Συνέργεια πολιτισμού και τουρισμού για την ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών

Transcript

1 Συνέργεια πολιτισμού και τουρισμού για την ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών

2 Η συνέργεια του πολιτισμού και του τουρισμού γ ι α την ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών 1

3 Η συνέργεια του πολιτισμού και του τουρισμού γ ι α την ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών Έκδοση του έργου SY_CULTour (Synergy of culture and tourism: utilization of cultural potentials in less favoured rural regions) Υπεύθυνος έργου: David Bole Επικεφαλής Εταίρος: Scientific Research Centre of the Slovenian Academy of Sciences and Arts, Anton Melik Geographical Institute Συντάκτες: David Bole, Mateja Šmid Hribar, Jani Kozina, Primož Pipan Μετάφραση: Κατερίνα Κωστούλα, Νίκος Μανδρέκας Εκδότης: Βee Group AE για λογαριασμό της Περιφέρειας Θεσσαλίας Εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες Εντύπωση Αντίτυπα: 1000 αντίτυπα 2013, Εταίροι του έργου SY_CULTour Αρχικό Δημιουργικό: Marijan Pečar, self-employed professional in the field of culture, Bachelor of Science in Design, and illustrator Προσαρμογή στη Ελληνική γλώσσα: Νίκος Μανδρέκας, Bee Group AE. 2 Κείμενα : David Bole, Mateja Šmid Hribar, Primož Pipan (Scientific Research Centre of the Slovenian Academy of Sciences and Arts, Anton Melik Geographical Institute), Federico Bigaran, Silvia Corrado (Autonomous Province of Trento, Division Agriculture), Angela Santilli, Assuntina Fasciani (Mountain Community Sirentina), Νίκος Μανδρέκας (Περιφέρεια Θεσσαλίας), Vera Djurić Drozdek (Municipality of Jesenice), Lina Pavletič (Alianta d.o.o.) Urška Železnikar (Development Agency for Upper Gorenjska), Γεωργία Παπαδάκη (Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Ηρακλείου), Lyubov Trenkova, Gergana Kaloyanova (Pazardzhik Regional Administration), Erika Tóth (Central Transdanubian Regional Innovation Agency Nonprofit Ltd.), Jasmina Đorđević, Igor Stamenković, Kristina Košić, Tatjana Pivac, Ivana Blešić (University of Novi Sad, Faculty of Sciences) Φωτογραφίες: Argentario Ecomuseum, Urška Bajec Rupnik, David Bole, Iztok Bončina, Bogdan Bricelj, Miran Dolar, Bojan Erhartič, Heraklion Chamber of Commerce and Industry, Aljaž Hrvatin, Judicaria Ecomuseum, Mιχάλης Καλαφατάς, Vladimir Kamčević, Lagorai Ecomuseum, Lazar Lazić, Špela Ledinek Lozej, Matej Lipar, Νίκος Μανδρέκας, Saša Manojlovič, Matjaž Marc, Municipality of Jesenice, Municipality of Strelcha, Pazardzhik regional administration, Peio Ecomuseum, Primož Pipan, Tatjana Pivac, Giovanni Pizzocchia, Miro Podgoršek, Μιχάλης Πόρναλής, Έφη Ψιλάκη, Περιφέρεια Θεσσαλίας, Roman Rupnik, Lamberto Anfolsi Schiavitti, Aleš Smrekar, Vladimir Stojanović, Mateja Šmid Hribar, Tadeja Šubic, Tesino Ecomuseum, Erika Tóth, Tourism Organisation of the City of Sombor, Trentino Ecomuseum, Vanoi Ecomuseum, Aljoša Videntič, Manca Volk Bahun ISBN: Η συνέργεια του πολιτισμού και του τουρισμού για την ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών = The Synergy of culture and tourism for the developent of rural areas. (ΒΙΒΛΙΟ) Συντελεστές [Συγ] Συλλογικό Γλώσσες Ελληνική (gre) Γλώσσα πρωτοτύπου Αγγλική (eng) Η έκδοση αυτή βασίζεται στις εργασίες του προγράμματος SY_CULTour, το οποίο συγχρηματοδοτήθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος διακρατικής συνεργασίας των χωρών της Νότιο-ανατολικής Ευρώπης. Το σύνολο ή μέρος του περιεχομένου της παρούσας έκδοσης μπορεί να παρατεθεί, αναδημοσιευθεί ή αναπαραχθεί με ακριβές απόσπασμα της δημοσίευσης και του προγράμματος SY_CULTour. Αυτή η δημοσίευση περιγράφει τα πορίσματα του προγράμματος SY_CULTour. Δεν εκφράζει απαραίτητα τις επίσημες θέσεις των συμμετεχόντων ή την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

4 Περιεχόμενα 0 Περίληψη 1 Εισαγωγή 1.1 SY_CULTour περιγραφή και στόχοι 1.2 Μεθοδολογία συμμετοχικές μεθόδοι και προγραμματισμός 2 Οι κατευθυντήριες γραμμές για τη διαχείριση των πολιτιστικών αξιών στις αγροτικές περιοχές Βήμα 1 Από το όραμα στη διαμορφωμένη και δομημένη ιδέα Βήμα 2 Βασική επισκόπηση Βήμα 3 Δημιουργία του Στρατηγικού σχεδίου Βήμα 4 Προετοιμασία του σχεδίου δράσης Βήμα 5 Διαχείριση και εφαρμογή Βήμα 6 Παρακολούθηση και αξιολόγηση 3 Εφαρμογή των κατευθυντήριων γραμμών στην πιλοτική περιοχή Πιλοτική περιοχή 1 Idrija Πιλοτική περιοχή 2 Trentino Πιλοτική περιοχή 3 Mountain Community Sirentina Πιλοτική περιοχή 4 Πήλιο Πιλοτική περιοχή 5 Jesenice Πιλοτική περιοχή 6 Κρήτη Πιλοτική περιοχή 7 Region of Pazardzhik Πιλοτική περιοχή 8 Central Transdanubia Πιλοτική περιοχή 9 Vojvodina 4 Συμπέρασμα - Ο δρόμος μπροστά 5 Εταίροι

5 4

6 0 Περίληψη Κείμενο: David Bole Οι αγροτικές περιοχές της Ευρώπης βιώνουν μία ταραγμένη εποχή. Είναι ακόμη σε μεγάλο βαθμό εξαρτημένες από τις παραδοσιακές οικονομικές δραστηριότητες (εκμετάλλευση φυσικών πόρων, γεωργία, δασοκομία κ.λπ.) οι οποίες παραμένουν οι κύριες πηγές εισοδήματος και ευκαιριών απασχόλησης. Αφήνονται ευάλωτες σε αυτούς τους καιρούς της αστάθειας και συχνά εξαρτώνται από την οικονομική βοήθεια της Ε.Ε ή Eθνικών μηχανισμών στήριξης. Ταυτόχρονα οι ντόπιοι, είναι κάτοχοι μιας πλούσιας πολιτισμικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, βαθιά ριζωμένης και που αποτελεί ένα πολύτιμο κεφάλαιο. Συνεπώς, οι πολιτιστικές αξίες έχουν δυνατότητα να γίνουν ένα επιτυχημένο εργαλείο για την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη των αγροτικών κοινοτήτων. Ο κύριος στόχος αυτής της έκδοσης είναι να παρουσιάσει τους τρόπους διαχείρισης της πολιτιστικής αξίας, οι οποίοι εμπλέκουν την τοπική κοινωνία και δημιουργούν νέες ωθήσεις ανάπτυξης, συμβάλλοντας παράλληλα στη διατήρηση του πολιτισμού της και στην ενδυνάμωσή της. Δίνεται έμφαση στη «bottom up» προσέγγιση, στην οποία οι τοπικοί παράγοντες είναι οι κύριοι πρωτοπόροι, οι «εργολάβοι», καθώς και οι τελικοί χρήστες της όλης διαδικασίας, της δημιουργίας νέων ή πρόσθετων τουριστικών προϊόντων που προέρχονται από τη δική τους κουλτούρα. Το εισαγωγικό μέρος περιλαμβάνει ένα σύντομο κεφάλαιο για την έννοια του συμμετοχικού σχεδιασμού, σημειώνοντας υποδείξεις και χρήσιμες συμβουλές. Το κύριο μέρος παρουσιάζει τη μεθοδολογία με τίτλο «Κατευθυντήριες γραμμές για την διαχείριση των πολιτιστικών αξιών στις αγροτικές περιοχές», που παρουσιάζεται στο δεύτερο κεφάλαιο. Οι κατευθυντήριες γραμμές προσπαθούν να απεικονίσουν με ένα πρακτικό και σαφή τρόπο τα βήματα που μια τοπική κοινωνία πρέπει να κάνει, για να ξεκινήσει την ανακάλυψη, διατήρηση και ειδικότερα να χρησιμοποιήσει τις δικές της πολιτιστικές αξίες για αναπτυξιακούς σκοπούς. Αυτά παρατίθενται με τη μορφή οδηγιών με ένα απλό και φιλικό προς τον χρήστη τρόπο. Αυτός ο βήμα-προς-βήμα οδηγός θα οδηγήσει τον αναγνώστη από την αρχική ιδέα και μέσα από 6 βήματα, στην τελική υλοποίηση, η οποία μπορεί να είναι ένα προϊόν ή υπηρεσία, μία εμπειρία, ή μια ιστορία βασισμένη στις πολιτιστικές αξίες. Οι κατευθυντήριες γραμμές περιλαμβάνουν παραδείγματα, εργαλεία και άλλες συμβουλές, καθιστώντας τα κατάλληλα για τον καθένα: κάθε άτομο, ίδρυμα ή ιδιωτική επιχείρηση που επιθυμεί να ενισχύσει επιπλέον την ανάπτυξη της, χρησιμοποιώντας τις πολιτιστικές αξίες ως βοήθημα. Το τρίτο κεφάλαιο περιγράφει τις εμπειρίες και τις ιστορίες των εταίρων του προγράμματος Sy_CULTour, που δοκίμασαν και εφάρμοσαν τις κατευθυντήριες γραμμές για τη διαχείριση των πολιτιστικών αξιών στις αγροτικές περιοχές. Αυτές οι περιγραφές μπορούν να χρησιμεύσουν ως παράδειγμα, ως περίπτωση ορθής πρακτικής, ή ως κίνητρο για οποιονδήποτε άλλον σχεδιάζει παρόμοιες δραστηριότητες. Βασισμένοι σε δέκα παραδείγματα που δείχνουν τις πολιτιστικές αξίες και τις θετικές και αρνητικές εμπειρίες από την ανάπτυξη τους σε τουριστικά προϊόντα, μπορούμε με βεβαιότητα να υποστηρίξουμε ότι η μεθοδολογία φέρνει θετικά αποτελέσματα και είναι κατάλληλη για εφαρμογή σε οποιοδήποτε σημείο της Ευρωπαϊκής υπαίθρου. Τέλος, παρουσιάζονται οι τελικές σκέψεις, με επίκεντρο το μέλλον των Ευρωπαϊκών αγροτικών περιοχών. Παρουσιάζονται επίσης οι δεκαεφτά συμμετέχοντες εταίροι από έξι χώρες, οι οποίοι μέσα από τις δράσεις του προγράμματος ανέπτυξαν και δοκίμασαν τη μεθοδολογία της διαχείρισης πολιτιστικών αξιών με τη βοήθεια της συγχρηματοδότησης από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) στο πλαίσιο του προγράμματος διακρατικής συνεργασίας των χωρών της Νότιο-ανατολικής Ευρώπης. 5

7 6 1 Εισαγωγή Κείμενα: David Bole και Federico Bigaran 1.1 Το έργο SY_CULTour περιγραφή και στόχοι Το SY_CULTour (Συνέργεια πολιτισμού και τουρισμού: αξιοποίηση των πολιτισμικών δυνατοτήτων σε λιγότερο ευνοημένες αγροτικές περιοχές) είναι ένα έργο που υλοποιήθηκε στα πλαίσια του Προγράμματος εδαφικής συνεργασίας των χωρών της Νότιο-Ανατολικής Ευρώπης με 17 εταίρους από 6 χώρες (Βουλγαρία, Ελλάδα, Ιταλία, Ουγγαρία, Σλοβενία και Σερβία). Ο σκοπός του ήταν να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα της ολοένα και πιο παγκοσμιοποιημένης Ευρωπαϊκής υπαίθρου, η οποία εξαρτάται ολοένα και λιγότερο από τις παραδοσιακές οικονομικές δραστηριότητες όπως η γεωργία, και είναι όλο και περισσότερο προσανατολισμένη προς τον τομέα των υπηρεσιών της οικονομίας, στον οποίο ο τουρισμός διαδραματίζει σημαντικό ρόλο. Γιατί η σύμπραξη πολιτισμού και τουρισμού? Το πρόγραμμα SY_CULTour καθορίζει την τυπική κουλτούρα μιας συγκεκριμένης αγροτικής περιοχής ως πηγή ανάπτυξης, δεδομένου ότι είναι τοπικά καθορισμένη και συχνότερα συνδεδεμένη με τα φυσικά χαρακτηριστικά της περιοχής αυτής και μπορεί ως εκ τούτου να προσφέρει σαφή ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα σε σχέση με άλλες περιοχές. Ο τουρισμός προσελκύει επισκέπτες και δημιουργεί θετικά οικονομικά αποτελέσματα, τα οποία αντανακλώνται άμεσα με τη δημιουργία μιας ροής εσόδων από το τουριστικό πολιτιστικό μάρκετινγκ καθώς και νέες ευκαιρίες απασχόλησης, ένα επιπλέον εισόδημα για τα νοικοκυριά, τις κοινωνίες, τους επιχειρηματίες, τους φορείς του πολιτισμού. Εκτός από το οικονομικό όφελος, οι θετικές κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις του τουρισμού στις τοπικές κοινωνίες έχουν επίσης μεγάλη σημασία. Ο τουρισμός είναι κάτι περισσότερο από απλά μια οικονομική ευκαιρία: είναι ένα μέσο για τον εμπλουτισμό της ποιότητας ζωής και την ενδυνάμωση των κατοίκων της περιοχής. Η ιδέα της ενδυνάμωσης είναι ιδιαίτερα σημαντική, διότι είναι ένα εργαλείο για την ενθάρρυνση της ανάπτυξης της τοπικής κοινωνίας, παρακινώντας την μαζί με τους τοπικούς φορείς του τουρισμού για τη δημιουργία ανάπτυξης σύμφωνα με τις δικές τους ιδέες και τον δικό τους ρυθμό. Με τον τρόπο αυτό η τοπική κοινωνία εμπλέκεται στη διαδικασία της ανάπτυξης και της διαχείρισης των τουριστικών προϊόντων και είναι σε Φωτογραφία: Miro Podgoršek θέση να αναγνωρίζει τα οφέλη της από αυτήν τη διαδικασία. Τα θετικά περιβαλλοντικά αποτελέσματα επιτυγχάνονται όταν η διαχείριση και το μάρκετινγκ των πολιτιστικών αξιών για τουριστικούς σκοπούς επηρεάζει τη διατήρηση του παραδοσιακού πολιτιστικού τοπίου ή της βιοποικιλότητας. Δεύτερον, ο τουρισμός μπορεί να χρησιμεύσει ως ένα στοιχείο της προστασίας, όπως η αποκατάσταση, συντήρηση, και υλική ή άυλη προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η δημιουργική αυτή πιθανότητα εκφράζεται ιδιαίτερα μέσω τρόπων όπου η ανανέωση συγκεκριμένων πολιτιστικών παραδόσεων για τουριστικούς σκοπούς ενθαρρύνει τη δημιουργικότητα του ατόμου, την καλλιτεχνική δημιουργία, και δημιουργεί μια πλήρη ταύτιση του περιβάλλοντος με την ιστορία του. Έχοντας τα παραπάνω υπ' όψη, η πολιτιστική και πολιτισμική κληρονομιά στο πρόγραμμα SY_CULTour ορίστηκε με βάση την οικονομική, κοινωνική, περιβαλλοντική και δημιουργική αναπτυξιακή πιθανότητα και η αξία του καθορίστηκε. Για αυτό και δημιουργήθηκε ο όρος «πολιτιστική αξία» που αποσκοπεί στο να δώσει έμφαση στην αναπτυξιακή δυνατότητα των διαφόρων μορφών της πολιτισμικής και πολιτιστικής κληρονομιάς σε συγκεκριμένες περιοχές (Šmid Hribar and Ledinek Lozej 2013). Οι πολιτιστικές αξίες επομένως είναι ένα είδος εδαφικού κεφαλαίου ή μια αναπτυξιακή πηγή, που μπορεί να βιώσουν και να απολαύσουν όχι μόνο οι τουρίστες, αλλά και οι κάτοικοι της περιοχής και οι οποίες μπορεί να φέρουν θετικές οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Ταυτόχρονα η ανάπτυξη του τουρισμού μπορεί να θέσει μια απειλή στους κατοίκους της περιοχής, ειδικά αν οι δραστηριότητες και οι επενδυτές έρχονται από τον «έξω κόσμο» και απλώς ενδιαφέρονται για την δημιουργία κέρδους, βλέποντας τις τοπικές κοινωνίες περισσότερο ως εμπόδιο παρά ως όφελος. Με βάση αυτό μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η μακροπρόθεσμη διάσταση και επιτυχία της ανάπτυξης του πολιτισμικού τουρισμού εξαρτάται από την παγίωση συνεργασίας μεταξύ των επενδυτών και της τοπικής κοινωνίας ή σε περιπτώσεις όπου οι επενδυτές και φορείς τουρισμού είναι επίσης ντόπιοι. Συνεπώς η τοπική κοινωνία είναι ο πιο σημαντικός θεματοφύλακας και η ανάπτυξή της πρέπει να είναι η βασική αρχή για την όλη διαδικασία. Πρόκειται για μια ομάδα ανθρώπων, νοικοκυριά, τοπικούς επιχειρηματίες και άτομα με μικρότερη ή μεγαλύτερη επιρροή στην κοινωνία. Ο ρόλος τους είναι υψίστης σημασίας, καθώς είναι οι κάτοχοι του τοπικού πολιτισμού και το τελικό προϊόν του τουρισμού εξαρτάται από την συνεργασία τους. Πηγή: Municipality of Strelcha Φωτογραφία: Lazar Lazić

8 Ποιός είναι ο στόχος και πώς να τον πετύχετε? Οι τοπικές κοινωνίες πρέπει να ενημερώνονται και να παίρνουν τις δικές τους αποφάσεις σχετικά με τις μορφές τουρισμού και το είδος των προϊόντων που θέλουν να προσφέρουν στους τουρίστες, καθώς και να διακρίνουν ποια θα είναι τα εκτιμώμενα οφέλη και το κόστος για ολόκληρη την κοινωνία. Αυτό είναι ακριβώς και το γενικό σύνθημα του προγράμματος SY_CULTour. Ο κύριος στόχος είναι να παρουσιάσει έναν τρόπο διαχείρισης πολιτιστικών αξιών στις αγροτικές περιοχές που δημιουργεί θετικά οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά αποτελέσματα. Το πρόγραμμα εφαρμόστηκε στις πιλοτικές περιοχές για να δημιουργήσει μια μεθοδολογία διαχείρισης πολιτισμικής αξίας, η οποία βασίζεται σε συμμετοχικές μεθόδους, διότι πιστεύουμε ότι είναι απολύτως επιτακτικό και η μόνη βιώσιμη επιλογή, το να δούμε την κοινωνία ως τον κύριο μέτοχο της όλης διαδικασίας. Αυτή η μεθοδολογία ονομάσθηκε «κατευθυντήριες γραμμές για τη διαχείριση πολιτιστικών αξιών στις αγροτικές περιοχές» και παρουσιάζεται λεπτομερώς στο δεύτερο κεφάλαιο. Ο κύριος σκοπός των κατευθυντήριων γραμμών είναι να παρουσιάσουν με πρακτικό και συγκεκριμένο τρόπο τα βήματα που μια τοπική κοινωνία πρέπει να κάνει για να ξεκινήσει τον «τροχό» της ανακάλυψης, της διατήρησης και ειδικότερά της χρήσης των δικών της πολιτισμικών αξιών για αναπτυξιακούς σκοπούς. Τα βήματα είναι γραμμένα με τη μορφή οδηγιών με έναν απλό και εύχρηστο τρόπο. Οι κατευθυντήριες γραμμές είναι το αποτέλεσμα των βήμα-προς-βήμα δοκιμών αρκετών ετών σε 9 πιλοτικές περιοχές στην Νότιο-Ανατολική Ευρώπη. Δείχνουν ότι η συστηματική και εστιασμένη προσπάθεια, που περιλαμβάνει και ενθαρρύνει το σύνολο της τοπικής κοινωνίας να διαχειρίζεται και να εμπορεύεται τις δικές τους πολιτιστικές αξίες, μπορεί να οδηγήσει σε θετικά οικονομικά-κοινωνικά/περιβαλλοντικά αποτελέσματα. Η διαδικασία περιγράφεται με περισσότερες λεπτομέρειες, στα παραδείγματα από την εμπειρία που αποκτήθηκε από τις πιλοτικές περιοχές, στο τρίτο κεφάλαιο αυτού του βιβλίου. Μπορούμε με υπερηφάνεια να δηλώσουμε ότι κάθε τοπική κοινωνία στην Ευρώπη το λιγότερο που μπορεί να περιμένει, είναι θετικά αποτελέσματα, εάν επιλέξει να ακολουθήσει τα βασικά βήματα των κατευθυντήριων γραμμών μας, για τη διαχείριση των πολιτιστικών αξιών στις αγροτικές περιοχές. Φωτογραφία: Mateja Šmid Hribar Φωτογραφία: David Bole 1.2 Μεθοδολογία συμμετοχικές μέθοδοι και σχεδιασμός Εισαγωγή Η ανάπτυξη καλών σχέσεων μεταξύ των διαφόρων μορφών οργανώσεων της τοπικής κοινωνίας και μεταξύ του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα θεωρείται καίριος παράγοντας για τη διασφάλιση των καλύτερων και μακράς διάρκειας αποτελεσμάτων των δραστηριοτήτων του προγράμματος SY_CULTour. Για αυτό το λόγο, είναι προφανές ότι προκειμένου να βελτιωθεί η δικτύωση, είναι σημαντικό να εγκαθιδρυθεί η επικοινωνία, η ανάδειξη των τοπικών συνεργασιών και να ακολουθηθεί μια συμμετοχική μέθοδος σχεδιασμού τόσο για τη διαχείριση του προγράμματος, όσο και για τη σύνταξη και τον έλεγχο των κατευθυντήριων γραμμών για τη διαχείριση των πολιτιστικών αξιών στις αγροτικές περιοχές. Προκειμένου να διαδοθεί η κουλτούρα του συμμετοχικού σχεδιασμού μεταξύ των εταίρων και για να διευκολυνθούν οι σχέσεις μεταξύ των τοπικών και περιφερειακών δημόσιων φορέων, ενώσεων, παρόχων τουριστικών υπηρεσιών και οργανισμών, δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στη συμμετοχή των τοπικών κοινωνιών. Τα τελευταία χρόνια, η χρήση της συμμετοχικής προσέγγισης στη διαδικασία λήψης αποφάσεων έχει αυξηθεί ολοένα και περισσότερο, γεγονός που δείχνει την εμπλοκή των μερών που ενδιαφέρονται για τις αποφάσεις ή έχουν χρήσιμες γνώσεις να μοιραστούν. Ο όρος «συμμετοχή» μπορεί να συσχετιστεί με διαφορετικές σημασίες, από μία απλή μεταφορά πληροφοριών (μονής κατεύθυνσης), σε μια ενεργό συμμετοχή, που βασίζεται στη συνεργασία πολλών φορέων, όπως πολιτικών, πολιτών, εμπειρογνωμόνων, εταίρων. Με την ενεργό συμμετοχή εννοούμε «συμμετοχή διαφόρων ενδιαφερόμενων», στους οποίους δίνουμε τη δυνατότητα όχι μόνο να ακούν και να παρακολουθούν, αλλά και τη δύναμη να αλληλεπιδρούν με τις διαδικασίες, δεχόμενοι την πιθανότητα ότι θα μπορούν και αυτοί να τις αλλάξουν. Επιλέγοντας τον «τρόπο της συμμετοχής», ουσιαστικά σημαίνει να συνδυάζεις διαφορετικές απόψεις ως μέσο για την παραγωγή καινοτομίας. Η προσέγγιση αυτή έχει αποδειχθεί ότι είναι αποτελεσματική, επειδή τείνει να δημιουργήσει δεσμούς μεταξύ θεμάτων που συνήθως δεν επικοινωνούν, δίνοντας τους την δυνατότητα να εξοικειωθούν με διαφορετικές προοπτικές και, με αυτό τον τρόπο, ανοίγει χώρος για να ανακαλύψουν νέους τρόπους για την διάγνωση και επίλυση προβλημάτων. Η σ υ μ μ ε τ ο χ ι κ ή π ρ ο σ έ γ γ ι σ η π ο υ υ ι ο θ ε τ ή θ η κ ε χρησιμοποιήθηκε για: - Τη διευθέτηση των συγκρούσεων Τη δημιουργία γνώσης Την ανταλλαγή γνώσεων μεταξύ των ενδιαφερόμενων μερών Την ανταλλαγή κανονισμών Τη βελτίωση επικοινωνίας Τη βελτίωση της ποιότητας. Με σκοπό να καλύψει σε μεγάλο βαθμό όλους τους συμμετέχοντες, η προσέγγιση βασίζεται συνήθως σε άτυπη και ενεργητική ακρόαση, «για να είναι σε θέση να αναιρέσει τις ιδέες και προοπτικές κάποιου και να δοθεί η ευκαιρία σε άλλους συμμετέχοντες να πείσουν κάποιον για τις ιδέες τους». 1 Η ποιότητα μιας συμμετοχικής διαδικασίας μπορεί να επηρεαστεί από πολλά διαφορετικά στοιχεία: πολύ σημαντικό, φυσικά, είναι το περιεχόμενο αλλά το ίδιο σημαντικά είναι και οι διαδικασίες και η ατμόσφαιρα. Περισσότερες λεπτομέρειες: Šmid Hribar, M., Ledinek Lozej, Š. 2013: The Role of Identification and Management of Cultural Values at Development of Rural Areas. Acta Geographica Slovenica Internet: ( ). 7

9 8 Σημαντικός είναι ο ρόλος του διαμεσολαβητή: του ατόμου που πρέπει να καθοδηγήσει τη διαδικασία χωρίς να επηρεάσει τις αποφάσεις. Πρέπει να δώσει προσοχή στη δική του στάση, έχοντας επίγνωση ότι έχει ένα σημαντικό και ευαίσθητο ρόλο. Ένας καλός διαμεσολαβητής μπορεί να έχει μεγάλη επιρροή σε θέματα τρίτων και πρέπει να προσέχει ώστε μόνο «να διευκολύνει χωρίς να επιβάλει». Οι ικανότητες ενός καλού διαμεσολαβητή είναι: Να είναι ουδέτερος Να δίνει ιδιαίτερη προσοχή στη διαδικασία Να βοηθά την ομάδα να προοδεύει Να χρησιμοποιεί ανοιχτές ερωτήσεις προκειμένου να εμψυχώνει την συζήτηση Να συνοψίζει τις συζητήσεις και να βοηθά την ομάδα να φτάσει σε αποτέλεσμα Να χρησιμοποιεί την τεχνική της «παπαγαλίας»: να χρησιμοποιεί τις λέξεις των συμμετεχόντων για να αναδιατυπώσει έννοιες και φράσεις, για να διευρύνει την συζήτηση ή να συγκλίνει προς συγκεκριμένους στόχους. Το έργο του διαμεσολαβητή μπορεί να είναι αρκετά δύσκολο, διότι συχνά οι άνθρωποι έχουν υψηλές προσδοκίες για τις συμμετοχικές διαδικασίες, αλλά επενδύουν σχετικά λίγη ενέργεια και χρόνο σε αυτές. Μερικές φορές η συμμετοχή δεν είναι απαραίτητη. Η λύση ορισμένων προβλημάτων μπορεί να βρεθεί αρκετά εύκολα χωρίς συμμετοχική διαδικασία. Η συμμετοχή είναι απαραίτητη και συνίσταται όταν ένα πρόβλημα είναι «ανοιχτό» και δεν προσφέρεται μια οριστική λύση. Συμμετοχικές τεχνικές Προκειμένου να υπάρχει ανταπόκριση στις διαφορετικές ανάγκες και προσεγγίσεις, έχουν αναπτυχθεί ποικίλες συμμετοχικές τεχνικές. Γενικά μπορούν να διακριθούν δύο κύριες προσεγγίσεις σχετικά με τις συμμετοχικές τεχνικές: Μία πιο άμεση, καθιερώνοντας συγκεκριμένους κανόνες εργασίας και φάσεις (π.χ. Διαχείριση κύκλου Έργου) - Μια πιο συνεργατική και λιγότερο άμεση, με επίκεντρο τη διαδικασία και τις σχέσεις, έχοντας ως στόχο τη δημιουργία μιας δημιουργικής ομάδας που θα είναι σε θέση να αντιμετωπίσει την αλλαγή (π.χ. world café and open space technology) Οι πλέον χρησιμοποιούμενες τεχνικές συμμετοχής είναι : Διαχείριση Κύκλου Έργου. Project Cycle Management (PCM). Ένα σύνολο σχεδιασμού έργων και εργαλεία διαχείρισης με βάση την Ανάλυση Λογικού Πλαισίου Η Μέθοδος Open Space Technology (OST) Στοχοθετημένος Σχεδιασμός Έργων Goal - Oriented Project Planning (GOPP); Ευρωπαϊκό Εργαστήριο Σεναρίων για την Ευαισθητοποίηση - European Awareness Scenario Workshop (EASW) Τεχνολογία Συμμετοχής - Technology of Participation (ToP); Δημιουργική Επίλυση Προβλημάτων Ομάδες Εστίασης Καταιγισμός Ιδεών World Cafe Συμμετοχικές μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν στο έργο SY_CULTourr Οι εταίροι του προγράμματος SY_CULTour χρησιμοποίησαν στις δραστηριότητες τους τις συμμετοχικές διαδικασίες «World Cafe», «Open Space Technology», και «Ευρωπαϊκό Εργαστήριο Σεναρίων για την Ενημέρωση». Η μύηση των εταίρων στο συμμετοχικό σχεδιασμό, έγινε μέσω ενός εργαστηρίου εκμάθησης, το οποίο πραγματοποιήθηκε από τον ειδικό Gerardo de Luzenberger. Το εργαστήριο είχε σκοπό να εκπαιδεύσει τους εταίρους στο πώς να σχεδιάσουν και να αναπτύξουν μια συμμετοχική διαδικασία, στο πλαίσιο του κάθε πιλοτικού έργου. Οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να συζητήσουν και να μοιραστούν τις διαφορετικές εμπειρίες που αντιμετώπισαν σε κάθε πιλοτική περιοχή, χρησιμοποιώντας τις μεθόδους «World Café» και «Open Space 2 Technology». 3 Η 4 δεύτερη εκπαίδευση επικεντρώθηκε σε μερικά από τα κρίσιμα ζητήματα που οι συμμετέχοντες ενδεχομένων να αντιμετωπίσουν κατά τη φάση του σχεδιασμού του πιλοτικού σχεδίου δράσης και συγκεκριμένα: Το σχεδιασμό του πιλοτικού σχεδίου δράσης και την εμπλοκή των ενδιαφερόμενων μερών, διαχείριση των συγκρούσεων που θα εμφανιστούν. Οι εταίροι έκαναν το Ευρωπαϊκό Εργαστήριο Σεναρίων για την ευαισθητοποίηση - European Awareness Scenario Workshop (EASW), το οποίο μπορεί να εφαρμοστεί για την προώθηση του διαλόγου και της συμμετοχής των ενδιαφερόμενων μερών στην διαδικασία επίλυσης προβλημάτων και τον καθορισμό ενός κοινού οράματος και για να προτείνει ιδέες. Αργότερα κατά τη σύνταξη και τον έλεγχο των κατευθυντήριων γραμμών, οι εταίροι χρησιμοποίησαν τις νεοαποκτηθείσες γνώσεις για να ενεργοποιήσουν τους ενδιαφερόμενους και να δημιουργήσουν καινοτόμα τουριστικά πακέτα που ταιριάζουν με τα οράματα και τις προσδοκίες τους. Internet 1: ( ). Internet 2: ( ). Internet 3: ( ). Φωτογραφία: Primož Pipan

10 2 Οι κατευθυντήριες γραμμές για τη διαχείριση πολιτιστικών αξιών στις αγροτικές περιοχές Κείμενο: Mateja Šmid Hribar Το κεφάλαιο που ακολουθεί παρουσιάζει ένα σύντομο εγχειρίδιο για τη διαχείριση των πολιτιστικών αξιών. Σκοπός του είναι να βοηθήσει όλους όσους επιθυμούν να συμβάλλουν στην ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών, μέσω της αξιοποίησης των πολιτιστικών αξιών τους. Το εγχειρίδιο θα κατευθύνει μέσα από στάδια και βήμα-προς-βήμα τον αναγνώστη, από τη αρχική ιδέα στην τελική υλοποίηση, η οποία θα μπορούσε να είναι ένα νέο προϊόν ή υπηρεσία, μία εμπειρία, ή μια ιστορία βασισμένη στις πολιτιστικές αξίες με δυνατότητα ανάπτυξης. Τα πρώτα δύο βήματα του εγχειριδίου αποσκοπούν στο να διαμορφώσουν μια σαφή ιδέα και να παρουσιάσουν μια επισκόπηση της υπάρχουσας κατάστασης μιας συγκεκριμένης περιοχής, τις πολιτιστικές της αξίες, και τα ενδιαφερόμενα μέρη. Το τρίτο κι τέταρτο βήμα σκιαγραφούν την πορεία για το στρατηγικό σχεδιασμό και την εκπόνηση του σχεδίου δράσης. Το πέμπτο και έκτο βήμα του εγχειριδίου περιλαμβάνουν τις γενικές κατευθυντήριες γραμμές, την εφαρμογή και την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων. Η μεθοδολογία του SY_CULTour είναι ένας συνδυασμός των top- down και bottom up προσεγγίσεων. Η επιτυχής και αποτελεσματική διαχείριση των πολιτιστικών αξιών εξαρτάται από τους ανθρώπους οι οποίοι πρέπει να είναι σε θέση να αναγνωρίσουν τις κατάλληλες πολιτιστικές αξίες και τους βασικούς ενδιαφερόμενους. Θα πρέπει να συνδέσουν τα δύο αυτά στοιχεία σε ένα σύνολο και να βελτιώσουν το προωθούμενο προϊόν ή υπηρεσία. 9

11 Βήμα 1 Από το όραμα σε μια σαφώς διαμορφωμένη και δομημένη ιδέα 10 Συνήθως ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων έχουν αρχικά εμπνευστεί ή οραματιστεί, χρησιμοποιώντας τις πολιτιστικές αξίες, για το πώς θα αναπτύξουν μια συγκεκριμένη αγροτική περιοχή. Οι εμπνευστές είναι παρακινημένοι από το όραμα και έχουν αρκετή ενέργεια για να το φέρουν εις πέρας, έτσι ώστε να ξεκινήσουν τη συνεργασία και συζήτηση σχετικά με την ιδέα. Αυτή είναι η στιγμή της «διαμόρφωσης» και σχηματοποίησης του οράματος, από το οποίο θα προκύψει μια καλά δομημένη ιδέα με σαφείς στόχους και αποτελέσματα. Στόχοι: - Να δημιουργηθεί μια γενική ιδέα για το πώς θα εφαρμοστεί το αρχικό όραμα στην πιλοτική περιοχή. Μέθοδοι: - δημιουργικός καταιγισμός ιδεών - επανεξέταση των ορθών πρακτικών, παρόμοιες προσπάθειες σε παρόμοιες περιοχές. Δράσεις: - Να οριστεί μια ομάδα εργασίας από τους εμπνευστές. Να καταλήξουν σε κοινή συμφωνία για το όραμα Να διαμορφωθεί μια εύκολη κατανοητή ιδέα με σαφείς στόχους και αποτελέσματα. Δράση Να ορίσετε μια ομάδα εργασίας από τους εμπνευστές που θα ξεκινήσει και θα κατευθύνει την όλη διαδικασία από την πλευρά σας. Η πρώτη δραστηριότητα αφορά τη διαμόρφωση μιας ομάδας ανθρώπων, που επιθυμούν να πραγματοποιήσουν μια συγκεκριμένη ιδέα, σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Η ομάδα εργασίας πρέπει να αποτελείται από τους εμπνευστές, που μπορεί να είναι ντόπιοι και ειδικοί ωστόσο αυτό δεν είναι απαραίτητο. Στην περίπτωση του προγράμματος, η ομάδα εργασίας θα μπορούσε να αποτελείται από τους ίδιους τους εταίρους. Καλή ιδέα είναι, να συμπεριληφθεί στην ομάδα εργασίας ένας εκπρόσωπος των τοπικών αρχών, από την αρχή, κάποιος ένθερμος με την ιδέα, καθώς και ένας τουλάχιστον εμπειρογνώμονας, ο οποίος έχει ασχοληθεί με την κουλτούρα ή την πολιτισμική κληρονομιά και μπορούν να προσφέρουν τις γνώσεις τους για να συμβουλεύουν την ομάδα σε καίριες στιγμές. Η ομάδα εργασίας πρέπει επίσης να συνδεθεί με τοπικούς ενδιαφερόμενους για να διαμορφωθεί ένα κοινό όραμα. Είναι σημαντικό να υπάρχουν άνθρωποι που θα ακολουθήσουν σε όλη τη διάρκεια του έργου και γνωρίζουν το περιεχόμενό του, αλλά θα πρέπει επίσης να γνωρίζουν τους τοπικούς φορείς και να παρακολουθούν τα εργαστήρια, συναντήσεις κλπ. Έτσι, αν ανατεθεί σε άλλον οργανισμό ή πρόσωπο, είναι σημαντικό ότι αυτό το πρόσωπο εμπλέκεται από την αρχή. Ένα άλλο σημαντικό σημείο είναι ότι κάποιος στην ομάδα πρέπει να αναλάβει το ρόλο του συντονιστή από την έναρξη, καθώς αυτό θα είναι χρήσιμο κατά τη διεξαγωγή των επόμενων βημάτων (4, 5 και 6).

12 Δράση 1.2 Να καταλήξετε σε κοινή συμφωνία για ένα συγκεκριμένο όραμα Το όραμα είναι συνήθως αφηρημένο και μας δείχνει «τι θέλουμε σε γενικές γραμμές να πετύχουμε» στην περιοχή μας. Δεδομένου ότι τα μέλη της ομάδας μπορεί να έχουν διαφοροποιημένες απόψεις, είναι σημαντικό πρώτα να συντονιστούν μεταξύ τους, έτσι ώστε να καταλήξουν σε κοινή συμφωνία για το όραμα. Για παράδειγμα, το πρόγραμμα SY_CULTour ακολουθεί το όραμα της προώθησης πολιτιστικών αξιών σε αγροτικές περιοχές με σκοπό την προώθηση της βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης. Άλλο παράδειγμα οράματος θα μπορούσε να είναι η προώθηση της πολυεθνικότητας και η ιδέα της ειρήνης για τις νεότερες γενιές ή η προώθηση των πολιτιστικών αξιών προκειμένου να φέρουν νέα οικονομική ανάπτυξη κλπ. Δράση 1.3 Να σχηματίσετε μια σαφή ιδέα και να καταγραφεί Το αφηρημένο όραμα πρέπει να σχηματοποιηθεί και να διαμορφωθεί σε μια σύντομη, περιεκτική και καλά δομημένη ιδέα που επικεντρώνεται και ορίζει με σαφή τρόπο: Τι θέλουμε να πετύχουμε? Τις κύριες δραστηριότητες που θα χρησιμοποιήσουμε για να πετύχουμε τον στόχο Τα αποτελέσματα αυτών των δραστηριοτήτων Τους δείκτες, με τους οποίους καθορίζουμε εάν πιάνουμε τους στόχους μας Την πιθανότητα μεταφοράς καλών πρακτικών από άλλες περιοχές. Είναι σημαντικό να καταγραφεί η καλά αναλυμένη ιδέα, έτσι ώστε να χρησιμεύσει ως κατευθυντήρια γραμμή για το υπόλοιπο της διαδικασίας. Θα τη χρειαστούμε στο βήμα 4 κατά την προετοιμασία του σχεδίου δράσης και θα είναι επίσης μεγάλη βοήθεια στο βήμα 6, κατά τη διαδικασία της παρακολούθησης και αξιολόγησης. Ένας ιδιαίτερα σημαντικός παράγοντας είναι οι δείκτες, με τους οποίους καταμετρούμε αν πετύχαμε τους στόχους του έργου. Αν είναι εφικτό, ορισμένοι τουλάχιστον από τους δείκτες αυτούς θα πρέπει να είναι σε μετρήσιμη μορφή: για παράδειγμα ο αριθμός των επισκεπτών, ενοικιαζόμενων δωματίων, νέων ή προσωρινών θέσεων εργασίας. Ένας δείκτης θα μπορούσε επίσης να αντιπροσωπεύει τον αριθμό των νέων τουριστικών προσφορών σε επιλεγμένες περιοχές ή παρόμοιους παράγοντες. Η ιδέα πρέπει να είναι σε αντιστοιχία με το κύριο όραμα (βλέπε δράση 1.2) πρέπει να είναι σύντομη και να καθορίζει την περιοχή. Πηγή: Trentino Ecomuseum Παράδειγμα Όραμα Βελτίωση της διαχείρισης των πολιτιστικών αξιών στο Črni Vrh και προώθηση της βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης, η οποία συνδέει προμηθευτές και μονοπάτια/διαδρομές, συνδέοντας την πολιτιστική και φυσική κληρονομιά κλπ. Η ιδέα Για να αναζωογονηθεί η περιοχή της Črni Vrh, το βασικό ζήτημα είναι να προσδιοριστεί το περιεχόμενο, στο οποίο μπορούν να βασιστούν τουριστικά πακέτα για διάφορες ομάδες - στόχους και διαφορετικές καιρικές συνθήκες. - Στόχοι: να αναζωογονηθεί η περιοχή και να δημιουργηθεί πολύτιμη τουριστική προσφορά στο Črni Vrh. - Δράσεις: να εντοπίσει και να περιγράψει πολιτιστικές αξίες με δυνατότητα ανάπτυξης, να αναγνωρίσει άλλα ενδιαφέροντα θέματα, και ιστορίες και να προσπαθήσει να τα συνδέσει με τις υπάρχουσες πολιτιστικές αξίες κλπ. - Αναμενόμενα αποτελέσματα: νέα τουριστικά προϊόντα και υπηρεσίες στο Črni Vrh, φυλλάδιο με περιγραφές, χάρτης και άλλες χρήσιμες τουριστικές πληροφορίες, νέες οργανωμένες διαδρομές κλπ. - Δείκτες: 6 νέα τουριστικά πακέτα στο Črni Vrh, φυλλάδια για το Črni Vrh, 1 πίνακα πληροφοριών για μονοπάτια και πολιτιστικές αξίες κλπ. - Δυνατότητα μεταφοράς καλών πρακτικών: καλλιέργεια λιναριού και μεταποίηση (από το Trento). 11 Φωτογραφία: Μιχάλης Πόρναλης Φωτογραφία: Vladimir Kamčević

13 Βήμα 2 Βασική επισκόπηση Σε αυτό το βήμα, η ομάδα εργασίας κάνει μία γενική επισκόπηση 1) της περιοχής, 2) της υπάρχουσας πολιτιστικής κληρονομιάς ή των πολιτιστικών αξιών με δυνατότητα ανάπτυξης και 3) των ενδιαφερόμενων μερών. Σε αυτή τη φάση θα γίνει επισκόπηση της βιβλιογραφίας, αναζήτηση αρχείων, on-line αναζητήσεις, καθώς και έρευνα στο πεδίο. Όλες αυτές οι δραστηριότητες συνδέονται μεταξύ τους και γίνονται την ίδια χρονική στιγμή. Στο τέλος, θα πρέπει να έχετε μια σαφή ανάλυση της περιοχής. 12 Στόχοι: - να γίνει μια βασική επισκόπηση και ανάλυση SWOT της περιοχής ενδιαφέροντος - να διαμορφώσει έναν αρχικό κατάλογο των πολιτιστικών αξιών με δυνατότητες ανάπτυξης - να προσδιορίσει και να έρθει σε επαφή με τους ενδιαφερόμενους φορείς Μέθοδοι: - μελέτη της βιβλιογραφίας - έλεγχος των υφιστάμενων εγγράφων και νομοθεσίας - μελέτη προηγούμενων αποπειρών / πρωτοβουλιών για αξιοποίηση συγκεκριμένων τοπικών πολιτιστικών αξιών; - εργασία πεδίου (περιλαμβάνει επίσης έργα με επιμέρους ενδιαφερόμενους) - εργασία με εμπειρογνώμονες - έρευνα της δυνατότητας ανάπτυξης των πολιτιστικών αξιών. Δράσεις: - να κατανοηθεί το βασικό εδαφικό πλαίσιο - να γίνει μια λίστα των πολιτιστικών αξιών με δυνατότητα ανάπτυξης - να γίνει μια λίστα με όλους τους ενδιαφερόμενους φορείς. Πηγή: Municipality of Strelcha Φωτογραφία: Aleš Smrekar

14 Δράση 2.1 Να κατανοηθεί το βασικό εδαφικό πλαίσιο Η ομάδα εργασίας θα πρέπει να αποκτήσει μια βασική επισκόπηση της υπάρχουσας κατάστασης στην πιλοτική περιοχή. Η σύντομη επισκόπηση πρέπει να περιλαμβάνει χαρακτηριστικά της περιοχής, όπως: - γεωγραφικά - δημογραφικά - κοινωνικά - περιβαλλοντικά - οικονομικά - πολιτικά - πολιτιστικά Όλα τα παραπάνω στοιχεία είναι σημαντικά, έτσι ώστε η ομάδα να μπορεί να αναγνωρίζει τις διαφορετικές πλευρές τις πιλοτικής περιοχής και κυρίως να εξοικειωθεί με τα βασικά πλεονεκτήματα, αδυναμίες, ευκαιρίες και απειλές (SWOT) της. Τα στοιχεία αυτά θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη από εδώ και στο εξής για την υλοποίηση της ιδέας σας. Αφού συλλέξετε αυτές τις πληροφορίες, προετοιμάστε μια σύντομη ανάλυση των δεδομένων, για παράδειγμα, μια ανάλυση SWOT. Ένα προτεινόμενος τρόπος συλλογής δεδομένων είναι ο εξής: - μελέτη της βιβλιογραφίας για την πιλοτική περιοχή (επιστημονική, λαϊκή λογοτεχνία καθώς και ιστοσελίδες που συνδέονται με την περιοχή, διαφορετικούς υπάρχοντες χάρτες που παρέχουν χωρικά στοιχεία της περιοχής) - μελέτη προηγούμενων προσπαθειών / πρωτοβουλιών για την αξιοποίηση τοπικών πολιτιστικών αξιών και ιδιαίτερα τις αποτυχημένες απόπειρες, προκειμένου να εξεταστούν οι πιθανές αιτίες και τελικά να αποφευχθούν στο μέλλον παρόμοιοι σχεδιασμοί. - έλεγχος των υφιστάμενων εγγράφων και της νομοθεσίας (εθνική, περιφερειακή και τοπικές νομικές διατάξεις, καθώς και υποχρεωτικές οδηγίες, κανόνες, συστάσεις και κατευθυντήριες γραμμές που αποτελούν το θεσμικό πλαίσιο της πιλοτικής περιοχής) - Εργασία πεδίου (συναντήσεις με εκπροσώπους και άτομα που μπορούν επηρεάσουν την ανάπτυξη της ιδέας που έχετε επιλέξει στην δράση 1.3. Επισκεφθείτε την κύρια πόλη και μερικά χωριά στην ύπαιθρο, ελάτε σε επαφή με τους ντόπιους κλπ.) Πηγή: Municipality of Jesenice Φωτογραφία: Matej Lipar 13

15 14 Δράση 2.2 Προσδιορισμός πολιτιστικών αξιών με δυνατότητα ανάπτυξης Η κύρια ιδέα είναι να βρείτε τις πολιτιστικές αξίες που θα φέρουν αειφόρο ανάπτυξη στις πιλοτικές περιοχές. Πρώτα, είναι σημαντικό να υπάρξει εξοικείωση με την υπάρχουσα πολιτιστική κληρονομιά και αξίες. Για να γίνει αυτό, η ομάδα εργασίας πρέπει πρώτα να: Ελέγξει: Επίσημες και ανεπίσημες βάσεις δεδομένων των πολιτιστικών αξιών Τουριστικούς οδηγούς και φυλλάδια Υπάρχουσες μελέτες, πρωτοβουλίες και τεχνογνωσία για την πιλοτική περιοχή Ιστοσελίδες σχετικές με την πιλοτική περιοχή Εντοπίσει και επικοινωνήσει με τοπικές επίσημες και ανεπίσημες οργανώσεις (πχ. το φορέα για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς) και συλλόγους που ασχολούνται με την πολιτιστική κληρονομιά αν είναι δυνατόν επικοινωνήστε μαζί τους για πρόσθετες δυνατότητες πολιτιστικών αξιών Κάνει την εργασία πεδίου όπου είναι δυνατόν και να βρει επιπλέον ενδιαφέροντα αντικείμενα και θέματα που δεν έχουν ακόμη αναγνωριστεί ως αξίες Έρθει σε επαφή με διαφορετικούς ενδιαφερόμενους φορείς και εμπειρογνώμονες: θα μπορούσαν να σας επισημάνουν, όχι επίσημα αναγνωρισμένες ακόμη, πολιτιστικές αξίες, ασαφείς αξίες όπως η παλιά γνώση, οικονομικές πρακτικές. Μετά από αυτή την αναλυτική εξέταση, είναι η στιγμή να αρχίσετε να δημιουργείτε τη δική σας λίστα πολιτιστικών αξιών. Το σύστημα ταξινόμησης του SY_CULTour μπορεί να βοηθήσει στο να δώσει μερικές ιδέες για το τι θα μπορούσε να είναι μια πολιτιστική αξία. Ταξινομήστε όλες τις πολιτιστικές αξίες που έχετε βρει. Μόλις οι πολιτιστικές αξίες συγκεντρωθούν, η ομάδα εργασίας πρέπει να τις ελέγξει για να δει ποιες από αυτές έχουν δυνατότητα ανάπτυξης. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε την αξιολόγηση της λίστας του SY_CULTour για να δείτε 1) αν οι πολιτιστικές αξίες έχουν δυνατότητα ανάπτυξης και αν η απάντηση είναι θετική, 2) από ποια άποψη είναι η δυνατότητα ανάπτυξης. Η αξιολόγηση αυτή θα σας δώσει ιδέες χρηστικής ικανότητας των πολιτιστικών αξιών, τη συνδεσιμότητα με άλλες αξίες, τις χωρικές διαστάσεις, δυνητικούς διαχειριστές και τους χρήστες κλπ. Βάλτε στο χάρτη τις πολιτιστικές αξίες με δυνατότητα ανάπτυξης και δείτε αν μπορείτε να τις ομαδοποιήσετε σε ολοκληρωμένες ιστορίες (π.χ. χωράφι με τριαντάφυλλα, ένα φεστιβάλ τριαντάφυλλου, γνώση για τη συλλογή τους και Φωτογραφία: Špela Ledinek Lozej Φωτογραφία: Lazar Lazić παρασκευή προϊόντων από αυτά, κλπ). Ο κατάλογος αυτός είναι για δική σας χρήση. Ωστόσο να είστε προετοιμασμένοι ότι ο κατάλογος των πολιτιστικών αξιών με δυνατότητες ανάπτυξης μπορεί να τροποποιηθεί στο βήμα 3, όπου στο επίκεντρο θα είναι η συμμετοχή των κατοίκων της περιοχής. Δράση 2.3 Προσδιορισμός των ενδιαφερόμενων Μόλις εξοικειωθείτε με την περιοχή και τις πολιτιστικές της αξίες, είναι ζωτικής σημασίας να εντοπίσετε τους σχετικούς ενδιαφερόμενους. Πρώτα, η ομάδα εργασίας θα πρέπει να προετοιμάσει μία λίστα όλων των πιθανών ενδιαφερόμενων στην πιλοτική περιοχή και να ελέγξει τα έργα και τις δραστηριότητες. Η προσεκτική επιλογή των ενδιαφερόμενων είναι η βάση για τα επόμενα βήματα, διότι αυτοί θα εφαρμόσουν την ιδέα σας. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να βρεθούν μέσα από: Μελέτη εγγράφων, πρωτοβουλιών και ειδικοτήτων σχετικών με πολιτιστικές αξίες, πολιτισμό, τέχνη, τουρισμό (βάσεις δεδομένων πολιτιστικών αξιών, καλών πρακτικών και ολοκληρωμένα έργα πεδίου) Συζητήσεις με άτομα και εκπροσώπους διαφόρων οργανώσεων (ινστιτούτα, υπουργεία, συνεταιρισμούς, εμπορικά επιμελητήρια, επιχειρήσεις, επαγγελματίες, ειδικούς κλπ.) Περιήγηση σε ιστοσελίδες σχετικές με την πιλοτική περιοχή για να δείτε τις τοπικές προσφορές κ.α. Εργασία στο πεδίο (συνεντεύξεις) Μετά από αυτό ομαδοποιείστε τις ομάδες ενδιαφερόμενων σε μικρότερες ομάδες, σύμφωνα με: Χωρικές αρχές (τοπική, περιφερειακές, εθνικές) Τυπικότητα και ειδική γνώση (επίσημες οργανώσεις, ανεπίσημες ενώσεις) Κατάσταση και είδος οργάνωσης (δημόσια / ιδιωτική, ομάδες / άτομα) 5Internet 4: ( ). 6Internet 5: ( ). Φωτογραφία: David Bole

16 Μερικά παραδείγματα πιθανών ενδιαφερόμενων: Τοπικές κοινότητες (δήμοι, νομοί, επαρχίες) Τοπικές τουριστικές οργανώσεις ή ενώσεις ή κέντρα Κυβερνητικά ινστιτούτα για την προστασία της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς Περιφερειακά και τοπικά μουσεία που μπορεί να αποτελέσουν μια σημαντική πηγή πληροφοριών για την πολιτιστική κληρονομιά, παράδοση και κουλτούρα Πολιτιστικοί και καλλιτεχνικοί οργανισμοί που ασχολούνται με την διατήρηση των τοπικών εθίμων, πολιτιστικής κληρονομιάς και παράδοσης Αγροτικά νοικοκυριά και άτομα που προσφέρουν ή σκοπεύουν να αναμειχθούν με τον αγροτικό τουρισμό. Μικρά ξενοδοχεία και μοτέλ στην ύπαιθρο Ειδικοί και επαγγελματίες από πανεπιστήμια ή κέντρα ανάπτυξης, όχι απαραίτητα από την περιοχή που πρόκειται να αναπτυχθεί ο τουρισμός. Μάθετε ποιοι ενδιαφερόμενοι μπορούν να σας βοηθήσουν να αναπτύξετε την ιδέα σας και με ποιο τρόπο, ανιχνεύστε τις ανάγκες τους και σημειώστε τις υπάρχουσες συνεργασίες και επικοινωνίες μεταξύ τους. Μέχρι το τέλος αυτής της δράσης, η ομάδα εργασίας θα πρέπει να καταλήξει σε μερικές ομάδες σχετικών ενδιαφερόμενων με συνάφεια μεταξύ τους. Η λίστα συνεχώς θα ανανεώνεται κατά την διάρκεια των επόμενων βημάτων. Πηγή: Lagorai Ecomuseum Εάν είναι δυνατό, καλό θα ήταν να προσπαθήσετε να αναπτύξετε και υλοποιήσετε την ιδέα σας με τις ήδη υπάρχουσες δραστηριότητες / έργα στην πιλοτική περιοχή (π.χ. στο Črni Vrh, θα προσπαθήσουμε να εφαρμόσουμε την ιδέα μας στα πλαίσια των δραστηριοτήτων που σχετίζονται με την ίδρυση και προβολή ενός Γεωπάρκου). 15 Φωτογραφία: Vladimir Stojanović Πηγή: Tourism Organisation of the City of Sombor

17 Βήμα 3 Δημιουργία του στρατηγικού σχεδίου Τα γενικά στοιχεία της περιοχής και τα δεδομένα των πολιτιστικών αξιών καθώς και οι ενδιαφερόμενοι έχουν ήδη καταγραφεί. Τώρα ήρθε η ώρα να συναντήσετε τους τοπικούς φορείς που έχουν επιλεχθεί, ως οι πιο σχετικοί με τις πολιτιστικές αξίες της αρχικής ιδέας. Η ομάδα εργασίας και οι φορείς θα αποφασίσουν από κοινού πώς θα υλοποιήσουν την αρχική ιδέα που είχαμε ορίσει στο βήμα 1. Σε αυτό το στάδιο, θα υπάρξουν διάφορα εργαστήρια με τα ενδιαφερόμενα μέρη. Χρήσιμο υλικό και πληροφορίες για το πώς να καλέσετε τους ενδιαφερόμενους και να πραγματοποιήσετε ένα εργαστήριο δίνονται στο κεφάλαιο 1.2. Αυτό το στάδιο πρέπει να ξεκινήσει με ένα εργαστήριο με τους ενδιαφερόμενους. Στόχοι: - Να ελεγχθεί η δυνατότητα υλοποίησης της ιδέας που έχει επιλεχθεί στο βήμα 1. - Να προσαρμόσετε, ταξινομήσετε και διαλέξετε τις πολιτιστικές αξίες με δυνατότητα ανάπτυξης - Να καθορίσετε σαφείς στόχους για τις επιλεγμένες πολιτιστικές αξίες. - Να προσαρμόσετε τη λίστα με τους ενδιαφερόμενους - Να σχηματίσετε ομάδες εργασίας. Μέθοδοι: - Εργασία με τους ενδιαφερόμενους (συμμετοχικές μέθοδοι) - Εργασία με ειδικούς (αν είναι αναγκαίο) ; Δράσεις: - Να ελεγχθεί η δυνατότητα υλοποίησης της ιδέας και να καθοριστούν και να επαληθευτούν οι προτεραιότητες - Να επιλεχθούν και να καθοριστούν με σαφήνεια οι στόχοι. - Να προσαρμοστεί η λίστα με τις πολιτιστικές αξίες με δυνατότητα ανάπτυξης - Να προσαρμοστεί η λίστα με τους ενδιαφερόμενους / συμμετέχοντες 16

18 Δράση Έλεγχος της δυνατότητας υλοποίησης, καθορισμός και εξακρίβωση προτεραιοτήτων - 1ο εργαστήριο Προτείνουμε στο πρώτο εργαστήριο, η ομάδα εργασίας να προσπαθήσει να ανακαλύψει μέσα από συζήτηση, εάν οι ενδιαφερόμενοι συμφωνούν με την ιδέα από το πρώτο στάδιο και, αν είναι απαραίτητο, να προσαρμόσουν την ιδέα σύμφωνα με τις ανάγκες και τους σκοπούς των ενδιαφερομένων. Ζητούμε από τους ενδιαφερόμενους βοήθεια για να αναγνωρίσουμε, τι από το περιβάλλον τους αναγνωρίζουν οι ίδιοι ως πολιτιστική αξία με δυνατότητα ανάπτυξης. Διακριτικά οδηγούμε και εστιάζουμε τη συζήτηση, αλλά επιτρέπουμε στους συμμετέχοντες να αρχίσουν να συζητάνε μεταξύ τους για τις πολιτιστικές αξίες και τις δυνατότητες ανάπτυξης. Μην τους δείξετε τη δική σας καταγραφή για τις πολιτιστικές αξίες, καθώς είναι σημαντικό αυτό να γίνει με τη μέθοδο «bottom - up». Μπορείτε να αναφέρετε κάποια στοιχεία πολιτιστικής κληρονομιάς που προέκυψαν κατά τη διάρκεια της συζήτησης ή μπορείτε να τους δείξετε δεδομένα άλλων πολιτιστικών αξιών και καλών πρακτικών. Αυτό μπορεί να επηρεάσει την ομάδα 1) να δώσει μια ιδέα για το τι άλλο θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί ως πολιτιστική αξία και 2) να σκεφτούν οποιαδήποτε καλή πρακτική που θα μπορούσε να είναι χρήσιμη για την πιλοτική περιοχή και θα μπορούσε να μεταφερθεί σε αυτή. Μην απογοητευθείτε αν τα προτεινόμενα στοιχεία εμπίπτουν ή όχι στην πολιτιστική κληρονομιά αυτό θα καθοριστεί αργότερα από τους ειδικούς. Ούτε να ανησυχήσετε εάν προκύψει μια εντελώς νέα λίστα πολιτιστικών αξιών. Σε αυτή τη φάση, το πιο σημαντικό είναι ότι οι ενδιαφερόμενοι διαλέγουν πράγματα / αξίες που βρίσκουν σημαντικά και σχετικά. Αφού συζητήσετε τις τοπικές πολιτιστικές αξίες, προσπαθήστε να δημιουργήσετε ένα οικείο κλίμα για τους ενδιαφερόμενους ώστε να εκφράσουν τις απόψεις τους. Ο πιο εύκολος τρόπος να κάνετε μια νέα λίστα πολιτιστικών αξιών, είναι να τις γράψετε σε έναν πίνακα. Όταν ολοκληρωθεί η νέα λίστα, κατατάξτε τις πολιτιστικές αξίες σύμφωνα με τις προτεραιότητες των ενδιαφερόμενων. Εδώ προσπαθήστε να ακολουθήσετε τη βασική ιδέα που αναπτύχθηκε στην δράση 1.3. Θυμηθείτε ο σκοπός του εργαστηρίου είναι οι ενδιαφερόμενοι να κατατάξουν τις πολιτιστικές αξίες. Αυτή η διαδικασία κατάταξης πολιτιστικών αξιών θα ξεκαθαρίσει και θα τονίσει τις προτεραιότητες των τοπικών ενδιαφερόμενων. Οι πολιτιστικές αξίες θα καταταχθούν μέσα από συμμετοχική διαδικασία. Μπορείτε να συμβουλεύετε και να ενημερώνετε, αλλά δεν πρέπει να επιβάλλετε και να επιμένετε στην άποψη σας. Λαμβάνοντας υπόψη τις προτεραιότητες που έχουν οριστεί, όλη η ομάδα θα αποφασίσει ποιες πολιτιστικές αξίες θα ήθελαν να αναπτύξουν περαιτέρω σε «τουριστικά πακέτα». Είναι Φωτογραφία: Mateja Šmid Hribar προτιμότερο να επιλέξετε λιγότερες αξίες και να επικεντρωθείτε σε αυτές, αναπτύσσοντας τες σε προσφορές που δείχνουν ποιότητα. Με αυτό τον τρόπο είναι πιο εύκολο να πετύχετε απτά αποτελέσματα που θα επηρεάσουν θετικά όλους τους εμπλεκόμενους. Πριν τελειώσουμε αυτή τη συνάντηση, όλη η ομάδα των ενδιαφερόμενων θα πρέπει να διαλέξει ένα άτομο επικοινωνίας που θα τους βοηθά στην επικοινωνία και συνεργασία σε μελλοντικά εργαστήρια. Παράδειγμα Ένας τρόπος κατάταξης πολιτιστικών αξιών είναι θα δώσουμε σε κάθε ενδιαφερόμενο ένα αυτοκόλλητο και να του ζητήσουμε να το κολλήσει στην πολιτιστική αξία που προτιμά ή θέλει να δουλέψει για την ανάπτυξη της με ένα προϊόν ή υπηρεσία. Παράδειγμα κατάταξης πολιτιστικών αξιών με δυνατότητα ανάπτυξης στο Črni Vrh στην Idrija που επιλέχθηκε από τους ντόπιους για περαιτέρω ανάπτυξη και συμπεριλήφθηκε στο σχέδιο δράσης: Παρατήρηση του σκοτεινού νυχτερινού ουρανού στο Αστεροσκοπείο του Javornik Παραγωγή και επεξεργασία λιναριού Μαραθώνιος σκι στο Trnovski Η διαδρομή Matuckar Η σιδηροδρομική γραμμή Feldbahn σε συνδυασμό με πεζοπορία Συλλογή αντικειμένων από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο Φωτογραφία: Bojan Erhartič 17

19 Πηγή: Judicaria Ecomuseum Δράση 3.2 Καθορισμός σαφών και συγκεκριμένων στόχων 2ο εργαστήριο Η δράση αυτή πρόκειται να γίνει στο δεύτερο εργαστήριο ή αφού έχει γίνει η λίστα των ταξινομημένων πολιτιστικών αξιών (σε περίπτωση που χρειαστούν περισσότερα από ένα εργαστήρια). Κάθε πολιτιστική αξία που θα αναπτυχθεί περαιτέρω μέσα από τουριστικά πακέτα πρέπει να έχει ξεκάθαρους σκοπούς και στόχους. Σε αυτό το εργαστήριο, όλοι οι συμμετέχοντες πρέπει να προσπαθήσουν να καθορίσουν κάθε επιλεγμένο τουριστικό πακέτο με σαφείς σ τ ό χο υ ς, δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ ητ ε ς, α π ο τ ε λ έσ μ α τ α. Σ α ς συμβουλεύουμε να χρησιμοποιήσετε τις ακόλουθες φόρμες, γιατί θα αποτελέσουν μεγάλη βοήθεια όταν σχεδιάζεται το σχέδιο δράσης. Αντιγράψτε τις φόρμες στον πίνακα και συμπληρώστε τες μαζί με τους συμμετέχοντες για κάθε επιλεγμένο πακέτο. Συμπληρώνοντας τα έντυπα θα σας βοηθήσει να καταλάβετε τι πρέπει να γίνει για την υλοποίηση του πακέτου και να μάθετε ποιος θα διαχειριστεί το πακέτο και πώς. 18 Πληροφορίες Τουριστικού Πακέτου Χρονοδιάγραμμα Χρονοδιάγραμμα, στο οποίο θα μπορείτε να αναπτύξετε την πολιτιστική αξία σε ένα πακέτο ή η υπηρεσία. Υπεύθυνος (συντονιστής του τουριστικού πακέτου) Περιγραφή δραστηριότητας Υπεύθυνος είναι εκείνος που πρότεινε την επιλεγμένη πολιτιστική αξία ή το πρόσωπο που θέλει να την αναπτύξει σε ένα προϊόν και να το διαχειριστεί. Σύντομη περιγραφή (1-2 προτάσεις) σχετικά με το τι είναι το κύριο περιεχόμενο του πακέτου και ποια θα είναι τα οφέλη για τον τελικό χρήστη. Ομάδα στόχος Ο τελικός χρήστης που πιθανότατα θα χρησιμοποιήσει το πακέτο Short-term objectives Στόχους που θέλετε να επιτύχετε μέσα σε 1 έτος (π.χ. να επισημάνετε το μονοπάτι, για να τοποθετήσετε σήμανση, οργάνωση μιας εκδήλωσης, κλπ.). Long-term objectives Στόχοι που θέλετε να επιτύχετε μέσα σε 3-5 χρόνια (π.χ. εκπαίδευση των ξεναγών, οργάνωση ετήσιας περιοδείας, κλπ.). Αναμενόμενα αποτελέσματα Συγκεκριμένα αποτελέσματα που θέλετε να επιτευχθούν από την ανάπτυξη του πακέτου (π.χ. περιγραφές για την προώθηση σε ένα νέο φυλλάδιο, ένα διανοιγμένο μονοπάτι ξεναγήσεις για οργανωμένες ομάδες, κ.λπ.). Δείκτες Συγκεκριμένοι μετρήσιμοι δείκτες που θα μας βοηθήσουν να αξιολογήσετε εάν οι στόχοι και τα αποτελέσματα έχουν επιτευχθεί (π.χ. 10 καταλύματα ανά μήνα, 1000 φυλλάδια κλπ.). Συμμετέχοντες κλειδιά Τους φορείς που μπορούν να συμπληρώσουν το πακέτο με την προσφορά τους (π.χ. φορείς παροχής καταλύματος, υπηρεσίες μεταφοράς, εστιατόρια, κλπ.). Δικτύωση Άλλες πολιτιστικές αξίες που θα μπορούσαν να συνδεθούν μαζί για να δημιουργήσετε μια ιστορία. Σκοπιμότητα Ελέγξτε τη σκοπιμότητα της εφαρμογής του πακέτου (π.χ. δικαιώματα ιδιοκτητών, πρόσβαση, πιθανών φραγμών στα μονοπάτια, όπως λιβάδια, κλπ.). Προτεινόμενοι πόροι: (οικονομικοί, Διαφορετικές επενδύσεις (οικονομικό, κοινωνικό κεφάλαιο, κ.λπ.) που θα πρέπει να βιωσιμότητα, κλπ.) εφαρμόσετε στο πακέτο. Ενδεχόμενη μεταφορά καλών Οποιαδήποτε καλή πρακτική που μπορείτε να αναφέρετε και να χρησιμοποιήσετε πρακτικών πολιτιστικών αξιών κατά την εφαρμογή του πακέτου. Συμμετέχοντες Εθελοντές που θα σας βοηθήσουν να εφαρμόσετε το πακέτο.

20 Δράση 3.3 Ορίζοντας τις ομάδες εργασίας 2ο εργαστήριο Αυτή η δραστηριότητα θα γίνει επίσης στο 2ο εργαστήριο. Με τον ορισμό του κάθε τουριστικού πακέτου, όλοι οι ενδιαφερόμενοι που ενδιαφέρονται για την υλοποίηση της ιδέας θα πρέπει να χωριστούν σε μικρότερες ομάδες, η κάθε μια από τις οποίες θα ασχοληθεί με συγκεκριμένο θέμα. Οι εθελοντές συμμετέχοντες για το πακέτο που θέλουν να εργαστούν, γράφουν τον εαυτό τους στο έντυπο κάτω από το κομμάτι των συμμετεχόντων στο τέλος του εργαστηρίου. Αυτό μας δίνει μικρότερες ομάδες για να εργαστούμε. Συστήνεται οι ομάδες να μην είναι μεγάλες, ο κάθε συμμετέχοντας να είναι πρόθυμος να συνεισφέρει και να έχει ο καθένας το ρόλο και τις ευθύνες του. Επίσης, σιγουρευτείτε ότι έχετε όσους περισσότερους σχετικούς συμμετέχοντες γίνεται, ικανούς να υλοποιήσουν αν είναι δυνατό, μεμονωμένες δράσεις στα πλαίσια του κάθε έργου (π.χ. ότι έχουν τη γνώση ή την εξουσία, κ.α.). Προσπαθήστε να παρακινήσετε τους συμμετέχοντες για ενεργό συμμετοχή λέγοντας τους για τα οφέλη που θα προκύψουν από τις δράσεις για αυτούς και για ολόκληρη την περιοχή. Είναι σημαντικό να κατανοήσουν ότι η υλοποίηση της ιδέας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από αυτούς και είναι σημαντικοί σύνδεσμοι στη διαδικασία συν-δημιουργίας των τοπικών τους προσφορών καθώς και στο κοινό τους μέλλον. Μπορεί να συμβεί κάποιοι συμμετέχοντες, που δεν έχουν γνώση για το τι να κάνουν «να χαθούν» σε αυτή τη δράση. Ωστόσο το σημαντικότερο αποτέλεσμα αυτής της δράσης είναι να καθορίσει μερικές αποτελεσματικές ομάδες εργασίας με άτομα που ενδιαφέρονται για την ιδέα αυτή. Βήμα 4 Προετοιμασία του σχεδίου δράσης Σκοπός αυτού του βήματος είναι να συντάξετε ένα σαφές σχέδιο δράσης, με το οποίο θα υλοποιήσετε την αρχική ιδέα της δράσης 1.3. Κάθε ομάδα εργασίας προετοιμάζει μια λίστα με θέματα για το τουριστικό τους πακέτο χρησιμοποιώντας τη φόρμα. Στη συνέχεια, καθορίζουν τα θέματα περαιτέρω και ο συντονιστής συμπληρώνει τη φόρμα του σχεδίου δράσης με τη βοήθεια των πληροφοριών που έχουν συγκεντρωθεί από τα προηγούμενα βήματα. Η ομάδα εργασίας συνεργάζεται με τοπικούς φορείς για να ορίσει πώς θα γίνεται η επικοινωνία και ποιος θα επιβλέπει την ανάπτυξη και εφαρμογή του σχεδίου δράσης και με ποιόν τρόπο αυτό θα γίνει.. Στόχοι: - Να κάνουμε το σχέδιο δράσης. Μέθοδοι: - Εργασία με τις εστιασμένες ομάδες (συμμετοχική μέθοδος) - Εργασία με τους ειδικούς (αν είναι απαραίτητο) - Συναινετική λήψη αποφάσεων. Δράσεις: - Να οριστούν τα λεπτομερή θέματα για κάθε πολιτιστική αξία/ πακέτο - Να προετοιμαστεί στρατηγική επικοινωνίας - Σύνταξη του σχεδίου δράσης 19 ACTION PLAN