Ο Ρόλος των ΤΠΕ στο Επιμορφωτικό Έργο του Σχολικού Συμβούλου: Σύγχρονες Μορφές και Εργαλεία εξ Αποστάσεως Επιμόρφωσης

Transcript

1 Ο Ρόλος των ΤΠΕ στο Επιμορφωτικό Έργο του Σχολικού Συμβούλου: Σύγχρονες Μορφές και Εργαλεία εξ Αποστάσεως Επιμόρφωσης Κλουβάτος Κωνσταντίνος 1, Λυκουροπούλου Εμμανουέλα 2 1 Σχολικός Σύμβουλος 3 ης Περιφέρειας Δημοτ. Εκπαίδευσης Κυκλάδων klouvatos@sch.gr 2 Δασκάλα emmily@sch.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Οι εξ αποστάσεως μορφές εκπαίδευσης έχουν τις τελευταίες δεκαετίες αυξήσει ραγδαία το μερίδιο συμμετοχής τους στην εκπαιδευτική και επιμορφωτική διαδικασία. Ιδιαίτερα στην εκπαίδευση ενηλίκων, η εξ αποστάσεως εκπαίδευση με τη χρήση των νέων τεχνολογιών κερδίζει ολοένα και μεγαλύτερο έδαφος, καθώς εμφανίζει νέες εντυπωσιακές δυνατότητες επιμόρφωσης και κατάρτισης έναντι των παραδοσιακών μεθόδων. Παρουσιάζονται χαρακτηριστικά αμιγή και μικτά μοντέλα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, τα οποία έχουν ήδη εφαρμοστεί και συνεχίζουν να εφαρμόζονται τόσο στη χώρα μας, όσο και διεθνώς, με θετικά αποτελέσματα. Υποστηρίζεται ότι στο πλαίσιο του καθοδηγητικού και επιμορφωτικού έργου του Σχολικού Συμβούλου και της προσπάθειας συνεχούς επαγγελματικής ανάπτυξης των εκπαιδευτικών η αξιοποίηση των ψηφιακών δυνατοτήτων τηλεκπαίδευσης μπορεί να συμβάλει αποτελεσματικά, ιδιαίτερα στο κεφάλαιο της επιμόρφωσης και παιδαγωγικής καθοδήγησης των υπηρετούντων σε γεωγραφικά απομακρυσμένα σχολεία. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Εξ αποστάσεως επιμόρφωση, ηλεκτρονική μάθηση, πλατφόρμες τηλεκπαίδευσης ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο ρόλος της δια βίου μάθησης σήμερα αναγνωρίζεται ως εξαιρετικά σημαντικός για τις εξελίξεις στην παγκόσμια οικονομία και την κοινωνία γενικότερα. Γι αυτό αποτελεί στρατηγικό στόχο της ευρωπαϊκής πολιτικής που αφορά στην εκπαίδευση και κατάρτιση. Μάλιστα, η έννοια της δια βίου μάθησης, όπως χρησιμοποιείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, περιλαμβάνει δύο διαστάσεις (α) τη μάθηση «καθ όλη τη διάρκεια της ζωής» και (β) τη μάθηση «σε όλο το εύρος της ζωής», δηλαδή σε όλες τις εκφάνσεις του ανθρώπινου βίου (Γκόβαρης & Ρουσσάκης, 2008). Οι ολοένα αυξανόμενες ανάγκες της δια βίου μάθησης και επαγγελματικής ανάπτυξης ή κατάρτισης σε συνδυασμό με τη ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη έχουν οδηγήσει στην ανάπτυξη πολύμορφων εκπαιδευτικών και επιμορφωτικών προτύπων. Ειδικά η εκπαίδευση ενηλίκων, ως «συστατική συνιστώσα της δια βίου μάθησης» (Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, 2006) και ως μηχανισμός κοινωνικής και επαγγελματικής ένταξης (Βεργίδης, 1999, όπως αναφ. στο Κεδράκα, 2013α), αποκτά πλέον περισσότερες δυνατότητες επίτευξης των στόχων της, καθώς προσαρμόζει τις εκπαιδευτικές επιμορφωτικές μεθόδους της ανάλογα με τις ιδιαίτερες συνθήκες, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του εκπαιδευόμενου πληθυσμού, τη γεωγραφική διασπορά του, τους διαθέσιμους πόρους, τις εκάστοτε στρατηγικές εκπαίδευσης κ.ο.κ. (Κεδράκα, 2013α). Στο ζήτημα της συμμετοχής στη δια βίου μάθηση επισημαίνονται από την Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (2006) τα εμπόδια που σχετίζονται τόσο με την παροχή των υπηρεσιών εκπαίδευσης (δυσκολίες πρόσβασης στα κέντρα εκπαίδευσης, διάχυση ενημέρωσης, κ.ά.), όσο και με τη ζήτησή των υπηρεσιών αυτών (έλλειψη χρόνου, κίνητρα συμμετοχής, επαρκής πληροφόρηση κ.ά). Στα μέτρα που προτείνονται από την επιτροπή για τη βελτίωση της ποιότητας στην παροχή των εκπαιδευτικών υπηρεσιών περιλαμβάνονται και «οι ανοιχτές και εξ αποστάσεως εκπαιδευτικές υπηρεσίες για τα άτομα που διαμένουν σε απομακρυσμένες περιοχές». Συνεπώς, η εξ αποστάσεως εκπαίδευση αποτελεί μία γενικότερη μορφή εκπαίδευσης επιμόρφωσης, η οποία απαντάει κατά κύριο λόγο στο αίτημα ικανοποίησης απομακρυσμένων αναγκών μάθησης και επαγγελματικής κατάρτισης. Προχωρώντας όμως πέρα από αυτή την πρωταρχική λειτουργία της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι πρόκειται για κάτι παραπάνω: πρόκειται για μια σύγχρονη Ν. Τζιμόπουλος, Ν. Ρούμελης (Επιμ.), Πρακτικά Εργασιών 8 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου των Εκπαιδευτικών για τις ΤΠΕ «Αξιοποίηση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας στη Διδακτική Πράξη», σ. 1-5 Σύρος, Ιουνίου 2015

2 2 8 ο Πανελλήνιο Συνέδριο των Εκπαιδευτικών για τις ΤΠΕ εκπαιδευτική αντίληψη, η οποία θέτει στο επίκεντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας τον ίδιο τον εκπαιδευόμενο, τον ενθαρρύνει για συνεχή αυτοαξιολόγηση και τον καθοδηγεί μέσα από την ανοιχτή και αμφίδρομη επικοινωνία με τον εκπαιδευτή του (Κεδράκα, 2013β; Κόκκος & Λιοναράκης, 1998). Αυτό το μοντέλο εκπαίδευσης δεν είναι, συνεπώς, κάτι στατικό, ούτε μονοδιάστατο, αλλά απολύτως δυναμικό και υπό συνεχή διαμόρφωση, καθώς συναρτάται με τη συνεχή πρόοδο της τεχνολογίας και των εκπαιδευτικών πρακτικών, αλλά και με τις συνεχώς δημιουργούμενες εκπαιδευτικές ανάγκες. Παρουσιάζουμε στην παρούσα εργασία τις συνηθέστερες μορφές και εφαρμογές εξ αποστάσεως εκπαίδευσης επιμόρφωσης, οι οποίες θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν από το Σχολικό Σύμβουλο ή άλλους επιμορφωτικούς φορείς, καθώς και τις αδυναμίες και τα προβλήματα που ενδεχομένως θα εμφανιστούν. Δεν είναι στους σκοπούς της εργασίας να κάνει εξαντλητική καταγραφή και παρουσίαση όλων των υφιστάμενων εφαρμογών τηλεκπαίδευσης, αλλά η σύντομη περιγραφή αυτών που έχουν δοκιμαστεί περισσότερο στη χώρα μας και διεθνώς. ΜΟΡΦΕΣ ΕΞ ΑΠΟΣΤΑΣΕΩΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ - ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗΣ Τα πεδία εφαρμογών που τίθενται στην υπηρεσία της ΑεξΑΕ διευρύνονται συνεχώς, από τη διδασκαλία και παρουσίαση του μαθήματος, την παρακολούθηση της προόδου των εκπαιδευομένων, τη διευκόλυνση της επικοινωνίας ως τον εμπλουτισμό του προγράμματος με πολύμορφα πολυμέσα (Παπαδόπουλος, 2000, όπως αναφ. στο Κεδράκα, 2013β). Μάλιστα, οι μέθοδοι εξ αποστάσεως διδασκαλίας μάθησης, τα τεχνολογικά μέσα και το εκπαιδευτικό υλικό έχουν αλλάξει τόσο πολύ σήμερα συγκριτικά με τα πρώτα χρόνια της εφαρμογής της ΑεξΑΕ (1874: Illinois State University), ώστε θα μπορούσε κανείς να διακρίνει τρεις γενιές της ΑεξΑΕ: (α) την πρώτη γενιά εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, η οποία υλοποιούνταν δια αλληλογραφίας, με το έντυπο υλικό να καταλαμβάνει εξέχουσα θέση, (β) τη δεύτερη γενιά εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, η οποία χαρακτηρίζεται από τη μαζική χρήση τεχνολογικών εργαλείων όπως τηλεφώνου, ραδιοφώνου, τηλεόρασης και βίντεο και (γ) την τρίτη γενιά εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, η οποία μπορεί να υλοποιείται ακόμη και εξ ολοκλήρου μέσω υπολογιστή και διαδικτύου (Βεργίδης και συν., 1998). Χαρακτηριστικό παράδειγμα της ταχύτατης προσαρμογής της ΑεξΑΕ αποτελεί το Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, το οποίο αρχικά χρησιμοποιούσε έντυπο υλικό ως βασικό εκπαιδευτικό υλικό, κασέτες ήχου και βίντεο, καθώς και ταχυδρομική αποστολή των εργασιών (Κόκκος και συν., 1998) ενώ σήμερα οι μέθοδοι και τεχνικές που χρησιμοποιεί έχουν εκσυγχρονιστεί πλήρως και ακολουθούν τα σύγχρονα εκπαιδευτικά πρότυπα της ΑεξΑΕ και τα τεχνολογικά επιτεύγματα της εποχής μας. Ωστόσο, παρά τη μεγιστοποίηση της χρήσης των σύγχρονων τεχνολογιών, οι δια ζώσης ομαδικές συμβουλευτικές συναντήσεις (ΟΣΣ) και οι τελικές γραπτές εξετάσεις συνεχίζουν να έχουν σημαντική θέση στα προγράμματα του ΕΑΠ ως αναγκαίες εκπαιδευτικές πρακτικές που διασφαλίζουν την ποιότητα των σπουδών. Σήμερα χρησιμοποιούνται διεθνώς αμιγώς εξ αποστάσεως μοντέλα εκπαίδευσης - επιμόρφωσης, με τα οποία ο εκπαιδευόμενος ολοκληρώνει εξ ολοκλήρου την εκπαίδευσή του από το σπίτι ή το χώρο εργασίας του αποκλειστικά με τη χρήση υπολογιστή. Χρησιμοποιούνται επίσης μικτά προγράμματα εκπαίδευσης - επιμόρφωσης, τα οποία εφαρμόζουν συνδυαστικά εξ αποστάσεως και δια ζώσης μεθόδους εκπαίδευσης. Στα «ειδικά καινοτόμα πιλοτικά προγράμματα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης» κατατάσσουν οι Κατσαρού Δεδούλη (2008) και (α) τον ηλεκτρονικό κόμβο του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας (Κ.Ε.Γ.) ( και (β) το Κέντρο Εξ Αποστάσεως Επιμόρφωσης του Π. Ι., το οποίο προσφέρει υπηρεσίες αυτοεκπαίδευσης, συνεργατικής μάθησης και εικονικής τάξης. 1. Η ηλεκτρονική μάθηση (e-learning) Η ηλεκτρονική μάθηση ή τηλεκπαίδευση είναι η διδασκαλία - μάθηση που μπορεί να υλοποιηθεί με τη χρήση νέων τεχνολογιών, όπως διαδίκτυο, βίντεο, τηλεδιασκέψεις, on-line μαθήματα, αποστολή ψηφιακού υποστηρικτικού υλικού κτλ. (Κατσαρού & Δεδούλη, 2008). Με την τηλεκπαίδευση η εκπαιδευτική διαδικασία επιτρέπει στους συμμετέχοντες (διδάσκοντες και μαθητές) να εργάζονται σε διαφορετικό χρόνο και τόπο συνεργατικά όσο και ατομικά και εξατομικευμένα. Η τηλεκπαίδευση συνήθως διέπεται από (α) την αρχή της «αυτο-εκπαίδευσης», η οποία λειτουργεί στην κατεύθυνση μεταβίβασης της ευθύνης μάθησης στον ίδιο τον εκπαιδευόμενο και από (β) την αρχή της «συνεργατικής μάθησης» (Ρήγκου, 2007). Συνεπώς, η τηλεκπαίδευση μπορεί να αντιμετωπίζει εν μέρει ή εξ ολοκλήρου τις ανάγκες δια ζώσης διδασκαλίας ή να λειτουργεί παράλληλα και συμπληρωματικά. Η τηλεκπαίδευση, ανάλογα με

3 «Αξιοποίηση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας στη Διδακτική Πράξη» 3 τις δυνατότητες επικοινωνίας που λαμβάνει υπόψη και αξιοποιεί και τις τεχνολογικές εφαρμογές που χρησιμοποιεί, διακρίνεται σε σύγχρονη, ασύγχρονη και μικτή (συνδυασμός σύγχρονης και ασύγχρονης μορφής) τηλεκπαίδευση. Παρακάτω παρουσιάζονται χαρακτηριστικές πτυχές και εφαρμογές της ηλεκτρονικής μάθησης (τηλεκπαίδευσης). 2. Εφαρμογές ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης Με τον όρο «ασύγχρονη» εννοείται ότι εκπαιδευτής και εκπαιδευόμενος δεν επικοινωνούν ταυτόχρονα, αλλά σε διαφορετικό χρόνο. Η παρουσίαση του μαθήματος αναρτάται στην εκπαιδευτική πλατφόρμα από τον εκπαιδευτή καθώς και οι προς υλοποίηση δραστηριότητες. Ο εκπαιδευόμενος, από την πλευρά του, μελετά το αναρτημένο υλικό σε χρόνο που ο ίδιος επιλέγει και αναρτά μέσα στο χρονικό περιθώριο που του τίθεται τις δραστηριότητες που εκπονεί. Πλατφόρμα τηλεκπαίδευσης θα μπορούσε να θεωρηθεί ακόμη και μια ιστοσελίδα η οποία φιλοξενεί το αναρτημένο εκπαιδευτικό υλικό, βάσει του οποίου οι εκπαιδευόμενοι υλοποιούν εργασίες και αποστέλλουν με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο. Για πιο συστηματικούς όμως σκοπούς ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης και για περισσότερες δυνατότητες δημιουργίας, διαχείρισης και εποπτείας ψηφιακών μαθημάτων απαιτείται η χρήση μιας πλατφόρμας Ασύγχρονης Τηλεκπαίδευσης ή Σύστημα Διαχείρισης Μαθησιακού Υλικού (Learning Management System LMS) (Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, Εθνικόν & Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιο Αθηνών & Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, n.d). Για το σκοπό αυτό έχουν δημιουργηθεί ολοκληρωμένες πλατφόρμες ηλεκτρονικής μάθησης, όπως το WEST, το WebCT, το Blackboard, το Moodle, το e-class κ.ά., οι οποίες παρέχουν σημαντικές δυνατότητες και εργαλεία ηλεκτρονικής διδασκαλίας και μάθησης. Οι Βαγιάνος και συν. (n.d.), μελετώντας τις παρακάτω ελεύθερης χρήσης πλατφόρμες ως προς 51 επιμέρους χαρακτηριστικά δυνατότητές τους, τις κατατάσσουν ως εξής: ILIAS 2.3 (42/51), Cose (39/51), KEWL (36/51), Moodle (30/51), Manhattan 2.1 (27/51), Fle (26/51), Claroline (25/51), e-class 1.2 (24/51), CoMentor 1.0 (23/51), Eledge 1.8 (20/51). Τα κριτήρια αξιολόγησης αφορούν στις εξής κατηγορίες: (α) τις τεχνικές προδιαγραφές, (β) τα εργαλεία εξυπηρέτησης των διδασκόντων, (γ) τα εργαλεία εξυπηρέτησης μαθητών, (δ) τα εργαλεία επικοινωνίας, (ε) τη διαχείριση του συστήματος και (στ) άλλα γενικά χαρακτηριστικά Η πλατφόρμα eclass Η πλατφόρμα Open eclass, σύμφωνα με τις πληροφορίες που παρέχονται στο δικτυακό τόπο της ( «είναι ένα ολοκληρωμένο Σύστημα Διαχείρισης Ηλεκτρονικών Μαθημάτων μέσω του Διαδικτύου. Αναπτύσσεται από το Ελληνικό Ακαδημαϊκό Διαδίκτυο (GUnet) και αποτελεί ελεύθερο λογισμικό ανοικτού κώδικα. Με αφετηρία το 2003, χρησιμοποιείται από το σύνολο σχεδόν των Ακαδημαϊκών Ιδρυμάτων της χώρας με χιλιάδες χρήστες. Παράλληλα, χρησιμοποιείται με μεγάλη επιτυχία στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, υποστηρίζοντας την υπηρεσία της ηλεκτρονικής τάξης (η-τάξη) σε όλα τα σχολεία της χώρας καθώς επίσης και το Ψηφιακό Σχολείο» Η πλατφόρμα Moodle Η πλατφόρμα τηλεκπαίδευσης Moodle (εικόνα 1) χρησιμοποιείται ευρέως στη χώρα μας και διεθνώς από Πανεπιστήμια και άλλους εκπαιδευτικούς φορείς για ασύγχρονη τηλεκπαίδευση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα χρήσης της πλατφόρμας είναι τα προγράμματα επιμόρφωσης εκπαιδευτικών σε θέματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδακτική πράξη που υλοποιεί η Εκπαιδευτική Πύλη Ν. Αιγαίου ( Στα προγράμματα αυτά συμμετέχουν εκατοντάδες εκπαιδευτικοί πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης από πολλές περιοχές. Η ίδια πλατφόρμα αξιοποιείται και για την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών για το Β επίπεδο ΤΠΕ. Τα μαθήματα αναρτώνται σε εβδομαδιαίους κύκλους και συνοδεύονται από δραστηριότητες που εκπονούνται από τους επιμορφούμενους.

4 4 8 ο Πανελλήνιο Συνέδριο των Εκπαιδευτικών για τις ΤΠΕ Εικόνα 1: Η πλατφόρμα Moodle της Κοινότητας Επιμόρφωσης Εκπαιδευτικών Αιγαίου 3. Εφαρμογές σύγχρονης τηλεκπαίδευσης Η σύγχρονη τηλεκπαίδευση υλοποιείται μέσω του κατάλληλου λογισμικού και υλισμικού (πλατφόρμα ή εφαρμογή τηλεδιάσκεψης, κάμερα, μικρόφωνο και ακουστικά), τα οποία επιτρέπουν τη σύγχρονη επικοινωνία μεταξύ δύο ή περισσότερων προσώπων, άρα μεταξύ εκπαιδευτή και εκπαιδευομένων ή μεταξύ εκπαιδευομένων (Desmond, 2006). Σήμερα λειτουργούν διάφοροι τύποι εφαρμογών τηλεδιάσκεψης, είτε με εγγραφή και σύνδεση των χρηστών απευθείας σε συγκεκριμένη διαδικτυακή «πλατφόρμα», είτε με εγκατάσταση συγκεκριμένου λογισμικού (του ίδιου σε κάθε υπολογιστή). Μεταξύ των εφαρμογών αυτών είναι τα ευρείας χρήσης Oovoo και Skype, τα οποία παρέχουν δωρεάν δυνατότητες σύγχρονης επικοινωνίας μεταξύ δύο ή περισσότερων προσώπων Το λογισμικό τηλεδιάσκεψης Oovoo Στη χώρα μας, ιδιαίτερα στις απομακρυσμένες νησιωτικές περιοχές της «άγονης γραμμής», η τηλεδιάσκεψη έχει αρχίσει ήδη να αποτελεί πρόσφορη λύση για τη συχνή επικοινωνία Σχολικού Συμβούλου και εκπαιδευτικών. Εμπειρικά δεδομένα από την 3η Περιφέρεια Δημοτικής Εκπ/σης Κυκλάδων ( δείχνουν ότι οι τηλεδιασκέψεις μέσω του λογισμικού OOVOO κατάφεραν σε πολύ μεγάλο βαθμό να αντιμετωπίσουν τις επιμορφωτικές και επικοινωνιακές ανάγκες της περιοχής. Με τον τρόπο αυτό προσφέρθηκε επιτυχώς η απαραίτητη παιδαγωγική - επιστημονική καθοδήγηση την τελευταία διετία, συμπεριλαμβανομένων (α) των οδηγιών για τον προγραμματισμό του εκπαιδευτικού έργου και (β) της ενημέρωσης - επιμόρφωσης για τη διαδικασία εφαρμογής της Αξιολόγησης Εκπαιδευτικού Έργου (ΑΕΕ). Η συγκεκριμένη τεχνολογία προσφέρει δυνατότητα ταυτόχρονης επικοινωνίας με ήχο, εικόνα και κείμενο (chat), μεταξύ μέχρι και 12 χρηστών, διαμοίραση της επιφάνειας εργασίας του εκπαιδευτή στους εκπαιδευόμενους για κοινή θέαση του εκπαιδευτικού υλικού, αποστολή βίντεο και άλλων αρχείων και καταγραφή της συνδιάσκεψης για μελλοντική αξιοποίηση (εικόνα 2). Εικόνα 2: Τηλεδιάσκεψη μέσω OOVOO μεταξύ 8 μελών της εκπαιδευτικής κοινότητας

5 «Αξιοποίηση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας στη Διδακτική Πράξη» Η πλατφόρμα Anymeeting Μια ολοκληρωμένη διαδικτυακής βάσης πλατφόρμα τηλεδιάσκεψης, η οποία παρέχει τη δυνατότητα συνεργασίας μεταξύ μεγάλου αριθμού συμμετεχόντων, είναι η πλατφόρμα Anymeeting ( Διαθέτει πλήρη εργαλειοθήκη που περιλαμβάνει σύγχρονη οπτική, ηχητική και κειμενική επικοινωνία, διαμοίραση της επιφάνειας εργασίας του επιμορφωτή, εργαλεία διαχείρισης και ελέγχου της τάξης από τον επιμορφωτή, δυνατότητα κοινής θέασης του εκπαιδευτικού υλικού, ενσωματωμένες δυνατότητες κοινωνικής δικτύωσης κ.ά.. Επειδή παρέχεται δωρεάν, η πλατφόρμα εμφανίζει διαφημίσεις, οι οποίες όμως δε δημιουργούν προβλήματα στην επικοινωνία. Άλλες παρεμφερείς πλατφόρμες διαδικτυακής βάσης είναι το BigBlueButton ( το OpenMeetings ( το Blackboard Collaborate ( και το Βigmarker ( Εικόνα 3: Εικονική 3.3. Οι εικονικοί κόσμοι Η εικονική πραγματικότητα δεν είναι μια πρωτοεμφανιζόμενη τεχνολογική υποδομή, αφού εδώ και τουλάχιστον δυο δεκαετίες αρχίζουν να αναπτύσσονται τα τρισδιάστατα διαδικτυακά παιχνίδια και τα κοινωνικά δίκτυα. Στην εξέλιξή τους αυτά τα περιβάλλοντα, βρήκαν εφαρμογή και στην ηλεκτρονική μάθηση, μετασχηματιζόμενα σε ένα ισχυρό εκπαιδευτικό εργαλείο, όπως η πιο διαδεδομένη ίσως πλατφόρμα «Second Life» που υποστηρίζει τη «μη κατευθυνόμενη μάθηση» και τη δημιουργία «κοινοτήτων μάθησης» με βάση και τις σύγχρονες παιδαγωγικές θεωρίες (Παπαδερός, 2010, Πέλλας, n.d.). Ουσιαστικά πρόκειται για ένα περιβάλλον που προσομοιώνει την πραγματικότητα και ο χρήστης ενσαρκώνεται από μια εικονική μορφή ανθρώπου (avatar), μέσω της οποίας αλληλεπιδρά με το εικονικό περιβάλλον και τους υπόλοιπους χρήστες, αξιοποιώντας τα εργαλεία και τις δυνατότητες που του παρέχει το περιβάλλον αυτό. Η εικόνα 3 παρουσιάζει εικονική αίθουσα κατά τη διάρκεια χρήσης της στο πλαίσιο πιλοτικού επιμορφωτικού προγράμματος με θέμα «Ασφάλεια στο διαδίκτυο» που υλοποίησε το το ΚΕΠΛΗΝΕΤ Κυκλάδων σε συνεργασία με το Τμήμα Μηχανικών Σχεδίασης Προϊόντων και Συστημάτων του Πανεπιστημίου Αιγαίου και το Σχολικό Σύμβουλο 3ης Περιφέρειας Δημοτικής Εκπαίδευσης Κυκλάδων ( Η ομάδα επιμορφούμενων αποτελούνταν από 15 εκπαιδευτικούς από Νάξο, Ίο και Σύρο. Η εκπαιδευτική διαδικασία περιλάμβανε εβδομαδιαία προγραμματισμένη συνάντηση στην εικονική αίθουσα της ολομέλειας, παρουσίαση του διδακτικού υλικού από τον επιμορφωτή και συζήτηση, εργασία κατά ομάδες σε διαφορετικές εικονικές αίθουσες και επιστροφή στην αίθουσα της ολομέλειας για παρουσίαση - σύνθεση των συμπερασμάτων των ομαδικών συζητήσεων. Η επιμορφωτική διαδικασία ολοκληρωνόταν με ατομική ή ομαδική μελέτη αναρτημένου υλικού στο moodle και εκπόνηση και ανάρτηση δραστηριοτήτων στο moodle σε εβδομαδιαία βάση. Η πιλοτική εφαρμογή της μικτής αυτής μορφής σύγχρονης και ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης αξιολογήθηκε θετικά από τους επιμορφούμενους μέσω διαδικτυακού ερωτηματολογίου. Το Φεβρουάριο του 2015 ξεκίνησε 2 ο επιμορφωτικό πρόγραμμα με θέμα: «Διαφοροποίηση διδασκαλίας στη σύγχρονη ανομοιογενή τάξη» με 18 επιμορφούμενους απομακρυσμένων σχολείων. Το πρόγραμμα έχει διάρκεια 8 εβδομάδες και χρησιμοποιεί

6 6 8 ο Πανελλήνιο Συνέδριο των Εκπαιδευτικών για τις ΤΠΕ εβδομαδιαίους κύκλους με εναλλαγή σύγχρονων συναντήσεων στους εικονικούς κόσμους και μελέτη υλικού και εκπόνηση δραστηριοτήτων στο Moodle. Θα αξιολογηθεί η αποτελεσματικότητα αυτού του ευέλικτου συνδυασμού σύγχρονης και ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης. Εικόνα 4: Εικονική αίθουσα της πλατφόρμας Εικονικού Κόσμου OpenSim 4. Μικτές εφαρμογές ασύγχρονης και σύγχρονης τηλεκπαίδευσης Μία εμπλουτισμένη χρήση του moodle είναι η ενσωμάτωση της υπηρεσίας BigBlueButton, η οποία ουσιαστικά λειτουργεί ως οργανωμένη αίθουσα τηλεδιάσκεψης με δυνατότητες παρουσίασης του μαθήματος, κοινόχρηστου λευκοπίνακα, διαμοιρασμού της επιφάνειας εργασίας του εκπαιδευτή, και εργαλεία διαχείρισης εικονικής τάξης, όπως ο έλεγχος λειτουργίας μικροφώνων και καμερών εκπαιδευόμενων (εικόνα 4). Με την προσθήκη αυτή, η πλατφόρμα moodle αλλά και άλλες πλατφόρμες ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης αναβαθμίζονται σε υπηρεσίες ασύγχρονης και ταυτόχρονα σύγχρονης τηλεκπαίδευσης. Ένα τέτοιο παράδειγμα μικτής πλατφόρμας τηλεκπαίδευσης χρησιμοποιεί το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο στο πλαίσιο της Πράξης «Εκπαίδευση Αλλοδαπών και Παλιννοστούντων Μαθητών». Εικόνα 5: Η αίθουσα τηλεδιάσκεψης του BigBlueButton ενσωματωμένη στο Moodle Άλλη μικτή (σύγχρονη και ασύγχρονη) μορφή τηλεκπαίδευσης είναι ο συνδυασμός «εικονικών κόσμων και moodle, όπως περιγράφτηκε στην προηγούμενη υποενότητα με τίτλο «Οι εικονικοί κόσμοι». Θεωρητικά, αλλά και σε πρακτικό επίπεδο, κάθε εφαρμογή σύγχρονης τηλεκπαίδευσης θα μπορούσε να συνδυαστεί με κάποια εφαρμογή ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης, είτε σε ενσωματωμένη μορφή είτε ξεχωριστά. Συνεπώς, δεν υπάρχουν πλέον περιορισμοί σήμερα για την παράλληλη αξιοποίηση των δύο μορφών τηλεκπαίδευσης προκειμένου να προσφερθεί πληρέστερα ένα εξ αποστάσεως εκπαιδευτικό επιμορφωτικό πρόγραμμα.

7 «Αξιοποίηση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας στη Διδακτική Πράξη» 7 5. Μικτό μοντέλο τηλεκπαίδευσης και δια ζώσης επιμόρφωσης - Το παράδειγμα του μικτού μοντέλου επιμόρφωσης Β επιπέδου Ο γεωγραφικός κατακερματισμός (απομακρυσμένες, δυσπρόσιτες, ορεινές περιοχές διάσπαρτα νησιά κλπ), ο πολύ μικρός αριθμός εκπαιδευτικών σε κάποιες περιοχές και η έλλειψη επιμορφωτών μπορεί να αποτελέσουν σημαντικούς λόγους για την υλοποίηση επιμορφωτικών προγραμμάτων με το μοντέλο μικτής μάθησης. Εν προκειμένω ως μοντέλο μικτής μάθησης ορίζεται ο συνδυασμός δια ζώσης συναντήσεων και τηλεκπαίδευσης. Η τηλεκπαίδευση μπορεί να είναι σύγχρονη και ασύγχρονη. Στο πλαίσιο του έργου «Επιμόρφωση Εκπαιδευτικών Β Επιπέδου για την αξιοποίηση κι εφαρμογή των ΤΠΕ στη διδακτική πράξη» υλοποιούνται σήμερα τέτοια επιμορφωτικά προγράμματα, η δομή των οποίων είναι η εξής: 8 δια ζώσης συνεδρίες, διάρκειας 3 ωρών έκαστη 12 συνεδρίες με σύγχρονη εξ αποστάσεως διδασκαλία, διάρκειας 3 ωρών έκαστη 8 σύγχρονες υποστηρικτικές συναντήσεις (εξ αποστάσεως ή διά ζώσης), διάρκειας 3 ωρών έκαστη ασύγχρονες δράσεις που διεξάγονται καθ' όλη τη διάρκεια του προγράμματος και συνοδεύουν τις διά ζώσης και τις σύγχρονες εξ αποστάσεως συνεδρίες ( 6. Κοινότητες Μάθησης (online communities) και άλλες υπηρεσίες ηλεκτρονικής μάθησης Οι ηλεκτρονικές κοινότητες μάθησης αποτελούν ένα ακόμη εργαλείο μέθοδος - αποτέλεσμα εκπαιδευτικής συνεργασίας. Μπορούν οι κοινότητες αυτές να απαρτίζονται από «φοιτητές, ομιλητές, εκπαιδευτές, ερευνητές, εκπαιδευόμενους και άλλους ειδικούς οι οποίοι έχουν κοινό ενδιαφέρον για ένα συγκεκριμένο πεδίο γνώσης και περιοχή μάθησης» (Ρήγκου, 2007: 28). Οι κοινότητες μάθησης «αναπαριστούν μια υπερισχύουσα έννοια συλλογικής, κοινοτικής προσανατολισμένης εκπαίδευσης, η οποία μπορεί να εξυπηρετεί υπάρχουσα, καλά καθιερωμένη μέθοδο συλλογικής μάθησης» (Ρήγκου, 2007: 31). Ένα απλό παράδειγμα εφαρμογής για συλλογική μάθηση είναι τα έγγραφα της Google (Drive), εφαρμογή η οποία επιτρέπει την κοινή θέαση και συνδιαμόρφωση ενός εγγράφου από τα μέλη μιας ομάδας. Ως κοινότητες μάθησης μπορούν να λειτουργήσουν επίσης τα κοινωνικά δίκτυα, τα Forums, τα chat rooms, οι εικονικοί κόσμοι, οι πλατφόρμες τηλεκπαίδευσης κλπ. Η διαδικτυακή ανίχνευση των επιμορφωτικών αναγκών είναι θεμελιώδης προϋπόθεση για το σχεδιασμό και την επιτυχή υλοποίηση μιας επιμορφωτικής δράσης. Ο Σχολικός Σύμβουλος, π.χ., «διαμορφώνει, εντοπίζει και καταγράφει τις επιμορφωτικές ανάγκες των εκπαιδευτικών», μέσα από την άσκηση των υπόλοιπων καθηκόντων του (Ματσαγγούρας και συν., 2014). Μια τέτοια καταγραφή δεν μπορεί να είναι τόσο συστηματική σήμερα όσο με τη ρητή διατύπωση των επιμορφωτικών αναγκών και ενδιαφερόντων των εκπαιδευτικών από τους ίδιους. Οι εφαρμογές Google Drive και Kwiksurveys ( παρέχουν τη δυνατότητα δημιουργίας διαδικτυακών ερωτηματολογίων και φορμών για δήλωση συμμετοχής, για δήλωση των επιμορφωτικών αναγκών ενδιαφερόντων κ.ο.κ. (εικόνα 5). Σημαντική υπηρεσία αυτών των εφαρμογών είναι και η περιγραφική παρουσίαση των απαντήσεων σε πίνακες και γραφήματα για την άμεση αξιοποίηση των αποτελεσμάτων.

8 8 8 ο Πανελλήνιο Συνέδριο των Εκπαιδευτικών για τις ΤΠΕ Εικόνα 5: Φόρμα διαδικτυακής ανίχνευσης επιμορφωτικών αναγκών kwiksurveys Τέλος, οφείλουμε να συμπεριλάβουμε στα εργαλεία επιμόρφωσης και εκπαιδευτικής ενημέρωσης το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ( ), τα ενημερωτικά δελτία, (newsletters), τα ιστολόγια (blogs) και τους ιστότοπους (sites) και τις εκπαιδευτικές πύλες (portals) εκπαιδευτικού περιεχομένου, μέσα από τα οποία διακινείται τεράστιος όγκος εκπαιδευτικού επιμορφωτικού υλικού σε καθημερινή βάση και ουσιαστικά μπορούν να υπηρετήσουν την εξ αποστάσεως επιμόρφωση. Έργο εξ αποστάσεως επιμόρφωσης επιτελούν και τα ψηφιακά αποθετήρια εκπαιδευτικού υλικού του θεσμού Αριστείας Καινοτομίας ( του προγράμματος Μείζονος Επιμόρφωσης ( και του προγράμματος Β επιπέδου ΤΠΕ ( κ.ο.κ., τα οποία περιλαμβάνουν πληθώρα «καλών εκπαιδευτικών πρακτικών» και σεναρίων διδασκαλίας. ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ Παρά την τεχνολογική επανάσταση, η οποία έχει μεταμορφώσει την εξ αποστάσεως εκπαίδευση των περασμένων δεκαετιών (Κόκκος και συν. 1998), εξοπλίζοντάς την με νέα εργαλεία και μεθόδους, ακόμη παρουσιάζονται σημαντικές αδυναμίες και δυσχέρειες στην επιτέλεση του εξ αποστάσεως εκπαιδευτικού επιμορφωτικού έργου, ιδίως όταν αυτό περιλαμβάνει «σύγχρονη» επικοινωνία. Θα μπορούσε κανείς να αναφέρει ως συνηθέστερες αδυναμίες τις εξής: Οι προδιαγραφές του τεχνολογικού εξοπλισμού που διαθέτουν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα και οι επιμορφωτικοί φορείς (κατάλληλος επεξεργαστής, μνήμη ram, κάρτα γραφικών κλπ.) λόγω παλαίωσης. Συχνά ο εξοπλισμός δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της τηλεκπαίδευσης, κυρίως της σύγχρονης μορφής της. Η ταχύτητα στο διαδίκτυο που διαθέτουν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, κυρίως αυτά των απομακρυσμένων περιοχών, η οποία δεν επιτρέπει την απρόσκοπτη διεξαγωγή σύγχρονων μορφών τηλεκπαίδευσης (τηλεδιασκέψεων, εικονικών κόσμων κλπ.). Γενικά, η μέχρι σήμερα εμπειρία δείχνει ότι ακόμη και ταχύτητες των 24 Mbs, αν δε διατίθενται από όλους τους συμμετέχοντες της σύγχρονης τηλεκπαίδευσης, δε διασφαλίζουν την απρόσκοπτη επικοινωνία. Η αστάθεια που παρατηρείται κάποιες φορές στη λειτουργία των εφαρμογών τηλεκπαίδευσης, η αδυναμία σύνδεσης κάποιων μελών, ακόμη και το ενδεχόμενο ολικής κατάρρευσης της επικοινωνίας. Το αποτέλεσμα στην τελευταία περίπτωση μπορεί να είναι ακόμη και η ματαίωση της τηλεδιάσκεψης. Η γενικότερη απουσία εξοικείωσης επιμορφωτών και επιμορφούμενων με τις μορφές και εφαρμογές τηλεκπαίδευσης και τις ιδιαίτερες απαιτήσεις της (δημιουργία κατάλληλου εκπαιδευτικού υλικού, εκπόνηση δραστηριοτήτων, σωστή διαχείριση του χρόνου κ.ο.κ). Η ελλιπής γνώση για τις βασικές λειτουργίες της εφαρμογής τηλεκπαίδευσης. Σε πολλές περιπτώσεις οι χρήστες της πλατφόρμας ενημερώνονται για τον τρόπο λειτουργίας της μόνο μέσω ενός οδηγού (manual), ο οποίος συχνά δεν παρέχει επαρκή πληροφόρηση για πλήρη αξιοποίηση των δυνατοτήτων της πλατφόρμας. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΣΧΟΛ. ΣΥΜΒΟΥΛΟΥ Μία από τις σημαντικότερες ευθύνες του Σχολικού Συμβούλου είναι η ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού, εν προκειμένω των εκπαιδευτικών. Σε αυτό εμπεριέχεται η Συμβουλευτική τόσο για θέματα που αφορούν στο εκπαιδευτικό / διδακτικό έργο όσο και σε θέματα προσωπικής ανάπτυξης (Κεδράκα, 2013γ). Στο βαθμό που το έργο αυτό επηρεάζεται από τους ρυθμούς εξέλιξης της γνώσης, της τεχνολογίας και των κοινωνικοπολιτισμικών παραμέτρων, καθώς αλλάζουν με ραγδαίο ρυθμό το περιεχόμενο και τις πρακτικές της εκπαιδευτικής διαδικασίας, η εξ αποστάσεως επιμόρφωση και ειδικότερα η ηλεκτρονική μάθηση προάγεται ολοταχώς σε προνομιακό μεθοδολογικό εργαλείο για το σκοπό αυτό (Michelini και συν., 2013). Όπως αναδείχτηκε παραπάνω, πλούσια είναι η εργαλειοθήκη που μπορεί να αξιοποιήσει σήμερα ο Σχολικός Σύμβουλος στο επιμορφωτικό - καθογηγητικό του έργο. Αυτά τα ψηφιακά εργαλεία, αν χρησιμοποιηθούν με σύνεση συχνά σε συνδυασμό με δια ζώσης επιμορφωτικές συναντήσεις, μπορούν να ικανοποιήσουν σε μεγάλο βαθμό τις σύγχρονες επιμορφωτικές ανάγκες των εκπαιδευτικών, ιδιαίτερα όσων υπηρετούν σε γεωγραφικά απομακρυσμένες περιοχές, παρέχοντας εντυπωσιακή ευελιξία, εξοικονόμηση πόρων και αποτελεσματικότητα.

9 «Αξιοποίηση των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας στη Διδακτική Πράξη» 9 Το ζητούμενο είναι τα εργαλεία αυτά να τεθούν πλήρως στη διάθεση του Σχολικού Συμβούλου από την πολιτεία με επιμόρφωση και συνεχή τεχνική υποστήριξη της χρήσης τους. Παράλληλα, θα πρέπει επιτέλους να επιλυθούν προβλήματα υποδομών, όπως η έλλειψη κατάλληλου υλικοτεχνικού εξοπλισμού, η χαμηλή ταχύτητα σύνδεσης στο διαδίκτυο στα μικρά νησιά και γενικά στις απομακρυσμένες περιοχές, η αναβάθμιση της ποιότητας σύνδεσης που παρέχει το Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο στα σχολεία, ιδίως της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, προβλήματα που παρεμποδίζουν την πλήρη αξιοποίηση των σύγχρονων εργαλείων εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Στο ίδιο πλαίσιο, θα λειτουργήσει διευκολυντικά η επιμόρφωση όλων των εκπαιδευτικών και Σχολικών Συμβούλων στο Β επίπεδο ΤΠΕ και η ολοκλήρωση του δρομολογημένου προγράμματος εξοπλισμού των σχολικών μονάδων με ΤΠΕ. Τέλος, θα πρέπει να προβλεφθεί ένα διαφορετικό πλαίσιο, το οποίο θα παρέχει εντός εργασιακού ωραρίου πραγματικές δυνατότητες και συγκεκριμένο χρόνο για δια ζώσης ή εξ αποστάσεως επικοινωνία μεταξύ Σχολικού Συμβούλου και Συλλόγου ή Συλλόγων Διδασκόντων Σχολικών Μονάδων. Η λύση θα μπορούσε να δοθεί με τη θέσπιση ενός ελεύθερου διδακτικού διώρου (π.χ ) ανά εβδομάδα ή δεκαπενθήμερο, το οποίο θα διατίθεται για συνεργασία Σχολικού Συμβούλου Συλλόγων Διδασκόντων ή άλλες εκπαιδευτικές υπηρεσίες στο σχολείο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Desmond, K. (2006). Synchronous e-learning systems in European e-learning provision. Journal of e-learning and Knowledge Society, 2 (2), Ανακτήθηκε στις 26/3/2014 από τη διεύθυνση: Michelini, M., Santi, L. & Stefanel, A. (2013). E-learning in teacher professional development in innovation and formative guidance on modern physics: the case of IDIFO Master s Programs. Journal of e-learning and Knowledge Society, 9 (2), Ανακτήθηκε στις 26/3/2014 από τη διεύθυνση: Βαγιάνος, Δ., Γρηγορόπουλος, Ε. & Τσινάκος, Α. (n.d.). Πλατφόρμες Ασύγχρονης Τηλεκπαίδευσης. Εισαγωγή Χαρακτηριστικά Σύγκριση. Πανεπιστήμιο Μακεδονίας - Τμήμα Πανελλήνιου Σχολικού Δικτύου. Ανακτήθηκε στις 19/3/2014 από τη διεύθυνση: Βεργίδης, Δ., Λιοναράκης, Α., Λυκουργιώτης, Α., Μακράκης, Β. & Ματραλής, Χ. (1998). Ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση, Θεσμοί και λειτουργίες, Τόμος Α. Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, Εθνικόν & Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιο Αθηνών & Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (n.d). Τεχνικές Ηλεκτρονικής Μάθησης - Η εμπειρία του Έργου Τηλε-εκπαίδευσης των Ε.Μ.Π., Παν. Αθηνών, Οικονομικού Παν. Αθηνών. Ανακτήθηκε στις 19/3/2014 από τη διεύθυνση: Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (2006). Ανακοίνωση της Επιτροπής: Εκπαίδευση ενηλίκων: Ποτέ δεν είναι αργά για μάθηση. COM (2006) 614 τελικό, Βρυξέλλες. Κατσαρού, Ε. & Δεδούλη, Μ. (2008). Επιμόρφωση και Αξιολόγηση στο χώρο της Εκπαίδευσης. Αθήνα: Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.

10 10 8 ο Πανελλήνιο Συνέδριο των Εκπαιδευτικών για τις ΤΠΕ Κεδράκα, Κ. (2013) (α). Θεσμικό Πλαίσιο Επιμόρφωσης - Θεωρητικές Προσεγγίσεις και Στρατηγικές Εκπαίδευσης Ενηλίκων. Στο Κ. Κεδράκα, Ν. Φίλλιπς, Δ. Βεργίδης, Θ. Καραλής & Γ. Κουλαουζίδης (επιμ.), Εκπαιδευτικό Υλικό για την Ενότητα Επιμόρφωση και Συμβουλευτική στην Εκπαίδευση. Αθήνα: ΕΚΔΔΑ ΙΝΕΠ. Κεδράκα, Κ. (2013) (β). Ανοιχτή από απόσταση Εκπαίδευση. Στο Κ. Κεδράκα, Ν. Φίλλιπς, Δ. Βεργίδης, Θ. Καραλής & Γ. Κουλαουζίδης (επιμ.), Εκπαιδευτικό Υλικό για την Ενότητα Επιμόρφωση και Συμβουλευτική στην Εκπαίδευση. Αθήνα: ΕΚΔΔΑ ΙΝΕΠ. Κεδράκα, Κ. (2013) (γ). Η Συμβουλευτική στην Εκπαίδευση Ενηλίκων. Στο Κ. Κεδράκα, Ν. Φίλλιπς, Δ. Βεργίδης, Θ. Καραλής & Γ. Κουλαουζίδης (επιμ.), Εκπαιδευτικό Υλικό για την Ενότητα Επιμόρφωση και Συμβουλευτική στην Εκπαίδευση. Αθήνα: ΕΚΔΔΑ ΙΝΕΠ. Κόκκος, Α. & Λιοναράκης, Α. (1998). Ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση, Σχέσεις διδασκόντων-διδασκομένων, Τόμος Β. Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Κόκκος, Α., Λιοναράκης, Α., Ματραλής, Χ. & Παναγιωτακόπουλος, Χ. (1998). Ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση, Το εκπαιδευτικό υλικό και οι νέες τεχνολογίες, Τόμος Γ. Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Ματσαγγούρας, Η., Γιαλούρης, Π. & Κουλουμπαρίτση, Α. (2014). Προκαταρκτικές Ενέργειες για την Εφαρμογή Συστήματος Αξιολόγησης Επιμορφωτικό Υλικό για την Αξιολόγηση Στελεχών και Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης (ΠΔ 152/2013). Αθήνα: Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής. Παπαδερός, Α. (2010). Δημιουργία Εκπαιδευτικού Περιβάλλοντος στο Second Life. Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία. Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Πέλλας, Ν. (n.d.) Εξ Αποστάσεως Μάθηση στο Εικονικό Περιβάλλον του Second Life. Free Publishing. Ρήγκου, Ε. (2007). Ηλεκτρονικές Κοινότητες Μάθησης.. Τμήμα Μαθηματικών Πανεπιστήμιο Πατρών. Ανακτήθηκε στις 19/3/2014 από τη διεύθυνση: