεση με το σχέδιο ζωής του, κατά κανόνα, απορρίπτονται. Το μέτρο της διανοητικής υγείας είναι σύμφωνα με τον Αντλερ, ο βαθμός του κοινωνικού ενδιαφέροντος που ένα παιδί αναπτύσσει και ενσωματώνει μέσα στο σχέδιο ζωής του. Με τον όρο «κοινωνικό ενδιαφέρον» εννοούμε το αίσθημα για, και τη συνεργασία με τους άλλους ανθρώπους και το αίσθημα οτι ανήκει και συμμετέχει μαζί με τους άλλους στην προσπάθεια για το κοινό καλό. Ολα τα βασικά προβλήματα της ζωής -φιλία, εργασία, αγάπη και γάμος- απαιτούν μεγάλο βαθμό συνεργασίας και κοινωνικού αισθήματος για την πετυχημένη πραγματοποίησή τους. Οταν αντιμετωπίζει οποιοδήποτε από τα προβλήματα αυτά, το άτομο που δεν έχει αρκετό κοινωνικό αίσθημα θα είναι συναισθηματικά απροετοίμαστο για τα καθήκοντα αυτά, θα φοβάται την αποτυχία, θα αποτραβιέται απ' την επαφή και θα αισθάνεται υπερβολική ανεπάρκεια (κατωτερότητα). Οι νευρώσεις, οι Ψυχώσεις, και οι διαταραχές του χαρακτήρα είναι μόνο «τεχνάσματα ασφαλείας» «< μηχανισμοί άμυνας») με τα οποία το άτομο προσπαθεί, με το δικό του ατομικό τρόπο, να κρύψει την ανεπάρκειά του απ' τον εαυτό του κι απ' τους άλλους κι έτσι να υποστηρίξει την ψευδαίσθηση ότι διατηρεί τουλάχιστον κάποια ποσότητα αυτοεκτίμησης. Τα «τεχνάσματα ασφαλείας» που χρησιμοποιεί ένα άτομο, είναι κατά κανόνα μέθοδοι και υποδείγματα που έχει δοκιμάσει και εφαρμόσει απ' την πρώτη παιδική ηλικία του, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Τα κοινωνικά αισθήματα αναπτύσσονται στο παιδί απ' την πρώτη νηπιακή ηλικία, μέσα απ' τη σχέση με τη μητέρα. Σύμφωνα με τον Αντλερ, το πιο σημαντικό καθήκον της μητέρας είναι να δυναμώσει την ανάπτυξη αυτών των αισθημάτων με μια πηγαία σχέση αγάπης με το παιδί. Στη συνέχεια, η μητέρα πρέπει να ενθαρρύνει το άπλωμα αυτών των αισθημάτων και προς τους άλλους. Αν η μητέρα αποτύχει σε οποιοδήποτε από τα καθήκοντα αυτά, το παιδί θα δυσκολευτεί πάρα πολύ να αναπτύξει τα κοινωνικά του αισθήματα. Αυτό δε σημαίνει πως η μητέρα κάνει πάντα λάθος, αν ένα παιδί αποτύχει ν' αναπτύξει αρκετό κοινωνικό αίσθημα. Πολλά παιδιά μπορεί να διαμορφώσουν ένα λαθεμένο σχέδιο ζωής, μαζί με τα παράλληλα αισθήματα κοινωνικής ανεπάρκειας, απ' το γεγονός ότι η ζωή τους φαίνεται πάρα πολύ δύσκολη, είτε γιατί έχουν κάποια οργανική κατωτερότητα, αδύνατο οργανισμό, ή βρέθηκαν κάτω από ξεχωριστές συνθήκες περιβάλλοντος. Τα αισθήματά τους κατωτερότητας μπορεί τότε να είναι τόσο έντονα ώστε η προκαλούμενη ανασφάλεια

12 να τα οδηγπσει στο ν' ασχολούνται πολύ με τον εαυτό τους κι έτσι να εμποδίσουν τα κοινωνικά τους αισθπματα ν' αναπτυχθούν. Στην κατηγορία αυτπ ο Αντλερ αναφέρει, ιδιαίτερα, τα άσχημα παιδιά, τα αδέξια παιδιά, τα παιδιά με οργανικές ατέλειες, τα ανεπιθύμητα και τα παραχαϊδεμένα παιδιά. Αλλά ακόμη και στις περιπτώσεις αυτές, έλεγε ο Αντλερ, η ανάπτυξη των κοινωνικών αισθημάτων είναι πραγματοποιπσιμη, και τα παιδιά μπορούν ν' αναπληρώσουν τα ελαττώματά τους με κοινωνικούς τρόπους, αν μάθουν και κατανοπσουν ότι στη χρπση και όχι στην κατοχπ βρίσκεται το νόημα της ζωπς. Ο Αντλερ πίστευε ότι το θάρρος, το αληθινό θάρρος, μπορεί να υπάρχει μόνο σ' εκείνον που έχει εμποτιστεί σε μεγάλο βαθμό απ' το ({κοινωνικό ενδιαφέρον». Ολα τα λάθη, που το παιδί έχει την τάση να διατηρπσει απ' τις πρώτες του προσπάθειες για το σχηματισμό αντιλrlψεων, βρίσκονται στο σχέδιο της ζωπς του, στον τρόπο προσαρμογπς του στη ζωπ. Το σχέδιο αυτό μπορεί ν' αλλάξει μόνο αν το παιδί (π ο μεγάλος) κατανοπσει τα λάθη κι έχει το θάρρος να δοκιμάσει νέους, πιο κοινωνικούς, τρόπους. Eπειδrl είναι πολύ ευκολότερο να πραγματοποιπσουμε μια μεταβoλrl στο σχέδιο ζωπς όταν αυτό δεν έχει σταθεροποιηθεί από πολύ καιρό, ο Αντλερ πρότεινε τη θεραπεία των παιδιών σε μικρπ ηλικία, και οργάνωσε ένα εκτεταμένο πρόγραμμα KαθOδrlγησης των παιδιών στη Βιέννη. Μέχρι τα 1927 υππρχαν κιόλας 22 τέτοιες κλινικές στη Βιέννη, με προσωπικό, που προερχόταν όλο απ' τους μαθητές του Αντλερ. Ο αριθμός τους ξεπέρασε τις 30 στα 1934, και αυτές έγιναν το υπόδειγμα για τα πιο πολλά κέντρα KαθOδrlγησης των παιδιών σε ολόκληρο τον κόσμο. Ολες οι κλινικές αυτές κλείστηκαν απ' τη φασιστικπ δικτατορία του Ντόλφους, αλλά μετά τον πόλεμο ορισμένες από αυτές επανέλαβαν τη λειτουργία τους. Οι θεραπευτικές συνεδρίες στις κλινικές αυτές KαθOδrlγησης των παιδιών, γίνονταν κατά μεγάλο μέρος δημόσια. Ψυχολόγοι, δάσκαλοι και οι ενδιαφερόμενοι γονείς, είχαν το δικαίωμα να παρευρίσκονται, ακόμα και να συμμετέχουν στη διαδικασία. Ο Αντλερ πίστευε ότι αυτό πταν σημαντικό για το παιδί, με το σκοπό να το κάνουμε να καταλάβει ότι η συμπεριφορά του είχε ενδια Φέρον για όλους κι ότι δεν πταν απλώς προσωπικπ του υπόθεση. Επί πλέον, φυσικά, αυτό πταν και μια μεγάλη εμπειρία μάθησης για τους παιδοψυχιάτρους, τους ψυχολόγους, τους κοινωνικούς λειτουργούς, τους δασκάλους και τους γονείς. ΚΟΥΡΤ Α. ΑΝΤΛΕΡ -11-

13

14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ((Το παιδί είναι ο παrέρας [ου ανθρώπου" Σrnv Ατομlκn Ψυχολογία το γνωμικό αυτό βρίσκει rnv πιο πλατιά εφαρμογn του. Τα πρώτα 4 n 5 χρόνια rn, ζωnς του παιδιού αρκούν για να ολοκλnρώσουν rnv ουσιαστικά αυθαίρετn εκπαίδευσn του σε σχέσn με τις ενrυπώσεlς του. Οι εντυπώσεις αυτές πρoέρχoνrαι απ' rn σωματικn κατάστασn του παιδιού, καθώς κι από τα εξωτερικά ερεθίσματα. Από κει και πέρα, το παιδί αρχίζει ν' αφομοιώνεl και να χρnσιμοποιεί τις εμπειρίες του όχι πια αυθαίρετα -και ασφαλώς όχι σε συμφωνία με οποιουσδf'ιπoτε υποθετικούς νόμους αιτιότnτας- αλλά με βάσn το δικό του εγκατεστnμένο σχέδιο ζωnς και τους νόμους που το κυβερνούν. Επομένως κάθε άτομο προσδιορίζεται απ' το σχέδιο ζωnς του. Οι νόμοι του σχεδίου αυτού, κυβερνούν τα αισθnματά του, τις συγκινnσεις του, τις σκέψεις και πράξεις του, σε όλn rnv υπόλοιπn ζωn του. Το δnμιουργlκό σχέδιο ζωnς αρχίζει το έργο του. Οι κανόνες, οι αρχές, οι lδιότnτες του xapaκrnpa και n ανrίλnψn του κόσμου, όλα δlαμoρφώνoνrαι έτσι που να διευκολύνουν το σχέδιο αυτό. Δnμιουργείται ένα πολύ συγκεκριμένο σχnμα ανrίλnψnς και οι πράξεις και τα συμπεράσματα του παιδιού KlνOύνrαl σε απόλυτn συμφωνία με rnv lδανlκn τελlκn μορφn προς rnv οποία το παιδί τείνει να φτάσεl. Το παιδί διατnρεί arn συνείδnσn του καθετί που ταιριάζει και συμφωνεί με το σχέδιο ζωnς του. Τα υπόλοιπα ξεχνιούνται, υποβιβάζονται n εξακολουθούν να υπάρχουν σαν ένα ασυνείδnτο σύμπλεγμα που απομακρύνεται απ' rnv KPlflKn n rnv κατανόnσn πολύ περισσότερο απ' τις άλλες ανr/λnψεις του παιδιού. Η τελlκn επίδρασn αυτού του συμπλέγματος -άσχετα αν αυτό ενισχύει ορισμένες συνεlδnτές δυναμικές τάσεις, αν τις εμποδίζει n τις παραλύει με μια ανrίδρασn που οδnγεί σε συγκρούσεις αναστολnς- προσδιορίζεται πάνroτε προκαταβολικά απ' το σχέδιο rn, ζωnς. -13-

15 Οι βασικές γραμμές του σχεδίου ζωιίς (για παράδειγμα, οι κύριες γραμμές των ιδιοτιίτων του χαρακτιίρα) οικοδομούνται orn διάρκεια μιας αρκετά μεγάλnς περιόδου εξάσκnσnς, για rnv οποία μπορούν να βρεθούν τόσο στο συνειδnrό όσο και στο ασυνείδnrο, υπολείμματα αναμνιίσεων. Ωστόσο οι δυνάμεις που κατευθύνουν rnv κίνnσn, δεν προέρχονται απ' τις εμπειρίες, αλλά απ' το σχέδιο ζωιίς που τις έχει διαμορ Φώσει και σχnμαrοποιnσει και τις χρnσιμοποιεί για το δικό του σκοπό. Η βαθύrερn καrανόnσn μας επιτρέπει να συλλάβουμε rnv απόλυrn συμφωνία ανάμεσα ornv ενεργό δύναμn του συνειδnrού κι εκείνn του ασυνείδnrου. Αλλά n καrανόnσn και του συνειδnrού και του ασυνείδnrου έχει αξία μόνο στο βαθμό που βρίσκεται σε συμφωνία με rn σφαίρα δράσnς του σχεδίου ζωιίς. Οταν δεν έχουμε orn διάθεσιί μας παρά μόνο μερικά αποσπάσματα απ' rn ζωιί ενός παιδιού, μπορούμε να υπολογίζουμε σ' ένα μεγάλο βαθμό πιθανόrnrας που έχουμε αποκτιίσει με rnv πλούσια εμπειρία, όσο κι αν είναι περιορισμένn, και που μας επιτρέπει να βγάζουμε ορισμένα συμπεράσματα. Πρέπει όμως πάντα να ελέγχουμε πολύ προσεκτικά για να εξακριβώνουμε αν τα συμπεράσματα αυτά αντιστοιχούν επίσnς και προς το ολοκλnρωμένο σύστπμα τπς ψυχικιίς ζωιίς ενός ατόμου. Η διαδικασία αυτιί ανταποκρίνεται τέλεια προς τις απαιτιίσεις rnς ιατρικιίς διάγνωσnς, όπου πρέπει να βγάζουμε γενικότερα συμπεράσματα από ένα μερικό σύμπτωμα, αλλά και να περιορίζουμε rn σφαίρα rnς υποτιθέμενnς ασθένειας ως rn στιγμιί που ένα δεύτερο κι ένα τρίτο σύμπτωμα, θα μας βοnθnσει να δυατυπώσουμε μια ακριβιί διάγνωσn. Στο έργο μου αυτό προσπάθnσα, συνεχίζοντας rnv περιγραφιί rnς "ΤεχνικιΊς rnς ΑτομικιΊς Ψυχολογίας", να ερμnνεύσω από μια κάπως διαφορετικιί σκοπιά το σχέδιο ζωιίς των προβλnμαrικών παιδιών. Αυτό όμως απαιτεί μια πολύ βαθιά γνώσn rnς τεχνικιίς rnς ΑτομικιΊς Ψυχολογίας και των δοκιμασμένων μεθόδων rnς, καθώς επίσnς και rnς rέχνnς rnς ορθιίς ερμnνείας. Στις περιπώσεις αυτές, όπως ακριβώς και ornv ιατρικιί διάγνωσn, δεν μπορούμε ν' αγνοιίσουμε rnv ανάγκn να μαντεύουμε, χρnσιμοποιώvrας υποθέσεις. Αυτό μπορεί να δικαιολογnθεί μόνο αν αποδείξουμε ότι όλα τα μερικα συμπτώματα βρίσκονται σε απόλυrn συμφωνία με rn συνολικιί εικόνα, κι ότι παρουσιάζουν ταυτόσπμους δυναμισμούς. Ανάμεσα στις τάσεις αυτές, που είναι rαυrόσnμες σε όλες τις λεπτομέρειές τους, οι πιο σnμαvrικές είναι οι εξιίς δύο: 1. Ο βαθμός συνεργατικόrnrας (του κοινωνικού αισθιίματος και του κοινωνικού ενδιαφέροvrοςj. 2. Ο χαρακτnριστικός τρόπος με τον οποίο το άτομο αγωνίζεται για ανωrερόrnrα (ασφάλεια, δύναμn, rελειόrnrα, υποβιβασμό των άλλων). Οι αμεrάβλnrες αυτές εκδnλώσεις μπορούν να διαφέρουν στα μέσα που χρnσιμοποιούν όχι όμως και στους τελικούς σκοπούς τους. -14-

16 (Τελεολογία τnς Ατομικής Ψυχολογίας). Ο βαθμός του θάρρους ή τnς κοινής λογικής που εκδnλώνει το άτομο, ο ατομικός τρόπος του να βλέπει τον κόσμο και n χρnσιμότnτα ή n βλαπτικότnτά του ornv κοινότnτα, όλα αντανακλούν το βαθμό προσαρμογής του ornv κοινωνική ζωή. Οι καθυστερήσεις ornv επιτυχnμένn λύσn των τριών βασικών προβλnμάτων τnς ζωής (κοινότnτα, επάγγελμα, αγάπn), ή ο βαθμός τnς λαθεμένnς προπαρασκευής γι' αυτά, αποκαλύπτει το πανταχού παρόν σύμπλεγμα κατωτερότnτας και rn λαθεμένn αναπλήρωσή του, το σύμπλεγμα ανωτερότnτας. οποιος δεν αναγνωρίζει, ή δεν καταλαβαίνει, rnv ύπαρςn μιας ενότnτας μέσα στο «σχέδιο ζωής" ποτέ δεν θα καταλάβει rn διαμόρφωσn των λαθεμένων χαρακτnριστικών τnς προσωπικότnτας. Ομως, όποιος συλλαμβάνει αυτή rn σχέσn, θα καταλάβει ότι πρέπει να διορθώσουμε το σχέδιο ζωής, κι όχι τα συμπτώματα. Εχω σκοπό να ερευνήσω σε άλλn εργασία μου rn γενική και ειδική διαγνωστική τnς Ατομικής Ψυχολογίας, καθώς και το ρόλο και rnv τεχνική του συμβούλου. Δρ. ΑΛΦΡΕΝΤ ΑΝΤΛΕΡ -15-

17

18 ΤΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο άνθρωπος και οι συνάνθρωπο; του Θα μπορούσα εύκολα να υποκύψω στον πειρασμό να διακοσμήσω το θέμα αυτό με όμορφες λέξεις και άφθονπ Φλυαρία. Κοιτάζοντας πίσω προς τις ππγές του πολιτισμού, θα μπορούσα να περιγράψω τπν τεράστια προσπάθεια που έγινε προς τπν κατεύθυνσπ τπς ενότπτας των ανθρώπων, είτε πρόκειται για μια φυλή, για ένα λαό, για ένα κράτος, ή για μια θρπσκευτική κοινότπτα. Θα μπορούσα να δείξω πως n τάσπ αυτή αντιπροσωπευόταν πάντα από κάποια ιδέα για τπν οποία ο άνθρωπος είχε λιγότερο ή περισσότερο συνείδπσπ' θα μπορούσα να μιλήσω για τπν ενότπτα των ανθρώπων από πολιτική ή θρπσκευτική άποψπ. Αλλά δε θα τα συζπτήσω αυτά. Εκείνο που θα ήθελα να κάνω είναι να δείξω ότι οι προσπάθειες προς τπ δπμιουργία μιας ενότπτας μέοα στπν ανθρώπινπ κοινωνία δε θα πρέπει ν' αξιολογούνται μόνο απ' τπν πθική, πολιτική ή θρπσκευτική άποψπ, αλλά πάνω απ' όλα απ' τπν άποψπ τπς επιστπμονικής αλήθειας. Θα ήθελα να τονίσω ότι n ζωή τπς ανθρώπινπς ψυχής δεν είναι στο «Είναι» αλλά στο «Γίγνεσθαι». Ολοι εκείνοι που ασχολούνται με το να περιγράφουν τμήματα και μέρπ τπς ζωής τπς ψυχής, δεν έχουν προχωρήσει αρκετά μακριά, γιατί πιστεύουν πως ασχολούνται με κάποιο είδος μπχανής. οπως κάθε ζωντανός οργανισμός τείνει προς κάποια ιδανική τελική μορφή, έτσι κι n ψυχική ζωή του ανθρώπου τείνει να ξεπεράσει όλες τις δυσκολίες οι οποίες πάνω σ' αυτή τπ γπ, παρουσιάζονται σαν προβλήματα που σχετίζονται με τπν κοινωνία και τις σχέσεις ανάμεσα στα δύο φύλα. Η λύσπ των προβλπμάτων αυτών δε βρίσκεται με τον ίδιο τρόπο που βρίσκεται n λύσπ στα μαθπματικά προβλήματα. Γνωρίζω πως τα προβλήματα αυτά μπορούν να λυθούν σωστά γνωρίζω όμως επίσπς πως μπορούν να λυθούν και λαθεμένα. -17-

19 ΖΟΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ Εδώ θα r'iθελα, ωστόσο, να παρουσιάσω τπν ιδέα μου ότι δεν μπορούμε ν' απαιτούμε μια απόλυτα σωστή λύσπ. Το μόνο που μπορούμε να προσδοκούμε είναι να δοκιμάζει κάθε άτομο να φτάσει στους σκοπούς του με τέτοιο τρόπο που να εξασφαλίζεται n ενότπτα τπς ανθρώπινπς φυλής. Αυτό που ονομάζουμε «καλό» είναι καλό σε σχέσπ με τπ χρπσιμότπτά του για όλους τους. ανθρώπους. Παρόμοια, αυτό που ονομάζουμε «ωραίο» είναι ωραίο μόνο από μια τέτοια άποψπ. Τόσο βαθιά είναι ριζωμένπ στπ γλώσσα και στις ιδέες μας n έννοια τπς κοινότπτας. Επομένως, εμε προσπαθούμε πάντα σε όλες τις ατομικές ή μαζικές εκδπλώσεις να βρούμε το πως αυτές σχετίζονται με το πρόβλπμα τπς κοινότπτας. Κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει απ' αυτό το πλαίσιο. Κάθε κίνπσπ μέσα στο πλαίσιο αυτό, αποτελεί κιόλας μια απάντπσπ. ΕΦόσον οι λύσεις είναι σωστές, μόνο αν είναι ευεργετικές για τπν κοινότπτα, μπορούμε να καταλάβουμε γιατί υπάρχει μια τέτοια έκρπξπ αντίστασπ, μέσα στπ σφαίρα των ανθρώπινων σχέσεων όταν κάποιος ενεργεί λαθεμένα. Στις περιπτώσεις αυτές πρόκειται πάντα για το άτομο που δεν είναι στενά δεμένο με τπν κοινότπτα, που δεν αισθάνεται τον εαυτό του σα μέρος του συνόλου, που δεν αισθάνεται άνετα ανάμεσα στπν ανθρωπότπτα. Το άτομο αυτό θα έπρεπε να μάθει να δέχεται, όχι μόνο τα πλεονεκτήματα που του προσφέρει ο πολιτισμός, αλλά επίσπς και τα μειονεκτήματα, και να τα βλέπει σαν κάτι που ανήκουν και σ' αυτόν, και να τα δέχεται σαν τέτοια. Ετσι, αυτό που ονομάζουμε ενδιαφέρον για τπν κοινότπτα είναι μόνο μια πλευρά του στενού δεσμού με τους άλλους αυτό που ονομάζουμε θάρρος είναι ο ρυθμός που ένα άτομο έχει μέσα του και που του επιτρέπει να αισθάνεται ότι είναι μέρος του όλου. Αναγκαστικά λοιπόν, μας προκαλεί σύγχυσπ όταν βλέπουμε το χαμπλό μέσο όρο τπς μέχρι τώρα εξέλιξπς και αντιλαμβανόμαστε πόσο πίσω είμαστε. Αυτό όμως δεν πρέπει να μας απογοπτεύσει, αλλά να μας δίνει νέα ώθπσπ, νέους στόχους για τπν εξέλιξή μας. Δεν πρέπει να βλέπουμε τπν ύπαρξή μας σαν κάτι στατικό, σαν κάτι που απλώς «Είναι», ούτε να είμαστε εχθρικοί απέναντι στπν προσπάθεια για τπν εξέλιξπ. Πρέπει να βλέπουμε. τις δυσκολίες σαν προβλήματα που έχουμε να λύσουμε -προβλήματα που μας παρακινούν προς μια ενεργπτική αισιοδοξία. Μονάχα εκείνοι που εμψυχώνονται από μια ζωντανή αισιοδοξία είχαν τπ θέσπ τους στπν ιστορία αυτοί προώθπσαν τπν εξέλιξή μας, και το ίδιο θα κάνουν και στο μέλλον. Ολοι οι άλλοι είναι ουσιαστικά έξω απ' τπ θέσπ τους εμποδίζουν τπν πορεία τπς προόδου. Δεν αισθάνονται το εξαιρετικό συναίσθπμα εκείνων που έχουν επίγνωσπ ότι σπρώχνουν τον τροχό τπς προόδου. Το αίσθπμα τπς αξίας ππγάζει επίσπς απ' το στενό δεσμό του ατόμου με τπν κοινότπτα των ανθρώπων και από μια δραστήρια συμμετοχή στα ζπτήματα του καιρού του. Τα συμπεράσματα αυτά προέρχονται από παρατπρήσεις τπς Ατομικής Ψυχολογίας, που είναι καρπός μακρόχρονπς εργασίας. Το να είσαι -18-

20 άνθρωπος σημαίνει να είσαι μέρος του όλου -να αισθάνεσαι μέρος του συνόλου. Αν τόσο πολλοί άνθρωποι δεν κατάφεραν ακόμα να βρουν αυτό το μονοπάτι, τούτο οφείλεται στα δικά τους λάθη. Οποιοσδήποτε όμως έχει συλλάβει τη συνολική εικόνα δε θα διστάσει να ενωθεί με το ρεύμα που κινείται προς το καλό της ανθρώπινης κοινότητας. Αν θυμηθούμε πόσο άσχημα εξοπλισμένος είναι ο άνθρωπος μέσα στη Φύση, γίνεται ολοφάνερο σε μας ένα πράγμα: Το ανθρώπινο πλάσμα, αν ζούσε μόνο του, ασφαλώς δε θα μπορούσε να επιβιώσει. Οσο πιο πίσω κι αν φτάσουμε στην ιστορία της ανθρωπότητας, δε θα βρούμε σημάδια ξεκομμένης ατομικής ύπαρξης. Πάντα υπήρχε ο νόμος της κοινότητας. Αυτό είναι απόλυτα κατανοητό, όταν σκεφτούμε την ανθρώπινη αδυναμία μπροστά στη Φύση. Ο άνθρωπος δεν έχει τα φυσικά όπλα άλλων ζωντανών οργανισμών. Δεν έχει τα δόντια των σαρκοβόρων, ούτε τα κέρατα ή την ταχύτητα άλλων ζώων. Δεν μπορεί να σκαρφαλώσει, ούτε να πετάξει. Δεν έχει την οξύτητα της όρασης, της ακοής ή της όσφρησης που επιτρέπει σε άλλα ζώα να επιτίθενται και ν' αμύνονται, και να εξασφαλίζουν μια θέση σ ' αυτή τη γη. Η υγεία των αδύνατων οργάνων του ανθρώπου, εξαρτιόταν πάντα απ' τη συνένωσή του με τους άλλους, με το σκοπό να διατηρηθεί η ζωή του ατόμου, καθώς και της κοινωνίας, κι αυτή η ένωση του έδινε πάντα καινούργια δύναμη. Οταν στοχαζόμαστε την έκταση του ανθρώπινου πολιτισμού, καταλαβαίνουμε ότι αυτοί που τον δημιούργησαν και τον χρησιμοποίησαν δεν ήταν αρκετά δυνατοί, όταν αντιμετώπιζαν τα στοιχεία της Φύσης υποχρεώθηκαν να αναζητήσουν συμπληρώματα και αναπληρώσεις για όσα τους έλειπαν. Ο άνθρωπος πρέπει να μαθαίνει να κατακτά τη Φύση για να τη χρησιμοποιεί. Επομένως, η συνένωση των ανθρώπων ήταν η πιο σημαντική, η μεγαλύτερη εφεύρεση της ανθρωπότητας. Από την άποψη αυτή δε θα πρέπει να εξετάζουμε μόνο την ανθρωπότητα: Στο ζωικό βασίλειο, βρίσκουμε επίσης και άλλα πιο αδύνατα όντα να συγκεντρώνονται σε ομάδες για να επιτύχουν προστασία ή για να κυνηγήσουν μαζί. Ο γορίλας, που θαυμάζουμε τη δύναμή του, και ο τίγρης, το πιο φοβερό απ' όλα τα ζώα, δεν έχουν ανάγκη κοινότητας. Ο άνθρωπος, αν τον φανταστούμε γυμνό απ' όλα τα εφόδια του πολιτισμού, χωρίς όλα τα μέσα που η νοημοσύνη του έχει επινοήσει, θα ήταν καταδικασμένος να πεθάνει την πρώτη μέρα που θα βρισκόταν μόνος, σε μια ζούγκλα. Η έρευνα αυτή μας οδηγεί ακόμα μακρύτερα. Οι πιο πολύτιμες κατακτήσεις του ανθρώπου στην πορεία της εξέλιξής του πραγματοποιήθηκαν εξαιτίας της αδυναμίας του. Αν σκεφτούμε τη ζωή του ατόμου, την ύπαρξη της ανθρώπινης φυλής, δεν μπορούμε να καταλάβουμε την επιβίωσή του, παρά μόνο αν εξετάσουμε την τεράστια βοήθεια που κέρδισε με τη συνένωσή του σε κοινότητα. Φυσικά, όλα τα μέσα που έκαναν πραγματοποιήσιμη μια τέτοια κοινότητα, προϋπήρχαν στην ψυχή του

21 και στπ σωματικn του KataaKGun. Αν εξετάσουμε τα aiaentnpiq όργανά του, γίνεται φανερό ότι nrav προορισμένα για τπν ενότπτα. Ο τρόπος με τον οποίο ένας άνθρωπος κοιτάζει έναν άλλο σπμαίνει προετοιμασία για επαφn και έκφρασπ δεσμού με τους άλλους. Ο τρόπος που ακούει δείχνε ι τις δυνατότπτές του για αποκατάστασπ επαφnς με τους άλλους κι ο τρόπος που μιλά αντιπροσωπεύει το δεσμό που πραγματοποιεί ανάμεσα στον ίδιο και στους συνανθρώπους του. Μπορούμε τώρα να καταλάβουμε γιατί τόσο πολλά ανθρώπινα πλάσματα δεν ακούν, δεν κοιτάζουν, δεν μιλούν σωστά; Αν αποκλείσουμε τις οργανικές ατέλειες, πρόκειται για ανθρώπους που αποτυγχάνουν στο να κάνουν επαφn με τους άλλους. Δεν είναι τα όργανα, ούτε τα ένστικτα, αλλά το γεγονός ότι απ' τπν apxn τπς ψυχικnς ζωnς υπάρχει ένα πλαίσιο αναφοράς, που παρακινεί και καθοδπγεί τους ανθρώπους προς μια ΚΟινωνικn ενωtikn στάσπ. Και πάλι, είναι n αδυναμία του οργανισμού του νππίου που ευνοεί aurn τπν επαφn. Η σχέσπ του νππίου με τπ μπτέρα του είναι n πρώτπ κοινω VIKn εκπαίδευσπ. Ολες οι δυνατότπτες κι όλες οι ικανότπτες αναπτύσσονται σ' aurn τπν ΚΟινωνικn σχέσπ, όπου το "Εγώ» του νππίου παίρνει τπν εμπειρία του "Εσύ» ενός άλλου. Απ' αυτό βλέπουμε ότι γεννιέται ένα πολύ σπμαντικό KaenKov για τπ μπτέρα: Να καθοδnγnσε ι τπν ανάπτυξπ του παιδιού, έτσι που αργότερα να μπορεί κανείς να περιμένει ότι αυτό θ' ανταποκριθεί σωστά στ ις anaitnagic; τπς ΚΟινωνικnς ζωnς. Οταν εγκατασταθεί αυτό το πλαίσιο, το vnnio θα κοιτάζει, θ' ακούει και θα μιλά σε σχέσπ με τπ μπτέρα του. Aurn είναι n πρώτπ λειτουργία τπς μπτέρας. Οι μπτέρες βρίσκονται στπν nnyn του κοινωνικού αισθnματος θα έπρεπε να το θεωρούν ιερό. Ο,ΤΙ δπμιουργείται στπ σχέσπ autn, ό,τι αναπτύσσεται αδιάκοπα, ώρα με τπν ώρα, και τελικά γίνεται ένας αυτόματος ψυχικός μπχανισμός αυτός είναι που διαμορφώνει το σχnμα ζωnς του παιδιού. Αν εξετάσουμε τπν ανάπτυξπ τπς ομιλίας, aurnc; τπς πολύ σnμαντικnς ΚΟινωνικnς λειτουργίας, μπορούμε να καταλάβουμε που και πως n κοινότπτα τπν εππρεάζει. "Πρέπει να μιλώ με τον τρόπο που υποθέτω ότι και οι άλλοι πρέπει να μιλούν με το σκοπό να με καταλαβαίνουν και οι άλλοι». Συχνά διαπιστώνουμε ότι όπου n μπτέρα απέτυχε στο πρώτο τπς KaenKOV, δεν πέτυχε και στο δεύτερο, δπλαδr1 στο άπλωμα του κοινωνικού αισθnματος του παιδιού προς τους άλλους. Εκεί βρίσκουμε μια έλλειψπ στπν προετοιμασία του παιδιού στο πως να συμπεριφέρεται στους άλλους. Autn θα είναι μια απ' τις πιο σπμαντικές έρευνές μας -δπλαδr1 n έλλειψn ενδιαφέροντος για τους άλλους γενικά. ΕΦόσον δεν έχει εγκατασταθεί ένα αίσθπμα σχέσπς, πως θα βρούμε τον τρόπο να προετοιμάσουμε το παιδί για ν' αναπτύξει το κοινωνικό του αίσθπμα; Aurn n έλλειψπ ενδιαφέροντος έχει κιόλας πάρει μορφn και έκφρασπ. Μέσα στο παιδί υπάρχε ι κιόλας ένας σκοπός: να περάσει τπ ζωn του χωρίς κανένα ενδιαφέρον για τους άλλους πάντα να παίρνει και ποτέ να μπ δίνει. Εδώ -20 -

22 πρέπει να αναφερθούμε και στο αίσθημα αξίας. Μόνο το παιδί που νιώθει ότι κατέχει δικαιωματικά τη θέση του, θα έχει αυτό το αίσθημα. Το παιδί που δεν έκανε τον εαυτό του μέρος του όλου, ποτέ δε θα το γνωρίσει. Για την πιο μεγάλη ικανόητα του ανθρώπου, τη νοημοσύνη του, πρέπει να πούμε: δεν υπάρχει νοημοσύνη του ατόμου. «Η νοημοσύνη έχει γενικό κύρος». Η νοη μοσύνη αναπτύχθηκε μόνο με την κατανόηση των άλλων, με το να πλησιάζουμε τους άλλους, με το να ταυτιζόμαστε μαζί τους, με το να βλέπουμε με τα μάτια τους, ν' ακούμε με τα αφτιά τους, να αισθανόμαστε με τις καρδιές τους. Το να κατανοούμε σημαίνει να συλλαμβάνουμε τη σημασία ενός ανθρώπου, ή ενός γεγονότος, με τον τρόπο που περιμένουμε πως και οποιοσδήποτε άλλος θα τη συλλάβει. Και εδώ επίσης, έχουμε σα σύμβουλο τον έλεγχο της κοινότητας. Δε θέλω να μιλήσω για την ηθική σαν ηθική' η ηθικιί αποτελείται μόνο από κανόνες που προέρχονται απ' το συναίσθημα της κοινότητας. Μόνο αυτό που εξυπηρετεί την κοινότητα μπορεί να ονομαστεί ηθικό. Το ίδιο ισχύει και για την αισθητική. Αυτό που ονομάζουμε ωραίο θα πρέπει να έχει μια αιώνια αξία για την κοινότητα. Δεν πρέπει να μας παραξενεύει το γεγονός ότι πέφτουμε σε λάθη. Πάντα ήμασταν έτοιμοι να δεχτούμε τα λάθη μας και να τα διορθώσουμε. Ακόμα κι αν πρόκειται για μια πολύ ριζική μεταβολή στο ιδανικό της ομορφιάς, είναι βέβαιο πως η μόνη διαρκής μορφή ομορφιάς είναι κείνη που στρέφεται προς την αιωνιότητα, που προσαρμόζεται προς τις συνθήκες που είναι αναγκαίες για την ευημερία της ανθρωπότητας. Θα ήθελα να τραβήξω την προσοχή σας στην τεράστια δύναμη του κοινωνικού αισθήματος για το άτομο -μια δύναμη που δημιουργεί κοινότητες μικρές και μεγάλες, εθνικά, πολιτικά και θρησκευτικά κινήματα. Για να προσδιορίσουμε ποιες απ' τις μορφές αυτές είναι κοινωνικά χρήσιμες χρησιμοποιούμε τα ίδια κριτήρια' αναγνωρίζουμε σαν πολύτιμα εκείνα μόνο τα κινήματα που βρίσκονται στο επίπεδο της γενικής χρησιμότητας. Αυτό, φυσικά, είναι θέμα για συζήτηση και μερικές φορές είναι δύσκολο να φτάσουμε σε ακριβεις λύσεις αυτών των προβλημάτων. Η ανθρώπινη ζωή είναι ένα «Γίγνεσθαι». Εκείνο που γνωρίζουμε κάθε μέρα είναι μόνο ένα σημείο διατομής στην αιώνια πορεία προς το σκοπό της τέλειας μορφής. Τι συμβαίνει όμως μ' εκείνους που δεν ενεργούν μέσα στο πλαίσιο της κοινωνίας -εκείνους που δε δείχνουν σημάδια κοινωνικού αισθήματος; Από την άποψη αυτή θα ήθελα να τονίσω ότι τα όσα ένα άτομο λέει ή σκέφτεται για τον εαυτό του δεν έχουν απολύτως καμιά σημασία: Δεν μπορούμε να τους αποδώσουμε καμιά αξία. Το μόνο πράγμα που μπορούμε ν' αξιολογήσουμε είναι οι πράξεις τους. Ετσι, ένα πρόσωπο μπορεί να θεωρεί τον εαυτό του εγωιστή, ενώ εμείς διαπιστώνουμε πως είναι ικανός για αλτρουισμό και για εργασία για τους άλλους. Από το άλλο μέρος, πολλοί άνθρωποι θεωρούν τον εαυτό τους σαν πραγματι- -21-

23 κούς «συντρόφους», αλλά μια πιο προσεχτική εξέτασπ μπορεί να μας αποδείξει, ατυχώς, ότι δεν πρόκειται για κάτι τέτοιο. Αυτά δεν είναι οπωσδήποτε Ψέματα' τα λάθπ στπν ψυχική ζωή παίζουν πολύ σπμαντικό ρόλο. Πώς μπαίνουν μέσα στπν ψυχική ζωή τα λάθπ αυτά; Γιατί n ακατανίκπτπ τάσπ μας να πλπσιάσουμε τπν κοινότπτα αναπτύσσεται τόσο αργά; Υπάρχουν πολλές απαντήσεις. Ενα μεγάλο μέρος των ανθρώπων κατέχονται απ' τπν ιδέα πως δεν μπορούν να κάνουν τίποτα, πως οι ανθρώπινες δυνατότπτες είναι πολύ περιορισμένες. Αυτοί είναι οι απαισιόδοξοι που δε συμβάλλουν καθόλου στπν ανάπτυξπ που εμείς θεωρούμε σαν τον ουσιαστικό σκοπό τπς ζωπς- δπλαδή να βοπθούν στο ξεπέρασμα των δυσκολιών. Πολύ συχνά λέω στους σπουδαστές μου αυτή τπν ιστορία: «Αν φανταστούμε ότι οι πολύ μακρινοί πρόγονοί μας κάθονταν πάνω σ' ένα κλαρί δέντρου. Ισως να είχαν ακόμα ουρές, και να σκέφτονταν για το τι θα μπορούσαν να κάνουν, μια κι n ζωή τους ήταν τόσο άθλια. Ενας απ' αυτούς λέει: «Για ποιο λόγο να στενοχωριόμαστε; Τα πράγματα είναι πάρα πολύ δύσκολα. Το καλύτερο είναι να καθήσουμε εδώ πάνω». Τι θα είχε συμβεί αν οι άλλοι τον είχαν πιστέψει; Σήμερα θα καθόμασταν ακόμα στα δέντρα, και θα είχαμε ακόμα ουρές. Και πραγματικά αυτό συνέβπ σ' εκείνους που έμειναν στο δέντρο. χάθπκαν. Αυτπ n διαδικασία τπς εξαφάνισπς συνεχίζεται πάντοτε. Είναι τρομερά σκλπρό' n λογικπ των πραγμάτων είναι σκλπρπ. ΑναμΦίβολα, μυριάδες άνθρωποι θυσιάστπκαν επειδή δεν «κατέβπκαν από τα δέντρα». Λαοί έχουν εξοντωθεί, οικογένειες καταστράφπκαν, επειδή οι αντιδράσεις τους στις απαιτήσεις τπς ζωής πταν λαθεμένες. Η διαδικασία αυτή γίνεται κάτω από ένα είδος κάλυψπς, έτσι που δεν μπορούμε να τπν ανιχνεύσουμε εύκολα. Μπορεί το τέλος να έρθει στπν τρίτπ Π στπν τέταρτπ γενιά, και κανείς τότε δεν καταλαβαίνει το γιατί. Εξετάζοντας τα πράγματα από πιο κοντά, διαπιστώνουμε πως είναι αδύνατο ν' απαντήσουμε λαθεμένα στις απαιτπσεις τπς λογικής τπς ανθρώπινπς κοινοτικπς ζωής, χωρίς να υποχρεωθούμε να πλπρώσουμε για τα λάθπ αυτά, είτε με αρρώστια, είτε με σοβαρό σωματικό ή ψυχικό εκφυλισμό. Είναι ολοφάνερο ότι αυτά είναι οπωσδήποτε τα αποτελέσματα των λαθών, όπως το διατύπωσε και ο Εμερσον, λέγοντας ότι οι άνθρωποι θέλουν ν' αποφεύγουν τις συνέπειες αλλά όχι τα λάθπ. Εχω δείξει, που αρχίζει αυτπ n διαδικασία. Ο καθένας μας παίρνει μια θέσπ απέναντι στπ ζωπ. Είναι άχρπστπ Φλυαρία το να λέμε ότι n αντίλπψπ του κόσμου αφορά τπ φιλοσο Φία μόνο κι όχι τον καθένα από μας. Σε καθένα από μας μπορούμε να δούμε τπν ατομική του αντίλπψπ για τον κόσμο να εκφράζεται καθαρά. Για τον άνθρωπο που το καταλαβαίνει αυτό, γίνεται ΟλΟΦάνερο ότι θα μπορέσει να βοπθπθεί μόνο αν αναπτύξει μια καλύτερπ αντίλπψπ τπς ζωής. Το ερώτπμα είναι: Ποιά αντίλπψπ τς ζωής θα υιοθετήσουμε με το σκοπό ν' αντικαταστπσουμε αυτπ -22-

24 ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΑ ΠΑιΔιΑ που αποδείχνεται λαθεμένπ; Μέσα στη χορωδία των φωνών θ' ακούσετε απόψεις που υποστηρίζουν αντιλήψεις για τη ζωή που είναι καθαρά εθνικές, θρησκευτικές, Ευρωπαϊκές, Ασιατικές. Εμείς δεν έχουμε προκατάληψη ενάντια σε καμιά απ' αυτές. Εκείνο που ζητούμε είναι, η κοσμοαντίληψη, αυτή να οδηγεί στο κοινωνικό αίσθημα αυτή είναι η φιλοσοφική άποψη της Ατομικής Ψυχολογίας. Εργαζόμαστε για να κάνουμε την άποψη αυτή τη λυδία λίθο γιατί έχουμε μάθει, τόσο απ' το άτομο όσο και απ' τις μάζες, που κάνουν τα λάθη τους. Δεν μπορούμε να συμφωνήσουμε μ' εκείνους που φωνά. ζουν ότι πρέπει να κάνουμε τα πράγματα εύκολα -που πιστεύουν ότι όλα τα προβλήματα λύνονται αν εξαφανίσουμε τις δυσκολίες. Το κοινωνικό συναίσθημα προέρχεται μόνο απ' την έντονη δημιουργική προσπάθεια κάθε ατόμου. Η μητέρα είναι ο απαραίτητος μεσολαβητής ανάμεσα στο άτομο και τη ζωή η μητέρα πρέπει να δημιουργήσει το κοινωνικό συναίσθημα, να το κατευθύνει και να το καθοδηγήσει προς τους άλλους. Αλλά εδώ υπάρχουν επικίνδυνα σημεία όπου η ανάπτυξη αυτή μπορεί να ναυαγήσε ι όταν η μητέρα δεν είναι η ίδια, ένα πραγματικά κοινωνικό πλάσμα, είναι ανίκανη ν' αναπτύξει το κοινωνικό συναίσθημα και στο παιδί. Ή μπορεί να είναι αληθινός «σύντροφος» μόνο για το δικό της παιδί κι όχι για τ' άλλα η μητέρα αυτή δένει το παιδί τό σ ο στενά μαζί της, ώστε καταστρέφει την παραπέρα ανάπτυξή του. Αυτά είναι τα βασικά σφάλματα, αλλά υπάρχουν και άλλες επικίνδυ- νες Φάσεις στην ανάπτυξη των παιδιών. Τα παιδιά που γεννιούνται ασθενικά βλέπουν τον κόσμο σα μια κοιλάδα δακρύων και δε δείχνουν καθόλου τη χαρά της ανάπτυξης που τόσο πολύ εκτιμούμε στ' άλλα παιδιά. Μπορούμε πολύ καλά να καταλάβουμε γιατί τα παιδιά αυτά -που τους έτυχε βαρύς Φόρος, που νιώθουν τα σώματά τους σα φορτίο και βρίσκουν τη ζωή καταπιεστικήενδιαφέρονται περισσότερο για τ' άτομά τους παρα για τους άλλους. Δημιοργείται μια κατάσταση πανικού ο καθένας για τον εαυτό του. Τα παιδιά αυτά δείχνουν εγωιστικά χαρακτηριστικά που εμποδίζουν την ανάπτυξη του κοινωνικού αισθήματος. Υπάρχουν πολλά τέτοια σωματικά αδύνατα παιδιά κι αυτό δεν είναι εκπληκτικό, αν πάρουμε υπόψη μας ότι Ολόκληρος ο ανθρώπινος οργανισμός είναι αδύνατος σε σύγκριση με άλλους οργανισμούς. Μετά, υπάρχει μια δεύτερη κατηγορία παιδιών που κουβαλούν κι αυτά βαρύ φορτίο απ' την αρχή της ζωής τους: Είναι τα παραχαϊδεμένα παιδιά, που ενδιαφέρονται μόνο για ένα άτομο, και που θέλουν να βοηθιούνται πάντοτε από αυτό το άτομο. Οταν δημιουργηθεί το σχέδιο ζωής τους, ως τον τέταρτο ή πέμπτο χρόνο, δεν επιτρέπει πια ριζικές αλλαγές. Καθετί το νιώθουν με αυτό το σχέδιο ζωής, το αφομοιώνουν με τον τρόπο που σκέφτονται. Βλέπουν τον κόσμο με τα δικά τους μάτια, έχουν τη δική τους κοσμοαντίληψη -να βοηθιούνται απ' τους άλλους. Θέλουν άμεση επιτυχία και όμως αποτυγχάνουν οταν είναι ανάγκη να -23-

25 κάνουν μια προσπάθεια. Δεν είναι φαντάζομαι ανάγκπ να αποδείξουμε ότι αυτά τα παιδιά δυσκολεύονται και αποτυγχάνουν σε κάθε καινούργια κατάστασπ. Τα χαλασμένα αυτά παιδιά αποτελούν μεγάλο τμήμα του πλπθυσμού. Δεν πιστεύω να υπερβάλω όταν λέω ότι 50-60% από τα παιδιά έχουν γίνει εξαρτπμένα. Αυτή n έλλειψπ ανεξαρτπσίας εκδπλώνεται σε ΟλόκλΠρπ τπ ζωή τους: Το καθετί τους φαίνεται πάρα πολύ δύσκολο' δεν εμπιστεύονται στπν ικανότπτά τους. Η αμερικανική ιστορία περιέχει ένα ενδιαφέρον παράδειγμα που απεικονίζει αυτή τπν περίπτωσπ. Στον ισπανοαμερικανικό πόλεμο, οι Αμερικανοί είχαν συμμαχήσει με το στρατπγό Γκαρτσία. Ηταν μεγάλπ ανάγκπ να του στείλουν κάποιο μήνυμα, αλλά κανείς δεν μπορούσε να εξακριβώσει που βρισκόταν. Το μήνυμα ήταν πολύ βιαστικό και ο Αμερικανός στρατπγός δεν μπορούσε να κάνει τίποτ' άλλο παρά ν' αναγγείλει δπμόσια ότι είχε ένα μήνυμα για το στρατπγό Γκαρτσία και να ρωτήσει ποιος θα ήθελε να το μεταφέρει. Υστερα από σιωπή που κράτπσε πολύ ώρα, κάποιος πλπσίασε, πήρε το μήνυμα κι έφυγε. Κάποτε είχαν δώσει σε μερικά αμερικανόπουλα του σχολείου μια εργασία με θέμα: «Ποιος, κατά τπ γνώμπ σας, είναι ο μεγαλύτερος ήρωας των νεοτέρων χρόνων;». Ενας μαθπτής έγραψε: «ο στρατιώτπς που πήγε το μήνυμα στον Γκαρτσία». Και εξήγπσε: «Οι πιο πολλοί θα είχαν πει: "Μα πως να τον βρω; ή: Δε θα μπορούσε κάποιος άλλος να τα καταφέρει καλύτερα; Αλλά αυτός ο στρατιώτπς δεν είπε τίποτα. Απλώς έφυγε. Ηταν ανεξάρτπτος. Οι άλλοι αισθάνθπκαν πως ήταν αδύνατοι"». Αυτή είναι n ππγή όλων των ελαττωμάτων στις ψυχές μας -το υπερβολικό αίσθπμα αδυναμίας, n έλλειψπ πεποίθπσπς στπ δύναμή μας. Η τρίτπ κατπγορία παιδιών αποτελείται απ' εκείνα που αισθάνονται επίσπς πολύ φορτωμένα απ' τπν αρχή, και δεν μπορούν να ενδιαφερθούν για τους συνανθρώπους τους: Τα μισπμένα παιδιά. Αυτά δεν έχουν μάθει ποτέ ότι υπάρχει ο «πλπσίον», ο «συνάνθρωπος». Είναι πάρα πολλά αυτά τα παιδιά: Τα παράνομα, τα ανεπιθύμπτα, τα ορφανά' και ο πολιτισμός μας δεν έχει δπμιουργήσει τις απαραίτπτες συνθήκες ζωής για τα παιδιά αυτά. Υπάρχουν επίσπς και τα άσχπμα παιδιά, που πολύ σύντομα μαθαίνουν ότι οι άνθρωποι δεν έχουν καλή διάθεσπ απέναντί τους. Είναι εύκολο να καταλάβουμε γιατί υπάρχουν τόσο nολύ άσχπμοι άνθρωποι ανάμεσα στους μέθυσους και στους εγκλπματίες. Υπάρχουν επίσπς και όμορφα άτομα σ' αυτή τπν ομάδα -αλλά αυτά είναι παραχαϊδεμένα άτομα. Τα παιδιά αυτά αντιπροσωπεύουν μεγάλο ποσοστό των προβλπματικών ατόμων, και προδίνουν, με τπ συμπεριφορά τους, το αίσθπμα ότι δεν έχουν ενδιαφέρον για τους άλλους. Αυτά είναι τα προβλπματικά παιδιά που n κοσμοαντίλπψή τους είναι: Να γίνει το θέλπμά μου. Αυτά είναι τα παιδιά που Kαταλr'iγOυν σε μικροκλοπές, το σκάζουν απ' το σπίτι, δεν εργάζονται. Αξίζουν τπ λύππσή μας, γιατί ο καθένας αισθάνεται ότι δεν είναι «συνάνθρωπος». Τί συμβαίνει όταν -24-

26 αντιμετωπίζουν σοβαρά καθπκοντα ; Αποδείχνεται ότι δεν μπορούν να πάρουν μέρος στπ ζωπ. Οι νευρωτικοί και οι παράφρνες προσπαθούν να ξεφύγουν απ' το πλαίσιο τπς κοινωνίας, επειδπ τα καθπκοντα τπς ζωπς τους φαίνονται αξεπέραστα. Κι αυτοί επίσπς εκδπλώνουν μια αντίλπψπ του κόσμου, που λέει: "Εγώ χρειάζομαι έναν άλλο πλανπτπ όπου δεν υπάρχουν δυσκολίες -όπου βρίσκεις ό,τι θέλεις». Αλλά και οι εγκλπματίες, που δε δείχνουν ενδιαφέρον για τους άλλους, είναι άτομα που καθοδπγούνται απ' τπν ιδέα ότι μπορούν να πετύχουν τπν ανωτερότπτα εύκολα, χωρίς σεβασμό για κανέναν. Σ' όλες αυτές τις ομάδες των ανθρώπων βρίσκουμε μια έλλειψπ θάρρους στπν αντιμετώπισπ των καθπκόντων τπς ζωπς. Είναι σα φυγάδες, που θέλουν τα πράγματα να είναι διαφορετικά και εύκολα γι ' αυτούς. Δεν προσπαθούν να δπμιουργπσουν τις συνθπκες που είναι αναγκαίες για να λύσουν τα προβλπματα τπς ζωπς τους. κατόπιν, έρχονται οι υποψπφιοι για αυτοκτονία, που μας φανερώνουν πόσο λίγο ενδιαφέρον έχουν για τπ συνεργασία -πόσο λίγο θάρρος έχουν για τπν αντιμετώπισπ των καθπκόντων τπς ζωπς. Η απλπ στατιστικπ δεν μπορεί να μας μεταδώσει το βάθος του κακού. Παρατπρείστε πως όταν ανεβαίνει n τιμπ του σταριού, παρουσιάζονται περισσοτερες αυτοκτονίες. Ή, δπμιουργείστε δύσκολες συνθπκες ζωπς, και θα διαπιστώσετε ότι ένας τεράστιος αριθμός ανθρώπων τείνουν προς τπν αντικοινωνικπ πλευρά τπς ζωπς. Η τάσπ τπς διαφυγπς απ' τπ χρπσιμπ πλευρά είναι τρομερά έντονπ. Δεν υπάρχει καμιά ιδανικπ μορφπ του κοινωνικού αισθπματος- πρέπει να έχουμε το σκοπό αυτό πάντα μπροστά στα μάτια μας, όχι για πθικούς και φιλανθρωπικούς λόγους, αλλά για επιστπμονικούς λόγους. Βλέπουμε ότι τα λάθπ γυρίζουν πάντα εναντίον μας. Αυτό επίσπς ισχύει και για τα έθνπ, όταν τους λείπει το θάρρος, όταν δεν έχουν αρκετό ενδιαφέρον για τους άλλους, για ν' αποφεύγουν τους πολέμους. Η παγκόσμια ιστορία είναι μια αλυσίδα από τέτοια δύστυχα γεγονότα. Δε θα εξετάσω το θέμα των αλκοολικών, πριν όμως τελειώσω, θα πθελα να θίξω ένα σπμείο, που θα μας δείξει, πόσο σπμαντικπ είναι n ανάπτυξπ του κοινωνικού αισθπματος. Στπ ζωπ μας, δεν υπάρχει καμιά κατάστασπ που να μπν απαιτεί τπν ανάπτυξπ των κοινωνικών αισθπμάτων. (Προπγουμένως, αναφέρθπκα στις λειτουργίες των αισθπτπρίων οργάνων). Τα αισθπματα αυτά αρχίζουν απ' τπ σχέσπ του παιδιού με τπν οικογένεια κι απ' τπ σχέσπ του με τους αδερφούς και αδερφές του. Οταν το παιδί αρχίζει να ππγαίνει στο σχολείο, δοκιμάζεται ο βαθμός του κοινωνικού του αισθπματος. Οταν παρουσιάζεται το πρόβλπμα τπς φιλίας, δπμιουργείται το ερώτπμα: "Σε ποιο βαθμό έχεις προετοιμαστεί στο ενδιαφέρον σου για τους άλλους;». Και μπορούμε να δούμε ότι n έλλειψπ κοινωνικού αισθπματος παίρνει τότε τπν εκδίκπσπ του, γιατί χωρίς αυτό, το άτομο δεν μπορεί να πάρει τπ θέσπ του στπν κοινωνία. Ωστόσο το άτομο δεν είναι υπεύθυ- -25-

27 ZQH ΚΑι ΟIΚΟΓΕΝΕIΑ νο γι ' αυτό. Πρέπει τότε να σκεφτούμε κάποια άλλπ γιατρειά εκτός από αυτές που χρπσιμoπoιι'iθπkαν ως τώρα. Υπάρχει επίσπς το πρόβλπμα του επαγγέλματος, και γεννιέται το ερώτπμα: "Πώς μπορώ να κάνω τον εαυτό'μου χρι'iσιμo με τπν εργασία;». Δεν υπάρχει καμιά επαγγελμα ΤΙKι'i δραστπριότπτα που να μπν είναι χρι'iσιμπ στους άλλους. Τα πρoβλι'iματα του έρωτα και του γάμου απαιτούν επίσπς μια αναπτυγμένπ αίσθπσπ ενδιαφέρovτoς για τους άλλους. Και πάλι βλέπουμε πως προχωρεί n χειροτέρευσπ όταν το άτομο δεν αισθάνεται δεμένο με τπν κοινότπτα. Αυτό φανερώνεται στπν εkλoγι'i του συντρόφου, όταν ένας άνθρωπος θέλει να κυριαρχεί πάνω στον άλλο ι'i όταν αισθάνεται υπερβολικά δεμένος μαζί του. Και υπάρχουν τόσα πολλά άλλα πρoβλι'iματα, που όλα τους απαιτούν κοινωνικό αίσθπμα. Το ίδιο είναι αλι'iθεια και για τπ ζωι'i των εθνών. Ενα έθνος δεν μπορεί να προοδεύσει αν δεν ενδιαφερθεί για ολόκλπρπ τπν παγκόσμια κοινότπτα. Αν βάζει πρώτο το εγωκεντρικό ενδιαφέρον του, κάποιο άλλο έθνος θα αvτιδράσεl. Πιστεύω ότι τα αποτελέσματα των παρατπρι'iσεων τπς Ατομικπς Ψυχολογίας δείχνουν καθαρά ότι είναι ανάγκπ ν' αναπτύξουμε τους εαυτούς μας και τα παιδιά μας, για να γίνουν τα όργανα τπς KOινωνΙKι'iς προόδου. -26-

28 ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ κεφάflαιο πρώrο Η εξόγκωση της σπουδαιότητας του Εγώ Για να εξηγήσω καλύτερα τη μέθοδο που χρησιμοποιεί ο Ατομικός Ψυχολόγος, θα ήθελα να σας παρουσιάσω τον τρόπο με τον οποίο εργάζομαι όταν αντιμετωπίζω την περίπτωση κάποιου προβληματικού παιδιού, κάποιου νευρωτικού ή εγκληματία, καθώς προσπαθώ ν' ανακαλύψω τη ρίζα, τις πραγματικές αιτίες της λαθεμένης συμπεριφοράς του. Διαπιστώνουμε τότε ότι όλα όσα συνέβησαν, δεν έπρεπε να συμβούν έτσι αναγκαστικά, αλλά ότι μπόρεσαν να συμβούν έτσι κάτω απ' τις δοσμένες συνθήκες και, διαπιστώνουμε επίσης -αν μπορούμε να μπούμε στη θέση του παιδιού, να σκεφτούμε όπως σκεφτόταν αυτόπως κάτω απ' τις ίδιες αυτές συνθήκες, και με τον ίδιο λαθεμένο σκοπό προσωπικής ανωτερότητας, θα είχαμε κι εμείς ενεργήσει με παρόμοιο τρόπο. Με μια τέτοια αντίληψη, πολλά από όσα φαίνονταν πριν σαν άξια τιμωρίας, χάνουν αυτή τη σημασία τους, πράγμα για το οποίο δεν πρέπει καθόλου να λυπόμαστε. Η κατανόησή μας κι η γνώση μας για το παιδί αυξάνονται, και, κάτι ακόμη που είναι πιο σημαντικό, μπορούμε ν' αναγνωρίσουμε το δεσμό ανάμεσα στην ουσία του χαρακτήρα ενός τέτοιου παιδιού ή ενηλίκου, και στο σχέδιο της ζωής του. Για να σας δώσω μια συγκεκριμένη ιδέα της μεθόδου μας, θα ήθελα να σας παρουσιάσω μια περίπτωση με την οποία, ως τα σήμερα, δεν είχα ασχολη θεί προσωπικά. Δεν έχω καμιά γνώση για τα γεγονότα που περιγράφονται στο ιστορικό της περίπτωσης αυτής, και θα προσπαθήσω ν' ακολουθήσω τον ίδιο τρόπο ενεργείας που συνήθως ακολουθώ στην ψυχολογική μου εργασία. Είναι πολύ πιθανο, στην αρχή, να κάνω κάποιο λάθος στην ερμηνεία, που θα φανερωθεί όμως αργότερα, καθώς η περίπτωση θα γίνεται πιο γνωστή, όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο, δεν απο- -27-

29 θαρρύνομαι. Εχω tnv επίγνωσn ότι βρίσκομαι otnv ίδ ια θέσn μ' ένα ζωγράφο, Π γλύπτn, που oτnv αρχπ κάνει Ο,τιδπποτε τον εμπνέει n εμπειρία και n δεξιοτεχνία του. Και μόνο αργότερα ελέγχει το έργο του, τονίζοντας, αδυνατίζοντας κι αλλάζοντας τα διάφορα χαρακτπριστικά για ν' αναδείξει tn σωστπ μορφπ. Στο σnμείο αυτό μπορείτε να διαπιστώσετε ότι ενεργούμε εντελώς διαφορετικά απ' τους άλλους ψυχολόγους, που θέλουν να εφαρμόζουν σχεδόν μαθnματικές αξίες, και που, όταν οι υπολογισμοί τους δεν επαλnθεύονται προσπαθούν ν' αποδώσουν τις αιτίες oτnv κλnρονομικότnτα, ένα χώρο σκοτεινό που μπορεί να βολέψει σχεδόν το καθετί. Ή αποδίνουν tnv αιτία σε κάποια οργανικπ διαδικασία (χώρος εnίσnς σκοτεινός) Π σε άλλους παράγοντες που είναι πολύ δύσκολο να ελεγχτούν και οι οποίοι καθορίζουν, για μεγάλn τους ικανοποίnσn, τα όρια tnc ψυχολογίας. Εμείς δεν έχουμε ανάγκn να επωφελnθούμε από τέτοιες μεθόδους. προτιμούμε ν' αναγνωρίζουμε τα Men μας. ταυτόχρονα, έχουμε κάποια καλύτερn ιδέα για tn σχέσn ανάμεσα στα ιδιαίτερα χαρακτnριστικά του ατόμου και tn συνολικπ προσωπικότnτά του αυτό είναι το πλεονέκτπμά μας. Εμείς έχουμε αποκτπσει τπ δυνατότπτα να βγάζουμε συμπεράσματα για το σύνολο, από μικρές λεπτομέρειες, ακριβώς όπως oτn φυσικπ ιστορία μπορεί κανείς ν ' αντλπσει πλnροφορίες για ένα ζωικό είδος από ένα μικρό κόκαλο Π όπως μπορεί να συμπεράνει κανείς tnv αρχιτεκτονικπ ενός κτιρίου από μια μικρπ γωνιά ενός παραθύρου. Κι ωστόσο, είμαστε πιο συνεπείς από κείνους που προσπαθούν να περιγράψουν και να κατανοπσουν tnv εικόνα tnc ζωπς ενός ατόμου, σύμφωνα με τις προκαταλπψεις τους. Εμείς βαδίζουμε κριτικά, με δοκιμαστικές υποθέσεις και διορθώσεις. Οταν αρχίζω να ερευνώ το ιστορικό μιας περίπτωσπς που μου είναι εντελώς καινούργια, έχω επίγνωσn ότι σε δυο ίσως βδομάδες θα είμαι σε θέσn να τονίσω πιο έντονα ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτnριστικά. Γνωρίζω όμως επίσπς ότι θα φτάσω τελικά στα ίδια ακριβώς συμπερά σματα που θα έφτανε και οποιοσδι1ποτε άλλος έμπειρος θεραπευτπς tnc Ατομικπς Ψυχολογίας. Η βεβαιότnτά μας αυτπ είναι κάτι πολύ σnμαντικό, παρ' όλο που μπορεί να xpnoiμοποιούμε διαφορετικές λέξεις, να διαλέγουμε διαφορετικές εικόνες, κι ακόμα ίσως να τονίζουμε διαφορετικά πράγματα ορισμένες φορές. Αλλά για μας, n μελέτn τπς ενότnτας oτnv προσωπικότnτα παραμένει πάντα n πιο πλούσια nnyn ανεφοδιασμού. Γνωρίζουμε ότι κάθε παιδί αρχίζει tn ζωπ του, μ' ένα συναίσθnμα κατωτερότπτας κι ότι προσπαθεί να tnv αναπλnρώσει ότι τείνει πάντοτε προς ένα σκοπό ανωτερότnτας και ολοκλrlρωσnς, κι ότι προσπαθεί ν' αναπτύξει τις δυνάμεις του με το σκοπό να γίνει ικανός ν' αντιμετωπίζει όλες τις δυσκολίες. Κάνουμε όμως μια βασικπ διαφοροποίnσn, με βάσn το αν n προσπάθεια αυτπ κατευθύνεται προς tn χρπσιμn Π προς tnv άχρnστn πλευρά tnc ζωπς. Η χρπσιμn πλευρά είναι n πλευρά του κοινού καλού, που ακολουθεί tnv ανώτερn γραμμπ του «κοινού», -28-

30 εκείνπ όπου n ανάπτυξπ και n πρόοδος του ατόμου έχουν αξία και για τπν κοινωνία. προσπαθούμε πάντοτε να εντοπίσουμε το εμπόδιο, που προκάλεσε το ξεστράτισμα -τ πν απόκλισπ προσπαθούμε ν' ανακαλύψουμε το πρόβλπμα, που στάθπκε πάρα πολύ δύσκολο. Μπορούμε ν' ανιχνεύσουμε τις επιδράσεις που είχαν οι δυσκολίες αυτές στπ στάσπ του ενπλικου, και μπορούμε να πούμε: Να, σε ποιο σπμείο διαταράχτπκε n πορεία τπς ζωής αυτού του ατόμου, να, που σχπματίστπκε μια αντίδρασπ, μια στάσπ, που φανερώνει ότι το άτομο αυτό ίσως να μπν πταν σε θέσπ ν' αντιμετωπίσει και ξεπεράσε ι τις δυσκολίες. Τότε, n προσοχπ μας συγκεντρώνεται στα προβλπματα εκείνα που το άτομο απέφυγε να λύσει. Είναι φανερό ότι στπν περίπτωσπ αυτή δεν μπορούμε να το παραδεχτούμε σαν πολύ θαραλλέο άτομο. Αλλά, γεννιέται ακόμα ένα άλλο ερώτπμα: Πώς συνέβπ ώστε, στο σπμείο αυτό, το άτομο να ένιωσε ανίκανο ν' αντιμετωπίσει τα προβλήματα τπς ζωπς; Γιατί αποδείχτπκε απροετοίμαστο σ' αυτή τπν ιδιαίτερπ στιγμπ; Η πείρα, μας έχει αποδείξει ότι πρόκειται πάντοτε για ένα παιδί στο οποίο το κοινωνικό συναίσθπμα είνα ι υποανάπτυκτο, για ένα παιδί που δεν ένιωθε άνετα, και που δε συνδέθπκε με τους συνανθρώπους του με το κοινωνικό συναίσθπμα. Για το παιδί αυτό ήταν πιο εύκολο να διστάζει, να σταματά, να αποφεύγει πράγματα, να ικανοποιείται με μια άχρπστπ λύσπ του άμεσου πρoβλr1ματoς, μια στάσπ που κλείνε ι κιόλας μέσα τπς τπ ζπμιά των άλλων. Θα προσπαθήσω τώρα να εφαρμόσω και να σας παρουσιάσω τπν τεχνικπ μας στπν ερμπνεία μιας τέτοιας περίπτωσπς. Δεν είχα δει το παιδί. Είχα πάρει μόνο τπν ακόλουθπ περιγραφπ: "παίρνω το θάρρος να σας αναφέρω τπν ακόλουθπ περίπτωσπ και να ρωτπσω αν n θεραπευτικπ αγωγπ θα μπορούσε να προσφέρει σ' αυτό κάποια βοπθεια. πρόκειται για ένα κορίτσι 11 χρονών, με καλπ ανάπτυξπ, καλπ συμπεριφορά και στο σχολείο και στο σπίτι, και που φοιτά τώρα στπν πρώτπ τάξπ του πμιγυμνασίου». Το σπμείωμα αυτό έφερε αυτόματα στο νου μου το ερώτπμα: "Τί μπορεί να κάνει n αγωγπ στις περιπτώσεις των αποτυχιών; Πώς θα πρέπει να χειριζόμαστε αυτές τις περιπτώσεις; Είναι φανερό ότι θα πρέπει να μιλάμε στο παιδί, να του δίνουμε παραδείγματα, ν' αποφεύγουμε τις τιμωρίες, όπως κάνουμε πάντα. Οι τιμωρίες δεν εξυππρετούν κανένα σκοπό: Το σχέδιο ζωπς έχει διαμορφωθεί μετά τον τέταρτο ή πέμπτο χρόνο τπς ζωπς και δεν μπορεί να τροποποιπθεί παρά μονάχα με τπν αναγνώρισπ από μέρους του ίδιου του ατόμου των λαθών και των πλανών του. Τί μπορεί κανείς ν' αλλάξει με τα προφορικά μέσα; Μόνο τις παρανοήσεις. Αν στπν περίπτωσπ αυτπ αντιμετωπίζουμε μια λαθεμένπ διαμόρφωσπ του σχεδίου ζωπς, κι αν μπορέσουμε ν' ανανακαλύψουμε το λάθος, ίσως n κατανόπσπ αυτή μας επιτρέψει να πείσουμε το κορίτσι πώς διαπράττει κάποιο σφάλμα, που μόνο ζπμιά μπορεί να προκαλέσει. Είναι αδύνατο να κάνουμε κάποιο -29-

31 lqή ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ λάθος χωρίς αυτό να φανερωθεί αργότερα. Διαπιστώνουμε πως ένα λάθος μπορεί να πάρει τπν εκδίκπσπ του με τπν κακπ διαμόρφωσπ τπς πορείας ζωπς ενός ατόμου, τις συνέπειές του όμως θα τις δοκιμάσει οπωσδπποτε το άτομο. Εκείνο που επιδιώκουμε είναι ν' ανακαλύψουμε τπν αιτία του λάθους κα ι να τπν κάνουμε φανερπ στο άτομο. Θέλουμε να πείσουμε το άτομο πως δεν μπορεί να προχωρπσει περισσότερο χωρίς αυτπ τπν επίγνωσπ. Συχνά ακούμε τπν ακόλουθπ αντίρρπσπ: «Τί κάνετε όταν το άτομο αναγνωρίζε ι το λάθος του και δεν το διορθώνει;». Απαντούμε ότι αν το άτομο αναγνωρίσει πραγματικά το λάθος του -αν κατανοπσε ι τπ συνάρτπσπ και επιμείνει στ π στάσπ του παρά τπ βλαπτικότπτά τπς- το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι ότι δεν κατανόπσε τίποτα. Εγώ δεν έχω συναντπσει ακόμπ παρόμοια περίπτωσπ. Ν' αναγνωρίσε ις πραγματικά μια πλάνπ και μετά να μπν τπ διορθώσεις, είναι κάτι αντίθετο προς τπν ανθρώπινπ Φύσπ είναι αντίθετο με τπν αρχπ τπς διατπρπσπς τπς ζωπς. Επομένως n αντίρρπσπ αυτπ αναφέρεται σε κά ποια ψεύτικπ αναγνώρισπ των λαθών. Δεν πρόκειται για μια θεμελιακπ αναγνώρισπ, στπν οποία το άτομο αντιλαμβάνεται πραγματικά τπν κοινωνικπ συνάρτπσπ τπς συμπεριφοράς του. Αν στπν περίπτωσπ, που αναλύουμε τώρα, αντιμετωπίζουμε θέμα σφαλμάτων, μπορούμε να πραγματοποιπσουμε μια θεραπεία με τπν αγωγπ. Είπαμε ότι πρόκειται για ένα κορίτσι 11 χρόνων με καλπ ανάπτυξπ, καλπ συμπεριφορά στο σπίτι και στο σχολείο, και μαθπτρια τπς πρώτπς πμιγυμνασίου.βρίσκεται στπν τάξπ που αντιστοιχεί στπν πλικία τπς. Μπορούμε να πούμε ότι όσον αφορά το δεύτερο πρόβλπμα τπς ζωπς -το πρόβλπμα τπς εργασίας, το κορίτσι αυτό, το έχει αντιμετωπίσει σωστά. Δεν μπορούμε να διατυπώσουμε oπoιαδt1πoτε αμφιβολία σχε τικά με τπν εργασία τπς και μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το παιδί αυτό δεν μπορεί να χαρακτπριστεί σα διανοπτικά καθυστερπμένο. Μιλούν πάρα πολύ σχετικά με τπν κατπγορία αυτπ, ωσάν τα διανοπτικά καθυστερπμένα παιδιά να βρίσκονται παντού. «... Οταν ΤΟ κορίτσι αυτό πρέπει να Φύγει για το σχολείο το πρωί, είναι τόσο νευρικό που όλοι υποφέρουμε στο σπίτι». Το φαινόμενο αυτό παρουσιάζεται συχνά. Το ζπτπμα του σχολείου παίρνει μια υπερβολικπ σπουδαιότπτα. Μπορούμε τώρα να κατανοπσουμε τπ συνάρτπσπ: απ' το ένα μέρος το κορίτσι είναι καλπ μαθπτρια απ' το άλλο μέρος υποφέρει από έντα σπ όταν σκέφτεται το ζπτπμα του σχολείου. Θα μπορούσε όμως να υποφέρει το παιδί από έντασπ χωρίς όμως να κάνει και όλους τους άλλους στο σπίτι να υποφέρουν το ίδ ιο. Τώρα μπορούμε να συμπεράνουμε πως το κορίτσι αυτό πολύ λίγπ σπμασία δίνει στο γεγονός ότι υποφέρουν οι άλλοι στο σπίτι. Η νευρικπ έντασπ του κοριτσιού αυτού εξπγείται όχι μόνο απ' τον τρόπο με τον οποίο βλέπει τα πράγματα, αλλά επίσπς και απ' τπν πρόθεσπ τπς να δείξει στους άλλους, πόσο σπουδαίο είναι αυτό το τρομακτικό πρόβλπμα -30-

32 ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΠΚΑ ΠΑΙΔΙΑ του σχολείου. Εδώ βλέπουμε τπν επιθυμία του κοριτσιού ν' αποδείξει στους άλλους πόσο μεγάλες δυσκολίες μπορεί ν' αντιμετωπίζει εφόσον, παρ' όλ' αυτά, εκείνπ βρίσκεται στπν πρώτπ γραμμπ τπς τάξπς τπς. Νικάει, ξεπερνάει τα εμπόδια. Ας προσέξουμε μππως βρούμε και άλλες αποδείξεις για το χαρακτπρα αυτό που έχει μια τόσο έντονπ ανάγκπ να φανερώσει τπ δύναμπ του: «... Μόλις ξυπνά το πρωί, αρχίζει να κλαψουρίζει και να παραπονιέται πως τπν ξύπνπσαν πολύ αργά». Οσοι είναι γύρω τπς αναγκάζονται έτσι να παίρνουν μέρος ακόμπ και στο ξύπνπμά τπς. «... Λέει οτι δε θα προλάβει να ετοιμαστεί. Αντί να ντυθεί, κάθεται και κλαίει». Ειλικρινά, αυτό μας προκα λεί έκπλπξπ. Θα περιμέναμε να δούμε το κοριτσάκι να φτάνει στο σχολείο στπν ώρα του αλλά με πολλές δυσκολίες. Ισως να μπ μας έχουν περιγράψει σωστά τπν περίπτωσπ. Μας είπαν ότι είναι καλπ μαθπτρια. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι n παρατπρπσπ αυτπ μππκε για να τονίσει τπ σπουδαιότπτα τπς περίπτωσπς. Εδώ θα διατυπώσω μια αμφιβολία -όχι από ματαιοδοξία σα συγγρα Φέας, αλλά επειδr'i θέλω να διατπρπσω αυτπ τπν επιφύλαξπ: θέλω να βεβαιωθώ αν πραγματικά το κορίτσι αργούσε στο σχολείο. Θα διαπιστώσουμε αργότερα αν συνέβαινε κάτι τέτοιο. Στπν κοινωνία μας είναι μάλλον απίθανο για ένα μαθπτπ του γυμνασίου να αργεί στο σχολείο και να είναι καλός μαθπτπς. «... Ιδιαίτερα παραπονιέται συχνά για το χτένισμα των μαλλιών τπς. Κανένα δεν τπς κάνει -ακόμα ούτε εκείνο που συνπθως τπς αρέσει πιο πολύ». Αυτό ίσως μπορεί να εξπγπθεί μόνο με τπν επιθυμία τπς να δυναμώσει τπ νευρικπ έντασπ και με τπν τελετπ του χτενίσματος των μαλλιών τπς. Θέλει να δπμιουργπσει μια εντονότερπ ταραχπ στους γύρω τπς, και χρπσιμοποιεί το χτένισμα για το σκοπό αυτό. Γεννιέται επομένως το πρόβλπμα, πώς ένα παιδί με τόσπ εξυπνάδα, βρίσκει κάτι που βοπθά τπν πρόθεσπ τπς να δπμιουργεί ταραχπ στους γύρω τπς; Αν κάποιος χρπσιμοποιούσε τον όρο «φετιχισμός των μαλλιών», θ' ακολουθούσε μια προδιαγεγραμμένπ ψυχολογία που καθορίζει κανόνες και εισάγει κάποιο γενετπσιο πλέγμα με περίεργες λέξεις που δε μας λένε τίποτα απ' όσα δεν ξέραμε πριν, αλλά που επιτρέπουν τον κρυφό υπαινιγμό σεξουαλικών εννοιών. Η δικπ μας ψυχολογία απ' το άλλο μέρος έχει τπ ζεστασιά τπς ζωπς. Δεν έχει ανάγκπ από κανόνες. Είναι μια δπμιουργικπ διαδικασία: Είναι n αναδπμιουργία ενός ζωντανού όντος. Χωρίς να προχωρούμε σε oπoιαδr'iπoτε άλλπ ερμπνεία, αναγνωρίζουμε απλά, πως το κορίτσι αυτό, με μεγάλπ εξυπνάδα ανακάλυψε ένα σπουδαίο σπμείο για να προκαλεί δυσκολίες. «... Οι ώρες περνούν. Τελικά το κορίτσι φεύγει τρέχοντας για το σχολείο χωρίς να Φάει το πρωινό του, με κλάματα και γκρίνια». Το φαινόμενο αυτό δεν είναι καν σπάνιο, το συναντούμε συχνά. Αν -31- διατύπωσα προπγουμένως μια αμφιβολία για το αν φτάσει αργά στο σχολείο -αν σκέφτπκα πως n παραmade by Absens