Λατρεία και διαβατήρια έθιμα στη μινωική Κρήτη

Transcript

1 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ/ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Λατρεία και διαβατήρια έθιμα στη μινωική Κρήτη (για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση)

2 Λατρεία και διαβατήρια έθιμα στη μινωική Κρήτη (για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση)

3

4 Σ ένα Λύκειο στο Λασίθι, μόλις έχει χτυπήσει κουδούνι για το πρώτο διάλειμμα, όταν Ρε παιδιά, γιατί άφησε εδώ το φάκελο ο ταχυδρόμος; Για να δούμε τι γράφει πάνω; Από το Υπουργείο Πολιτισμού για τους μαθητές του Λυκείου. Πλάκα μάς κάνουν; Μόνο ένα βιβλίο βλέπω. Στο εξώφυλλο γράφει «Το μυστικό του Κούρου». Άρχισαν να μας στέλνουν και αστυνομικές ιστορίες τώρα; Για κοιτάξτε καλύτερα το εξώφυλλο. Εμένα αυτό το αγαλματάκι κάτι μου θυμίζει Τι περιμένετε; Ανοίξτε το να δούμε τι έχει! Νομίζω ότι είναι αυτό που είδαμε πέρσι στο Μουσείο της Σητείας Ναι, μωρέ. Ο Κούρος του Παλαικάστρου! Ωραία, και τώρα τι υποτίθεται ότι πρέπει να κάνουμε με αυτό; Να το διαβάσουμε; Άντε να εξηγώ τώρα το δράμα μου. Αυτή δεν είναι ιστορία. Άλυτο μυστήριο είναι κι άντε να βρεις την άκρη του Κι άλλο βιβλίο ιστορίας; Καλά, δεν μας λυπούνται καθόλου; Μια στιγμή. Είμαι περίεργος να δω τι έγραψαν σε τόσες σελίδες. Σίγουρα θα είναι γεμάτο χρονολογίες και ονόματα! Βέβαια! Μη σου πω ότι στο τέλος θα μας βάλουν να γράψουμε και διαγώνισμα! Ε, όχι δα! Τι να το κάνω το διαγώνισμα; Υποστήριξη χρειάζομαι. Μόνο αν διαβάσει κανείς αυτή την ιστορία, μπορεί να ανακαλύψει τα κρυμένα μυστικά της.

5 Πάντως μια χαρά κρατιέμαι ύστερα από τόσες χιλιάδες χρόνια. Σωστός Κούρος! Υπερβολές! Τα κείμενα είναι σύντομα και απλά. Αλλά ακόμα κι αν έχετε απορίες, έχω φροντίσει οι δύσκολες λέξεις να έχουν πράσινο χρώμα ώστε να μπορείτε να αναζητήσετε τη σημασία τους στο γλωσσάρι που θα βρείτε στις πρώτες σελίδες. Καλά, με τόσα που γράφουν σιγά μην καταλάβουμε τίποτα! Θα χωρέσει ό,τι θέλετε εσείς! Μπορείτε να διαβάσετε ό,τι σας αρέσει περισσότερο. Δεν μπορεί, κάποια άκρη θα βγάλετε έτσι. Για ρίξτε μια ματιά! Δεν μας έφταναν τόσες σελίδες, έχει και κεφάλαιο που γράφει «Για να μάθετε περισσότερα». Τι να πρωτοχωρέσει στο κεφάλι μας; Τουλάχιστον έχει πολλές εικόνες. Κάτι είναι κι αυτό. Α, αυτό να λέγεται. Σε κάθε σελίδα θα βρείτε μπόλικες εικόνες για να καταλάβετε καλύτερα όσα διαβάζετε. Κι αν πάλι είστε περίεργοι, στο τέλος κάθε σελίδας θα βρείτε και κάποια παραπάνω σχόλια. Μην ξεχνάτε, η λεπτομέρεια κάνει τη διαφορά!

6 Να τες και οι ασκήσεις! Σιγά που θα γλιτώναμε δουλειά για το σπίτι. Νομίζω ότι σας φόβισαν οι πολλές σελίδες. Να μπορούσαν να μ ακούσουν τουλάχιστον. Δεν είναι ασκήσεις. Κάποιες ιδέες είναι μόνο για να εντοπίσετε τα σημεία - κλειδιά της υπόθεσης. Για δείτε εδώ τι γράφει:«μια επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σητείας». Βέβαια. Κατ αρχήν, πού θα ξαναδείτε τέτοιο Κούρο; Πάντως έχω φροντίσει ώστε να μην βαρεθείτε, όταν έρθετε στο Μουσείο. Αν ρίξετε μια ματιά σ αυτό το κεφάλαιο, θα καταλάβετε τι εννοώ. Θα δείτε ακόμη ότι δεν χρειάζεται να σταματάτε σε κάθε προθήκη. Αναζητήστε αυτές που σας προτείνω και δε θα χάσατε. Μήπως το καλύτερο μας το φυλάνε για το τέλος; Παιδιά για κοιτάξετε εδώ: «Μια βόλτα στο Παλαίκαστρο». Λέτε να πάμε και εκδρομή; Μήπως να το ξανασκεφτούμε; Ναι, βρε παιδιά. Επίσκεψη στον τόπο του εγκλήματος! Εκεί θα δείτε από κοντά πώς ρήμαξαν όλα μετά την καταστροφή. Να ξερα μόνο τι έγινε εκείνη τη μέρα! Τι λέτε, θα με βοηθήσετε;

7 Και τώρα που γνωριστήκαμε κάπως, είστε έτοιμοι να ξεκινήσουμε την έρευνα; Πάρτε το βιβλίο μου κι ελάτε να με βρείτε. Σας περιμένω!!!

8 Περιεχόμενα Για τους μαθητές... σελ. 9 Για τον εκπαιδευτικό... σελ. 10 Η Κρήτη από τους Προϊστορικούς έως τους Σκοτεινούς Χρόνους... σελ. 11 Γλωσσάρι... σελ. 12 Κεφάλαιο 1: Η πόλη του Παλαικάστρου... σελ. 14 Α. Με μια πρώτη ματιά... σελ. 14 Β. Η σημασία της πόλης... σελ. 16 Κεφάλαιο 2: Το κτήριο με το εντυπωσιακό εύρημα... σελ. 18 Κεφάλαιο 3: Ο Κούρος του Παλαικάστρου... σελ. 20 Α. Η ταυτότητά του... σελ. 20 Β. Οι πρώτες ύλες... σελ. 21 Γ. Ο άγνωστος τεχνίτης... σελ. 31 Δ. Το μυστήριο μιας καταστροφής... σελ. 35 Κεφάλαιο 4: Ο Κούρος του Παλαικάστρου και η σχέση του με τη μινωική λατρεία... σελ. 36 Α. Η μινωική λατρεία... σελ. 36 Β. Ο Κούρος του Παλαικάστρου και οι ερμηνείες του... σελ. 46 Γ. Η σχέση του Κούρου με το Κτήριο 5... σελ. 49 Δ. Τα διαβατήρια έθιμα και ο Κούρος του Παλαικάστρου... σελ. 52 Ε. Τελικά Συμπεράσματα... σελ. 57 Για να μάθετε περισσότερα... σελ. 59 Ανακαλύπτοντας τον Κούρο στο σχολείο... σελ. 65 Μια επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Σητείας... σελ. 83 Μια μέρα στο Παλαίκαστρο... σελ. 92 Επιστροφή στα θρανία... σελ. 100 Γράψτε μας την γνώμη σας... σελ. 102 Βιβλιογραφία... σελ. 104 i Χρήσιμες πληροφορίες NΓια να μάθετε περισσότερα U Είπαν... Γλωσσάρι

9 Για τους μαθητές Επιτέλους το έντυπο για τον Κούρο του Παλαικάστρου έφτασε στα χέρια σας! Χρειάστηκε πολύς χρόνος, διάβασμα και πολλές συζητήσεις μέχρι να πάρει τη μορφή που έχει σήμερα. Θα αναρωτιέστε βέβαια από πού κρατάει η σκούφια μας, πού σας βρήκαμε και γιατί όλες αυτές οι σελίδες για ένα μόνο «αγαλματάκι». Λογικές οι απορίες σας. Ορίστε λοιπόν η ταυτότητά μας! Ποιοι είμαστε Επάγγελμα: Αρχαιολόγοι Υπηρεσία: Υπουργείο Πολιτισμού - Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας Έδρα: Αθήνα Τι κάνουμε; Επειδή σας βλέπουμε αρκετά συχνά να επισκέπτεστε αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία και δε βλέπετε την ώρα να φύγετε γιατί όλα μοιάζουν πολύ μπερδεμένα και επειδή σας έχουμε πετύχει πολλές φορές να στέκεστε μπροστά στις προθήκες ενός μουσείου και να τις προσπερνάτε χωρίς να τους χαρίσετε μία ματιά Χωρίς να σας παρεξηγούμε εμείς σας προτείνουμε να δείτε τα πράγματα με άλλο μάτι! Το άλλο μάτι! Την ιστορία τη διδάσκεται κανείς με πολλούς τρόπους και με πολλά μέσα. Εμείς θα θέλαμε να την «ανακαλύψετε». Γι αυτό προσπαθούμε να «ξαναζωντανέψουμε» αρχαιολογικούς χώρους, που στη θέση τους σήμερα βλέπει κανείς μόνο ερείπια, να σας παρασύρουμε να ανακαλύψετε τις περιπέτειες που μπορεί να κρύβουν έργα τέχνης ή αντικείμενα μέσα στις προθήκες των μουσείων, να «νιώσετε» την αξία τους και τη μοναδικότητά τους. Κι όλα αυτά χωρίς πίεση και άγχος. Κανείς δεν πρόκειται να βαθμολογηθεί, ακόμα κι αν το επιθυμούσε! Πού το πάμε; Μην ανησυχείτε! Δε σκοπεύουμε να φορτώσουμε το πρόγραμμα σας με παραπάνω διάβασμα. Κι ούτε βέβαια σκοπεύουμε να αντικαταστήσουμε τα σχολικά βιβλία, πόσο μάλλον το μάθημα της ιστορίας. Σας προτείνουμε απλά να γνωρίσετε καλύτερα την ιστορία και τα μυστικά του τόπου σας μέσα από τα ίχνη του χτες, αγάλματα, περίτεχνα αντικείμενα, κτήρια, συνήθειες και παραδόσεις, χορούς και μουσικές Είναι ίσως ένας τρόπος να αγαπήσουμε αυτά τα «ερείπια», τα μνημεία και τα μουσεία, να μάθουμε να ζούμε ανάμεσά τους χωρίς να τα προσπερνάμε και να θυμόμαστε κάπου - κάπου ότι μετά απ όσα έχουν περάσει αξίζουν λίγη από τη φροντίδα μας. Γιατί ο Κούρος του Παλαικάστρου; Όσοι από εσάς έχετε επισκεφθεί το Αρχαιολογικό Μουσείο Σητείας θα έχετε σίγουρα σταθεί για κάποια λεπτά μπροστά στη βιτρίνα με τον Κούρο. Δύσκολο να περάσει απαρατήρητος. Για τους αρχαιολόγους αποτελεί ένα από τα πιο όμορφα έργα τέχνης που μας άφησαν οι αρχαίοι τεχνίτες. Μοναδικό στο είδος του για τα πολύτιμα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του και τη μαστοριά του καλλιτέχνη που το δημιούργησε. «Τυχερό» μες την ατυχία του, γιατί, παρά τις ταλαιπωρίες που τράβηξε, σώθηκε στο μεγαλύτερο τμήμα του. Μυστήριο, γιατί καταστράφηκε με τρόπο που ακόμα δεν έχουμε καταφέρει να ανακαλύψουμε. Με λίγα λόγια είναι ένα κομμάτι της ιστορίας της Κρήτης. Ίσως όσα διαβάσατε να μη σας φανούν και τόσο ξένα από τις σημερινές συνήθειες του τόπου σας. Ίσως πάλι με αφορμή αυτό το «αγαλματάκι» να βρείτε κάτι που να συνδέει το χτες με το σήμερα Όπως και να χει, ένα είναι σίγουρο: η ιστορία του Κούρου του Παλαικάστρου σηκώνει πολύ μελάνι. Εσείς κι εμείς Θα θέλαμε πολύ να διαβάσουμε τη γνώμη σας για το έντυπο που κρατάτε στα χέρια σας. Έχει μεγάλη σημασία για εμάς να μας γράψετε τη γνώμη σας και τα σχόλιά σας, ακόμη και την πιο αυστηρή κριτική. Αν έχετε όρεξη, λοιπόν, μπορείτε να συμπληρώσετε το ερωτηματολόγιο που θα βρείτε στις τελευταίες σελίδες και να μας το στείλετε. Καλή σας ανάγνωση 9

10 Η διδασκαλία του μινωικού πολιτισμού μέσα στη σχολική τάξη Ο μινωικός πολιτισμός αποτελεί ένα από τα πιο γοητευτικά κεφάλαια στην ιστορία του αρχαίου κόσμου, καθώς υπήρξε ο πρώτος μεγάλος πολιτισμός που αναπτύχθηκε σε ευρωπαϊκό έδαφος. Όμως, παρά τον σημαντικότατο ρόλο που διαδραμάτισε στη δημιουργία του ελληνικού πολιτισμού, μία συμβολή που έχει αναγνωριστεί από τον επιστημονικό κόσμο, στην πραγματικότητα καταλαμβάνει πολύ μικρή έκταση στο σχολικό αναλυτικό πρόγραμμα σε σύγκριση με άλλες περιόδους του ελλαδικού πολιτισμού, η δε μελέτη του στο πλαίσιο της σχολικής διδασκαλίας είναι κάποιες φορές αντιστρόφως ανάλογη της σημασίας του. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μην προλαβαίνουν οι μαθητές να πάρουν παρά μόνο μία ελάχιστη γεύση από τον πολύχρωμο μινωικό κόσμο, μία σύντομη εικόνα του στριμωγμένη σε μερικές σελίδες του σχολικού εγχειριδίου. Αν η έλλειψη αυτή δεν έχει βαρύνουσα σημασία για τις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας, δεδομένου ότι η περίοδος αυτή είναι μία ακόμη ενότητα ανάμεσα στις πολλές του βιβλίου της Ιστορίας, για τους μαθητές της Κρήτης τα πράγματα είναι τελείως διαφορετικά. Στην Κρήτη τα παιδιά ζουν δίπλα στις μνήμες του μινωικού πολιτισμού. Τα ανάκτορα, οι επαύλεις και οι μινωικές πόλεις είναι στη γειτονιά τους και η μινωική περίοδος κυριαρχεί στην ιστορία του τόπου τους, γι αυτό είναι πολύ σημαντικό να γνωρίσουν τη «δική» τους πολιτιστική κληρονομιά, η οποία άλλωστε είναι μία από τις πιο λαμπρές περιόδους της Ιστορίας της Μεσογείου. Η τοπική ιστορία στα εκπαιδευτικά προγράμματα του ΥΠ.ΠΟ. Θεωρώντας ότι η γνώση της τοπικής ιστορίας είναι θεμελιώδης για μία κοινωνία καθώς ενισχύει τους δεσμούς με το εγγύτερο ή απώτερο παρελθόν και συντελεί στη διαμόρφωση, εκ μέρους των πολιτών, θετικής στάσης απέναντι στα μνημεία και την πολιτιστική κληρονομιά, το Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας έχει δώσει έμφαση στην κατάρτιση προγραμμάτων τοπικής ιστορίας και πολιτισμού. Ιδιαίτερα για την Κρήτη και το μινωικό πολιτισμό έχουν σχεδιαστεί τέσσερις κύκλοι εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων ήδη από το 1988: «Μία μέρα με τον Μίνωα», «Ζάκρος, από τη σιωπηλή γη στο μινωικό ανάκτορο», «Το μυστικό του Κούρου», «Οι πέτρες πηγαίνουν στον παράδεισο». Παράλληλα, το Τμήμα παρήγαγε έναν εκπαιδευτικό φάκελο με θέμα το Μινωικό Πολιτισμό με έντυπο κι οπτικοακουστικό υλικό το οποίο διατίθεται στους εκπαιδευτικούς προκειμένου να διδάξουν το συγκεκριμένο θέμα στη σχολική τάξη και να σχεδιάσουν εκπαιδευτικές περιηγήσεις στο μουσείο και τον αρχαιολογικό χώρο. «Το μυστικό του Κούρου» Το πρόγραμμα σχεδιάστηκε το 2002 και εφαρμόστηκε πιλοτικά στο Γυμνάσιο Παλαικάστρου την άνοιξη Για τον εκπαιδευτικό του ίδιου έτους. Στόχος του προγράμματος ήταν να γνωρίσουν οι νέοι τις αρχαιότητες της περιοχής τους και να έρθουν σε επαφή με το μινωικό πολιτισμό που κατέχει ιδιαίτερη θέση στην ιστορία του τόπου τους. Οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες είχαν ως άξονα ένα πολύ ιδιαίτερο αντικείμενο που βρέθηκε στο χώρο, το χρυσελεφάντινο ειδώλιο που ονομάστηκε από τους ανασκαφείς «Κούρος του Παλαικάστρου», ενώ παράλληλα εστίασαν στη μεθοδολογία της ανασκαφής και της προληπτικής συντήρησης των μνημείων. Οι δραστηριότητες διήρκεσαν τρεις ημέρες. Την πρώτη μέρα οι αρχαιολόγοι παρουσίασαν μέσα στη σχολική τάξη τη διαδικασία μιας ανασκαφής, από τον εντοπισμό του αρχαιολογικού χώρου έως τη συντήρηση των αντικειμένων και τη μόνιμη έκθεσή τους. Οι μαθητές ενημερώθηκαν για την ανασκαφή του Παλαικάστρου και ιδιαίτερα για το ιστορικό της αποκάλυψης του σπουδαίου αυτού ευρήματος και έλαβαν μέρος σε εργαστήρια δραστηριοτήτων με θέμα τον «Κούρο του Παλαικάστρου» και τα Ιερά Κορυφής. Τη δεύτερη μέρα πραγματοποιήθηκε επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Σητείας προκειμένου οι μαθητές να γνωρίσουν από κοντά το ειδώλιο και να εξοικειωθούν με το χώρο του Μουσείου ως χώρου μελέτης, συντήρησης και διαφύλαξης της πολιτιστικής κληρονομιάς. Την τρίτη μέρα επισκέφθηκαν τον αρχαιολογικό χώρο του Ρουσσόλακκου στο Παλαίκαστρο, όπου είχαν την ευκαιρία να περιηγηθούν σε μία μινωική πόλη και να παρατηρήσουν την πολεοδομική της ανάπτυξη. Οι μαθητές μελέτησαν την αρχιτεκτονική των κτηρίων, τη χωροταξική οργάνωση της πόλης και συζήτησαν θέματα που αφορούν στη συντήρηση των μνημείων και στην προστασία του αρχαιολογικού χώρου. Τέλος, σε ένα παιχνίδι βιωματικής προσέγγισης ασχολήθηκαν με τον ίδιο τον «Κούρο» και, μελετώντας τα ανασκαφικά δεδομένα, προσπάθησαν να ανακαλύψουν το «μυστικό του Κούρου», τα αίτια δηλαδή και τις συνθήκες της καταστροφής του αντικειμένου. Το έντυπο που έχετε στα χέρια σας σχεδιάστηκε ως υλικό βάσης για ανάλογες δραστηριότητες. Στις σελίδες του θα βρείτε όλα τα απαραίτητα στοιχεία για να ερευνήσετε μαζί με τους μαθητές σας το μυστικό του Κούρου, μέσα στην τάξη, στον αρχαιολογικό χώρο και στο μουσείο. Καθώς η διδασκαλία του ξεκινά φέτος σε πειραματική μορφή, χρειαζόμαστε όχι μόνο τα σχόλια των μαθητών αλλά και τα δικά σας σε σχέση με τη δομή του εντύπου, τις δυσκολίες που συναντήσατε στην πορεία, την ανταπόκριση και το βαθμό συμμετοχής των μαθητών, και βέβαια την τελική αίσθηση που έμεινε από το πρόγραμμα. Στις τελευταίες σελίδες λοιπόν του εντύπου θα βρείτε ένα ερωτηματολόγιο αξιολόγησης του προγράμματος. Αν θέλετε, μας το αποστέλλετε συμπληρωμένο με τα δικά σας σχόλια. Να είστε σίγουροι πως θα λάβουμε πολύ σοβαρά υπόψη τις απαντήσεις, και τις δικές σας αλλά και των παιδιών, προκειμένου να βελτιωθούν τυχόν σημεία που σας προβλημάτισαν. Καλή επιτυχία 10

11 Η Κρήτη από τους Προϊστορικούς έως τους Σκοτεινούς Χρόνους ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΠΕΡΙΒΆΛΛΟΝ ΚΆΤΟΙΚΟΙ Νεολιθική Εποχή Αρχαιότερη Νεολιθική Πρώτοι μόνιμοι εγκατεστημένοι κάτοικοι. Αρχίζει η καλλιέργεια σιτηρών. Εισαγωγή κατσίκας, προβάτου, βοοειδών, χοίρου π.χ. Μέση Νεολιθική Κατοίκηση μέχρι υψόμετρο 500μ. τουλάχιστον π.χ. Ύστερη Νεολιθική Καλλιέργεια της ελιάς. Κατοίκηση σε μεγαλύτερα υψόμετρα π.χ. Τελική Νεολιθική Περισσότερες θέσεις εγκατάστασης ως τα μεγαλύτερα Ξαναρχίζει η σεισμική δραστηριότητα υψόμετρα ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ (ΜΙΝΩΙΚΗ ΕΠΟΧΗ) π.χ. Πρωτομινωική Ι, ΙΙ, ΙΙΙ Οι οικισμοί γίνονται μεγαλύτεροι. Το κλίμα αρχίζει να γίνεται πιο ξηρό Αύξηση των ταξιδιών στη θάλασσα π.χ. Μεσομινωική ΙΑ Τα πρώτα Ιερά Κορυφής π.χ. Παλιά Ανάκτορα (Μεσομινωική ΙΒ, ΙΙ) Μεγάλοι σεισμοί (1700 π.χ.) Αύξηση των αγροτικών οικισμών, πόλεις, «ανάκτορα», γραφή π.χ. Νέα Ανάκτορα Πυρκαγιά των Ανακτόρων (π π.χ.) Έκρηξη ηφαιστείου Θήρας (π π.χ) (Μεσομινωική ΙΙΙ, Υστερομινωική ΙΑ, ΙΒ) π.χ. Υστερομινωική ΙΙ, ΙΙΙ Οι Μυκηναίοι καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο τμήμα της Κρήτης: λεηλασία της Κνωσού, π π.χ. ΣΚΟΤΕΙΝΟΙ ΧΡΟΝΟΙ π.χ. Εποχή του Σιδήρου Μείωση του αριθμού των οικισμών, εγκατάλειψη των ανατολικών ακτών π.χ. Πρωτογεωμετρική και Γεωμετρική Εποχή 11

12 Αθώρ, (η): αιγύπτια θεά που αρχικά αποτελούσε την προσωποποίηση του Ουρανού. Συνδεόταν με το γλέντι και τον έρωτα, την θεωρούσαν προστάτη των γυναικών και πίστευαν ότι προστάτευε των νεκρούς. Γλωσσάρι Ελεφάντινος: αυτός που είναι κατασκευασμένος από ελεφαντόδοντο. Ελεφαντούργημα: το έργο τέχνης που είναι κατασκευασμένο από ελεφαντόδοντο. Αιγυπτιακό μπλε: υλικό που δημιουργείται από την ένωση ασβεστίου, πυριτίου και χαλκού. Η χρήση του ήταν πολύ διαδεδομένη στην αρχαιότητα γιατί αντικαθιστούσε, ως πιο οικονομικό υλικό, ακριβές πρώτες ύλες, όπως ο λαζουρίτης λίθος, ημιπολύτιμος λίθος γαλάζιου χρώματος που μοιάζει πολύ στο ζαφείρι. Ακρόλιθα: ειδώλια με ξύλινο κορμό στον οποίο συνδέονται τα γυμνά μέλη του σώματος που έχουν φτιαχτεί από ελεφαντόδοντο. Ακρόπρωρα: γλυπτά που τοποθετούσαν στην άκρη (πλώρη) των πλοίων με μορφές ανθρώπων ή ζώων. Αμέθυστος: ημιπολύτιμη πέτρα, παραλλαγή του χαλαζία, σε χρώμα μοβ ή βιολετί. Αστάρτη (η): εξελληνισμένη εκδοχή του ονόματος της θεάς Ιστάρ, μία από τις κυριότερες θεότητες του σημιτικού πανθέου. Θεά της γονιμότητας και της αναπαραγωγής. Στους πολιτισμούς της Ανατολής λατρευόταν ως η Μεγάλη Μητέρα Θεά. Ταυτόχρονα υπογράμμιζε το ρόλο του γυναικείου φύλου στη δημιουργία και την επιβίωση του κόσμου. Η λατρεία της ήταν πλατιά διαδεδομένη στους Ασσύριους, στους Φιλισταίους και στους Φοίνικες. Στην Ελλάδα λατρευόταν ως θεά της ομορφιάς, του έρωτα αλλά και της μητρότητας. Σ αυτήν αποδιδόταν η ευφορία της γης και η δημιουργία όλων των όντων. Παράλληλα ταυτιζόταν με τη θεά του πολέμου όπως και του ουρανού. Γρήγορα ταυτίστηκε με τη Σελήνη και αργότερα με τον πλανήτη Αφροδίτη. Βωμός: η «Αγία Τράπεζα» για τις τελετουργίες της αρχαιότητας. Στη μινωική Κρήτη έχουν βρεθεί χτιστοί βωμοί στις αυλές ανακτόρων ή πέτρινοι μικροί και μεγάλοι βωμοί σε διάφορα σχήματα στα Ιερά Κορυφής και στα οικιακά ιερά. Έχουν κοινή μορφή, δηλαδή μια επίπεδη ή κοίλη επιφάνεια στο πάνω μέρος για να ακουμπάνε οι ιερείς τις αιματηρές ή τις αναίμακτες προσφορές. Γρύπας: μυθολογικό τέρας με κεφάλι, φτερά και νύχια αετού και σώμα λιονταριού. Ειδώλιο: μικρό άγαλμα με ανθρώπινη μορφή και θρησκευτική σημασία. Επίστεψη: τοποθέτηση διακοσμητικών στοιχείων πάνω σε μία στέγη. Επιφάνεια (τα): αποκαλυπτική εμφάνιση της θεότητας στους πιστούς της, όπως πίστευαν οι ίδιοι ότι συνέβαινε στα υψώματα ή στις κορυφές των βουνών, όπου τη λάτρευαν. Ιερό δέντρο: ιερό σύμβολο της μινωικής λατρείας. Το συναντάμε σε παραστάσεις όπου εικονίζεται να φυτρώνει σε αλλόκοτα μέρη και μπροστά του να εκτυλίσσονται σκηνές λατρείας. Το ιερό δέντρο μάλλον σχετίζεται με τη φύση και την αναγέννησή της, βασικά χαρακτηριστικά της μινωικής θρησκείας. Κέρνος: λατρευτικό σκεύος με πολλές θήκες όπου τοποθετούσαν σπόρους, καρπούς και λάδι. Κουρά: η θρησκευτική τελετή στην ορθόδοξη χριστιανική εκκλησία κατά την οποία κουρεύουν το μοναχό, ώστε να γίνει πλέον επίσημο μέλος της αδελφότητας των μοναχών. Κουρήτες: νέοι άντρες που σύμφωνα με τη μυθολογία συνόδευαν το θεό Δία και τον προστάτευαν όταν ήταν μικρός. Κούρος: ονομασία που δόθηκε στα αγάλματα των αρχαϊκών χρόνων που παριστάνουν γυμνό έφηβο σε όρθια στάση, με χέρια τεντωμένα σε γροθιές ή κολλημένα στα πλευρά και με το αριστερό πόδι ελαφρώς πιο μπροστά από το δεξί, σαν να ετοιμάζεται να κάνει ένα βήμα μπροστά. Επειδή η στάση του ειδωλίου που βρέθηκε στο Παλαίκαστρο μοιάζει πολύ με την παραπάνω περιγραφή, οι αρχαιολόγοι τον ονόμασαν «Κούρο του Παλαικάστρου». Κρόκος: Φυτό με κοντό, μαλακό βλαστό και με μωβ, κίτρινα ή λευκά άνθη, τα οποία εμφανίζονται κυρίως την άνοιξη ή το φθινόπωρο, ενώ κλείνουν τη νύχτα και όποτε ο καιρός είναι συννεφιασμένος. Είχε ιδιαίτερη οικονομική σημασία καθώς είχε πολλές ευεργετικές ιδιότητες. Η σκόνη από τα άνθη του χρησιμοποιείται για τον αρωματισμό ή τον χρωματισμό τροφών, στη μαγειρική και στη φαρμακευτική. Έχει δυνατό εξωτικό άρωμα και πικρή γεύση. Από τα άνθη του συλλέγονται με το χέρι τα κατάλληλα στίγματα που απλώνονται σε δίσκους και έπειτα ξεραίνονται σε φωτιά. Ο κρόκος είναι αλλιώς γνωστός ως σαφράν ή ζαφορά. Στην Ελλάδα συναντάμε 17 ποικιλίες του. Μάλιστα μία από αυτές (C. Sativus) καλλιεργείται από την αρχαιότητα, ήδη από το 1650 π.χ. 12

13 Λιβελούλα: σαρκοφάγο έντομο με μακρύ σώμα και τέσσερις μακριές φτερούγες. Ζει κοντά σε στάσιμα ή ήρεμα νερά. Μάατ (η): αιγύπτια θεά του νόμου, της αλήθειας και της δικαιοσύνης. Ήταν αυτή που εξισορροπούσε τη ζυγαριά που ζύγιζε την καρδιά του νεκρού, όπως πίστευαν οι Αιγύπτιοι. Ορεία κρύσταλλος: είδος ορυκτού γυαλιού. Ήταν από τους σκληρότερους λίθους που κατεργάστηκαν οι Κρήτες κατασκευαστές αγγείων. Όσιρις (ο): αιγύπτιος θεός που αρχικά λατρευόταν ως προστάτης της γονιμότητας. Αργότερα μαζί με το θεό Ρα ήταν ο υπέρτατος θεός της Αιγύπτου και ο προστάτης των νεκρών. Ήταν ο θεός που πέθαινε και ανασταινόταν, το σύμβολο της αιώνιας ζωής. Οφίτης λίθος: πράσινη ημιπολύτιμη πέτρα. Μαζί με το στεατίτη και το σχιστόλιθο εμφανίζονται σε διάφορα μέρη της ανατολικής και κεντρικής Κρήτης. Αυτά τα είδη των λίθων ήταν εκείνα που χρησιμοποιούσαν πιο πολύ οι Μινωίτες τεχνίτες. Μάλιστα μόνο από τον οφίτη είναι κατασκευασμένα το 40% όλων των κρητικών αγγείων. Οψιανός: μαύρη γυαλιστερή πέτρα ηφαιστειακής προέλευσης που βρίσκεται σε αφθονία στο νησί της Μήλου. Με κατάλληλη επεξεργασία έφτιαχναν από αυτή λεπίδες μαχαιριών ή ξυραφιών ή αιχμές βελών, εργαλεία πολύ σκληρά και κοφτερά. Το εμπόριο του οψιανού αρχίζει από τα νεολιθικά χρόνια και διαρκεί ως το τέλος της εποχής του χαλκού. Πολύθυρο: τοίχος με πολλαπλά ανοίγματα. Όταν οι πόρτες είναι κλειστές, ο τοίχος είναι συμπαγής. Όταν ανοίγουν, μοιάζει με σειρά κιόνων. Πότνια θηρών ή Κυρά των Αγριμιών: η θεότητα που κρατάει άγρια ζώα. Σε μερικές παραστάσεις εικονίζεται και ο «νεαρός θεός» των Μινωιτών ως «πότνιος θηρών», προστάτης δηλαδή των ζώων. Πύραυνα: σκεύη της μινωικής λατρείας για να μεταφέρονται αναμμένα κάρβουνα. Πυριατήρια: λατρευτικά σκεύη που θυμίζουν τα σημερινά λιβανιστήρια και χρησιμοποιούνταν για να καίγονται αρωματικά λιβάνια. Ρυτά: λατρευτικά αγγεία με δύο τρύπες. Η πρώτη χρησίμευε για να γεμίζει το αγγείο υγρές προσφρές και η δεύτερη για να αδειάζει κατά τη διάρκεια των λατρευτικών τελετουργιών. Συνήθως μοιάζουν με χωνιά. Σαρκοφάγος: πήλινη ή λίθινη κατασκευή σε σχήμα μεγάλου κουτιού όπου τοποθετούσαν το νεκρό. Στεατίτης: ορυκτό υλικό με βάση το μαγνήσιο. Σύμπλεγμα (τέχνη): παράσταση δύο ή περισσότερων μορφών συνδεδεμένων σε ένα σύνολο. Σφήνα: ξύλο πελεκημένο με τη μορφή του καρφιού. Σφραγιδόλιθος: δαχτυλίδι που η πέτρα του λειτουργούσε ως σφραγίδα καθώς είχε πάνω της χαραγμένες ή ανάγλυφες παραστάσεις ή ακόμα και γράμματα που μπορούσαν να αποτυπωθούν σε άλλο υλικό. Ταυροπαιδιά ή ταυροκαθάψια: αγώνισμα ακροβατικής ταυρομαχίας στη μινωική Κρήτη με ιερό, τελετουργικό χαρακτήρα. Ο αθλητής έπιανε τα κέρατα του ταύρου που είχε αντιμέτωπο και με δυνατό άλμα πηδούσε πάνω στη ράχη του ζώου καταλήγοντας ξανά στο έδαφος πίσω από τον ταύρο. Τράπεζες προσφορών: μικρές χαμηλές λίθινες πλάκες επίπεδες ή με κοιλότητες, που έμοιαζαν με σκαμνάκια, ή άλλοτε πάλι ήταν πήλινα στρογγυλά σκεύη με τρία πόδια (τριποδικές τράπεζες). Είχαν λατρευτική χρήση ανάλογη με αυτή του κέρνου. Φαγεντιανή: πρόκειται για τεχνητό υλικό. Κατασκευαζόταν από χαλαζία (ορυκτό) και γυαλί. Η φαγεντιανή συνήθως χρωματιζόταν θαλασσί ή πράσινη με την προσθήκη ελάχιστου μίγματος χαλκού. Είναι υλικό με μεγάλη και λαμπρή ιστορία στην Αίγυπτο. Είναι πιθανό να εφευρέθηκε στη Μεσοποταμία. Χθόνιος: αυτός που σχετίζεται ή προέρχεται από τη γη ή ζει κάτω από τη γη, λ.χ. χθόνιες δυνάμεις. Ψείρα: το νησί που βρίσκεται στον κόλπο Μιραμπέλλου του νομού Λασιθίου, απέναντι από τον Μόχλο. 13

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 H πόλη του Παλαικάστρου Α. Με μια πρώτη ματιά 3KTHPIO 5 1. Ο τόπος Ο Κούρος του Παλαικάστρου ήρθε στο φως κατά τη διάρκεια των ανασκαφών στο Παλαικάστρο Σητείας στην περιοχή του Ρουσσόλακκου, που ονομάστηκε έτσι από το κοκκινωπό χρώμα των ωμών πλίνθων που χρησιμοποιήθηκαν στην οικοδόμηση της αρχαίας πόλης. Ο αρχαιολογικός χώρος σήμερα προσφέρει ένα από τα καλύτερα παραδείγματα μινωικής πόλης με ρυμοτομία και οργανωμένο πολεοδομικό σχεδιασμό. Ο οικισμός είναι χτισμένος δίπλα στη θάλασσα. Προστατεύεται από τους βοριάδες από το λόφο Καστρί και από τους ανατολικούς ανέμους από τα νησάκια Γκράντες. 2. και ο χρόνος Η πόλη κατοικήθηκε για μια μεγάλη χρονική περίοδο, από το 1900 έως το 1450 π.χ. Πρέπει μάλιστα να είχε οικονομική δύναμη αφού οι κάτοικοί της ασχολήθηκαν με το εμπόριο και είχαν αρκετές επαφές με περιοχές έξω από τα όρια του νησιού. Θα πρέπει, λοιπόν, να ζούσαν αρκετά καλά και με πολλές ανέσεις, όπως φαίνεται από τους φροντισμένους δρόμους και τα σπίτια που ήρθαν στο φως αλλά και από τα πολύ όμορφα και πολύτιμα αντικείμενα που βρέθηκαν στις ανασκαφές. Ωστόσο, γύρω στα 1450 π.χ. μια μεγάλη καταστροφή έπληξε την πόλη όπως και άλλους μινωικούς οικισμούς. Παρ όλα αυτά ο τόπος δεν εγκαταλείφθηκε και συνεχίστηκε να κατοικείται μέχρι και τους ελληνιστικούς χρόνους ( π.Χ.). Κάτοψη τμήματος της πόλης στο Παλαίκαστρο i n=κατά την πιο πρόσφατη ανασκαφική περίοδο που ξεκίνησε το 1986, ερευνήθηκαν στο βόρειο τμήμα της πόλης του Παλαικάστρου τα κτήρια 1 έως 7. Στο χώρο αυτό αποκαλύφθηκαν τα πρώτα θραύσματα ενός εξαιρετικού ειδωλίου από δόντι ιπποποτάμου: ονομάστηκε από τους ανασκαφείς του «Κούρος του Παλαικάστρου». 1Α σελ

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο όρμος του Παλαικάστρου. Άποψη από το Ιερό του Πετσοφά 15

16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 1. Τοπογραφία Η πόλη του Παλαικάστρου είναι χτισμένη σε περιοχή τελείως επίπεδη και με σταθερό έδαφος, ενώ οι περισσότεροι μινωικοί οικισμοί που έχουν έρθει στο φως είναι χτισμένοι αμφιθεατρικά πάνω σε λόφους, όπως για παράδειγμα η γειτονική πόλη της Ζάκρου. Οι κάτοικοι του Παλαικάστρου αξιοποίησαν όσο μπορούσαν τις δυνατότητες του χώρου. Έχτισαν δηλαδή την πόλη τους κοντά στην ακτή, ώστε να μπορούν να ζήσουν από τη θάλασσα, και ταυτόχρονα σε απόσταση ασφαλείας από τα ορμητικά κύματα που ξεσπούσαν τους χειμωνιάτικους μήνες. Φρόντισαν ακόμη να καλλιεργήσουν και τα εύφορα εδάφη της περιοχής μέχρι τον όρμο του Κουρεμένου, ενώ στις κορυφές των γύρω λόφων έφτιαξαν τα ιερά τους. 2. Πολεοδομικός σχεδιασμός Η πόλη αποτελείται από ολόκληρες σειρές οικοδομικών τετραγώνων. Στο καθένα από αυτά είχαν χτιστεί πολλά σπίτια χωρισμένα μεταξύ τους από δρόμους σχεδιασμένους με μεγάλη ακρίβεια. Ο κεντρικός δρόμος είναι πλακόστρωτος, με μικρά αυλάκια στην άκρη του και υπονόμους για τα νερά της βροχής, και σε κάποια σημεία ακόμη και πεζοδρόμια. Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι ο λεπτομερής αυτός σχεδιασμός στο χτίσιμο της πόλης μπορεί και να δηλώνει ότι οι κάτοικοί της είχαν ακόμη και εξειδικευμένες γνώσεις, όπως γεωμετρία και μηχανική. 3. Τα πολυτελή σπίτια Τα πολυτελή σπίτια στο Παλαίκαστρο, δείγμα του πλούτου που χαρακτήριζε την πόλη, είχαν πολλά δωμάτια, σχεδόν πάντα ορόφους και μερικές φορές μικρά αίθρια (εσωτερικές αυλές) για καλύτερο φωτισμό και αερισμό. Οι προσόψεις τους, που έβλεπαν στο κεντρικό δρόμο της πόλης, ήταν εντυπωσιακές. Σε κάποια σπίτια ακόμη βρέθηκαν αντικείμενα που χρησιμοποιούνταν για λατρευτικούς σκοπούς. Μπορούμε να τα φανταστούμε να φυλάσσονται σε ένα μικρό ιερό ή κάποιο ιδιαίτερο χώρο στο σπίτι, κάτι που θα έμοιαζε με τα σημερινά εικονοστάσια. 4. Ένας διαχρονικός τόπος λατρείας Αυτός ο τόπος φαίνεται ότι είχε κάτι το ιδιαίτερο. Πώς αλλιώς να εξηγήσει κανείς ότι δεν έπαψε να χρησιμοποιείται ως χώρος λατρείας ακόμη και μετά την καταστροφή της μινωικής πόλης και σε όλη τη διάρκεια της ελληνικής αρχαιότητας (από τον 7ο αι. π.χ. ως το 2ο αι. μ.χ.); Β. Η σημασία της πόλης 1Β4 σελ Η τοιχογραφία του στόλου από το Ακρωτήρι της Σαντορίνης. Άποψη της μινωικής πόλης.

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Αεροφωτογραφία της περιοχής που ανασκάφθηκε τελευταία (το προστατευτικό στέγαστρο καλύπτει το Κτήριο 5) Παλαίκαστρο, κάτοψη της Οικίας Ν i n=με βάση τα στοιχεία που διαθέτουμε, οι πόλεις στο Παλαίκαστρο και στο Ακρωτήρι στη Σαντορίνη θα μπορούσαν να θεωρηθούν οι πρώτες πλούσιες οργανωμένες μινωικές πολιτείες, τα πρώτα δηλαδή αστικά κέντρα, της Ύστερης Εποχής του Χαλκού ( π.χ.) n=ένα τυπικό μινωικό σπίτι (Οικία Ν) Δυτικά του Κτηρίου 5 της πόλης, συναντά κανείς ένα τυπικό μινωικό σπίτι, γνωστό ως «Οικία Ν», με ασύμμετρη και ακανόνιστη κάτοψη, χαρακτηριστική των μινωικών σπιτιών τόσο στο Παλαίκαστρο όσο και σε άλλους σύγχρονούς του οικισμούς στην Κρήτη. Πρόκειται για ένα δίπατο σπίτι με πολλά δωμάτια. Για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκαν πέτρες στα θεμέλια, πλίνθοι στο ανώτερο τμήμα του και ξύλο στα δοκάρια της στέγης, στις σκάλες, στο κατώφλι και στα πλαίσια που είχαν οι πόρτες και τα παράθυρα, ιδιαίτερα αυτά που βρίσκονταν στο δεύτερο όροφο. Τα κύρια δωμάτια, που ήταν και τα πιο ευήλια, ήταν στον πάνω όροφο, ενώ στο ισόγειο ήταν μάλλον οι βοηθητικοί χώροι. Οι τοίχοι τους μάλιστα φαίνεται ότι ήταν ασβεστωμένοι. Στα Δωμάτια 14 ή 17 πιθανόν να ήταν η κουζίνα του σπιτιού ενώ ίσως ένα τουλάχιστον δωμάτιο από τον πάνω όροφο να είχε την ίδια χρήση. Το Δωμάτιο 5 θα ήταν μάλλον η τραπεζαρία του σπιτιού. Στον πάνω όροφο υπήρχε και ένα οικιακό ιερό. Η Οικία Ν πρέπει να χρησιμοποιήθηκε από κάποιο ξεχωριστό μέλος της τοπικής κοινωνίας της Υστερομινωική ΙΑ περιόδου ( π.χ.) και σε αυτό το συμπέρασμα καταλήγουμε κρίνοντας από το μέγεθος του σπιτιού, τις ιδιαιτερότητες στην κατασκευή του, τους μεγάλους αποθηκευτικούς χώρους αλλά και από την ποιότητα των αντικειμένων που βρέθηκαν σ αυτούς. 1Β4 σελ

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Το Κτήριο με το εντυπωσιακό εύρημα Α. Το Κτήριο 5 1. ο πολυτάραχος βίος του Το κτήριο με τον αριθμό 5, που έδωσαν σ αυτό οι αρχαιολόγοι, αποτελεί ένα τυπικό παράδειγμα των σπιτιών της πόλης του Παλαικάστρου. Η ιστορία του όμως δεν είναι και τόσο «τυπική» αφού το όνομά του συνδέθηκε με τον Κούρο του Παλαικάστρου. Το κτήριο αυτό φαίνεται ότι είχε μια ταραγμένη ιστορία. Χτίστηκε κατά την περίοδο π.χ. σε χώρο που είχε ήδη χρησιμοποιηθεί κατά την προηγούμενη φάση ζωής της πόλης ( π.χ.). Με μια προσεκτική ματιά, θα διαπιστώσει κανείς ότι στους τοίχους του διακρίνονται τρεις αρχιτεκτονικές φάσεις. Εμείς θα ασχοληθούμε μόνο με αυτή που χρονολογείται γύρω στα π.χ., περίοδο που αντιστοιχεί άλλωστε στη μεγάλη άνθιση και οικονομική ακμή του οικισμού. i Ο κορμός και το αριστερό χέρι του Κούρου στο δάπεδο της Πλατείας n=κάποια ίχνη της εισόδου του κτηρίου από το Δωμάτιο 1 σώζονται μέχρι σήμερα. Φαίνεται ότι η είσοδος έκλεινε με ξύλινη πόρτα γιατί ίχνη της βρέθηκαν στη θέση τους, όπως μια μεγάλη ορθογώνια πέτρα και τα στηρίγματα των ξύλινων φύλλων της. 18

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ και η σχέση του με τον Κούρο του Παλαικάστρου Το Κτήριο 5 βρίσκεται στην καρδιά της πόλης. Στις δύο πλευρές του περιβάλλεται από ένα μεγάλο λιθόστρωτο δρόμο, ενώ γειτονεύει με τα Κτήρια 1 και 3. Με το τελευταίο μάλιστα μοιράζεται κοινούς τοίχους. Η είσοδός του ανοίχτηκε από το βορρά, στο Δωμάτιο 1, όπου έμπαινε κανείς από έναν ανοιχτό χώρο που μοιάζει με διαπλάτυνση του δρόμου και ονομάστηκε από τους αρχαιολόγους Πλατεία. Το δυτικό τμήμα του Κτηρίου 5 ήταν χωρισμένο σε τρία ορθογώνια δωμάτια, περίπου ίσων διαστάσεων, που χτίστηκαν το ένα πίσω από το άλλο, επικοινωνούσαν μεταξύ τους με πόρτες και σώθηκαν σε αρκετό ύψος. Για να μιλήσουμε πάλι με αριθμούς, πρόκειται για τα Δωμάτια 1, 2 και 13. Ιδιαίτερη σημασία για μας έχει το Δωμάτιο 2, ο κεντρικός χώρος ανάμεσα στα Δωμάτια 1 και 13. Εδώ βρέθηκαν τα πόδια και τα χρυσά σανδάλια του Κούρου. 2Α3 σελ Στην Πλατεία βρέθηκαν αρχικά τα πρώτα θραύσματα του ειδωλίου, συμπεριλαμβανομένου του κορμού και του αριστερού χεριού, ελάσματα χρυσού, κομμάτια από δόντι ιπποποτάμου, αιγυπτιακό μπλε, οστά, ορεία κρύσταλλος, οψιανός και αρκετή κεραμεική. Λίγο αργότερα ανακαλύφθηκαν και το δεξί χέρι μαζί με το κεφάλι. i Κάτοψη του Κτηρίου 5 n=μόνο από το Δωμάτιο 2 έμπαινε κανείς στο Δωμάτιο 13. Το τελευταίο χρησίμευε ως αποθήκη γιατί εκεί βρέθηκαν ακέραια αγγεία, άλλα όρθια και άλλα γεμάτα με απανθρακωμένους σπόρους από στάρι και φακή. Τα περισσότερα, ωστόσο, αγγεία βρέθηκαν αναποδογυρισμένα. Οι ένοικοι πιθανόν να έκρυψαν επίτηδες τα μικρότερα αγγεία πίσω από μία λίθινη βάση κιόνων. Τα στοιχεία αυτά μπορεί να μαρτυρούν ότι προετοιμάστηκαν κατάλληλα για την καταστροφή που ήξεραν ότι πλησιάζει. 19

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 Ο Κούρος, όπως εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σητείας Ο Κούρος του Παλαικάστρου Α. Η ταυτότητά του 1. Η μοναδικότητά του Ο Κούρος του Παλαικάστρου αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα μινωικής τέχνης της περιόδου π.χ. Έχει ιδιαίτερη σημασία όχι μόνο για την αισθητική του αξία αλλά και γιατί θέτει ερωτηματικά σχετικά με τη χρήση του και το ρόλο του στη κοινωνία της εποχής. Τα πρώτα θραύσματα βρέθηκαν το 1987 και ως το 1990 είχαν αποκαλυφθεί 290 περίπου τμήματά του, 100 από τον κορμό και 190 από το υπόλοιπο σώμα. 2. Η κατάσταση διατήρησης Το ειδώλιο, ύψους 50 εκ., βρέθηκε διαμελισμένο, καμένο και διασκορπισμένο στο Κτήριο 5 και στην Πλατεία. Με τη φροντίδα των συντηρητών αποκαταστάθηκε και εκτίθεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σητείας. Αν επισκεφτείτε το Μουσείο και θελήσετε να ρίξετε μια πιο προσεκτική ματιά στον Κούρο, θα δείτε ότι πάνω του διακρίνονται πολλές αποχρώσεις. Αυτές οφείλονται στην υψηλή θερμοκρασία που δημιουργήθηκε από την πυρκαγιά που ξέσπασε στο χώρο όπου βρέθηκε το ειδώλιο. Επειδή το καθένα από τα κομμάτια του Κούρου κάηκε με διαφορετικό τρόπο, παρατηρούμε διαφορετικές αποχρώσεις πάνω στο σώμα του. Έτσι, σε άλλα σημεία είναι περισσότερο μαύρο και σε άλλα διατηρεί τα αρχικά χρώματα του υλικού του. Παρ όλα αυτά ο βαθμός της διατήρησής του είναι αρκετά ικανοποιητικός, έτσι ώστε να διακρίνεται ακόμα η γυαλιστερή του επιφάνεια. οφίτης λίθος ορεία κρύσταλλος δόντι ιπποποτάμου δόντι ιπποποτάμου χρυσό ξύλο και χρυσό δόντι ιπποποτάμου χρυσό δόντι ιπποποτάμου ξύλο, αιγυπτιακό μπλε, φύλλα χρυσού Ζωγραφική αναπαράσταση του Κούρου πριν την καταστροφή του με βάση τα υλικά κατασκευής του i n=πάνω από εκατό φύλλα χρυσού βρέθηκαν διασκορπισμένα στην Πλατεία και στο Δωμάτιο 2 του Κτηρίου 5. Από αυτά, τα περισσότερα αποκαταστάθηκαν στη θέση απ όπου έλειπαν και έτσι το ειδώλιο απέκτησε ξανά τα χρυσά σανδάλια και το μινωικό ζώμα που γνωρίζουμε από άλλα ειδώλια και παραστάσεις. Ο χρυσός προερχόταν πιθανότατα από την Αίγυπτο. Μπορεί μάλιστα να μεταφέρθηκε στην Κρήτη με το ίδιο καράβι που κουβαλούσε και τα δόντια ιπποποτάμου. 20

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ποικιλία των υλικών Ο Κούρος είναι κατασκευασμένος από διαφορετικές πρώτες ύλες. Οι περισσότερες προέρχονται από την Αίγυπτο και τη Συρία. Αυτό που μας εντυπωσιάζει είναι ότι αποτελείται από πολλά επί μέρους τμήματα που ενώνονται μεταξύ τους με ξύλινους συνδέσμους (ξυλόκαρφα). Το βασικό υλικό κατασκευής του σώματος είναι χαυλιόδοντας από ιπποπόταμο. Άλλα υλικά είναι φύλλα χρυσού, που είχαν χρησιμοποιηθεί για να δηλώσουν την ενδυμασία και τα υποδήματα του Κούρου με αποτέλεσμα να του δίνουν το χαρακτήρα του χρυσελεφάντινου ειδωλίου. Τα υπόλοιπα υλικά είναι το αιγυπτιακό μπλε, το ξύλο για την κατασκευή της μέσης, των συνδέσμων αλλά και της βάσης του ειδωλίου, η ορεία κρύσταλλος για τα μάτια και ο οφίτης λίθος για το κεφάλι. Β. Οι πρώτες ύλες 2. Η χρήση του χαυλιόδοντα Τέσσερα τουλάχιστον κομμάτια χρειάστηκαν για την κατασκευή του σώματος από χαυλιόδοντα ιπποποτάμου. Το πιο πιθανό είναι να έφτασαν στον παλαικαστρινό τεχνίτη από την Αίγυπτο ή τη Συρο - Παλαιστίνη. Το υλικό αυτό, σε σχέση με το ελεφαντόδοντο, ήταν το καταλληλότερο για να αποδώσει την υφή και την όψη της επιδερμίδας τόσο λόγω του χρώματός του όσο και λόγω της ιδιότητάς του να σκαλίζεται εύκολα. Έτσι, ο τεχνίτης μπόρεσε να αποδώσει με μεγάλη ακρίβεια ανατομικές λεπτομέρειες, όπως τα νύχια και οι φλέβες που διαφαίνονται κάτω από το δέρμα. 3Β1 σελ. 61 Πιθανή θέση των χρυσών φύλλων στο τμήμα των γοφών Αιγυπτιακό μπλε με ίχνη από επίθετο χρυσό i n=κατάλοιπα του αιγυπτιακού μπλέ βρέθηκαν αρκετά. Το υλικό αυτό πρέπει να χρωμάτιζε κάποιο τμήμα του Κούρου ή κάποιο αντικείμενο που συνδεόταν με το ειδώλιο. Επιπλέον, η ανακάλυψη μιας μεγάλης επιφάνειας με ίχνη από το ίδιο υλικό πιθανόν να αποτελεί τμήμα της βάσης του ειδωλίου που θα είχε μπλε απόχρωση. Ένα από τα συστατικά του αιγυπτιακού μπλέ, δηλαδή ο χαλκός, θα μπορούσε να είχε εισαχθεί από τις ανατολικές ακτές του Αιγαίου. Όσο για τα άλλα υλικά, ασβέστιο και πυρίτιο, υπήρχαν άφθονα κοιτάσματά τους στην Κρήτη. 21

22 Χάρμα οφθαλμών Το ελεφαντόδοντο, παρά τη δυσκολότερη επεξεργασία του σε σχέση με το δόντι ιπποποτάμου, μας έχει δώσει εξαιρετικά κομμάτια μικρογλυπτικής. Ελεφάντινο ειδώλιο παιδιού από το Παλαίκαστρο, π π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. Ελεφάντινο κεφάλι ειδωλίου από τις Αρχάνες, 1500 π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. Ελεφάντινο ειδώλιο παιδιού από το Παλαίκαστρο, π π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. 22

23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 α) Ο κορμός Ο κορμός αποτελείται από δύο κομμάτια που ήταν ενωμένα μεταξύ τους με ξύλινους συνδέσμους. Το μεγαλύτερο τμήμα του κορμού, στην αριστερή πλευρά, συμπεριλαμβάνει το λαιμό και το πρόσωπο του ειδωλίου. Φαίνεται πάντως ότι ο κορμός κάηκε μόνο σε ένα σημείο. Υποθέτουμε ότι ήταν ήδη πεσμένος στο έδαφος όταν άρχισε η έκθεσή του στην υψηλή θερμοκρασία. Παρά τα σημάδια φθοράς, κάποια ανατομικά χαρακτηριστικά φαίνονται αρκετά καλά, όπως τα οστά των ώμων, οι θηλές του στήθους, ο θώρακας, τα πλευρά και το κατώτερο μέρος της σπονδυλικής στήλης. 2. Η χρήση του χαυλιόδοντα β) Τα πόδια Τα πόδια του Κούρου, από τα οποία το δεξί φαίνεται να έχει μια κλίση προς τα δεξιά, βρέθηκαν στο Κτήριο 5. Υποθέτουμε ότι σ αυτό το μέρος έπεσαν ή πετάχτηκαν από κάποιον. Η καταστροφή των ποδιών μοιάζει να είναι μεγαλύτερη σε σχέση με το κορμό. Αν συσχετίσουμε τη διαπίστωση αυτή με τα εκτεταμένα ίχνη φωτιάς στο χώρο, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι στο κτήριο είχε ξεσπάσει πυρκαγιά μεγάλης διάρκειας και έκτασης. Μάλιστα αν ρίξουμε μια προσεκτική ματιά στα πόδια του Κούρου, θα δούμε ότι σε ορισμένα σημεία τους διακρίνονται ρωγμές, πράγμα που σημαίνει ότι το ειδώλιο πρώτα έσπασε και μετά κάηκε. γ) Τα πέλματα Το μισό από το αριστερό πέλμα είναι ανέγγιχτο και σώζεται σε εξαίρετη κατάσταση ενώ το δεξί ήταν λιγότερο τυχερό. Και τα δύο πέλματα ενώνονταν με τα πόδια με ξύλινους συνδέσμους. Κάτω από τα πέλματα υπάρχουν μακρόστενες σφήνες που μάλλον έμπαιναν σε μια βάση για να στηρίζεται και να έχει καλύτερη σταθερότητα το ειδώλιο. 23

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 δ) Τα χέρια Ο κορμός και τα χέρια είναι από τον ίδιο τύπο χαυλιόδοντα αλλά όχι και από το ίδιο κομμάτι. Τα χέρια είναι λυγισμένα στους αγκώνες με μια ελαφριά κλίση προς τα πίσω και χαλαρά σφιγμένα σε γροθιές. Για να αποδώσει ο τεχνίτης τη συγκεκριμένη χειρονομία, θα χρειαζόταν να βρει κομμάτια από χαυλιόδοντα που θα είχαν και την ανάλογη κλίση. Η στάση αυτή των χεριών, γνωστή αλλιώς και ως η στάση του λατρευτή, πιθανόν να δηλώνει το δέος του πιστού για την παρουσία του μπροστά τη θεότητα. Κατά τη διάρκεια της βίαιης καταστροφής του ειδωλίου τόσο τα χέρια όσο και ο κορμός του ταλαιπωρήθηκαν πολύ. Το δεξί χέρι σχεδόν καταστράφηκε στο κατώτερο μέρος του και έχασε σε μεγάλο ποσοστό τη γυαλισμένη επιφάνειά του. Ωστόσο, σώθηκε η επιφάνεια του ειδωλίου στον ώμο, τους βραχίονες, τις παλάμες, τους καρπούς και ιδιαίτερα αυτούς του αριστερού χεριού. Τα τμήματα αυτά του ειδωλίου μάς βοηθούν να κατανοήσουμε την υψηλή τέχνη του γλύπτη που το κατασκεύασε. Ο κορμός και τα χέρια πριν τη σύνδεσή τους Τα χέρια του Κούρου από την μπροστινή όψη τους 24

25 Χάρμα οφθαλμών Η στάση του χεριού μπροστά στο μέτωπο είναι μία ακόμη χειρονομία που συναντάμε στα μινωικά ειδώλια και δηλώνει το σεβασμό του πιστού στη Μεγάλη Θεά. Η στάση των χεριών μπροστά στο στήθος ποτέ δεν έπαψε να συμβολίζει το «δέος» του πιστού προς το θεό που λατρεύει σε διαφορετικές εποχές και θρησκείες. Χάλκινο ανδρικό ειδώλιο λατρευτή από τον Μυλοπόταμο, π π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. Χάλκινο ειδώλιο λατρευτή από την Τύλισσο, π π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. 25

26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 ε) Το πρόσωπο Το πρόσωπο είναι κι αυτό από χαυλιόδοντα, ωστόσο το δεξί τμήμα του είναι κατεστραμμένο. Αποτελεί ξεχωριστό κομμάτι από το κεφάλι, το οποίο έχει ενωθεί με τέτοιο τρόπο με το πρόσωπο σαν να πρόκειται για ένα είδος καλύμματος. 3. Η χρήση του οφίτη λίθου Το κεφάλι Το κεφάλι είναι φτιαγμένο από ένα ενιαίο κομμάτι οφίτη λίθου και φαίνεται ότι έχει μια ελαφρά κλίση προς τα δεξιά. Στο κάτω μέρος του έχει υποδοχές (θήκες) για τα ξυλόκαρφα που θα το ένωναν με τον αυχένα από χαυλιόδοντα. Ο τεχνίτης θα μπορούσε να είχε προμηθευτεί τον οφίτη λίθο από τα υψώματα του βουνού Ίδη. Η δεξιοτεχνία του τεχνίτη φαίνεται ακόμη και στη προσοχή με την οποία έχει αποδώσει το ιδιαίτερο χτένισμα του Κούρου. Το κεφάλι του μοιάζει μόλις ξυρισμένο, ενώ μια περίτεχνη κεντρική πλεξίδα ξεχωρίζει κατά μήκος. Όψη του κεφαλιού Το πρόσωπο Το κεφάλι τοποθετημένο κανονικά πάνω στο πρόσωπο 26

27 Χάρμα οφθαλμών Οι μινωίτες τεχνίτες φαίνεται ότι έδειχναν ιδιαίτερη προτίμηση στο ελεφαντόδοντο Ελεφάντινο κεφάλι και ελεφάντινος ταυροκαθάπτης από σύμπλεγμα ταυροπαιδιάς από την Κνωσό, π π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. Οι μορφές ήταν επενδεδυμένες με χρυσό. Από το ίδιο σύμπλεγμα σώζονται επίσης το κεφάλι ενός αθλητή (από ελεφαντόδοντο), τμήματα από το κεφάλι ενός ταύρου (από φαγεντιανή) και μέλη άλλων μορφών. Τμήματα από τα ελεφάντινα ειδώλια που ήρθαν στο φως στις Αρχάνες, π.χ. Μαζί τους βρέθηκαν επίσης δύο κεφάλια ανθρώπινων μορφών, τέσσερα πόδια, ίσως και τμήμα πέμπτου, και δύο χέρια. Φαίνεται ότι πρόκειται για ακρόλιθα, δηλαδή ειδώλια με ξύλινο κορμό, στον οποίο στηρίζονται τα γυμνά μέλη του σώματος, που όμως έχουν φτιαχτεί από ελεφαντόδοντο. 27

28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η χρήση της ορείας κρυστάλλου Τα μάτια Κάθε μάτι ήταν φτιαγμένο από ορεία κρύσταλλο μάλλον τοπικής προέλευσης. Είχε σφαιρικό οβάλ σχήμα για να αποδοθεί η κόρη και ο βολβός των ματιών. Η χρήση του χαυλιόδοντα, υλικού που δουλεύεται εύκολα, για την κατασκευή του προσώπου δημιουργούσε τις προϋποθέσεις για την τοποθέτηση των ματιών εσωτερικά (από το πίσω μέρος του προσώπου) πριν την τοποθέτηση του κεφαλιού από οφίτη. Πάνω: το εξωτερικό των ματιών Κάτω: το εσωτερικό των ματιών Σχεδιαστική απόδοση του τρόπου ένθεσης των ματιών i Στην πίσω επιφάνεια κάθε ματιού, υπήρχε οπή (τρύπα) για να τοποθετηθεί η ίριδα των ματιών. Κατάλοιπα της ίριδας, ωστόσο, δεν έχουν βρεθεί. Η τοποθέτηση του κεφαλιού πάνω και πίσω από το τμήμα του προσώπου εξασφάλιζε με τον καλύτερο τρόπο τη στήριξη των ματιών. 28

29 Χάρμα οφθαλμών Μπορούμε να δούμε καλύτερα τη τεχνική της ένθεσης των ματιών σε αγάλματα από χαρακτηριστικά δείγματα της γλυπτικής των κλασικών χρόνων. Ο Ηνίοχος των Δελφών, π.χ. Δελφοί, Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα μάτια είναι ένθετα από σκουρόχρωμο ημιπολύτιμο λίθο και γυαλί. 29

30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η χρήση του ξύλου Η επιλογή ενός απλού υλικού, του ξύλου, για την κατασκευή των συνδέσμων, της μέσης και της βάσης όπου στηριζόταν το ειδώλιο δεν έγινε τυχαία. Ο τεχνίτης προτίμησε ένα οικονομικό και αρκετά πρακτικό υλικό, κατάλληλο για πολλές χρήσεις. Κυρίως, όμως, ήξερε ότι τα κομμάτια του Κούρου μπορούσαν να συνδεθούν και να στηριχθούν με τον ασφαλέστερο τρόπο ακριβώς επειδή ήταν από ξύλο. Από την άλλη πλευρά, μπορούσε να δουλέψει πιο εύκολα το ξύλινο κομμάτι της βάσης προκειμένου να σκαλίσει τις υποδοχές για να μπουν οι σφήνες των πελμάτων. Επιπλέον, μια ξύλινη επιφάνεια, όπως τη βάση αλλά και τη μέση του ειδωλίου, μπορούσε να τη σκαλίσει, να τη βάψει ή και να την καλύψει με φύλλα χρυσού. Αριστερά: Αντίγραφο του μηχανισμού ένωσης της μέσης με τον κορμό και τα πόδια. Διακρίνεται καθαρά ο ξύλινος σύνδεσμος. Δεξιά: Η απόληξη των γοφών. Διακρίνεται η υποδοχή για την τοποθέτηση ξύλινου συνδέσμου στο σημείο ένωσης με τη μέση. i Σχεδιαστική αναπαράσταση της τοποθέτησης των ξύλινων συνδέσμων για την ένωση των κυρίων τμημάτων του κορμού Ίχνη ξύλου δε διατηρήθηκαν γιατί κάηκε από τη μεγάλη πυρκαγιά, με εξαίρεση μόνο κάποια απανθρακωμένα ξύλινα κομμάτια που εντοπίστηκαν σποραδικά. Οι λεπτομέρειες στη μέση και στο πάνω μέρος των γοφών δείχνουν ότι η μέση είχε υποδοχές για τη στερέωση του κορμού και των γοφών με ξύλινους συνδέσμους. 30

31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 Γ. Ο άγνωστος τεχνίτης 1. Οι απορίες μας Κοιτάζοντας κανείς ένα τόσο ξεχωριστό ειδώλιο όπως είναι ο Κούρος του Παλαικάστρου δεν μπορεί να μην του περάσουν από το μυαλό διάφορες ερωτήσεις, όπως ποιος να ήταν άραγε ο τεχνίτης που κατασκεύασε τον Κούρο, πού μπορεί να διδάχθηκε τις τεχνικές που χρησιμοποίησε, ποια εργαλεία χρειάστηκε για την κατασκευή του και κυρίως σε ποια πρότυπα βασίστηκε για τη λεπτομερή απόδοση των ανατομικών λεπτομερειών στο σώμα του ειδωλίου. Αν πάλι η φαντασία μας πάει πιο πέρα, μπορούμε να αναρωτηθούμε ακόμα αν ο άγνωστος αυτός τεχνίτης είχε δικό του εργαστήρι ή συνεργάστηκε και με άλλα που θα έφτιαξαν διαφορετικά κομμάτια του Κούρου, επειδή οι τεχνίτες τους θα είχαν διαφορετική εξειδίκευση. Κι αν αφήσουμε την ομορφιά του ειδωλίου να μας παρασύρει, οι απορίες μας δε θα έχουν τέλος. 2. Οι ικανότητές του Τα ερωτήματα είναι πολλά και δεν έχουν ακόμη βρεθεί απαντήσεις για όλα. Σ αυτό πάντως που συμφωνούν οι περισσότεροι αρχαιολόγοι είναι ότι ο Κούρος κατασκευάστηκε από έναν μόνο τεχνίτη εξαιτίας της ενιαίας τεχνοτροπίας που τον χαρακτηρίζει. Όπως και να είναι, πρέπει να ήταν ένας επαγγελματίας που γνώριζε πολύ καλά την τέχνη του, αφού κατάφερε να αναδείξει με τον καλύτερο τρόπο τα πολύτιμα υλικά που χρησιμοποίησε. Το γεγονός μάλιστα ότι το ειδώλιο βρέθηκε ολόκληρο μας βοηθά να κατανοήσουμε περισσότερο με ποιο τρόπο έγινε η επεξεργασία των υλικών. Φαίνεται μάλιστα ότι οι διαστάσεις και τα σχήματα των πρώτων υλών του, κυρίως του χαυλιόδοντα και του οφίτη, καθόρισαν και το μέγεθος του ειδωλίου που διαφέρει από ανάλογα γνωστά δείγματα της μινωικής τέχνης, αφού οι ανασκαφές μάς έχουν κατά κανόνα δώσει αντικείμενα μικρών διαστάσεων. Πάνω: Κομμάτι χαυλιόδοντα με κλίση την οποία ακολουθεί η στάση των χεριών. Κάτω: Κομμάτι χαυλιόδοντα που προτιμήθηκε για την κατασκευή του αριστερού τμήματος του κορμού. Υποθετική αναπαράσταση του εργαστηρίου του τεχνίτη με τον πάγκο εργασίας, τα εργαλεία και τις πρώτες ύλες 31

32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Παραστατική απόδοση Το αριστερό χέρι του Κούρου, που σώζεται καλύτερα, αποτελεί ένα εξαίρετο δείγμα της τέχνης του δημιουργού του. Η τεχνική και η τόσο παραστατική απόδοση του σώματός του είναι μοναδικές. Μας εντυπωσιάζει η επιλογή του τεχνίτη να αναδείξει με κάθε λεπτομέρεια τις φλέβες, τις αρτηρίες, τους τένοντες, τα οστά κάτω από το δέρμα, ακόμα και τα νύχια των χεριών και των ποδιών! 4. Γνώσεις ανατομίας Οι λεπτομέρειες αυτές που παρατηρούμε στο σώμα του Κούρου, η συμμετρία που χαρακτηρίζει κάθε κομμάτι του, δεν περνούν απαρατήρητες αλλά ούτε κι ασχολίαστες. Είναι λογικό να γίνουμε ακόμα πιο περίεργοι, αν σκεφτούμε ότι ο δημιουργός αυτού του ειδωλίου πρέπει να είχε παρατηρήσει πάρα πολύ το ανθρώπινο σώμα για να μπορέσει να το αποδώσει τόσο ρεαλιστικά. Να είχε άραγε γνώσεις ανατομίας; Να είχε ίσως ως πρότυπο το ζωντανό μοντέλο ενός νέου άντρα; Λεπτομέρεια του αριστερού χεριού. Διακρίνεται ακόμη και το νύχι του αντίχειρα Λεπτομερής απόδοση των νυχιών του αριστερού ποδιού Οι μύες και οι τένοντες του αριστερού χεριού 32

33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Επιρροές από την αιγυπτιακή τέχνη Πάντως ο ταλαντούχος αυτός τεχνίτης πρέπει να ήταν ενημερωμένος για τα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής του. Φαίνεται επίσης ότι ήξερε πολύ καλά την τεχνοτροπία των αιγυπτίων ομοτέχνων του. Αυτό φαίνεται στον τρόπο απόδοσης των αναλογιών του σώματος και στη χαρακτηριστική προβολή του αριστερού ποδιού, στοιχεία που προτιμούσαν οι Αιγύπτιοι όταν κατασκεύαζαν μεγάλα αγάλματα. Οι εμπορικές επαφές της Μινωικής Κρήτης με την Αίγυπτο στην Εποχή του Χαλκού ήταν πολύ τακτικές. Είναι φυσικό, λοιπόν, οι Μινωίτες καλλιτέχνες να επηρεάζονταν στην τέχνη τους τόσο από εισηγμένα αντικείμενα από τη γειτονική χώρα όσο και από ταξίδια που θα έκαναν εκεί. 3Γ5 σελ. 62 Ο Κούρος σε όψη τριών τετάρτων 33

34 Χάρμα οφθαλμών Η επίδραση που άσκησε η αιγυπτιακή τεχνοτροπία ακόμα και στους δημιουργούς των αρχαϊκών κούρων είναι ολοφάνερη. Ο Κούρος της Βολομάνδρας, π. 550 π.χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Ο Κροίσος, επιτάφιο άγαλμα, π. 530 π.χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. 34

35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 Δ. Το μυστήριο μιας καταστροφής Η ανακάλυψη των αιτίων καταστροφής του Κούρου αποτελούσε πάντα μια πρόκληση για τους αρχαιολόγους. Έχουν διατυπωθεί πολλές θεωρίες, που παραμένουν, όμως, στο στάδιο της υπόθεσης. Ποια μπορεί να ήταν τα αίτια και οι συνθήκες που οδήγησαν σε αυτή την πράξη και τίνος το χέρι κομμάτιασε το ειδώλιο; Για ένα πράγμα μόνο μπορούμε να είμαστε σίγουροι. Τη στιγμή της καταστροφής η κατάσταση πρέπει να ήταν εκτός ελέγχου, καθώς στο Κτήριο 5 αλλά και σε άλλα κτήρια του οικισμού είχε ξεσπάσει σφοδρή πυρκαγιά. Είπαν... Ο διαμελισμός του ειδωλίου οφείλεται μάλλον σε ανθρώπινη επέμβαση, πράγμα που σημαίνει ότι το ειδώλιο κομματιάστηκε εσκεμμένα. Ο κατακερματισμός και η διασπορά του σε διαφορετικά σημεία, καθώς και η φθορά που έφεραν τα μέλη ξεχωριστά, δηλώνουν ότι το ειδώλιο μαζί με τη βάση του μεταφέρθηκε από το Δωμάτιο 2 έξω στην Πλατεία. Εκεί κάποιος το έσπασε και διασκόρπισε τα κομμάτια του (Alexander Mac Gillivray, αρχαιολόγος, υπεύθυνος ανασκαφών Παλαικάστρου). 35

36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14 Ο Κούρος του Παλαικάστρου και η σχέση του με τη μινωική λατρεία Α. Η μινωική λατρεία Λατρεία και θρησκεία είναι δύο όροι που συχνά ταυτίζονται στο μυαλό μας ενώ στην ουσία διαφέρουν πολύ μεταξύ τους. Μιλώντας για θρησκεία εννοούμε την πίστη του ανθρώπου σε έναν ή πολλούς θεούς ή ακόμα και σε υπερφυσικές δυνάμεις. Η πίστη αυτή όμως έχει συγκεκριμένη μορφή και περιεχόμενο που αποδέχονται οι υποστηρικτές της, δηλαδή οι πιστοί. Πώς εκδηλώνεται όμως αυτή η πίστη; Όλες οι τελετουργικές πράξεις που πραγματοποιούν οι πιστοί για να τιμήσουν το θεό τους και να αποδείξουν την αφοσίωσή τους σε αυτόν αποτελούν την ένδειξη της λατρείας τους. Γι αυτό και αλλιώς ονομάζονται λατρευτικές πράξεις. 1. Ο πυρήνας της μινωικής θρησκείας Είναι αλήθεια ότι δε γνωρίζουμε πολλά πράγματα για τη μινωική θρησκεία. Όσο τα Ιερογλυφικά και η Γραμμική Α γραφή, που χρησιμοποιούσαν οι Μινωίτες, παραμένουν ένα άλυτο μυστήριο, δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε κείμενα που να μαρτυρούν στοιχεία για τη θρησκεία τους. Η μόνη σίγουρη πηγή πληροφοριών είναι οι παραστάσεις που έχουν σωθεί και περιγράφουν σκηνές λατρείας προς μία Μεγάλη Θεά που οι Μινωίτες ταύτιζαν με τη φύση, τη βλάστηση και τη γονιμότητα. Τη θεά συνόδευε συχνά ο νεαρός θεός που είχε έναν ιδιαίτερο συμβολισμό. Τον φαντάζονταν να πεθαίνει και να ξαναγιεννέται κάθε χρόνο, συμβολίζοντας έτσι το θάνατο και την αναγέννηση της φύσης μέσα από την αλλαγή των εποχών του έτους, δηλαδή από το χειμώνα στην άνοιξη. Αυτή η «φανταστική πραγματικότητα» αποδίδεται πολύ ζωντανά σε μεγάλα χρυσά δαχτυλίδια που απεικονίζουν λατρευτικές ή μυθικές σκηνές, σε πολύτιμες πέτρες, σφραγίδες και σφραγίσματα αλλά και σε μεγάλες τοιχογραφίες. 4A σελ. 62 Χρυσό δαχτυλίδι από το θολωτό τάφο των Αρχανών με θρησκευτική παράσταση, π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. Στο κέντρο εικονίζεται η μινωική θεότητα σε «στάση ευλογίας», δεξιά ένας άντρας που αγγίζει ή ξεριζώνει το «ιερό δέντρο» από ένα ιερό και αριστερά ένας άλλος πεσμένος σε στάση θρήνου πάνω σε ένα αντικείμενο που μοιάζει με πιθάρι. 36

37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η λατρεία στα Ιερά Κορυφής Οι Μινωίτες προτιμούσαν τα υψώματα ή τις κορυφές βουνών για να λατρεύουν τη θεότητά τους, ελπίζοντας ίσως ότι θα εμφανιζόταν εκεί, μπροστά στο πλήθος των πιστών που συγκεντρώνονταν για να ζητήσουν τη βοήθειά της. Οι ιεροί αυτοί τόποι, πιο γνωστοί ως Ιερά Κορυφής, ήταν τόσο επιβλητικοί που δημιουργούσαν ατμόσφαιρα κατάλληλη για τη λατρεία. Η επιλογή αυτών των θέσεων δεν ήταν τυχαία. Η φυσική τους διαμόρφωση και η θέση τους στο τοπίο έκανε τις κορυφές αυτές ιδιαίτερες και σημαντικές για την περιοχή. Οι πιστοί φαντάζονταν ότι η θεότητά τους κατοικούσε στην κορυφή ενός βουνού, ένα σημείο μεταξύ ουρανού και γης, απ όπου προστάτευε τους ανθρώπους και τα αγαθά της γης. Ήταν σημεία που τα διέκριναν αμέσως τόσο οι κάτοικοι των γύρω περιοχών όσο και οι περαστικοί. Στις κορυφές δεν υπήρχαν επιβλητικά κτήρια με τη μορφή των ναών που γνωρίζουμε από τα αρχαία ελληνικά μνημεία. Θα πρέπει να φανταστούμε κτίσματα ελαφρά, ίσως ξύλινα, χωρισμένα σε τρία μέρη, από τα οποία το κεντρικό ήταν υπερυψωμένο. Οι προσόψεις τους ήταν διακοσμημένες με ιερά σύμβολα (π.χ. κέρατα, διπλοί πελέκεις) γιατί οι πιστοί θεωρούσαν ότι αυτά δήλωναν την παρουσία της θεότητας. Οι πιστοί έφτιαχναν επίσης βωμούς και εστίες, αλλά διάλεγαν και ανοίγματα βράχων ή σπηλιές για να πραγματοποιήσουν τις λατρευτικές τους τελετές. Οι «ιδιαίτερες» κορυφές βουνών και λόφων συνέχισαν για πολλούς αιώνες να τραβούν την προ- σοχή των ανθρώπων που τις φαντάζονταν σαν κατοικίες θεών (για παράδειγμα ο Όλυμπος των κλασικών χρόνων) και υπερφυσικών δυνάμεων. Μέχρι σήμερα χτίζονται εκκλησάκια στις κορυφές των βουνών και δεν είναι λίγα τα ξωκλήσια, αφιερωμένα στον Προφήτη Ηλία, που χτίστηκαν πάνω στα ερείπια ιερών των προϊστορικών χρόνων. i Προοπτικό σχέδιο ενός ιερού όπως απεικονίζεται σε ένα ρυτό από τη Ζάκρο, Άποψη του Γιούχτα π π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. Ίσως ακόμα το σχήμα των βράχων μιας κορυφής να θύμιζε από μακριά (και ανάλογα με το φως της ημέρας) κάποια φανταστική μορφή πουλιού, ζώου ή και ανθρώπου, που συνέδεσε το βουνό με το μινωικό πάνθεον. Το παράδειγμα του ιερού όρους της Κνωσού, του Ιυττού (του σημερινού Γιούχτα), είναι χαρακτηριστικό. Η μορφή της κορυφογραμμής του θυμίζει το προφίλ ξαπλωμένου ανδρικού προσώπου, πράγμα που στα αρχαία χρόνια δημιούργησε την παράδοση ότι πρόκειται για τον τάφο του Δία. 37