Μελέτη και συντακτική ανάλυση των πουσυμπληρωματικών. πλαίσιο της LFG. Μία προσέγγιση με βάση το «χρόνο». Κωλέττη Ερασμία

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ «ΑΘΗΝΑ» ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΣΗΜΑΤΩΝ ΕΛΕΓΧΟΥ ΚΑΙ ΡΟΜΠΟΤΙΚΗΣ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΔΙΑΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΤΕΧΝΟΓΛΩΣΣΙΑ VIΙΙ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Μελέτη και συντακτική ανάλυση των πουσυμπληρωματικών προτάσεων της ΝΕ στο πλαίσιο της LFG. Μία προσέγγιση με βάση το «χρόνο». Κωλέττη Ερασμία Επιβλέπουσα: Δρ. Στέλλα Μαρκαντωνάτου Ερευνήτρια Α Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου (ΙΕΛ) / Ερευνητικό Κέντρο «Αθηνά» Συνεπιβλέποντες: Διονύσης Γούτσος καθηγητής ΕΚΠΑ Γιάνης Μαΐστρος επίκουρος καθηγητής ΕΜΠ ΑΘΗΝΑ ΙΟΥΝΙΟΣ 2016

2 2

3 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ «ΑΘΗΝΑ» ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΣΗΜΑΤΩΝ ΕΛΕΓΧΟΥ ΚΑΙ ΡΟΜΠΟΤΙΚΗΣ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΔΙΑΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΤΕΧΝΟΓΛΩΣΣΙΑ VIΙΙ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Μελέτη και συντακτική ανάλυση των πουσυμπληρωματικών προτάσεων της ΝΕ στο πλαίσιο της LFG. Μία προσέγγιση με βάση το «χρόνο». Κωλέττη Ερασμία Επιβλέπουσα: Δρ. Στέλλα Μαρκαντωνάτου Ερευνήτρια Α Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου (ΙΕΛ) / Ερευνητικό Κέντρο «Αθηνά» Διονύσης Γούτσος καθηγητής ΕΚΠΑ Συνεπιβλέποντες: Γιάνης Μαΐστρος επίκουρος καθηγητής ΕΜΠ Εγκρίθηκε από την τριμελή εξεταστική επιτροπή την Ιουνίου (Υπογραφή) (Υπογραφή) (Υπογραφή) ΑΘΗΝΑ 3 ΙΟΥΝΙΟΣ 2016

4 4

5 Ευχαριστίες Με την ολοκλήρωση της συγγραφής της παρούσας διπλωματικής, θέλω να ευχαριστήσω ειλικρινά την επιβλέπουσα μου δρ. Στέλλα Μαρκαντωνάτου, για την συνεχή και αποτελεσματική καθοδήγησή της καθ όλη την διαδικασία. Επιπλέον, την ευχαριστώ για την ηθική στήριξη που μου παρείχε και για την ευκαιρία που μου έδωσε να μπω στον υπέροχο κόσμο της LFG. Ευχαριστώ, επίσης, τους συνεπιβλέποντες καθ. Δ. Γούτσο, και επ. καθ. Γ. Μαΐστρο για την συμπαράστασή τους στην συγγραφή της διπλωματικής, κυρίως όμως για την πολυσχιδή εμπειρία μάθησης και έρευνας που παρείχαν σε εμένα και τους συμφοιτητές μου μέσω των μαθημάτων της «Τεχνογλωσσίας» αλλά και σε προπτυχιακό επίπεδο. Ευχαριστίες ταιριάζουν και στον μηχανικό Η/Υ και διπλωματούχο του ΠΜΣ Τεχνογλωσσία» Π. Μίνο, για την βοήθεια που μου έδωσε στο στατιστικό μέρος της έρευνας και για την παραχώρηση της υπολογιστικής γραμματικής που ανέπτυξε στο πλαίσιο της XLE. Η γραμματική του απετέλεσε την αναγκαία βάση, πάνω στην οποία χτίστηκε η γραμματική της παρούσας εργασίας. Ολοκληρώνοντας τις σπουδές μου στην «Τεχνογλωσσία», θέλω επίσης να ευχαριστήσω του γονείς μου, Κώστα και Λία, οι οποίοι πάντα στήριζαν τα όνειρά μου και μου έμαθαν την αξία της γνώσης. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τη φιλόλογο μητέρα μου, η οποία από μικρή μου έδειξε την ομορφιά του να μελετάς τη γλώσσα, αλλά και τον παππού μου και τη γιαγιά Καίτη, που με βοήθησε όπως αυτή ξέρει καλά. Ευχαριστώ τα αδέρφια μου, Γιάννη, Γιώργο και Χαρούλα και την Κατερίνα η οποία ήταν δίπλα μου στη διάρκεια της συγγραφής της εργασίας. Επίσης ευχαριστώ όλους του φίλους με τους οποίους μοιράστηκα την καθημερινότητα και τις ανησυχίες οι οποίες είναι επακόλουθο ενός προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών. Τέλος, ευχαριστώ τους διευθυντές π. Απόστολο Σακελλαρίου και κ. Ράπτη Δημήτριο και τους συναδέλφους καθηγητές στο Ιδιωτικό Γυμνάσιο Αμαρουσίου και το Ιδιωτικό Λύκειο Μελισσιών «Η Ελληνική Παιδεία», όπου εργαζόμουν όλο αυτό το διάστημα της «Τεχνογλωσσίας» για όλη τη στήριξη που μου παρείχαν. Ευχαριστώ και τους μαθητές μου που μου έμαθαν να προσπαθώ, να επιμένω και να περιμένω. 5

6 6

7 τί δὲ ἔχεις ὃ οὐκ ἔλαβες; εἰ δὲ καὶ ἔλαβες, τί καυχᾶσαι ὡς μὴ λαβών; (Α Κορίνθ. 4,7) 7

8 8

9 Περίληψη Σκοπός της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι να μελετηθούν οι δευτερεύουσες συμπληρωματικές προτάσεις της Νέας Ελληνικής οι οποίες εισάγονται με τον συμπληρωματικό δείκτη που, καθώς και να αναπτυχθεί μία υπολογιστική γραμματική μέσω της πλατφόρμας XLE (Xerox Linguistic Environment) για την συντακτική ανάλυση (parsing) δομών αυτού του τύπου. Πρόκειται για μία πλατφόρμα που ενσωματώνει αλγορίθμους για συντακτική ανάλυση και παραγωγή γραμματικών μέσω του φορμαλισμού της Λεξικής Λειτουργικής Γραμματικής (Lexical Functional Grammar LFG). Η μελέτη των πουσυμπληρωματικών προτάσεων γίνεται με κεντρικό άξονα την χρονική αναφορά της κύριας και της συμπληρωματικής πρότασης δεδομένου ότι η σχέση υπόταξης μεταξύ κύριας και συμπληρωματικής επηρεάζει τη χρονική αναφορά του συμπληρώματος (Ρούσσου, 2006). Παράλληλα, διατυπώνεται μία σειρά παρατηρήσεων που σχετίζονται με το θέμα της αλληλουχίας χρόνων στην Νέα Ελληνική. Η μελέτη των συμπληρωμάτων που εισάγονται με τον που βασίζεται σε σώμα κειμένων (corpus) το οποίο συλλέχθηκε για να εξυπηρετήσει την παρούσα έρευνα και το οποίο περιέχει αυθεντικά δεδομένα αντλημένα από σώματα κειμένων και το διαδίκτυο. Τα δεδομένα επισημειώθηκαν ως προς τέσσερα χαρακτηριστικά χρονικής υφής (Fiotaki & Markantonatou, 2014). Η μελέτη των βιβλιογραφικών παραδοχών που αφορούν στο σημασιολογικό περιεχόμενο των συμπληρωμάτων που εισάγονται με τον που, οδήγησε στη διατύπωση μίας σειράς υποθέσεων σχετικά με την χρονική αναφορά συμπληρωματικών προτάσεων που εξαρτώνται από ρήματα αίσθησης, ψυχικού πάθους και γνωστικά ρήματα. Οι υποθέσεις αυτές ελέγχθηκαν μέσω στατιστικής ανάλυσης του corpus με αποτέλεσμα την επιβεβαίωση ή απόρριψη ορισμένων υποθέσεων καθώς και τη διατύπωση νέων που ελέγχονται πειραματικά. Η στατιστική ανάλυση πραγματοποιήθηκε μέσω της πλατφόρμας SPSS με την εφαρμογή των μεθόδων περιγραφικής στατιστικής. Οι στατιστικά σημαντικές παρατηρήσεις εισάγονται στον σχεδιασμό της LFG/XLE γραμματικής ως τάσεις στη χρονική αναφορά των κύριων και των υποταγμένων ρημάτων. Λέξεις - κλειδιά: υπόταξη, συμπληρωματικές προτάσεις, συμπληρωματικοί δείκτες, συμπληρωματικός δείκτης που, επιλογή συμπληρωματικού δείκτη, χρόνος, σύστημα χρόνων, ακολουθία χρόνων, Λεξική-Λειτουργική Γραμματική, ΛΛΓ, ανάπτυξη γραμματικής, πλατφόρμα συντακτικής ανάλυσης XLE, υπολογιστική γραμματική, πρότυπα (templates), περιγραφική στατιστική (SPSS). 9

10 Abstract The aim of the this thesis is to study Modern Greek complement clauses introduced with the complementizer pou (που) with a view to developing a toy grammar in XLE (Xerox Linguistic Environment) to parse structures of this type. XLE is a platform that incorporates algorithms for grammar parsing and development using the LFG (Lexical-Functional Grammar) formalism. The study of pou-complements is mainly based on the temporal reference of the main and the subordinate clause as subordination is believed to affect the time reference of the subordinate clause (Roussou, 2006). A number of points are also made concerning the issue of the sequence of tenses in MG. The study is based on a real-life corpus compiled for the purposes of the current study. The data, drawn from corpora and Google were annotated with four temporal features (Fiotaki & Markantonatou, 2014). The study of the relevant bibliography concerning the semantic content of pou-complements resulted in the formulation of a number of hypotheses on the temporal reference of pou-complements dependent on perceptive, cognitive and emotive verbs. Hypotheses were tested through corpus statistic analysis with use of the statistic analysis package SPSS. As a result, hypotheses were confirmed, rejected or reformulated. Statistically important observations are introduced in the developed grammar as restrictions in time reference of main and subordinate verbs. Key words: subordination, complement clauses, complementizers, complementizer pou, complementizer selection, time, tense, tenses system, sequence of tenses, Lexical- Functional Grammar, LFG, grammar development, XLE platform, toy-grammar, templates, descriptive statistics, SPSS. 10

11 Πίνακας περιεχομένων Ευχαριστίες... 5 Περίληψη... 9 Abstract Πίνακας περιεχομένων Εισαγωγή Κεφάλαιο 1. Πρόταση, Υπόταξη, Συμπληρωματικές Προτάσεις: βασικές έννοιες Κύριες και δευτερεύουσες προτάσεις Σύνδεση Προτάσεων Συμπληρωματικές Προτάσεις Κεφάλαιο 2. Συμπληρωματικοί Δείκτες της ΝΕ ΣΔ: Σημασία Κατανομή Κλίση Άρνηση Χρήση σε κύρια πρόταση Ονοματοποίηση Επιλογή ΣΔ ανά τύπο (κατηγο)ρήματος Ο ΣΔ που Γεγονοτικότητα Αναφορική Λειτουργία Οριστικότητα Σημασιολογικά Χαρακτηριστικά που-συμπληρωμάτων Γνωστική/ Μη Γνωστική αντιμετώπιση (+/- αξίωση αληθείας) Προϋπόθεση αληθείας Στατική / Δυναμική κατάσταση (+/- προϋπόθεση αληθείας)

12 Κεφάλαιο 3. Σημασιολογικά Χαρακτηριστικά που-συμπληρωμάτων ανά τύπο ρήματος Ρήματα Αίσθησης Γνωστική / μη γνωστική προσέγγιση Στατική / δυναμική κατάσταση Χρονική Οριοθέτηση Ρήματα ψυχικού πάθους Γνωστική/ μη γνωστική αντιμετώπιση Στατικότητα και Χρονική οριοθέτηση Ρήματα Αντίληψης Γνωστική/ μη γνωστική αντιμετώπιση Στατικότητα Χρονική οριοθέτηση Κεφάλαιο 4. Ο Χρόνος στη ΝΕ Εισαγωγικά Βασικοί ορισμοί Χρόνος Γραμματικός χρόνος Άποψη / Όψη / Ποιόν Ενεργείας: Aspect Πόσοι είναι οι χρόνοι της ΝΕ; Το σύστημα χρόνων των Κλαίρη και Μπαμπινιώτη Γραμματικός Χρόνος Οι συντελεσμένοι τύποι του ρήματος Οι άχρονοι τύποι του ρήματος Το σύστημα χρόνων των Holton et al Το σύστημα χρόνων των Fiotaki & Markantonatou Ανάλυση χρόνων με βάση 4 μορφολογικά χαρακτηριστικά ) Το χαρακτηριστικό Tense / Linguistic Time ) Το χαρακτηριστικό TELICITY ) Το χαρακτηριστικό ANTICIPATION (ANTIC)

13 4) Το χαρακτηριστικό TIME FRAMES / T_FR Η προσέγγιση του Reichenbach Δύο επιπλέον χρόνοι IDEN / NIDEN: μία διάκριση με βάση το χρόνο Συνολική αποτίμηση του συστήματος Ο Παρακείμενος Η ακολουθία χρόνων Κεφάλαιο 5. Η έρευνα σε σώματα κειμένων Η έρευνα: στόχοι, μέθοδοι Η συμπεριφορά των συμπληρωματικών με που. Έρευνα σε corpora Επιλογή ρημάτων Διαμόρφωση Corpus Επισημείωση / Ταξινόμηση του corpus Μετρήσεις Τάσεις ως προς το χρόνο της κύριας πρότασης Τάσεις ως προς το χρόνο της υποταγμένης πρότασης Κεφάλαιο 6. Σχέσεις μεταξύ χρόνων. Στατιστική ανάλυση Τι είναι Στατιστική; Περιγραφική Στατιστική Μεταβλητές και υποθέσεις Το στατιστικό κριτήριο χ 2 (chi square) Ερμηνεία του χ 2 για ανεξαρτησία Προϋποθέσεις για την εφαρμογή του τεστ χ Το στατιστικό πακέτο IBM SPSS Statistics Το τεστ Pearson Chi-Square στο πακέτο SPSS Οι πίνακες διασταύρωσης (Cross tabulation) Ο Πίνακας του χ 2 στο SPSS

14 6.8.2 Αναφορά αποτελεσμάτων του χ Στατιστική μελέτη του corpus που - συμπληρωματικών Διατύπωση Υποθέσεων Πρώτη ομάδα υποθέσεων: υποθέσεις αποκλειστικά χρονικής υφής Δεύτερη ομάδα υποθέσεων: υποθέσεις σημασιολογικής υφής Κεφάλαιο 7. Έλεγχος υποθέσεων Έλεγχος υποθέσεων αποκλειστικά χρονικής υφής Έλεγχος υποθέσεων σημασιολογικής υφής Ρήματα Αίσθησης: Σημασιολογικά και υποθέσεις ) Άμεση (οπτική / ακουστική) αίσθηση (υποθέσεις 6, 7, 8) ) Υψηλός δείκτης στατικότητας (υπόθεση 9) Ρήματα Αντίληψης: Σημασιολογικά και υποθέσεις ) Περιεχόμενο συμπληρώματος προτερόχρονο της κύριας πρότασης (υποθέσεις 10, 11, 12) Ρήματα Ψυχικού Πάθους: Σημασιολογικά και υποθέσεις ) Περιεχόμενο συμπληρώματος σύγχρονο με κύρια πρόταση (υποθέσεις 13, 14, 15) Μελέτη Σώματος Κειμένων: Επιπλέον παρατηρήσεις Ο Ενεστώτας Άχρονος Ενεστώτας Ο Ενεστώτας σε Δομές «Κύρια Πρόταση + που + συμπληρωματική πρόταση» ) Ενεστώτας στην κύρια ) Ενεστώτας στην συμπληρωματική Παρακέιμενος: παρατηρήσεις από το corpus Κεφάλαιο 8. Ανάπτυξη Γραμματικής Ο γραμματικός φορμαλισμός της LFG c structure και f - structure: δύο επίπεδα ανάλυσης Γραμματικές κατηγορίες στην δομή συστατικών και την λειτουργική δομή

15 8.1.3 Απεικονίσεις: ο φορμαλισμός σε λειτουργία Οι Λειτουργικές Εξισώσεις Βασικές αρχές της ΛΛΓ Η πλατφόρμα XLE Συντακτική ανάλυση σε περιβάλλον XLE Corpus για συντακτική ανάλυση Τα αρχεία της demo-greek.lfg Το αρχείο κανόνων Το αρχείο λεξικού Το αρχείο προτύπων (templates) Αναπαράσταση της χρονικής πληροφορίας του ρήματος Aναπαράσταση του χρόνου Aναπαράσταση της υπόταξης Ενσωμάτωση σημασιολογικών παρατηρήσεων Ρήματα αίσθησης: templates Ρήματα αντίληψης: templates Ρήματα ψυχικού πάθους: templates demo-greek.lfg: συνολική αποτίμηση Κεφάλαιο 9. Συμπεράσματα προεκτάσεις Βιβλιογραφία Γραμματικές της ΝΕ Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία Ελληνική Βιβλιογραφία Διαδικτυακοί σύνδεσμοι Παράρτημα Παράρτημα Ι Συγκεντρωτικές Καρτέλες CORPUS Παράρτημα ΙΙ: SPSS: Έλεγχος Υποθέσεων

16 Παράρτημα ΙΙΙ: Τα αρχεία της γραμματικής demo-greek.lfg Το αρχείο κανόνων Το αρχείο προτύπων Το αρχείο λεξικού Παράρτημα ΙV: XLE Output

17 Εισαγωγή Η παρούσα έρευνα πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της συγγραφής της διπλωματικής εργασίας για την λήψη του ΜΔΕ στο ΠΜΣ «Τεχνογλωσσία». Το αντικείμενο μελέτης είναι οι συμπληρωματικές προτάσεις την Νέας Ελληνικής που εισάγονται με τον συμπληρωματικό δείκτη που και εξαρτώνται από ρήματα αίσθησης, ψυχικού πάθους και γνωστικά ρήματα. Η πρώτη ενότητα της εργασίας περιγράφει βασικές έννοιες όπως η πρόταση (κύρια και υποταγμένη), η σύνδεση προτάσεων (παράταξη και υπόταξη) και οι συμπληρωματικές προτάσεις της νέας ελληνικής. Στη δεύτερη ενότητα της εργασίας περιγράφεται το σύνθετο σύστημα συμπληρωματικών δεικτών της Νέας Ελληνικής (στο εξής ΝΕ). Το σημασιολογικό περιεχόμενο που αποδίδεται στην εκάστοτε συμπλήρωμα και αποτελεί συνάρτηση πολλών παραγόντων περιγράφεται στο τρίτο κεφάλαιο ενώ το σύστημα χρόνων της ΝΕ και ειδικά αυτό των Fiotaki & Markantonatou δίνονται στο τέταρτο κεφάλαιο. Το πέμπτο κεφάλαιο περιγράφει την έρευνα που διεξήχθη για την παρούσα εργασία και το έκτο κεφάλαιο την στατιστική ανάλυση των ευρημάτων. Τέλος, τα σημασιολογικά ευρήματα δίνονται στα κεφάλαια 7,8,9 όπου επίσης παρουσιάζονται οι βασικές αρχές της Λεξικής-Λειτουργικής Γραμματικής καθώς και η γραμματική που αναπτύχθηκε. Τα συμπεράσματα δίνονται στο κεφάλαιο 9. 17

18 Κεφάλαιο 1. Πρόταση, Υπόταξη, Συμπληρωματικές Προτάσεις: βασικές έννοιες Η μονάδα λόγου στην οποία μπορεί να αποδοθεί αυτοτέλεια τόσο συντακτική, όσο και σημασιολογική, είναι η πρόταση. Παραδοσιακά, όπως υποδεικνύουν οι ορισμοί (1) και (2), η πρόταση αποτελεί δομική μονάδα τόσο της σημασιολογίας όσο και της σύνταξης. (1) Με τα ρήματα κάνουμε φράσεις που έχουν ακέραιο νόημα και λέγονται προτάσεις. Πρόταση είναι λόγος συντομότατος, με εντελώς απλό περιεχόμενο. (Τζάρτζανος, 1946) (2) Πρόταση είναι η ελάχιστη συντακτική μονάδα η οποία περιέχει ένα υποκείμενο (εκπεφρασμένο ή μη) και μία ρηματική φράση. (Holton et al, 1998) 1.1 Κύριες και δευτερεύουσες προτάσεις Επίσης παραδοσιακός είναι ο χωρισμός των προτάσεων σε κύριες (ανεξάρτητες) και δευτερεύουσες (υποταγμένες). Ο όρος πρόταση, δηλαδή, αναφέρεται σε «μία απλή ανεξάρτητη πρόταση ή σε μία πιο σύνθετη δομή που αποτελείται από περισσότερες από μία προτάσεις, από τις οποίες μία είναι η κύρια ενώ οι άλλες εξαρτώνται συντακτικά ή από την κύρια πρόταση ή από τις άλλες, εξαρτημένες προτάσεις» (Holton et al, 1998). Οι δευτερεύουσες προτάσεις αποτελούν μέρος μίας άλλης, ευρύτερης πρότασης, ενώ δεν εντοπίζονται ανεξάρτητα στο λόγο. Χωρίζονται ανάλογα με τη λειτουργία τους σε (σύμφωνα με τη Γραμματική της Ελληνικής των Holton, Mackridge, Φιλιππάκη): o o o o o αναφορικές προτάσεις πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις πλάγιες προτάσεις προσταγής συμπληρωματικές προτάσεις επιρρηματικές προτάσεις Μία πρώτη προσέγγιση των εξαρτημένων προτάσεων μπορεί να εντοπίσει δύο ζητήματα στα οποία επικεντρώνεται η μελέτη των υποταγμένων προτάσεων της ΝΕ. Πρόκειται α) για την εισαγωγή τους και β) για την εκφορά τους. α) εισαγωγή. Ο τρόπος εισαγωγής των εξαρτημένων προτάσεων διαφοροποιείται ανά τύπο πρότασης. Οι αναφορικές προτάσεις εισάγονται με αναφορικές αντωνυμίες ή το άκλιτο αναφορικό που, οι συμπληρωματικές προτάσεις εισάγονται με συμπληρωματικούς δείκτες και οι επιρρηματικές με τον αντίστοιχο σύνδεσμο. β) εκφορά Οι εξαρτημένες προτάσεις είναι παρεμφατικές, δηλαδή εκφέρονται με πλήρες ρήμα το οποίο κλίνεται και συμφωνεί με το υποκείμενο σε γένος, αριθμό και πτώση σε αντίθεση με τα αρχαία ελληνικά, όπου υπάρχουν εξαρτημένοι απαρεμφατικοί ρηματικοί τύποι. 18

19 1.2 Σύνδεση Προτάσεων Οι σχέσεις μεταξύ προτάσεων αποτυπώνονται μεταξύ άλλων και μέσω του τρόπου σύνδεσης τους. 1) ασύνδετη παράθεση. Οι προτάσεις παρατίθενται η μία δίπλα στην άλλη ενώ διαχωρίζονται απλά από σημεία στίξης. (3) Ο γέρος μπήκε σ ένα γραφείο, πήρε κάποιο χαρτί, το έβαλε στον κόρφο. (Τζάρτζανος, 1946) 2) Σύνδεση κατά παράταξη Η παράταξη είναι τρόπος σύνδεσης ίδιου τύπου προτάσεων (κύρια με κύρια ή δευτερεύουσα με δευτερεύουσα) και σηματοδοτείται με τη χρήση παρατακτικών συνδέσμων (και, αλλά, όμως, ή ή ). Κάθε ένας από τους παρατακτικούς συνδέσμους φέρει μία ξεχωριστή σημασία (διάζευξη, αντίθεση κτλ). (4) Το παιδί έφαγε και κοιμήθηκε. (Τζάρτζανος, 1946) 3) σύνδεση καθ υπόταξη Συνδέει δύο προτάσεις διαφορετικού τύπου (κύρια με δευτερεύουσα). Όπως είδαμε η υπόταξη γίνεται με συνδέσμους υποτακτικούς ή με αναφορικές λέξεις. Έχει αναλυτικά περιγραφεί στις γραμματικές της ΝΕ. «Αυτός είναι ο τελειότερος τρόπος συνδέσεως των προτάσεων, διότι μ αυτόν φανερώνεται η εσωτερική, ήτοι η λογική σχέσις, που υπάρχει μεταξύ του νοήματος των συνειρομένων προτάσεων» (5) Αφού έφαγε, κοιμήθηκε (χρονική σχέσις) (Τζάρτζανος 1946). Η υπόταξη επιτελεί λειτουργία εξειδίκευσης του μηνύματος (Κλαίρης και Μπαμπινιώτης, 2004) δημιουργώντας κατά τους ίδιους μία «σχέση υπόταξης, με την έννοια ότι η εξαρτημένη πρόταση υποτάσσεται στην κύρια» ενώ η Ρούσσου (2006) ονομάζει την ίδια σχέση «σχέση εξάρτησης». 1.3 Συμπληρωματικές Προτάσεις Ο όρος συμπληρωματική πρόταση είναι τυπικά απών από την περιγραφή των τύπων προτάσεων κυρίως σε γραμματικές της ΝΕ που ακολουθούν το παραδοσιακό μοντέλο σύνταξης ή έχουν εκπαιδευτικό προσανατολισμό. Με βάση λοιπόν το παραδοσιακό μοντέλο προτάσεων οι συμπληρωματικές προτάσεις που εισάγονται με ότι/πως ονομάζονται ειδικές προτάσεις, ενώ οι συμπληρωματικές που εισάγονται με να 19

20 ονομάζονται βουλητικές προτάσεις. Ο όρος συμπληρωματική πρόταση προέρχεται από την ορολογία complement, complement structure της γενετικής/ μετασχηματιστικής γραμματικής. Παραθέτουμε μία σειρά ορισμών για την συμπληρωματική πρόταση. (6) Ονοματικές λέγονται οι δευτερεύουσες προτάσεις που λειτουργούν όπως και οι ονοματικές φράσεις σε μία πρόταση ή φράση. Παίζουν δηλαδή τους ρόλους που παίζουν και οι ονοματικές φράσεις. Οι ρόλοι αυτοί είναι: υποκείμενο αντικείμενο κατηγορούμενο προσδιορισμός ονοματικής φράσης συμπλήρωμα προθετικής φράσης Στη σύγχρονη Γραμματική, όσες από τις προτάσεις αυτές λειτουργούν ως Αντικείμενο (δηλαδή συμπλήρωμα) του ρήματος της κύριας πρότασης, ως κατηγορούμενο και ως συμπληρώματα προθετικών φράσεων, ονομάζονται συμπληρωματικές. (Γιαβρής, Α. 2009) (7) Οι εξαρτημένες προτάσεις που χρησιμοποιούνται ως ορίσματα υποκείμενο και αντικείμενο- του ρήματος ονομάζονται συμπληρωματικές. (Κλαίρης, Μπαμπινιώτης, 2004) (8) Οι συμπληρωματικές προτάσεις είναι οι προτάσεις που κυβερνώνται από ρήμα, επίθετο ή ουσιαστικό. (Holton et al., 1998) (9) Οι συμπληρωματικές προτάσεις μπαίνουν κυρίως σε θέση αντικειμένου (ρήματος, ονόματος, επιθέτου) ή και υποκειμένου, και αποτελούν οργανικό όρο της πρότασης ή, αλλιώς, αυτό που ονομάζουμε όρισμα. (Ρούσσου, 2006) Τις τελευταίες δεκαετίες, το ζήτημα των συμπληρωματικών προτάσεων στη ΝΕ εξετάζεται σε γραμματικές, μονογραφίες και μελέτες, αποτελεί αντικείμενο έρευνας (Φιωτάκη, 2014) ενώ τα τελευταία χρόνια υπάρχει αυξανόμενο ενδιαφέρον και στη μελέτη των συμπληρωματικώς προτάσεων σε σχέση με τη γλωσσική κατάκτηση (Νουχουτίδου,2010). Οι συμπληρωματικές προτάσεις της ΝΕ ανήκουν στις καθ υπόταξιν δομές, αφού κάθε συμπληρωματική αποτελεί όρο κάποιας άλλης πρότασης (ή φράσης). Η διαδικασία της υπόταξης σε συμπληρωματικές προτάσεις είναι μάλιστα δυνητικά απεριόριστη (εγκιβωτισμός). (10) [Μετάνιωσα [που ρώτησα [αν ο Κώστας λέει [ότι θέλει [να κερδίσει]]]]]. 20 (Ρούσσου, 2006) Τα χαρακτηριστικά των συμπληρωματικών προτάσεων διαφόρων ειδών, περιγράφονται πάντα σε συνάρτηση με τους Συμπληρωματικούς Δείκτες (ΣΔ) που τις εισάγουν.

21 Κεφάλαιο 2. Συμπληρωματικοί Δείκτες της ΝΕ Οι σύνδεσμοι που εισάγουν συμπληρωματικές προτάσεις ονομάζονται συμπληρωματικοί δείκτες (ΣΔ). Οι ΣΔ ενώνουν δύο προτάσεις με τέτοιο τρόπο ώστε η πρόταση που εισάγουν να εξαρτάται από την άλλη (Ρούσσου, 2006). Στη ΝΕ τον ρόλο αυτό έχουν τα μορφήματα ότι/πως, που, να, αν. Η παρουσία του ΣΔ και η σχέση υπόταξης που προκύπτει συμπληρώνει το περιεχόμενο του ρήματος που επιλέγει την συμπληρωματική. Ταυτόχρονα φέρει πληροφορία η οποία είναι ικανή να επηρεάσει την αναφορά της υποταγμένης πρότασης. Ο ΣΔ δηλαδή αποτελεί κόμβο όπου διασταυρώνονται πληροφορίες δύο προτάσεων (Ρούσσου, 2006). Η μελέτη των ΣΔ επικεντρώνεται στην σημασία, την κατανομή και την επιλογή τους 2.1. ΣΔ: Σημασία Οι ΣΔ ότι και πως χρησιμοποιούνται για να εισάγουν δηλώσεις (statements) ενώ βρίσκονται σε συμπληρωματική κατανομή μεταξύ τους, δηλαδή ο ένας μπορεί να χρησιμοποιηθεί αντί του άλλου χωρίς διαφορά στη σημασία της πρότασης. Όπως σημειώνει ήδη ο Τζάρτζανος (1947) ο ΣΔ πως χρησιμοποιείται στον καθημερινό λόγο, σε αντίθεση με το λογιότερο ότι. Τα συμπληρώματα που εισάγονται με ότι / πως χαρακτηρίζονται από την παραδοσιακή γραμματική ως ειδικές προτάσεις. Ο ΣΔ αν χρησιμοποιείται για να εισάγει πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις ολικής άγνοιας ενώ ο αν με υποθετική σημασία δεν εισάγει συμπληρώματα. Ο ΣΔ να εισάγει προτάσεις που χαρακτηρίζονται από την παραδοσιακή γραμματική ως βουλητικές ενώ συχνά σχετίζεται με την υποτακτική. Η χρήση του και η σχέση του με την υποτακτική είναι ένα ανοιχτό προς διερεύνηση θέμα, ενώ έχει διατυπωθεί η άποψη (Ρούσσου 2006, Φιωτάκη 2014) ότι ο να επιτελεί διπλή λειτουργία, τόσο ως συμπληρωματικός δείκτης όσο και ως δείκτης «υποτακτικής» ανάλογα με το περιβάλλον χρήσης. Τέλος, ο ΣΔ που χρησιμοποιείται επίσης για να εισάγει δηλώσεις ενώ η διάκριση ανάμεσα στο ότι και που είναι διάκριση γεγονοτικότητας: το που είναι γεγονοτικό ενώ το ότι είναι μη γεγονοτικό (Χριστίδης 1986, Ρούσσου 1994, Βαρλοκώστα 1994). Στα επόμενα κεφάλαια δίνεται μία περιγραφή του συστήματος κατανομής και επιλογής των ΣΔ της Νέας Ελληνικής ενώ αναλυτικότερα περιγράφεται η σημασία, κατανομή και επιλογή του ΣΔ που. 2.2 Κατανομή Με τον όρο κατανομή αναφερόμαστε στα κοινά χαρακτηριστικά τα οποία μοιράζονται λέξεις που ανήκουν στην ίδια συντακτική κατηγορία. Έτσι, η κατανομή των ΣΔ της ΝΕ είναι μία λίστα χαρακτηριστικών που περιγράφουν την συμπεριφορά τους και είναι κοινά για όλους τους ΣΔ. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι α) η θέση του ΣΔ στην υποταγμένη β) η επίδραση του ΣΔ στην κλίση της πρότασης που εισάγει γ) η επιλογή συγκεκριμένου δείκτη άρνησης ανά ΣΔ 21

22 δ) η δυνατότητα ονοματοποίησης του συμπληρώματος που εισάγει ο ΣΔ ε) η χρήση του ΣΔ σε κύρια (ανεξάρτητη) πρόταση Είναι απαραίτητο να σημειωθεί εδώ μία σημαντική διάκριση. Αν και τα μορφήματα αυτά ανήκουν στην ίδια συντακτική κατηγορία, τα χαρακτηριστικά (α)-(ε) διαφέρουν πολύ από ΣΔ σε ΣΔ, με μοναδική εξαίρεση το χαρακτηριστικό α: θέση του ΣΔ στην υποταγμένη. Οι ΣΔ εμφανίζονται πάντα στην αρχή της συμπληρωματικής πρότασης ανήκουν στην λεγόμενη αριστερή περιφέρεια (left periphery) (Ρούσσου, 2006) Κλίση Το χαρακτηριστικό κλίση αναφέρεται στη δυνατότητα του ρήματος να εκφράζεται με όλους τους δυνατούς συνδυασμούς παρελθοντικής/μη παρελθοντικής και συνοπτικής/μη συνοπτικής μορφολογίας. Οι συνδυασμοί αυτοί είναι τέσσερις (Τσαγγαλίδης, 2002). παίζω (-παρελθόν, -συνοπτικό) παίξω (-παρελθόν, +συνοπτικό) έπαιζα (+παρελθόν, - συνοπτικό) έπαιξα (+παρελθόν, +συνοπτικό) Η κλίση της συμπληρωματικής μπορεί να υποστεί περιορισμούς ή όχι, ανάλογα με τον ΣΔ που εισάγει την πρόταση. Τα ακόλουθα παραδείγματα (Ρούσσου, 2006) μας δίνουν μία πρώτη εικόνα για τους περιορισμούς στην κλίση της συμπληρωματικής πρότασης ανά ΣΔ. (11) Νομίζω ότι γράφει/ *γράψει / έγραφε /έγραψε το γράμμα. (*- παρελθόν, +συνοπτικό) (12) Χαίρομαι που γράφει/ *γράψει / έγραφε /έγραψε το γράμμα. (*- παρελθόν, +συνοπτικό) (13) Ρώτησα αν γράφει/ *γράψει / έγραφε /έγραψε το γράμμα. (*- παρελθόν, +συνοπτικό) (14α) Θέλω να γράφει/γράψει το γράμμα. (14β) Πιστεύω να έγραφε/έγραψε το γράμμα. Η συμπεριφορά των συμπληρωμάτων όσον αφορά την κλίση, περιορίζεται από την παρουσία των ΣΔ ότι/πως, που και αν, ενώ αντίθετα το να επιτρέπει όλους τους συνδυασμούς παρελθοντικής-μη παρελθοντικής και συνοπτικής μη συνοπτικής μορφολογίας. Ισχύει και η αντίστροφη διατύπωση αφού έχει υποστηριχθεί Ρούσσου, 2006) ότι οι ΣΔ ότι/πως, που και αν δεν έχουν τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά τα οποία μπορούν να επιτρέψουν την ερμηνεία του τύπου παρελθόν, +συνοπτικό και επομένως η ταυτόχρονη παρουσία τους στην ίδια πρόταση, την καθιστά αντιγραμματική Άρνηση Ο ΣΔ να διαφοροποιείται από τους ότι, που, αν όσον αφορά την επιλογή του αρνητικού μορίου. Έτσι, το να δέχεται το αρνητικό μόριο μην σε αντίθεση με τα ότι, που, αν που δέχονται άρνηση με δεν. 22

23 2.2.3 Χρήση σε κύρια πρόταση Η ιδιαίτερη και αμφιλεγόμενη συντακτική ταυτότητα του να (ως συμπληρωματικός δείκτης και ως δείκτης «υποτακτικής») του επιτρέπουν μια ευρύτερη κατανομή σε σχέση με τους υπόλοιπους ΣΔ. Έτσι, ο να μπορεί να εμφανιστεί ακόμα και σε κύριες προτάσεις (Ρούσσου, 2006). (15) Να μην έβρεχε απόψε, θα πηγαίναμε περίπατο. (16) Να φύγω; (17) Να φύγεις! Αντίθετα, τα ότι, αν, που δεν εμφανίζονται ανεξάρτητα σε κύριες προτάσεις Ονοματοποίηση Η συμπληρωματική πρόταση υπόκειται συχνά σε ονοματοποίηση, σε αντικατάσταση δηλαδή από πρόταση με ΣΔ που εισάγεται με το οριστικό άρθρο, αποκλειστικά γένους ουδετέρου, ενικού αριθμού (Ρούσσου, 2006). (18) Το ότι την αγαπάει ακόμα είναι θετικό. (19) Το αν την αγαπάει πραγματικά είναι άλλο ζήτημα. (20) Το να μπορείς να λες τη γνώμη σου άφοβα είναι μεγάλο πράγμα. (21) *Το που την αγαπάει ακόμα είναι θετικό. (παραδείγματα από Ρούσσου, 2006) Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας, περιοριζόμαστε να σημειώσουμε ότι η ονοματοποίηση επιτρέπεται στις συμπληρωματικές προτάσεις που εισάγονται με τους ΣΔ ότι, αν και να ενώ το που δεν δέχεται ονοματοποίηση. Η Ρούσσου (2006) παρατηρεί ότι το γεγονός οφείλεται στο ότι ο που φέρει ούτως ή άλλως το χαρακτηριστικό της οριστικότητας. Τα χαρακτηριστικά των ΣΔ παρουσιάζονται συνοπτικά στον Πίνακα 1. Η συμπεριφορά του που παρουσιάζει ομοιομορφία με αυτή των ΣΔ ότι και να ως προς τα χαρακτηριστικά ρηματική κλίση, άρνηση και εμφάνιση του ΣΔ σε κύρια πρόταση. Αντίθετα, ο που διαφέρει από τους υπόλοιπους ΣΔ στο χαρακτηριστικό ονοματοποίηση. Πίνακας 1. Χαρακτηριστικά των συμπληρωματικών δεικτών (Ρούσσου, 2006) ΣΔ Κλίση Άρνηση Ως κύρια πρόταση Ονοματοποίηση ότι που αν *- παρελθόν, +συνοπτικό *- παρελθόν, +συνοπτικό c.f.(12) *- παρελθόν, +συνοπτικό δεν ΟΧΙ ΝΑΙ δεν ΟΧΙ ΟΧΙ δεν ΟΧΙ ΝΑΙ να όλοι οι συνδυασμοί μην ΝΑΙ ΝΑΙ 23

24 2.3 Επιλογή ΣΔ ανά τύπο (κατηγο)ρήματος Είδαμε ως τώρα τις ιδιότητες των στοιχείων που χρησιμοποιούνται ως δείκτες εισαγωγής μίας συμπληρωματικής πρότασης. Οι ιδιότητες αυτές αποτελούν στην ουσία και την κατανομή του κάθε ΣΔ αφού η σημασιολογική συμβατότητα μεταξύ του δείκτη και του ρήματος εξάρτησης είναι υποχρεωτική. Στη συνέχεια επιχειρείται μία μελέτη της σχέσης των ΣΔ με τα ρήματα στα οποία οι εξαρτημένες προτάσεις λειτουργούν ως συμπλήρωμα (ρήματα εξάρτησης). Το είδος του ΣΔ καθορίζεται από τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά του ρήματος από το οποίο εξαρτάται η συμπληρωματική πρόταση. Τα χαρακτηριστικά της υποταγμένης με τη σειρά τους, επηρεάζονται, όπως είδαμε, από την παρουσία του ΣΔ. Η Ρούσσου (2010) εντοπίζει τη διπλή λειτουργία των ΣΔ ως εξής: επιλέγονται από το κύριο ρήμα και ταυτόχρονα επιλέγουν το περιεχόμενο της συμπληρωματικής πρότασης. σημασιολογικά χαρακτηριστικά κύριου ρήματος ταυτίζονται με επιλέγουν τα ταυτίζονται με σημασιολογικά χαρακτηριστικά ΣΔ σημασιολογικά χαρακτηριστικά υποταγμένου ρήματος επιλέγουν τα 24

25 Οι ΣΔ, τα είδη προτάσεων που εισάγουν (στην παραδοσιακή γραμματική) και τα είδη ρημάτων από τα οποία εξαρτώνται, συνοψίζονται στον πίνακα 2 (Τζάρτζανος, 1947). Πίνακας 2. Είδη ρημάτων που δέχονται συμπληρωματικές ανά ΣΔ ειδικές προτάσεις ότι λεκτικά (λέω, ομολογώ) δεικτικά (δείχνω, μαρτυρώ, καμώνομαι, κάνω) αισθήσεως (αισθάνομαι, νιώθω, βλέπω) αντίληψης (θυμάμαι, ξεχνώ) γνωστικά (ξέρω, αγνοώ, γνωρίζω) δοξαστικά (νομίζω, πιστεύω, ελπίζω) επιστημικά (νομίζω)(βαρλοκώστα, 1994) ειδικές προτάσεις που γεγονοτικά ρήματα: ψυχικούς πάθους (χαίρομαι, λυπάμαι, μετανιώνω, με νοιάζει) αντίληψης (θυμάμαι, ξεχνώ) βουλητικές προτάσεις 1 να ρήματα βούλησης (θέλω, επιθυμώ, σκοπεύω) τροπικά (μπορώ, δύναμαι, ευκαιρώ) έναρξης-λήξης (αρχίζω, σταματώ, ξεκινώ) αισθήσεως (αισθάνομαι, νιώθω, βλέπω) αντίληψης (θυμάμαι, ξεχνώ) ψυχικού πάθους (χαίρομαι, σιχαίνομαι) δοξαστικά (πιστεύω, ελπίζω), λεκτικά (λέω, προστάζω) γνωστικά (ξέρω, μαθαίνω) πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις αν ρήματα ερώτησης (ρωτώ, αναρωτιέμαι) γνωστικά (ξέρω, γνωρίζω) αίσθησης (βλέπω, αισθάνομαι) αντίληψης (θυμάμαι) Τα ρήματα που εμφανίζονται υπογραμμισμένα στον πίνακα 2 αντιστοιχούν σε τύπους ρημάτων που δέχονται συμπληρωματικές προτάσεις εισαγόμενες με περισσότερους από έναν τρόπους. Η επιλογή του ΣΔ επομένως δεν εξαρτάται αποκλειστικά από το κύριο ρήμα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει στα πλαίσια της παρούσας εργασίας η προσέγγιση της Bresnan(1982) ότι η επιλογή ΣΔ ρυθμίζεται μέσω κανόνων φραστικής δομής. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση ο ΣΔ που επιλέγεται ανά περίπτωση συμπεριλαμβάνεται στο πλαίσιο υποκατηγοριοποίησης του κατηγορήματος. 1 Ο όρος «βουλητικές» χρησιμοποιείται γενικευτικά, για να καθορίσει όχι το ακριβές σημασιολογικό περιεχόμενο της δευτερεύουσας πρότασης αλλά το γεγονός ότι εισάγεται με τον ΣΔ να (Ρούσσου, 2006) 25

26 2.4 Ο ΣΔ που «Το που ονομάσθηκε «γλωσσικός Πρωτέας», επειδή είναι πολύχρηστο και μεταβάλλει σημασίες σαν τον μυθικό θαλασσινό δαίμονα (Ομήρ. Οδ. δ 385 κε.), και λειτουργεί μέσα στον λόγο και σαν ονοματικός σύνδεσμος και σαν επιρρηματικός» (Τσοπανάκης, 1998) Η παραδοσιακή γραμματική κατατάσσει τον που στους ειδικούς συνδέσμους, συχνότατα ως παραλλαγή του ότι. Έτσι, στη γραμματική του Τριανταφυλλίδη (1941) σημειώνεται ότι «ο ειδικός σύνδεσμος που φανερώνει κάτι πραγματικότερο παρά ο πως». Ο Τζάρτζανος (1946) χαρακτηρίζει το που ως ενδιάμεσο ανάμεσα στο ειδικό ότι και στο αιτιολογικό επειδή ενώ εντοπίζει ότι το που συνήθως αναφέρεται σε κάποιο πραγματικό γεγονός. Αρκετά πρώιμα λοιπόν στη μελέτη της γλώσσας αποδίδονται στον ΣΔ που οι δύο λειτουργίες: γεγονοτική και αιτιολογική. Η αρχική προσέγγιση του Τζάρτζανου με τη διπλή σημασία του που (αιτιολογικό ή πραγματικό) συνδυάζεται από τον Χριστίδη (1982) σε ένα και το αυτό σημασιολογικό χαρακτηριστικό το οποίο αποδίδεται στον ΣΔ που, και απαιτείται σημασιολογικά από το περιεχόμενο του συμπληρώματος. Πρόκειται για το χαρακτηριστικό +γεγονοτικότητα Γεγονοτικότητα Η γεγονοτικότητα τείνει να αποδίδεται ως χαρακτηριστικό σε συγκεκριμένα ρήματα, με βασικότερα τα ρήματα ψυχικού πάθους (Ρούσσου, 2006). (22α) Λυπάμαι που έφυγε νωρίς. (22β) Λυπάμαι για το γεγονός ότι έφυγε νωρίς. Η δυνατότητα αντικατάστασης του ΣΔ που από την παράφραση «το γεγονός ότι» υποδεικνύει τη γεγονοτικότητα του συμπληρώματος στο 22α. Οι Kiparsky & Kiparsky (1971) θεωρούν γεγονοτικά συμπληρώματα αυτά των οποίων η αλήθεια προϋποτίθεται, δηλαδή θεωρείται δεδομένη. Το περιεχόμενο του συμπληρώματος είναι απαραίτητη προϋπόθεση προκειμένου να ισχύει αυτό που εκφράζει η κύρια πρόταση. Το κριτήριο της άρνησης χρησιμοποιείται όπως φαίνεται στο (23) ως διαγνωστικό γεγονοτικότητας. (23α) Λυπάμαι που έφυγε νωρίς. (23β) Δεν λυπάμαι που έφυγε νωρίς. (23γ) Λυπάσαι που έφυγε νωρίς; (23δ) Έφυγε νωρίς. Το (23δ) αποτελεί προϋπόθεση για να αληθεύουν τα (23α-γ). Ο αιτιολογικός χαρακτήρας του που ερμηνεύεται ως επιπλέον ένδειξη γεγονοτικότητας (Ρούσσου, 2006). Έτσι, η αιτία (που περιγράφεται στη συμπληρωματική πρόταση) αποτελεί προϋπόθεση για το συμβάν (κύρια πρόταση). Η εικόνα των γεγονοτικών ρημάτων της ΝΕ είναι πολύ πιο σύνθετη από αυτήν που έχει ως τώρα περιγραφεί. Έτσι, υπάρχουν γεγονοτικά ρήματα τα οποία δεν εκφράζουν ψυχικό πάθος (πληροφορούμαι, ακούω) τα οποία δέχονται συμπληρώματα με ότι και που: (24) Ακούω ότι / που μιλάει. 26

27 ή μόνο με ότι : (25) Ο Γιάννης πληροφορήθηκε ότι η ώρα αναχώρησης είχε αλλάξει. Επομένως, το χαρακτηριστικό +γεγονοτικό δεν είναι από μόνο του αρκετό για να επιβάλει την επιλογή του ΣΔ που. Επιπλέον, πολλές που- συμπληρωματικές προτάσεις δεν εξαρτώνται από ρήματα καθαρά γεγονοτικά (πχ. ρήματα αίσθησης) Αναφορική Λειτουργία Οι δευτερεύουσες αναφορικές προτάσεις αποτελούν ένα επιπλέον συντακτικό περιβάλλον εμφάνισης του που. Στο συγκεκριμένο περιβάλλον ο που βρίσκεται σε συμπληρωματική κατανομή με την αναφορική αντωνυμία ο οποίος, η οποία, το οποίο και χρησιμοποιείται έχει το ρόλο άκλιτης αναφορικής αντωνυμίας. Έχει υποστηριχθεί (Ρούσσου, 2006)ότι το που στο συγκεκριμένο περιβάλλον μπορεί να θεωρηθεί ΣΔ (μόρφημα/ λέξη) και όχι φράση. Έτσι, η συμπληρωματική κατανομή των που και οποίος υποδηλώνουν ότι οι δύο τύποι επιτελούν την ίδια λειτουργία για το συγκεκριμένο περιβάλλον, αυτή της αναφορικοποίησης. (26) Διάβασα το βιβλίο που / το οποίο μου είχες δανείσει. Ο ισχυρισμός ότι το που αναφορικό φέρει τις λειτουργίες ΣΔ φαίνεται να ανατρέπεται από την ίδια την Ρούσσου (2006) καθώς τα δεδομένα που παρουσιάζονται στο βιβλίο της «Συμπληρωματικοί Δείκτες» επιτρέπουν ένα συσχετισμό ανάμεσα στο που αναφορικό και το που χρονικό. (27) Πρώτο που λάβω γράμμα του, θα σε ειδοποιήσω. (παράδειγμα από Τζάρτζανο, 1946) Η επιλογή του τύπου παρελθόν, +συνοπτικό (λάβω), η οποία δεν είναι αποδεκτή σε πουσυμπληρωματικές προτάσεις, αποτελεί μία πρώτη ένδειξη ότι το χρονικό που δεν λειτουργεί ως ΣΔ. Επιπλέον, το χρονικό που (επίσης συνηθισμένο σε εκφράσεις όπως πρώτο που, κάθε που, είναι που, τότε που) αποτελεί ουσιαστικά παράφραση χρονικών αναφορικών προτάσεων με παράληψη της αναφορικής κεφαλής: πρώτο που = την πρώτη στιγμή που, κάθε που = κάθε φορά που, είναι που = από τη στιγμή που, τότε που = την στιγμή που). Μπορούμε να καταλήξουμε με σχετική ασφάλεια στο συμπέρασμα ότι ο ΣΔ που δεν ταυτίζεται με τον αναφορικό-χρονικό που. Η χρήση του που με μη γεγονοτικά ρήματα ενισχύει τον ισχυρισμό αυτό. Ο συνδυασμός ΟΦ +που σε περιβάλλον μη γεγονοτικού ρήματος (ρήμα αίσθησης) προκαλεί αμφισημία αφού προτάσεις όπως η (28α) μοιάζουν εκ πρώτης όψεως με αναφορικές. (28α) Είδα το παιδί που έτρωγε παγωτό. (28β) Είδα το παιδί το οποίο έτρωγε παγωτό. (28γ) Το είδα που έτρωγε παγωτό. (Ρούσσου, 2006) Έτσι, η (28α) μπορεί να έχει την αναφορική σημασία του (29β), όπου η πρόταση που εισάγεται με το που προσδίδει ένα επιπλέον χαρακτηριστικό στον όρο «παιδί» της κύριας πρότασης: αυτό που είδα είναι ένα παιδί το οποίο προσδιορίζεται ως άτομο που έτρωγε παγωτό. Η δεύτερη πιθανή ερμηνεία προκύπτει με την ερμηνεία του που ως ΣΔ και της υποταγμένης ως συμπληρωματικής: αυτό που είδα είναι τόσο ένα άτομο (το παιδί), όσο και ένα συγκεκριμένο συμβάν κατά το οποίο το παιδί έφαγε παγωτό. 27

28 Η άρση της αμφισημίας επιτυγχάνεται με τη χρήση του διαγνωστικού «αντικατάσταση ΟΦ από κλιτικό». Πράγματι, η (28γ) είναι αποδεκτή συντακτικά όταν η υποταγμένη δεν εκληφθεί ως αναφορική, αφού, η αναφορική κεφαλή (το στοιχείο που υφίσταται αναφορικοποίηση) δεν μπορεί να αντικατασταθεί από αντωνυμία. Δομές αυτού του τύπου ονομάζονται ψευδο-αναφορικές, λόγω των επιφανειακών ομοιοτήτων που παρουσιάζουν με τις αναφορικές προτάσεις,. Η αμφισημία των ψευδο-αναφορικών σχετίζεται με την υπόταξη από συγκεκριμένα ρήματα όπως τα ρήματα αίσθησης, ενώ αντίστοιχη αμφισημία δεν προκύπτει σε ρήματα όπως το συναντώ: (29α) Συνάντησα το παιδί που έτρωγε παγωτό. (29β) Συνάντησα το παιδί το οποίο έτρωγε παγωτό. (29γ) * Το συνάντησα που έτρωγε παγωτό. (Ρούσσου, 2006) Οριστικότητα Οι ονοματικές φράσεις όπου η ύπαρξη των οντοτήτων στις οποίες αναφέρονται προϋποτίθεται, ονομάζονται οριστικές ονοματικές φράσεις. Στο κλασσικό παράδειγμα: (30) Η βασίλισσα της Αγγλίας ζει στο Λονδίνο. προϋποθέτουμε την ύπαρξη μίας έμψυχης οντότητας που είναι βασίλισσα της Αγγλίας, προκειμένου να δεχθούμε ότι η συγκεκριμένη οντότητα ζει στο Λονδίνο. Η προϋπόθεση προέρχεται από την γνώση μας για τον κόσμο και εκφράζεται μέσω της παρουσίας του οριστικού άρθρου στην ΟΦ. Η οριστικότητα αποτελεί ένα επιπλέον χαρακτηριστικό που αποδίδεται στο που και στις συμπληρωματικές που εισάγει καθιστώντας τον ΣΔ που αντίστοιχο του οριστικού άρθρου, στο επίπεδο της πρότασης (Χριστίδης, 1986). Ένδειξη ότι τα που συμπληρώματα φέρουν το χαρακτηριστικό της οριστικότητας, αποτελεί η ευκολία με την οποία οι συγκεκριμένες συμπληρωματικές προτάσεις αντικαθίστανται από προτάσεις που εισάγονται με «το ότι». (31α) Με ανησυχεί που δεν ήρθαν ακόμη. (31β) Με ανησυχεί το ότι δεν ήρθαν ακόμη. Η συμπεριφορά των συμπληρωμάτων με που σε σχέση με την ιδιότητα της ονοματοποίησης, ενισχύει τον ισχυρισμό ότι το που έχει εγγενώς το χαρακτηριστικό +οριστικότητα. Έτσι, οι συμπληρωματικές με ότι, να, αν μπορούν να ονοματοποιηθούν. Δέχονται δηλαδή την εισαγωγή του τύπου αιτιατικής ενικού ουδετέρου γένους του οριστικού άρθρου (το) σε θέση κεφαλής της συμπληρωματικής, η οποία καθίσταται αντικείμενο, ή και υποκείμενο του ρήματος. Μάλιστα, η ονοματοποίηση είναι υποχρεωτική όταν η υποταγμένη αποτελεί συμπλήρωμα πρόθεσης. Βλέπουμε δηλαδή ότι το (32α) αποτελεί νόμιμη παράφραση του (31β): (32α) Ανησυχώ για το ότι δεν ήρθαν ακόμη. (32β) *Ανησυχώ για το που δεν ήρθαν ακόμη. Η αδυναμία ονοματοποίησης των συμπληρωματικών με που (32β) ακόμα και στην περίπτωση που προηγείται πρόθεση, έχει ερμηνευθεί (Ρούσσου, 2006) ως ένδειξη ότι ο που φέρει εγγενώς το χαρακτηριστικό +οριστικότητα. 28

29 2.5 Σημασιολογικά Χαρακτηριστικά που-συμπληρωμάτων Ως τώρα απαριθμήθηκαν τα χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την επιλογή του ΣΔ που: + / - γεγονοτικότητα, + / - οριστικότητα, +/ - αναφορικότητα. Τα χαρακτηριστικά που έχουν ως τώρα εκτεθεί, δίνουν μία εικόνα της σημασιολογίας των που συμπληρωματικών, δεν ενδείκνυνται όμως για την διαμόρφωση κανόνων περιγραφικών της συμπεριφοράς των συμπληρωμάτων αυτών. Το χαρακτηριστικό της γεγονοτικότητας για παράδειγμα, το οποίο παραδοσιακά ταυτίζεται με τα που συμπληρώματα, δεν μπορεί να λειτουργήσει ως αποκλειστικό κριτήριο επιλογής. Η ταύτιση του χαρακτηριστικού +γεγονοτικό με τον που και τα συμπληρώματά του συνεπάγεται ότι: α) κάθε συμπλήρωμα που εισάγεται με τον ΣΔ που είναι γεγονοτικό β) κάθε γεγονοτικό συμπλήρωμα εισάγεται με τον που (Χριστίδης 1982, Βαρλοκώστα 1994) Η συμπεριφορά του που παρουσιάζει μεγαλύτερη περιπλοκότητα όπως είδαμε. Συχνά ρήματα γεγονοτικά δέχονται συμπληρώματα με ότι ή να, ενώ μη γεγονοτικά ρήματα δέχονται συμπληρώματα με που. Όπως έχει περιγραφεί στη σχετική βιβλιογραφία, η επιλογή ΣΔ είναι μία διαδικασία ταύτισης (σχετικά εξειδικευμένων) σημασιολογικών χαρακτηριστικών μεταξύ κύριου ρήματος ΣΔ συμπληρώματος. Στη συνέχεια θα προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά του συμπληρώματος τα οποία επιβάλλουν την επιλογή του που ανά τύπο κατηγορήματος. Η συμπεριφορά των που συμπληρωμάτων προσεγγίζεται σημασιολογικά και όχι από την άποψη της συντακτικής συμπεριφοράς των συγκεκριμένων συμπληρωμάτων (όπως έχει αναλυθεί μεταξύ άλλων από τις Βαρλοκώστα 1994α, 1994β, Ρούσσου 1992, 1993). Ο Χριστίδης (1981, 1982, 1985, 1986) διερεύνησε τις παραμέτρους που καθορίζουν την κατανομή των υποτακτικών συνδέσμων στα Νέα Ελληνικά εντοπίζοντας τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά των που συμπληρωμάτων. Η μελέτη αυτών των σημασιολογικών χαρακτηριστικών γίνεται πάντοτε σε αντιπαραβολή με τους συμπληρωματικούς δείκτες ότι/πως και να. Ο συμπληρωματικός δείκτης που επιλέγεται για να εισάγει συμπληρωματικές προτάσεις όταν ισχύουν τα εξής: - το περιεχόμενο της συμπληρωματικής δεν προσεγγίζεται γνωστικά, δηλαδή ως προς την τιμή αληθείας της ( - αξίωση αληθείας) - η αλήθεια της συμπληρωματικής προϋποτίθεται (+ προϋπόθεση αληθείας) - το περιεχόμενο του συμπληρώματος αναφέρεται σε στατικές, χρονικά εντοπισμένες καταστάσεις. (Χριστίδης, 1986) 29

30 2.5.1 Γνωστική/ Μη Γνωστική αντιμετώπιση (+/- αξίωση αληθείας) Οι συμπληρωματικές προτάσεις με το που επιβάλλεται να μην αντιμετωπίζονται γνωστικά, δηλαδή ως προς την τιμή αληθείας τους. Η τιμή αληθείας τους (αξίωση αληθείας, truth claim) θεωρείται δεδομένη. Έτσι, ο Χριστίδης(1985) προσδίδει στα πουσυμπληρώματα το χαρακτηριστικό αξίωση αληθείας. Αντίθετα, τα συμπληρώματα που εισάγονται με τα μόρια ότι/πως αντιμετωπίζονται γνωστικά, δηλαδή σχολιάζεται η τιμή αληθείας τους. Τα συμπληρώματα αυτά εκφράζουν κάποιο ισχυρισμό ή απόφανση. Τα συμπληρώματα με ότι/πως έχουν το χαρακτηριστικό +αξίωση αληθείας. Τέλος, τα συμπληρώματα με το να συνδέονται επίσης, όπως και το που, με μη γνωστική στάση απέναντι στο περιεχόμενο του συμπληρώματος επομένως μπορεί να τους αποδοθεί το χαρακτηριστικό αξίωση αληθείας. (33α) Αρνήθηκε ότι είχε ζητήσει ευθύνες. (γνωστική αντιμετώπιση) (33β) Αρνήθηκε να ζητήσει ευθύνες. (μη γνωστική αντιμετώπιση) (33γ) *Αρνήθηκε που ζήτησε ευθύνες. (μη γνωστική αντιμετώπιση) Η μη γνωστική προσέγγιση του συμπληρώματος, δηλαδή ο μη σχολιασμός της τιμής αληθείας της συμπληρωματικής πρότασης, σημαίνει ότι η αλήθεια της συμπληρωματικής πρότασης με κάποιο τρόπο προϋποτίθεται. Η μη αποδεκτότητα της (33γ) έγκειται στην αδυναμία άρνησης του συμπληρώματος το οποίο ήδη θεωρείται δεδομένο και (λόγω της παρελθοντικής αναφοράς) παγιωμένο στο λόγο ως ήδη γνωστό. Πίνακας 3. (Χριστίδης, 1985) που να ότι/πως αξίωση αληθείας/ γνωστική αντιμετώπιση Προϋπόθεση αληθείας Το μόρφημα που εισάγει συμπληρώματα γεγονοτικών/ προϋποθετικών ρημάτων, ρημάτων δηλαδή τα οποία επιβάλλουν, είτε αποκλειστικά, είτε σε κάποιες σημασίες τους, να προϋποτίθεται η αλήθεια της πρότασης που τα συμπληρώνει (Χριστίδης, 1986). Η έννοια της προϋπόθεσης αληθείας χρησιμοποιείται για την ερμηνεία της κατανομής των συνδέσμων ότι/πως και που μόνο σαν πραγματολογική και όχι σαν λογική ή σημασιολογική έννοια. Το συμπλήρωμα το οποίο εισάγεται με το που δηλαδή, πρέπει να μεταφέρει μία πληροφορία η οποία μπορεί να ανακατασκευαστεί ή να διαπραγματευτεί από τον ακροατή, στο πλαίσιο της συγκεκριμένης συζήτησης (universe of discourse) ως ήδη δεδομένη. (34α) Φοβάμαι που θα ταξιδέψω μόνη μου. (34β) Φοβάμαι ότι θα ταξιδέψω μόνη μου. Ιδιαίτερη σημασία έχει η παρατήρηση ότι η προϋπόθεση αληθείας που περιγράφει τις συμπληρωματικές με που είναι πραγματολογικού και όχι καθαρά σημασιολογικού τύπου. Δεν ταυτίζεται επομένως με τη γεγονοτικότητα όπως την έχουμε ήδη μελετήσει στο κεφάλαιο Τα συμπληρώματα με ότι/πως έχουν το χαρακτηριστικό προϋπόθεση 30

31 αληθείας. Αυτό σημαίνει (με την πραγματολογική έννοια της προϋπόθεσης αληθείας) ότι το περιεχόμενο του συμπληρώματος δεν θεωρείται ήδη γνωστό στο πλαίσιο της συνομιλίας. Στην περίπτωση του (34β) το συμπλήρωμα εκφράζει απόφανση, εισάγει δηλαδή μία νέα και όχι δεδομένη πληροφορία. Ο Hegarty (1992) χρησιμοποιεί την έννοια των οικείων συμπληρωμάτων 2 για να περιγράψει την πραγματολογικού τύπου προϋπόθεση αληθείας : τα οικεία συμπληρώματα χρησιμοποιούνται για να εισαχθεί στο λόγο ένα στοιχείο ήδη οικείο, παγιωμένο στο λόγο είτε ως γνωστό δεδομένο είτε ως επισυμβαίνον στο πλαίσιο μίας άλλης πράξης/κατάστασης. Η Βαρλοκώστα (1995) διαπιστώνει ότι η έννοια της πραγματολογικής προϋπόθεσης (οικεία συμπληρώματα) δεν ταυτίζεται με τα γεγονοτικά ρήματα αλλά καλύπτει ένα εύρος συμπληρωματικών προτάσεων που εισάγονται με το που. Επομένως, συμπληρώματα εισαγόμενα με που θεωρούνται ότι αναφέρονται σε κάτι που έχει ήδη παγιωθεί μέσα στο λόγο ως γνωστό δεδομένο (34α), σε αντίθεση με τα συμπληρώματα με ότι (34β), τα οποία απλώς αναφέρουν κάποιο γεγονός ή δήλωση, μία νέα πληροφορία. Τέλος, η υπόθεση του Hegarty ότι τα Οικεία Συμπληρώματα μπορούν να ανακληθούν εκ μέρους του ακροατή από κάποια προηγούμενη στιγμή της συνομιλίας και όχι απαραίτητα να θεωρηθούν ως προϋπόθεση στο λόγο, εξηγεί και τη χρήση του που στο (35). (35) Σου είπα ότι/που πήραμε το πρωτάθλημα;) (Βαρλοκώστα, 1995) Πίνακας 4. (Χριστίδης 1985) που να ότι/πως αξίωση αληθείας/ γνωστική αντιμετώπιση (πραγματολογική) προϋπόθεση αληθείας Στατική / Δυναμική κατάσταση (+/- προϋπόθεση αληθείας) Η τρίτη αυτή διάκριση χρησιμοποιείται για την εσωτερική διαφοροποίηση των δύο μη γνωστικών μορίων (που και να). Στην ουσία πρόκειται για μία ειδίκευση της παραμέτρου «προϋπόθεση αληθείας». Το περιεχόμενο του συμπληρώματος που εισάγεται με το που θεωρείται ότι ισχύει ως ήδη δεδομένο (+προϋπόθεση αληθείας). Το που-συμπλήρωμα εκφράζει αυτό που 2 δική μου μετάφραση του όρου Familiar Complements 31

32 απαντάται στη σχετική βιβλιογραφία ως «πραγμάτωση» του περιεχόμενου του συμπληρώματος. (36α) Ο δάσκαλος θυμήθηκε που διάβαζε τον κατάλογο και οι μαθητές έτρεμαν. (πραγμάτωση) (36β) Ο δάσκαλος θυμήθηκε να διαβάσει τον κατάλογο. Η αλήθεια του συμπληρώματος με που δεν τίθεται υπό διαπραγμάτευση αλλά θεωρείται αντικειμενική τόσο για το υποκείμενο όσο και για τον ομιλητή, όταν αυτοί δεν συμπίπτουν. (37) Λυπήθηκε που ο Γιάννης απέτυχε στις εξετάσεις. (38) Πιστεύει ότι/πως θα παραστεί και ο δήμαρχος. (39) Πιστεύει να έφτασε και ο δήμαρχος. Έτσι, στην εκφορά της συμπληρωματικής με το που (37), η αποτυχία του Γιάννη στις εξετάσεις είναι μία αλήθεια την οποία συμμερίζεται τόσο το υποκείμενο όσο και ο ομιλητής. Αντίθετα, σε εκφορές με ότι/πως και να (38, 39) μεταφέρεται η άποψη του υποκειμένου για την αλήθεια της συμπληρωματικής χωρίς να δηλώνεται ταυτόχρονα δέσμευση εκ μέρους του υποκείμενου σχετικά με την αλήθεια της πρότασης. Μάλιστα, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός ότι η δέσμευση του υποκειμένου ως προς την αλήθεια της υποταγμένης ισχύει μόνο στην περίπτωση των εκφορών με ότι/πως. Η εκφορά με το να αντίθετα, δεν θεωρείται αντικειμενική ούτε εκ μέρους του υποκειμένου της κύριας πρότασης. Οι βασικότερες βιβλιογραφικές αναφορές στη διάκριση +/- προϋπόθεση αληθείας απαριθμούνται στη συνέχεια ενώ γίνεται και σύνοψη της ποικίλης ορολογίας που χρησιμοποιείται για την περιγραφή της. Πρόκειται για μία διάκριση αντίστοιχη με την διαφοροποίηση στη σημασία των απαρεμφατικών δομών από αυτών με γερούνδιο στα αγγλικά: υπόθεση/πιθανότητα - πραγμάτωση (hypothesis/potentiality reification) (Bolinger, 1968). (40α) Can you remember doing that? (40β) Can you remember to do that? Η απαρεμφατική δομή (to-infinitive) δηλώνει ένα συμβάν επιθυμητό στο μέλλον (και άρα υποθετικό). Αντίθετα η χρήση του γερουνδίου (-ing form) αναφέρεται σε κάποιο γεγονός που θεωρείται ήδη τετελεσμένο. Οι όροι στατική και δυναμική κατάσταση (static dynamic situation) εισάγονται από τον Lyons (1977) με την στατική κατάσταση να αναφέρεται σε κάτι «που θεωρείται ότι υπάρχει και όχι ότι συμβαίνει» ενώ τη δυναμική σε κάτι «που συμβαίνει, διαδραματίζεται, λαμβάνει χώρα». Στατικές καταστάσεις για τον Lyons είναι οι «καταστάσεις» με την έννοια τετελεσμένων γεγονότων που δεν επιδέχονται μεταβολή (states, states of affairs) ενώ ως δυναμικές καταστάσεις περιγράφει: τα συμβάντα, τις διαδικασίες, τις πράξεις, τις ενέργειες και τις δραστηριότητες (events, processes, acts, actions, activities). Με βάση το κριτήριο του Lyons o Χριστίδης (1985) συμπεραίνει ότι: 32

33 «οι συμπληρωματικές προτάσεις που εισάγονται με το που αναφέρονται σε στατικές, πραγματωμένες, χρονικά εντοπισμένες καταστάσεις. Αντίθετα, τα συμπληρώματα με το να δεν αποτελούν πραγματωμένες, χρονικά εντοπισμένες καταστάσεις. Αναφέρονται σε κάτι το δυνητικό/ υποθετικό, κάτι που επισυμβαίνει, σε μια δυναμική κατάσταση». Πίνακας 5. που να : διάκριση μέσω χαρακτηριστικών που στατική κατάσταση χρονικά εντοπισμένη κατάσταση να δυναμική κατάσταση μη χρονικά εντοπισμένη κατάσταση πραγμάτωση καταστάσεις, γεγονότα, σχέσεις γεγονότων υπόθεση/πιθανότητα συμβάντα, διαδικασίες, πράξεις, ενέργειες, δραστηριότητες. Ο πίνακας 6 επιχειρεί μία σύνοψη της ως τώρα υπάρχουσας βιβλιογραφίας σχετικά με τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά που επηρεάζουν τόσο την επιλογή όσο και την συμπεριφορά των ΣΔ. Η εικόνα που δίνεται δεν είναι ολοκληρωμένη αφού τόσο ο να όσο και το ότι / πως δεν έχουν τιμή για κάθε ένα σημασιολογικό χαρακτηριστικό. Συγκριτική ανάλυση δεδομένων θα μπορούσε να επιτρέψει στον ερευνητή γλωσσολόγο να εξάγει τιμές για τα υπό έλεγχο χαρακτηριστικά. Στα πλαίσια της μελέτης του που όμως, ο Πίνακας 6 προσφέρει όλη την απαραίτητη πληροφορία. Ο πού έχει πλήρη περιγραφή ενώ η συμπεριφορά του διαφοροποιείται από τους άλλους δύο ΣΔ. Έτσι, αιτιολογείται η επιλογή του ΣΔ που ανά περιβάλλον. Πίνακας 6. Σημασιολογικά χαρακτηριστικά που αποδίδονται στους ΣΔ που να ότι/πως αξίωση αληθείας/ γνωστική αντιμετώπιση (πραγματολογική) προϋπόθεση αληθείας + - στατικότητα

34 Κεφάλαιο 3. Σημασιολογικά Χαρακτηριστικά πουσυμπληρωμάτων ανά τύπο ρήματος Τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά του ΣΔ επηρεάζουν καθοριστικά τη σημασιολογία της συμπληρωματικής πρότασης. Η κατανομή του ΣΔ στα διάφορα περιβάλλοντα καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από το κατηγόρημα που επιλέγει τη σημασιολογική πρόταση. Στη συνέχεια θα δούμε αναλυτικά πώς διαμορφώνονται οι συμπληρωματικές προτάσεις που εξαρτώνται από ρήματα αίσθησης, ψυχικού πάθους και αντίληψης, υπό την επίδραση του ΣΔ αλλά και του κύριου ρήματος. 3.1 Ρήματα Αίσθησης Γνωστική / μη γνωστική προσέγγιση Τα συμπληρώματα των ρημάτων αίσθησης παρατηρούνται να συμβαδίζουν γενικά με όλους τους τρόπους εκφοράς συμπληρωματικής πρότασης: ότι / πως, που και να. Με βάση το Χριστίδη (1985), η επιλογή του συμπληρωματικού δείκτη αντικατοπτρίζει την διάκριση γνωστικής/μη γνωστικής προσέγγισης στο περιεχόμενο του συμπληρώματος. (41α) Τον είδα ότι/πως έφυγε. (41β) Τον είδα που έφευγε. (41γ) Τον είδα να φεύγει. Τόσο η εκφορά με το που όσο και η εκφορά με το να δηλώνουν άμεση, φυσική, μέσω των αισθήσεων πρόσληψη του ερεθίσματος. Το ερέθισμα που προσλαμβάνεται από τις αισθήσεις προσεγγίζεται όχι γνωστικά αλλά αισθητά, ενώ αντίθετα η εκφορά με τα ότι/πως, συμβαδίζει με γνωστικό νόημα. Οι (41β, γ) δηλαδή δηλώνουν απαραιτήτως ότι κάποιος είδε το γεγονός της αναχώρησης κάποιου. Το (41α) αντίθετα δεν δηλώνει άμεση αντίληψη. Ο ομιλητής ενδέχεται να συμπεραίνει ότι κάποιος έφυγε και το συμπέρασμα να οφείλεται σε ένα ή περισσότερα δεδομένα (όπως η απουσία κάποιου ατόμου από συγκεκριμένο τόπο)(χριστίδης,1981). Εξετάζοντας στη συνέχεια τη διαφοροποίηση στη χρήση των που και να ο Χριστίδης (1983) θεωρεί ότι και οι δύο σύνδεσμοι χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν άμεση, φυσική αίσθηση. Η σημασία των συμπληρωμάτων τους όμως διαφοροποιείται κατά περίπτωση, όπως φαίνεται από τα παραδείγματα που ακολουθούν. (42α) Τον είδα να φεύγει. (42β) Δεν τον είδα να φεύγει. (43α) Τον είδα που έφευγε. (43β) Δεν τον είδα που έφευγε. Η άρνηση επηρεάζει την τιμή αληθείας της συμπληρωματικής στο (42α) ενώ το ίδιο δεν φαίνεται να συμβαίνει και στις συμπληρωματικές που εκφέρονται με το που (43α). (44) Δεν τον είδα να φεύγει άρα: δεν έφυγε. (45) Δεν τον είδα που έφευγε άρα: έφυγε. 34

35 Στις προτάσεις που εκφέρονται με το που η άρνηση δεν αντιστρέφει τη λογική τιμή του συμπληρώματος. Η εκφορά με το που λοιπόν τείνει μάλλον να δηλώνει την προϋπόθεση αλήθειας του συμπληρώματος, ενώ το να δηλώνει συνεπαγωγή αλήθειας. Τέλος, η Βαρλοκώστα (1994) μελετώντας τη σημασιολογία των που - συμπληρωμάτων σε ρήματα αίσθησης, παρατηρεί ότι η επιλογή του μη συνοπτικού ρηματικού τύπου (Imperfective στο εξής IP) σχετίζεται με την ερμηνεία του συμπληρώματος ως κάτι που προσλαμβάνεται άμεσα, μέσω των αισθήσεων. (46) Τον είδα που έφευγε. (47) Είδα ότι έφυγε. Το (46) σημαίνει ότι το υποκείμενο παρακολούθησε όλη τη διαδικασία αναχώρησης κάποιου ενώ αντίθετα στο (47) το κύριο ρήμα μπορεί απλώς να σημαίνει «αντιλήφθηκα, κατάλαβα, συνειδητοποίησα». Η τάση προς μη συνοπτικούς ρηματικούς τύπους στα συμπληρώματα ρημάτων αίσθησης δεν αποτελεί δεσμευτικό κανόνα. Είναι εν τούτοις αξιοσημείωτο ότι επιβεβαιώνεται στατιστικά μέσω της μελέτης του corpus της παρούσας εργασίας Στατική / δυναμική κατάσταση. Οι ΣΔ να και που χρησιμοποιούνται για την εισαγωγή μη γνωστικών συμπληρωμάτων σε ρήματα αίσθησης. Η εσωτερική διαφοροποίηση των δύο μη γνωστικών ΣΔ γίνεται με βάση σημασιολογικά χαρακτηριστικά του συμπληρώματος, όπως ανιχνεύονται από τον Χριστίδη (1985) και τη Βαρλοκώστα (1994). Η ανάλυση του Χριστίδη(1985) για την εκφορά συμπληρωμάτων ρημάτων «αισθήσεως σημαντικών» εξετάζει δύο σημασιολογικά χαρακτηριστικά του συμπληρώματος: α) εάν αναφέρονται σε στατικές ή δυναμικές καταστάσεις και β) εάν αυτές οι καταστάσεις είναι μόνιμες ή προσωρινές. (48α) Τον είδα που ήταν παράλυτος.(=στατική και μόνιμη κατάσταση) (48β) *Τον είδα να είναι παράλυτος. (=στατική και μόνιμη κατάσταση) (49α) Τον είδα να κάθεται ακίνητος. (=στατική και παροδική κατάσταση) (49β) Τον είδα που καθόταν ακίνητος. (= στατική και παροδική κατάσταση) (παραδείγματα από Χριστίδη, 1985) Τα (48), (49) δείχνουν ότι το περιεχόμενο της συμπληρωματικής πρότασης συχνά περιορίζει τη δυνατότητα εκφοράς της συμπληρωματικής. Στα συγκεκριμένα παραδείγματα οι συμπληρωματικές αναφέρονται σε στατικές καταστάσεις (είμαι παράλυτος, κάθομαι ακίνητος). Έτσι, το (48β) είναι αντιγραμματικό αφού η εκφορά με το να δεν συμβαδίζει με στατικές καταστάσεις. Προκειμένου να δικαιολογηθεί εντούτοις η αποδεκτότητα του (49α) εξετάζεται η παράμετρος μόνιμη/παροδική κατάσταση. Ενώ το συμπλήρωμα των προτάσεων (48) αναφέρεται σε μία μόνιμη, αμετάβλητη κατάσταση (είμαι παράλυτος), το συμπλήρωμα των (49) αναφέρεται σε μία παροδική κατάσταση που επιδέχεται μεταβολή (κάθομαι ακίνητος). Εντοπίζεται δηλαδή μία «διαβάθμιση στατικότητας» (Χριστίδης, 1985) με την υψηλή στατικότητα να αποδίδεται σε περιπτώσεις στατικών και μόνιμων καταστάσεων, όπου η χρήση του να δεν επιτρέπεται. Σε αυτή την περίπτωση το που αποτελεί τον μοναδικό ΣΔ που μπορεί να επιλεγεί. Αντίθετα, καταστάσεις στατικές και παροδικές 35

36 (χαμηλή στατικότητα) επιδέχονται εκφορά και με τους δύο ΣΔ. Έτσι, τα (48) και (49) μπορούν να διαβαθμιστούν ως εξής (ξεκινώντας από την υψηλή στατικότητα: Πίνακας 7. Διαβάθμιση στατικότητας στατικότητα σημασία συμπληρώματος TELICITY Τον είδα που ήταν παράλυτος. Τον είδα που καθόταν ακίνητος. Τον είδα να κάθεται ακίνητος. στατικό και μόνιμο στατικό και προσωρινό στατικό και προσωρινό IP IP IP Χρονική Οριοθέτηση Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, μία κατάσταση που στα πλαίσια συμπληρωματικής πρότασης εισάγεται με το που, θεωρείται χρονικά οριοθετημένη. Τα (50), (51) περιέχουν αναφορά σε μη χρονικά οριοθετημένη (9) και χρονικά οριοθετημένη (10) κατάσταση. (50α) Αισθάνομαι / αισθανόμουν να χάνομαι/ *χαθώ/ *χάθηκα. (50β) *Αισθανόμουν που χανόμουν. (51α) Τον πρόσεξα που με κοιτούσε/ κοίταξε ειρωνικά. (51β) ;; Τον πρόσεξα να με κοιτάει ειρωνικά. (παραδείγματα από Χριστίδη, 1985) Στα (50) και (51) η επιλογή ΣΔ δεν καθορίζεται από το περιεχόμενο της συμπληρωματικής πρότασης, όπως στην περίπτωση των (48), (49) αλλά από τη σημασία του κύριου ρήματος. Διακρίνουμε λοιπόν δύο κατηγορίες ρημάτων «αισθήσεως σημαντικών»: ρήματα αίσθησης (αισθάνομαι, νιώθω) και ρήματα «ενεργοποίησης της αίσθησης»(προσέχω, παρατηρώ) (Χριστίδης, 1985). Παρατηρούμε ότι τα ρήματα όπως το αισθάνομαι δεν συμβαδίζουν με πουσυμπληρωματικές προτάσεις ενώ δέχονται συμπληρώματα με το να. Αυτό συμβαίνει γιατί μία αίσθηση όπως βιώνεται μέσω των αισθήσεων αποκλειστικά, δεν οριοθετείται χρονικά, δεν χρειάζεται δηλαδή να προσδιοριστεί σαν κάτι με αρχή, μέση και τέλος. Αντίθετα, θεωρείται μία εξελισσόμενη διαδικασία, με τον βιώνοντα να εστιάζει στο «μέσον της αίσθησης» και όχι σε κάποια χρονική στιγμή της. Τα ρήματα ενεργοποίησης της αίσθησης από την άλλη, απαιτούν ένα συμπλήρωμα χρονικά οριοθετημένο, δεδομένου ότι πράγματι η ενεργοποίηση της αίσθησης αποβλέπει ακριβώς στο να εντοπίσει, να οριοθετήσει και να καταστήσει χρονικά συγκεκριμένη μία 36

37 παράσταση που προσλαμβάνεται μέσω των αισθήσεων (συχνά δυσπρόσιτη ή/και άξια προσοχής). Τα (50), (51) μας επιτρέπουν κάποια επιπλέον συμπεράσματα ως προς την εκφορά των να και που συμπληρωματικών προτάσεων. Έτσι, η εκφορά με το να δεν δέχεται τη μη συνοπτική όψη (χαθώ) ούτε τον +Past τύπο (χάθηκα). Το ενεστωτικό θέμα είναι ο κατάλληλος τρόπος για να δηλωθεί η αίσθηση συνολικά και όχι χρονικά οριοθετημένα. Για τον ίδιο λόγο αποφεύγεται και ο παρελθοντικός τύπος αφού οριστικοποιεί χρονικά το περιεχόμενο του συμπληρώματος. Αντίθετα, η εκφορά με το που επιτρέπει τόσο τη διάκριση μεταξύ IP/PE όσο και την παρελθοντική χρονική αναφορά. Η παρελθοντική χρονική αναφορά «στατικοποιεί αυτό που περιγράφει το συμπλήρωμα ενώ η συνοπτική ρηματική όψη το απεικονίζει σαν συμβάν (event) και όχι σαν διαδικασία (process)» (Χριστίδης, 1985). Όπως είδαμε και παραπάνω (3.1.1), η παρουσία του που δεν αποτελεί περιορισμό στην επιλογή της ρηματικής όψης (telicity). Παρά την αξιοσημείωτη τάση προς τον ΙΡ υποταγμένο ρηματικό τύπο, πολλά ρήματα ενεργοποίησης της αίσθησης δέχονται συνοπτικό (Perfective, στο εξής PE) συμπλήρωμα. 3.2 Ρήματα ψυχικού πάθους Το συμπλήρωμα ρήματος ψυχικού πάθους δηλώνει την αιτία, την αφορμή, το λόγο που προκάλεσε το «πάθος» που περιγράφει το κύριο ρήμα. Με βάση την περιγραφή του Χριστίδη (1981, 1985) τα ρήματα αυτά δέχονται συμπληρωματικές προτάσεις που επιδέχονται εκφορά με όλους τους δυνατούς τρόπους εκφοράς. (52α) Λυπήθηκα που ο Γιάννης απέτυχε στις εξετάσεις. (52β) Λυπάμαι να αποτυγχάνει ο Γιάννης στις εξετάσεις. (52γ) Είναι λυπηρό (το γεγονός) ότι ο Γιάννης απέτυχε στις εξετάσεις. Η επιλογή των συμπληρωματικών δεικτών επηρεάζεται από τη σημασία του συμπληρώματος με βάση τα κριτήρια επιλογής που έχουν ήδη διατυπωθεί και θα εκτεθούν στη συνέχεια Γνωστική/ μη γνωστική αντιμετώπιση Η επιλογή ανάμεσα στον ΣΔ που ή να και την περιφραστική έκφραση είναι λυπηρό/ ευχάριστο (το γεγονός) ότι αντικατοπτρίζει την διάκριση ανάμεσα στο γνωστικό ότι και τα μη γνωστικά που και να. Πράγματι, η (52γ) διατυπώνει μία συναισθηματική-αξιολογική κρίση προσεγγίζοντας γνωστικά το περιεχόμενο του συμπληρώματος το οποίο είναι η γνωστική βάση του συναισθήματος, το αληθινό γεγονός (Χριστίδης, 1981). Έτσι, δηλώνεται η στάση του υποκειμένου απέναντι στο συμπλήρωμα, το οποίο φαίνεται να απαντά μάλλον στην ερώτηση «τι;». Αντίθετα, οι εκφορές (52α, β) δηλώνουν την αιτία που προκαλεί την συναισθηματική, μη γνωστική απόκριση του κύριου ρήματος. Απαντούν στην ερώτηση «γιατί;». 37

38 3.2.2 Στατικότητα και Χρονική οριοθέτηση Η συγκεκριμένη διάκριση χρησιμοποιείται, όπως έχουμε ήδη περιγράψει, για να εντοπίσει τη διαφορά στη σημασία του συμπληρώματος που σηματοδοτεί η χρήση του να από το που. Έτσι, το (52α) αναφέρεται σε ένα συγκεκριμένο συμβάν, μία πραγμάτωση, ένα γεγονός (με την έννοια του event όπως αναφέρεται στους Ginzburg & Kolliakou, 1997). Το γεγονός αυτό δεν μπορεί παρά να είναι χρονικά οριοθετημένο. Η αποτυχία του Γιάννη στις εξετάσεις, (το περιεχόμενο του συμπληρώματος) αποτελεί προϋπόθεση για την αλήθεια της πρότασης, είναι το δεδομένο που προκαλεί κάποιο «ψυχικό πάθος» στο υποκείμενο. Αντίθετα, το (52β) αναφέρεται σε μία υποθετική κατάσταση, σε κάτι που δεν ορίζεται ως συμβάν αλλά ως επισυμβαίνον, πιθανό, δυνητικό. Το υποκείμενο θα μπορούσε δηλαδή να «λυπάται κάθε φορά που ο Γιάννης αποτυγχάνει στις εξετάσεις, σε κάθε ενδεχόμενη αποτυχία». Μία τέτοια μη πραγματωμένη, εν εξελίξει κατάσταση δεν είναι χρονικά οριοθετημένη και έτσι για την εκφορά της προτιμάται το ενεστωτικό θέμα (μη συνοπτικό-ip) για να εκφράσει τη δυνατότητα (Χριστίδης, 1985). 3.3 Ρήματα Αντίληψης Το περιεχόμενο των συμπληρωματικών προτάσεων που εξαρτώνται από ρήματα αντίληψης (θυμάμαι, ξεχνώ, καταλαβαίνω) ταυτίζεται όπως είναι λογικό με το γεγονός ή κατάσταση το οποίο αντιλαμβάνεται το υποκείμενο, με την οντότητα που υποπίπτει στην αντίληψη του υποκειμένου. Οι συμπληρωματικές ρημάτων αντίληψης μπορούν να εισάγονται με τρεις τρόπους ανάλογα με τα σημασιολογικά κριτήρια που έχουν περιγραφεί από το Χριστίδη. (53α) Ο Γιάννης ξέχασε ότι/ πως είχε ταχυδρομήσει το γράμμα. (53β) Ο Γιάννης ξέχασε που είχα ταχυδρομήσει το γράμμα. (53γ) Ο Γιάννης ξέχασε να ταχυδρομήσει το γράμμα. Αρχικά θα προσπαθήσουμε να διαφοροποιήσουμε τη χρήση του (53α) από τα (53β,γ) υποθέτοντας ότι η διάκρισή τους βασίζεται στη γνωστική ή μη αντιμετώπιση του συμπληρώματος Γνωστική/ μη γνωστική αντιμετώπιση (54α) Θυμήθηκα ότι/πως τον είχα συναντήσει στο Παρίσι. (54β) Θυμήθηκα που τον είχα συναντήσει στο Παρίσι. (55α) Θυμήθηκα ύστερα από πολλή προσπάθεια- ότι/πως τον είχα συναντήσει στο Παρίσι. (55β)? Θυμήθηκα ύστερα από πολλή προσπάθεια- που τον είχα συναντήσει στο Παρίσι. (56α)? Θυμάμαι, σαν να ήταν χθες, ότι / πως τον είχα συναντήσει στο Παρίσι. (57β) Θυμάμαι, σαν να ήταν χθες, που τον είχα συναντήσει στο Παρίσι. (παραδείγματα από Χριστίδη, 1981) 38

39 Οι προτάσεις (55β), (56α) επισημαίνουν ότι οι σύνδεσμοι ότι/πως και που δεν ποικίλλουν ελεύθερα σε περιβάλλον γνωστικού ρήματος (54α,β). Εντοπίζεται μία λεπτή αλλά ευδιάκριτη σημασιολογική διαφορά η οποία αντιστοιχεί σε δύο σημασίες του ρήματος θυμάμαι: την καταστασιακή (stative) και την εναρκτική (inchoative). Η καταστασιακή σημασία δηλώνει κατακτημένη γνώση ενώ η εναρκτική σημασία ταυτίζεται με διαδικασία απόκτησης ή ανάκλησης της γνώσης. Στην περίπτωση συμπληρώματος με που, το κύριο ρήμα έχει καταστασιακή σημασία. Ο ΣΔ που επιλέγεται όταν το συμπλήρωμα αναφέρεται σε άμεση ανάκληση μιας μνημονικής παράστασης, δεδομένου ότι για την άμεση ανάκληση είναι απαραίτητη η κατακτημένη, εσωτερικευμένη γνώση/ ανάμνηση/ αντίληψη. Έτσι, η ανάκληση της παράστασης στο (57β) προκύπτει χωρίς ενεργοποίηση κάποιας γνωστικής διαδικασίας, σαν φυσική ανάκληση ανάμνησης. Όταν το θυμάμαι έχει εναρκτική σημασία χρησιμοποιούνται οι ΣΔ ότι/πως. Η διαδικασία ανάκλησης ανάμνησης όπως περιγράφεται στο (3β) εκφράζει μία ενεργοποίηση του «μηχανισμού αναμνήσεων» μία προσπάθεια εκ μέρους του υποκειμένου να ανακληθεί γνωστικά μία ανάμνηση που είχε ατονήσει. Βλέπουμε σε αυτή την περίπτωση τη γνωστική σημασία του θυμάμαι να συμβαδίζει με τα ότι/πώς. Οι συγκεκριμένοι ΣΔ χρησιμοποιούνται όταν η ανάκληση είναι έμμεση, μέσα από γνωστικές διαδικασίες όπως η υπενθύμιση ή ο συλλογισμός. (58α)? Θυμάμαι ότι/πως τα πίναμε μαζί κάθε βράδυ στην ταβέρνα. (58β) Θυμάμαι που τα πίναμε μαζί κάθε βράδυ στην ταβέρνα. (παραδείγματα από Χριστίδη, 1981) Τα συμπληρώματα του θυμάμαι στο (58 α, β) αναφέρονται σε κάτι «που συνήθως συνέβαινε» και άρα είναι από τη φύση του άμεσα ανακλητό ως ισχυρή μνημονική παράσταση. Για το λόγο αυτό η (58α) θεωρείται μερικώς αποδεκτή. Η σημασία του ρήματος ξεχνώ διαφοροποιείται αντίστοιχα, ανάλογα με τον τρόπο εκφοράς του συμπληρώματος. (59α) Ξέχασα ότι/πως τον είχα συναντήσει στο Παρίσι. (59β) Ξέχασα που τον είχα συναντήσει στο Παρίσι. Όταν συμπληρώνεται με ότι/πως το ρήμα σημαίνει δεν θυμάμαι πια, παύω να ξέρω. Με τη σημασία αυτή, το ρήμα είναι καθαρά γνωστικό. Το συμπλήρωμα με που από την άλλη, δίνει στο κύριο ρήμα τη σημασία γίνομαι επιλήσμων, απωθώ από τη μνήμη (Χριστίδης, 1981). Εδώ, το ρήμα εκφράζει μια υποκειμενική στάση απέναντι σε αυτό που αναφέρει το συμπλήρωμα. Έχει τα χαρακτηριστικά ενός ρήματος συναισθηματικού. Ο ομιλητής, σύμφωνα με το Χριστίδη, επιλέγει να απωθήσει, για κάποιο λόγο, τη γνώση της κατάστασης από τη μνήμη του. Τα (60 α, β) (παραδείγματα από Χριστίδη, 1981) και (61) από corpus που συγκεντρώθηκε για της ανάγκες της παρούσας εργασίας, υποστηρίζουν την ερμηνεία του Χριστίδη. (60α) Ξέχασε που ξημεροβραδιαζόταν στο σπίτι μας. (60β)? Ξέχασε ότι ξημεροβραδιαζόταν στο σπίτι μας. (61) Το ξέχασες που σου τράβηξε τ' αυτί όταν της είπες να πετάξει τη γραμματική; 39

40 Ισχυρές μνημονικές παραστάσεις γεγονότων που συνέβαιναν κατ επανάληψη στο παρελθόν (60α,β) ή είναι έντονες, χρονικά καθορισμένες και άρα άμεσα ανακλητές, συμβαδίζουν με εκφορά συμπληρώματος με το που. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι τα συμπληρώματα γνωστικών ρημάτων που εισάγονται με που δεν αντιμετωπίζονται γνωστικά, δηλαδή ως προς την τιμή αληθείας του συμπληρώματος (έχουν το χαρακτηριστικό αξίωση αληθείας). Η μελέτη του Χριστίδη για τις συμπληρωματικές προτάσεις της ΝΕ (1985) μας επιτρέπει να θεωρήσουμε ως δεδομένο (χωρίς περεταίρω διερεύνηση που θα ξέφευγε από τα όρια της παρούσας εργασίας) ότι και οι να-συμπληρωματικές προτάσεις δεν αντιμετωπίζονται γνωστικά, δεν σχολιάζεται δηλαδή η τιμή αληθείας τους. Πράγματι: (62) Ο Γιάννης ξέχασε να ταχυδρομήσει το γράμμα. η τιμή αληθείας του συμπληρώματος στο (62) δεν σχολιάζεται. Αυτό που περιγράφει το συμπλήρωμα είναι ο έλεγχος από το υποκείμενο- της κατάστασης που περιγράφει το συμπλήρωμα. Υπάρχει δηλαδή το στοιχείο της άμεσης εμπλοκής του υποκειμένου στην κατάσταση που περιγράφει το συμπλήρωμα (Χριστίδης, 1985). Διαφορετικά: το περιεχόμενο του συμπληρώματος εξαρτάται από τις ενέργειες του υποκειμένου Στατικότητα Χρονική οριοθέτηση Η χαρτογράφηση του σημασιολογικού πεδίου σχετικά με τη διάκριση ανάμεσα στα συμπληρώματα με που και να είναι το ερώτημα που μας απασχολεί στη συνέχεια. Αρχικά διατυπώνουμε μία βασική διάκριση η οποία όπως θα δούμε σχετίζεται με την διάκριση του Χριστίδη (1985) σε στατικά (χρονικά οριοθετημένα) και δυναμικά συμπληρώματα. (63) Ο Γιάννης ξέχασε/ θυμήθηκε που είχε ταχυδρομήσει το γράμμα. (64) Ο Γιάννης ξέχασε/ θυμήθηκε να ταχυδρομήσει το γράμμα. Τόσο οι εκφορές με το που όσο και με το να δεν σχολιάζουν την τιμή αληθείας της συμπληρωματικής πρότασης. Το ζήτημα της τιμής αληθείας δεν τίθεται άμεσα στους δύο τύπους συμπληρωμάτων. Σύμφωνα με την ορολογία του Χριστίδη, οι δύο συμπληρωματικοί δείκτες μπορούν να πάρουν το χαρακτηριστικό αξίωση αλήθειας και θεωρούνται μη γνωστικά υποτακτικά μορφήματα. Δεν μπορεί όμως να αποδοθεί στα γνωστικά ρήματα το χαρακτηριστικό +προϋπόθεση αληθείας με την ίδια ευκολία που το αποδώσαμε στα ρήματα αίσθησης και ψυχικού πάθους όταν εισάγονται με να ή που. Ξεκινώντας από το (63) προσεγγίζουμε τη σημασία του συμπληρώματος με βάση τη χρονική αναφορά τόσο της κύριας όσο και της εξαρτημένης. Βλέπουμε ότι το κύριο ρήμα είναι σε αόριστο ενώ ο χρόνος της συμπληρωματικής είναι υπερσυντέλικος. Η παρελθοντική χρονική αναφορά είναι κοινή, ο χρόνος της συμπληρωματικής όμως τοποθετείται στο απώτερο παρελθόν, «ένα επίπεδο πριν» το κύριο ρήμα. Η συμπληρωματική πρόταση εκφράζει το προτερόχρονο, αναφέρεται σε κάποιο παρελθοντικό γεγονός, ενώ η κύρια διαπιστώνει την ανάμνηση (θυμάμαι) ή λήθη (ξεχνώ) 40

41 του γεγονότος σε μία μεταγενέστερη παρελθοντική στιγμή. Το υποκείμενο δηλαδή πρώτα ταχυδρόμησε το γράμμα και στη συνέχεια θυμήθηκε / ξέχασε το γεγονός. Διαφορετική είναι η σημασία του συμπληρώματος με να στην (64). Το κύριο ρήμα είναι και πάλι σε αόριστο ενώ η χρονική αναφορά της συμπληρωματικής πρότασης δίνεται με τη μορφή του εξαρτημένου (παραδοσιακή υποτακτική αορίστου). Σε αυτή την περίπτωση το συμπλήρωμα εκφράζει το ταυτόχρονο ή το υστερόχρονο σε σχέση με το κύριο ρήμα. Αν μάλιστα λάβουμε υπόψη και τη σημασία των ρημάτων ξεχνώ/θυμάμαι, συμπεραίνουμε ότι το συμπλήρωμα αναφέρεται στο υστερόχρονο, πρώτα συνέβη η ανάκληση της μνήμης και μετά η αποστολή του γράμματος (αντίστοιχα για το ξεχνώ). Η σχέση των που-συμπληρωμάτων με το προτερόχρονο μας επιτρέπει να ταυτίσουμε το περιεχόμενο των συμπληρωμάτων αυτού του τύπου με ένα γεγονός (event) ολοκληρωμένο, πραγματωμένο στο παρελθόν (Ginzburg & Kolliakou, 1997, Χριστίδης, 1985). Πρόκειται για μία χρονικά οριοθετημένη, ολοκληρωμένη κατάσταση / συμβάν που σε μεταγενέστερη χρονική στιγμή υποπίπτει στην αντίληψη του υποκειμένου. Προκειμένου όμως να καταστεί δυνατή μία τέτοια εκ μέρους του υποκειμένου αντίληψη είναι απαραίτητη η αλήθεια της συμπληρωματικής πρότασης δηλαδή το περιεχόμενο του συμπληρώματος θεωρείται πως υφίσταται αφ εαυτού. Τα συμπληρώματα των ρημάτων αντίληψης που εισάγονται με το που έχουν το χαρακτηριστικό +προϋπόθεση αληθείας. Το συμπλήρωμα του (64) αντίθετα, περιγράφει μία μελλοντική πιθανότητα, μία δυνατότητα να πραγματοποιηθεί μία πράξη ή δραστηριότητα. Πρόκειται για δυναμική κατάσταση, ελέγξιμη από το υποκείμενο, κάτι που αναμένεται (ή δεν αναμένεται) να συμβεί σε κάποια χρονική στιγμή μεταγενέστερη της χρονικής στιγμής του κύριου ρήματος. Η πραγμάτωση του περιεχομένου εξαρτάται από τη βούληση του υποκειμένου. Έτσι, ο Χριστίδης εντοπίζει ότι στην εκφορά συμπληρώματος ρήματος αντίληψης με το να δεν σχολιάζεται η τιμή αληθείας της συμπληρωματικής πρότασης αλλά συνεπάγεται (implication). Έτσι, αν ισχύει ότι: (65α) Ο Γιάννης θυμήθηκε να αγοράσει λεμόνια. τότε μπορούμε να συμπεράνουμε ότι: (65β) Ο Γιάννης αγόρασε λεμόνια. Η εκφορά με το που συνδέεται σταθερά με την παράμετρο «προϋπόθεση αληθείας» όταν το κύριο ρήμα είναι προϋποθετικό ή γεγονοτικό (θυμάμαι / ξεχνώ). Αντίθετα, η εκφορά με το να δεν παρουσιάζει την ίδια σταθερότητα ως προς την παράμετρο «συνεπαγωγή αληθείας». Αν η παρουσία ή όχι συνεπαγωγής αλήθειας προσδιορίζεται από τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά του κύριου ρήματος και η εκφορά με το να συμβαδίζει τόσο με συνεπαγωγικά κύρια ρήματα ( ξεχνώ, θυμάμαι, αναγκάζω, καταφέρνω) όσο και με μη συνεπαγωγικά (πιστεύω ελπίζω, θέλω εύχομαι) τότε ο Χριστίδης αναρωτιέται ποιος παράγοντας απαγορεύει την εμφάνιση του να σε περιβάλλοντα όπου το κύριο ρήμα επιτρέπει τη χρήση του. Η απάντηση εντοπίζεται στο περιεχόμενο του συμπληρώματος (66α) Ο Γιάννης ξέχασε που είχε αρρωστήσει. 41

42 (66β)*Ο Γιάννης ξέχασε/θυμήθηκε να αρρωστήσει. Το συμπλήρωμα με το που εκφράζει μία στατική κατάσταση, κάτι που υφίσταται. Το συμπλήρωμα με το να κάνει αναφορά σε μία δυναμική κατάσταση, ελέγξιμη από το υποκείμενο, σε μία πράξη ή δραστηριότητα. Έτσι, το (66β) θεωρείται αντιγραμματικό όταν η εκφορά γίνεται κυριολεκτικά- αφού κανείς δεν αρρωσταίνει (φυσιολογικά) κατά βούληση. Τα να-συμπληρώματα των θυμάμαι/ξεχνώ λοιπόν, πρέπει να φέρουν το χαρακτηριστικό +ελεγξιμότητα. 3 Ο πίνακας 8 παρουσιάζει συγκεντρωμένα τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά που εμπλέκονται με την επιλογή του που σε δομές με που συμπληρωματική πρόταση. Τα χαρακτηριστικά ταξινομούνται σε στήλες ανάλογα με τη σημασία του κύριου ρήματος. Επίσης ταξινομούνται σε γραμμές ανάλογα με το αν το σημασιολογικό χαρακτηριστικό του κάθε κελιού αποδίδεται στο κύριο ή το υποταγμένο ρήμα, προκειμένου να σχηματιστεί μία αποδεκτή δομή με που - συμπλήρωμα. Πίνακας 8. Σημασιολογικά χαρακτηριστικά που αποδίδονται σε δομές με που-συμπληρωματικές για κύρια ρήματα αίσθησης για κύρια ρήματα ψυχικού πάθους για κύρια ρήματα αντίληψης ρήμα υποταγμένης +στατικό (ή μόνιμο) +event γνωστική προσέγγιση ρήμα κύριας + ενεργοποίηση αίσθησης: παρατηρώ VS αισθάνομαι Συνολικά λοιπόν η σημασία που αποδίδεται σε μία δομή κύριας από την οποία εξαρτάται υποταγμένη με το που είναι : μη γνωστική προσέγγιση σε κάτι που προϋποτίθεται. 3 πρόκειται για μία παρατήρηση που ξεφεύγει από τα πλαίσια του σχεδιασμού γραμματικής για την παρούσα εργασία. 42

43 4.1 Εισαγωγικά Κεφάλαιο 4. Ο Χρόνος στη ΝΕ. Στο 4ο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας περιγράφονται θέματα που σχετίζονται με το χρόνο. Αρχικά συνοψίζεται η βασική ορολογία που καλύπτει τις έννοιες χρόνος, χρονική αναφορά και γραμματικός χρόνος. Στη συνέχεια παρουσιάζεται το σύστημα χρόνων της ΝΕ και γίνεται απαρίθμηση ενός αριθμού προσεγγίσεων από πολλούς μελετητές. Ακολουθούν οι βασικές αρχές της σημασιολογικής αναπαράστασης του χρόνου από τον Reichenbach (1947) καθώς και η παρουσίαση του συστήματος χρόνων των Fiotaki & Markantonatou (2014) για τη ΝΕ. Τέλος, παρουσιάζονται οι βασικές αρχές του κανόνα ακολουθίας χρόνων (Sequence of Tenses Rule SOT Rule) του Hornstein (1990) Βασικοί ορισμοί Χρόνος Γραμματικός χρόνος Ο χρόνος παραδοσιακά χρησιμοποιείται για να δηλώσει με γραμματικό τρόπο τη χρονική τοποθέτηση ενός γεγονότος σε σχέση με την στιγμή της εκφώνησης ή αφήγησης (Xydopoulos, 1996). Ξεκινώντας αναφέρουμε μία ουσιαστική διάκριση. Η λέξη χρόνος όταν χρησιμοποιείται αναφερόμενη σε ρήματα έχει τουλάχιστον τρεις σημασίες. Α) Χρόνος: Γραμματική Κατηγορία του ρήματος η οποία αναφέρεται πρωταρχικά στο χρόνο κατά τον οποίο έλαβε χώρα η ενέργεια (Holton, Mackridge, Φιλιππάκη, 1999). Η Μόζερ (2007) ονομάζει την κατηγορία αυτή γραμματικό χρόνο. Πρόκειται για τη δεικτική κατηγορία που τοποθετεί γεγονότα σε ένα σημείου του χρονικού άξονα σε σχέση με το παρόν του ομιλητή, ή σε σχέση με κάποιο άλλο γεγονός. Χρόνο ονομάζουμε την τοποθέτηση του κάθε γεγονότος (ενέργειας ή κατάστασης) σε ένα σημείο του χρονικού άξονα (παρελθόν, παρόν, μέλλον) (Κλαίρης και Μπαμπινιώτης, 2005). Ο γραμματικός χρόνος έχει τρεις διαστάσεις: παρόν, παρελθόν μέλλον. Β) Χρόνος (tense ή συνηθέστερα: Χρόνοι): οι ειδικοί ρηματικοί τύποι που εκφράζουν τη χρονική αναφορά (πχ. ενεστώτας, παρατατικός, παρακείμενος κτλ.). Γ) Χρόνος: οι γενικές κατηγορίες παρελθόν και μη παρελθόν. Οι δύο αυτές κατηγορίες εφαρμόζονται πάνω στους ρηματικούς τύπους και του χαρακτηρίζουν ως +/- παρελθοντικούς Άποψη / Όψη / Ποιόν Ενεργείας: Aspect Ρηματική όψη, (aspect) ονομάζεται η γραμματική κατηγορία χρονική υφής που δηλώνει αν ο ομιλητής βλέπει το γεγονός συνοπτικά, ως σύνολο, ή μη συνοπτικά, δίνοντας σημασία στην εσωτερική χρονική του σύσταση. Η όψη με άλλα λόγια περιγράφει το γεγονός από ένα σημείο θέασης είτε εντός είτε εκτός του γεγονότος (Μόζερ, 2007). Η μελέτη της ρηματικής όψης έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τους μελετητές της ΝΕ. Η διάκριση της ρηματικής όψης απέκτησε κεντρική σημασία για τη μελέτη του ρήματος 43

44 κυρίως επειδή η παραδοσιακή διάκριση εγκλίσεων δεν φαίνεται να ισχύει στα Νέα Ελληνικά. Έτσι, σύμφωνα με τον Mackridge ο οποίος συγκεφαλαιώνει τουλάχιστον 50 χρόνια αντιπαράθεσης στο θέμα της ύπαρξης ή μη υποτακτικής 4 : «αναπτύχθηκε η τάση να απορρίπτουν οι γλωσσολόγοι την διάκριση οριστικήςυποτακτικής στο ρήμα και αντί γι αυτή να εφαρμόζουν τη διάκριση τέλειου (μη εξακολουθητικού) και μη τέλειου (εξακολουθητικού) τρόπου ενεργείας, που ασφαλώς ανταποκρίνεται καλύτερα στη νέα γλώσσα». Πολλοί μελετητές θεωρούν ότι η γραμματική κατηγορία της άποψης είναι σημαντικότερη για το ρηματικό σύστημα από τις κατηγορίες του χρόνου (Μόζερ, 2007) αφού η άποψη χαρακτηρίζει όλους του ρηματικούς τύπους. Όπως εύστοχα παρατηρεί ο Mackridge (1990): «σε όσους μιλούν την ΝΕ ως φυσική τους γλώσσα η διάκριση τρόπου ενεργείας έρχεται τόσο αβίαστα, ώστε κατά κανόνα οι ίδιοι αδυνατούν να την εξηγήσουν (και τα βιβλία γραμματικής και συντακτικού που διαβάζουν οι Έλληνες συνήθως αφήνουν λίγο-πολύ άθικτο το θέμα αυτό). Αλλά για εκείνους που μαθαίνουν την ΝΕ ως ξένη γλώσσα ο τρόπος ενεργείας (η όψη) του ρήματος είναι ίσως η πιο δύσκολη από όλες τις έννοιες στην αφομοίωση». Δεν υπάρχει εξάλλου παραδοσιακός όρος που να αποδίδει ικανοποιητικά την έννοια aspect. Για τον ίδιο λόγο, έχει επισημανθεί η ποικιλία στην ορολογία για την απόδοση της συγκεκριμένης γραμματικής κατηγορίας. Ενδεικτικές αποδόσεις του όρου σημειώνει ο Τσαγγαλίδης (2012): - Τρόπος (δράσης) π.χ. στη Γραμματική Τριανταφυλλίδη - Ποιόν ενεργείας π.χ. στη Γραμματική Κλαίρη-Μπαμπινιώτη - Άποψη π.χ. Μόζερ (1994) - (Ρηματική) Όψη π.χ. Βελούδης (2010) Η διάκριση της ρηματικής όψης πραγματώνεται μορφολογικά μέσω της αντίθεσης των δύο ρηματικών θεμάτων: το ενεστωτικού και του αοριστικού. Ορισμένοι μελετητές θεωρούν ότι οι συντελεσμένοι χρόνοι πραγματώνουν μία τρίτη άποψη/ όψη ( όπως οι Holton, Mackridge, Φιλιππάκη, 1999). Ο ασφαλέστερος οδηγός για την περιγραφή της ρηματικής όψης είναι η μορφολογία του ρήματος η οποία όπως παρατηρεί ο Τσαγγαλίδης: επιτελεί το καθήκον της πιστά: κάθε ρηματικός τύπος (είτε πρόκειται για παρεμφατικό είτε για μη παρεμφατικό), οπωσδήποτε θα σχηματίζεται είτε με το ενεστωτικό είτε με το αοριστικό θέμα. Δεν υπάρχει πάντως αμφιβολία ότι οι τύποι γράφω, θα γράφω, έγραφα, θα έγραφα, γράφε, γράφοντας περιέχουν το ενεστωτικό θέμα, ενώ οι τύποι γράψω, θα γράψω, έγραψα, θα έγραψα, γράψε, γράψει (στους συντελικούς τύπους) περιέχουν το αοριστικό. Ο σημασιολογικός χαρακτηρισμός είναι που περιπλέκει τα πράγματα, και προφανώς εκεί οφείλεται και η αδυναμία ομοφωνίας στην ονομασία των μελών της προφανούς αυτής διάκρισης. Ξέρουμε ότι το ζεύγος γράφε-γράψε εκφράζει την ίδια διάκριση με το έγραφες-έγραψες και το θα γράφεις-θα γράψεις. Πώς όμως θα ονομαστεί το καθένα; Μεταξύ άλλων, έχουν προταθεί τα εξής: στιγμιαίο-διαρκείας (Γραμματική Τριανταφυλλίδη) 4 Τζάρτζανος (1932, 1934) και Ανδριώτης (1932,1934) 44

45 τέλειο-ατελές (Γραμματική Κλαίρη-Μπαμπινιώτη) συντελεσμένο-ασυντέλεστο (Μοσχονάς ) συνοπτικό-μη συνοπτικό (Βελούδης 2005) (Τσαγγαλίδης, 2012) Όπως θα δούμε στη συνέχεια, το γραμματικό χαρακτηριστικό της εσωτερικής χρονικής σύστασης του γεγονότος ενσωματώνεται στο ρηματικό σύστημα των Fiotaki & Markantonatou μέσα από το χαρακτηριστικό TELICITY με τιμές IP/PE. Η ανάλυση του χαρακτηριστικού και των τιμών δίνεται στην αντίστοιχη ενότητα. 4.3 Πόσοι είναι οι χρόνοι της ΝΕ; Ο χρόνος στη λιγότερο μαρκαρισμένη οριστική έγκλιση και σαφέστερα στις κύριες προτάσεις τοποθετεί την ενέργεια ή κατάσταση που εκφράζει το ρήμα σε κάποια χρονική στιγμή (παρόν, παρελθόν, μέλλον). Ο χρόνος σχετίζεται με την χρονική στιγμή κατά την οποία θεωρείται ότι λαμβάνει χώρα η ενέργεια που περιγράφεται από το ρήμα. Επειδή το ποιόν ενεργείας (συνοπτικό ή μη συνοπτικό) σημαδεύεται σε κάθε ρηματικό τύπο, ο χρόνος είναι πάντοτε το αποτέλεσμα του συνδυασμού της χρονικής αναφοράς και του ποιού ενεργείας (Holton et al, 1999). Η χρονική πληροφορία του ρήματος στη ΝΕ δηλώνεται μορφολογικά μέσω του χρόνου και της άποψης. Τα δύο αυτά παρεπόμενα του ρήματος συμπλέκονται δίνοντας διαφορετικούς μορφολογικούς τύπους. Είδαμε πως το ενεστωτικό και αοριστικό θέμα κωδικοποιεί τη διάκριση συνοπτική/ μη συνοπτική ρηματική όψη. Η διάκριση +/-παρελθόν εκφράζεται με την επιλογή καταλήξεων που ανήκουν στην ομάδα του γράφω <-ω, -εις, -ει, -ουμε, -ετε, -ουν> ή στην ομάδα του έγραφα <έ -α, έ -ες, έ- ε, -αμε, -ατε, έ-αν>. Πρόκειται για μία διάκριση που μπορεί να διατυπωθεί με καθαρά μορφολογικούς όρους, χωρίς αναφορά σε σημασιολογικούς περιορισμούς. Αντίστοιχα, η επιλογή του θα μπορεί να περιγραφεί με μία σειρά μορφολογικών κριτηρίων χωρίς αναφορά σε σημασιολογία. Έτσι, ο Τσαγγαλίδης (2012) υποστηρίζει ότι «-όλοι οι παρεμφατικοί ρηματικοί τύποι μπορούν να συνοδεύονται από το θα, -το θα σε κάθε περίπτωση μπορεί να δέχεται άρνηση με το δεν στην αμέσως προηγούμενη από το θα θέση - η ακολουθία <θα + ρήμα> μπορεί να διακόπτεται μόνο από κλιτικά της προσωπικής αντωνυμίας.» Από τους μορφολογικούς τύπους που προκύπτουν επιλέγονται ορισμένοι οι οποίοι θεωρούνται «χρόνοι» 5 του ρήματος. Η επιλογή μορφολογικών τύπων που θεωρούνται χρόνοι της ΝΕ (στο σχεδιασμό γραμματικών και στη γλωσσική διδασκαλία) επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από την παραδοσιακή γραμματική. Τουλάχιστον έως το πρόσφατο παρελθόν 5 Έτσι, οι χρόνοι του ρήματος αποτελούν μορφολογικές μονάδες. Δεν πρέπει να συγχέονται με την γραμματική κατηγορία του χρόνου, η οποία λόγω της σχέσης της με το παρόν του ομιλητή (ή της συνομιλίας) έχει σημασιολογικό/ πραγματολογικό περιεχόμενο. 45

46 κατά τον τρόπο που εμφανίζεται η πράξις του τετελεσμένου του συμπτυγμένου ή συνοπτικού του εξελισσομένου οι γραμματικές της ΝΕ περιέγραφαν την έκφραση της χρονικής αναφοράς του ρήματος μέσω 8 χρόνων: ενεστώτας, παρατατικός, αόριστος, εξακολουθητικός μέλλοντας, στιγμιαίος μέλλοντας, παρακείμενος, υπερσυντέλικος, συντελεσμένος μέλλοντας (Τζάρτζανος, Τριανταφυλλίδης). Οι χρόνοι αυτοί χρησιμοποιούνται και στα σύγχρονα σχολικά εγχειρίδια της γραμματικής. Το σύστημα των οκτώ χρόνων είναι παράλληλο με το σύστημα χρόνων της Αρχαίας Ελληνικής. Τυπικώς και μορφολογικώς το ρήμα στη νέα Ελληνική έχει οχτώ χρόνους: ενεστώτα, παρατατικό, αόριστο, παρακείμενο, υπερσυντέλικο και τρεις μέλλοντες: απλό μέλλοντα α (θα γράφω), απλό μέλλοντα β (θα γράψω) και τον τετελεσμένο μέλλοντα (θα έχω γράψει / θα έχω γραμμένο) (Τζάρτζανος, 1946). Ο Τζάρτζανος περιγράφει τις εξής κατηγορίες ρημάτων: ως προς τη χρονική βαθμίδα όπου τοποθετείται η πράξη: παρελθοντικοί, παροντικοί, μελλοντικοί. Ως προς τον τρόπο που εμφανίζεται η πράξη: εξελισσόμενοι, συνοπτικοί, τετελεσμένοι. Πίνακας 9. Η σημασία των χρόνων του ρήματος στην οριστική (Τζάρτζανος, 1947) κατά τη χρονική βαθμίδα, όπου τοποθετείται η πράξις Χρόνοι του παρελθόντος ή παρελθοντικοί του παρόντος ή παροντικοί του μέλλοντος ή μελλοντικοί ο παρατατικός έγραφα ο ενεστώτας γράφω - πηγαίνω ο απλός μέλλοντας α θα γράφω θα πηγαίνω, (να τον βλέπω) ο αόριστος έγραψα (ο ενεστώτας) πάω ο απλός μέλλοντας β θα γράψω θα πάω να τον δω ο υπερσυντέλικος είχα γράψει ο τετελ. μέλλοντας θα έχω γράψει ή θα έχω γραμμένο ο παρακείμενος έχω γράψει ή έχω γραμμένο Η παραδοσιακή προσέγγιση στο σύστημα χρόνων των ρημάτων της ΝΕ (οχτώ χρόνοι) έχει επικριθεί αρκετά από τους σύγχρονους μελετητές της γλώσσας. Οι αδυναμίες που εντοπίζονται έχουν αφ ενός να κάνουν με την αδιαφάνεια της ορολογίας που χρησιμοποιείται. Έτσι, προσηλωμένες στην παραδοσιακή ονομασία των ρηματικών τύπων, οι παραδοσιακές γραμματικές διαιωνίζουν διαθέσιμους όρους όπως αόριστος ή ενεστώτας ακόμα και αν η αντιστοίχιση τους είναι προβληματική από άποψη σημασίας. Από την άλλη, υπαρκτοί τύποι (θα έγραφα, θα έγραψα, θα είχα γράψει) δεν περιγράφονται ως «χρόνοι» της ΝΕ ούτε τους δίνεται κάποια ονομασία. 46

47 Οι παραδοχές αυτές έχουν βρει αντίκρισμα στη δημιουργία των σύγχρονων γραμματικών της ΝΕ. Έτσι, οι Κλαίρης-Μπαμπινιώτης (2005), Holton Mackridge Φιλιππάκη(1999) αλλά και οι Τσαγγαλίδης (2002) Fiotaki & Markantonatou(2014) ενσωματώνουν στην περιγραφή του συστήματος χρόνων μορφολογικούς τύπους που ως τώρα αγνοούσε η παραδοσιακή γραμματική. 4.4 Το σύστημα χρόνων των Κλαίρη και Μπαμπινιώτη Οι Κλαίρης και Μπαμπινιώτης (2005) αναφέρονται σε τρεις τρόπους δήλωσης του χρόνου: το γραμματικό χρόνο, τους συντελεσμένους τύπους και τους «άχρονους τύπους» του ρήματος Γραμματικός Χρόνος. Η περιγραφή του γραμματικού χρόνου στη γραμματική των Μπαμπινιώτη-Κλαίρη σχετίζεται άμεσα με την κλασσική αντίληψη του χρόνου ως ευθεία «στο κέντρο της οποίας βρίσκεται το παρόν και η οποία εκτείνεται απεριόριστα προς δύο κατευθύνσεις: το παρελθόν και το μέλλον.» (Κλαίρης, Μπαμπινιώτης 2005) παρελθόν παρόν μέλλον Ο γραμματικός χρόνος τοποθετεί τα γεγονότα σε κάποιο σημείο της ευθείας. Παρόν θεωρείται το παρόν του ομιλητή, τη στιγμή της εκφοράς. Φορείς του γραμματικού χρόνου θεωρούνται οι οριστικοί τύποι (παραδοσιακή οριστική έγκλιση) αφού οι τροπικοί τύποι (υποτακτική, προστακτική) δηλώνουν το ποιον ενεργείας. Οι τύποι ρήματος οι οποίοι δηλώνουν τη χρονική βαθμίδα είναι πέντε: Πίνακας 10. Χρόνοι και χρονική βαθμίδα Χρόνος Τύπος του ρήματος Παράδειγμα Παρόν Ενεστώτας Σήμερα δουλεύουμε. Παρελθόν Μέλλον Παρατατικός Αόριστος (Μέλλοντας ατελής) (Μέλλοντας τέλειος) Χθες δουλεύαμε. Χθες δουλέψαμε. Αύριο θα δουλεύουμε. Αύριο θα δουλέψουμε Οι συντελεσμένοι τύποι του ρήματος Συντελεσμένοι ονομάζονται οι τύποι του ρήματος που σχηματίζονται περιφραστικά με το βοηθητικό ρήμα «έχω». Χρησιμοποιούνται στην επικοινωνία για εξειδικευμένες λειτουργίες. Έτσι, υπερσυντέλικος και συντελεσμένος μέλλοντας δηλώνουν το προτερόχρονο, τοποθετούν δηλαδή το γεγονός που περιγράφουν πριν από κάποιο άλλο 47

48 γεγονός στο παρελθόν και στο μέλλον αντίστοιχα. Η σημασία του παρακειμένου όπως αναπτύσσεται από του Κλαίρη-Μπαμπινιώτη, θα περιγραφεί στο αντίστοιχο κεφάλαιο Οι άχρονοι τύποι του ρήματος Οι άχρονοι τύποι του ρήματος δεν εκφράζουν χρόνο παρά μόνο τροπικότητα και ποιόν ενεργείας. Οι Κλαίρης-Μπαμπινιώτης θεωρούν άχρονους τύπους αυτούς οι οποίοι δεν ανήκουν στην παραδοσιακή «οριστική». Συνήθως εξαρτώνται από έγχρονους, οριστικούς τύπους ώστε όλο το γεγονός να τοποθετείται στο χρόνο από το κύριο ρήμα. 4.5 Το σύστημα χρόνων των Holton et al. Οι Holton et al.(1998) περιγράφουν το ρηματικό σύστημα της ΝΕ ως εξής: 1) Ενεστώτας: σχηματίζεται από το μη συνοπτικό θέμα (για τις πολλαπλές χρήσεις του ενεστώτα, υπάρχουν αναφορές στο σχετικό κεφάλαιο). 2) Παρατατικός: είναι ο συνδυασμός του μη συνοπτικού ποιου ενεργείας και της παρελθοντικής χρονικής αναφοράς. 3) Απλός Παρελθοντικός: ο όρος αντικαθιστά τον παραδοσιακό όρο αόριστος (ο οποίος δεν αποδίδει με διαφάνεια τα χαρακτηριστικά: συνοπτικό ποιόν ενεργείας και παρελθοντική χρονική αναφορά. 4) Μη συνοπτικός μέλλοντας (μέλλοντας διαρκείας): σχηματίζεται με το μόριο θα ακολουθούμενο από το μη συνοπτικό μη παρελθοντικό τύπο παίζω. 5) Συνοπτικός μέλλοντας (απλός μέλλοντας): σχηματίζεται με το μόριο θα και το συνοπτικό μη παρελθοντικό ρηματικό τύπο παίξω.. 6) Το θα με τον μη συνοπτικό παρελθοντικό (υποθετική) Πρόκειται για τη δομή θα και παρατατικού. Σημασιολογικά δεν είναι τόσο χρόνος αλλά τροπικότητα, εξ ου και ο όρος υποθετική. (Θα πήγαινα και εγώ στο Παρίσι, αλλά δεν έχω λεφτά.) 7) Το θα με συνοπτικό παρελθοντικό: σχηματίζεται με θα και απλό παρελθοντικό (αόριστο) (24) Θα πήγε να δει το Νίκο. 8) Παρακείμενος: σχηματίζεται από το βοηθητικό ρήμα έχω στον ενεστώτα μαζί με το μη παρεμφατικό ρηματικό τύπο (γράψει). 9) Υπερσυντέλικος: σχηματίζεται από το παρελθοντικό χρόνο του βοηθητικού ρήματος έχω και το συνοπτικό μη παρεμφατικό τύπο. 10) Τετελεσμένος Μέλλοντας: σχηματίζεται από μελλοντικό μόριο θα και τον παρακείμενο 11) Το θα με Υπερσυντέλικο (Τετελεσμένη Υποθετική): ο μελλοντικός υπερσυντέλικος σχηματίζεται με το μελλοντικό μόριο θα μαζί με υπερσυντέλικο. Είναι επιβεβλημένο να υπάρξει μία ομοιόμορφη προσέγγιση στο θέμα του γραμματικού χρόνου. Να συντεθεί δηλαδή ένα ενοποιημένο σύστημα χρόνων που να περιλαμβάνει όλους τους ρηματικούς τύπους που φέρουν πληροφορία χρόνου. Επίσης είναι απαραίτητο να προκύψει μία κοινά αποδεκτή ορολογία για την περιγραφή των επιμέρους «παρεπόμενων» του ρήματος. Η ορολογία αυτή είναι θεμιτό να μην 48

49 αντικατοπτρίζει την παραδοσιακή γραμματική αλλά να χαρακτηρίζεται από διαφάνεια και περιγραφικότητα. 4.6 Το σύστημα χρόνων των Fiotaki & Markantonatou Στην έρευνα μου για την παρούσα διπλωματική επέλεξα να ακολουθήσω το σύστημα χρόνων των Fiotaki & Markantonatou. Το συγκεκριμένο σύστημα αναπαράστασης του χρόνου για τη Νέα Ελληνική διαμορφώθηκε στα πλαίσια της ανάπτυξης της Υπολογιστικής Γραμματικής της Νέας Ελληνικής σε περιβάλλον LFG/XLE, ένα project από το Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου / Ε.Κ. «Αθηνά». Στη συνέχεια θα απαριθμηθούν τα χαρακτηριστικά του συστήματος χρόνων Fiotaki & Markantonatou, τα οποία το καθιστούν εφαρμόσιμο στο σχεδιασμό μίας υπολογιστικής γραμματικής. Για την περιγραφή του συστήματος χρόνων βασίζομαι στην δουλειά των Fiotaki & Markantonatou, (2014) και Φιωτάκη (2014) Ανάλυση χρόνων με βάση 4 μορφολογικά χαρακτηριστικά Η συγκεκριμένη προσέγγιση παρέχει μία κοινή βάση χαρακτηριστικών μέσω των οποίων μπορούν να αναλυθούν συντακτικά όλοι οι ρηματικοί τύποι και μάλιστα με μοναδικό τρόπο ο καθένας. Συγκεκριμένα, χρησιμοποιούνται τα εξής χαρακτηριστικά: 1) TENSE (Linguistic Time) (με τιμές +PAST, -PAST) 2) TIME FRAMES / T_FR (με τιμές NIDEN, IDEN) 3) TELICITY (με τιμές IP, PE) 4) ANTIC (με τιμές +, -) Στη συνέχεια παρουσιάζονται συνοπτικά τα τέσσερα χαρακτηριστικά που χρησιμοποιούνται για τη μοντελοποίηση των χρόνων στο σύστημα των Fiotaki & Markantonatou, καθώς και η σημασία των τιμών που παίρνουν αυτά τα χαρακτηριστικά. Το κάθε ένα από τα χαρακτηριστικά πραγματώνεται στο ρηματικό τύπο μέσω της μορφολογίας αποκλειστικά. 1) Το χαρακτηριστικό Tense / Linguistic Time Οι Fiotaki & Markantonatou ορίζουν το χαρακτηριστικό αυτό με βάση την προσέγγιση του Yu (1983). Ο Γλωσσικός Χρόνος 6 δεν ταυτίζεται με το Γραμματικό Χρόνο αλλά αποτελεί μία από τις ιδιότητές του. Χρησιμοποιείται για να εκφράσει την τοποθέτηση των γεγονότων στον άξονα του χρόνου, πάντα σε σχέση με το χρόνο του ομιλητή. Το χαρακτηριστικό αυτό ενσωματώνει την παραδοσιακή διάκριση παρελθοντικούμη παρελθοντικού με τιμές +PAST και PAST. Το χαρακτηριστικό μη παρελθοντικό αποδίδεται παραδοσιακά σε παροντικούς και μελλοντικούς χρόνους (Κλαίρης- Μπαμπινιώτης, 2005). Η κατάταξη ως προς το χαρακτηριστικό Linguistic Time γίνεται με μορφολογικά κριτήρια (δηλαδή το πετώ και διαβάζω ανήκουν στην ίδια κατηγορία και διακρίνονται από τα πετούσα και διάβαζα) (Τσαγγαλίδης, 2013). 6 δική μου μετάφραση 49

50 2) Το χαρακτηριστικό TELICITY Το χαρακτηριστικό αυτό αντιστοιχεί στην προσέγγιση της άποψης / όψης / τελικότητας / ποιού ενεργείας όπως έχει περιγραφεί από διαφορετικές γραμματικές της ΝΕ. Με βάση την ερμηνεία του Hopper (1982) το χαρακτηριστικό TELICITY πραγματώνει τη στάση του ομιλητή απέναντι στο χρονικό περίγραμμα της πράξης / κατάστασης. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, στις γραμματικές των Holton et al. (1998) και Κλαίρη- Μπαμπινιώτη (2005) ως ποιον ενεργείας ορίζεται η γραμματική κατηγορία η οποία δηλώνει μία συγκεκριμένη διαφορά στον τρόπο με τον οποίο ο ομιλητής αντιλαμβάνεται και παρουσιάζει στον ακροατή την ενέργεια που εκφράζει το ρήμα. Έτσι, ορίζονται τρία είδη ποιού ενεργείας: o το συνοπτικό: μία ενέργεια παρουσιάζεται στην ολότητά της, ως ένα και μοναδικό και ολοκληρωμένο γεγονός o το μη συνοπτικό: η ενέργεια ή η κατάσταση που εκφράζει το ρήμα παρουσιάζεται ως μοναδικό αλλά συνεχιζόμενο γεγονός (εξελισσόμενο) ή ως επαναλαμβανόμενη συνήθεια. o το τετελεσμένο: περιγράφει μία ενέργεια η κατάσταση η οποία έχει ολοκληρωθεί σε κάποια χρονική στιγμή. (Holton et al, 1998) Οι Fiotaki & Markantonatou (2014) χρησιμοποιούν τον όρο ΤELICITY για να αποδώσουν τη συγκεκριμένη γραμματική κατηγορία, ενώ δίνουν δύο τιμές στο χαρακτηριστικό αυτό: -PERFECTIVE (PE) (τελικό) : Το ρήμα το οποίο αντιμετωπίζει ένα γεγονός ως ολοκληρωμένο, σαν μία πλήρη «μονάδα». -IMPERFECTIVE (IP)(μη τελικό) : Το ρήμα/ ρηματική φράση που εντοπίζει στην εσωτερική χρονική σύσταση του γεγονότος ( σε εξέλιξη, μη ολοκληρωμένο κτλ). Επιπλέον, πρέπει να σημειωθεί ότι η ταυτοποίηση του ποιού ενεργείας γίνεται σε μορφολογική βάση. Έτσι, οι μη τελικοί χρόνοι (IP) εκφράζονται με τη βασική ρηματική ρίζα χωρίς μεταβολή ενώ οι τελικοί χρόνοι συνοδεύονται κατά κανόνα από μορφολογική μεταβολή του θέματος (Holton et al., 1998) 3) Το χαρακτηριστικό ANTICIPATION (ANTIC) Το χαρακτηριστικό αυτό χρησιμοποιείται για να εκφράσει ένα γεγονός που αναμένεται να πραγματοποιηθεί (Fiotaki & Markantonatou, 2014). Δέχεται τις τιμές + και -. Η παρουσία του χαρακτηριστικού + ΑNTIC συμπίπτει με την ύπαρξη του μορίου θα στο ρηματικό τύπο του αντίστοιχου χρόνου. 4) Το χαρακτηριστικό TIME FRAMES / T_FR 50

51 Πρόκειται για ένα χαρακτηριστικό το οποίο αναπτύχθηκε εξαρχής προκειμένου να καλύψει τις ανάγκες της μοντελοποίησης χρόνων στα πλαίσια της διαμόρφωσης μίας υπολογιστικής γραμματικής της ΝΕ. Το χαρακτηριστικό αυτό παίρνει τις τιμές IDEΝ και NIDEN για των ορισμό των οποίων χρησιμοποιήθηκαν τα χρονικά σημεία του Reichenbach και οι μεταξύ τους χρονικές σχέσεις Η προσέγγιση του Reichenbach Ο Reichenbach (1947) εισάγει μία πολυπαραγοντική σημασιολογική θεωρία για το χρόνο. Πρωταρχικά στοιχεία του συστήματός του δεν είναι οι έγχρονοι ρηματικοί τύποι αλλά τρία χρονικά στοιχεία τα οποία χρησιμοποιούνται για την περιγραφή του χρόνου των εκφωνημάτων: 1) S: Speech time (χρόνος εκφώνησης) 2) Ε: Event time (χρόνος γεγονότος) 3) R: Reference time (χρόνος αναφοράς) Όλοι οι χρόνοι του ρήματος (υπαρκτοί και δυνατοί) εκφράζονται στο σύστημα του Reichenbach ως σχέσεις μεταξύ των τριών αυτών χρονικών σημείων. Υπάρχουν τρεις τύποι σχέσεων οι οποίες μπορούν να εφαρμοστούν ανάμεσα στα σημεία E, R, S: «προηγείται», «έπεται», «συμπίπτει». Το σημείο R για κάθε έγχρονο ρηματικό τύπο δίνεται έμμεσα ενώ πολύ συχνά προσδιορίζεται άμεσα με τη χρήση χρονικού προσδιορισμού ή μέσω της υπόταξης (Michaelis, 2006). Το σύστημα περιγραφής χρόνου με χρήση τριών χρονικών σημείων είναι απαραίτητο για την αναπαράσταση της χρονικής πληροφορίας των λεγόμενων σχετικών χρόνων. Πρόκειται για τους χρόνους «οι οποίοι προσδιορίζονται από ένα σημείο αναφοράς που τοποθετείται πριν ή μετά το παρόν χρονικό σημείο, καθώς και από μία κατάσταση ή γεγονός το οποίο τοποθετείται χρονικά πριν ή μετά από αυτό το σημείο αναφοράς (Comrie, 1985 όπως αναφέρεται σε Poulson, 2011). Έτσι, στο σύστημα του Reichenbach η σύμπτωση των σημείων Ε και R αποδίδει «απόλυτους» χρόνους ενώ ή μη σύμπτωση αποδίδει σχετικούς χρόνους (συντελεσμένους). Τέλος, στις αναπαραστάσεις του Reichenbach οι σχέσεις σύμπτωσης μεταξύ χρονικών σημείων αποδίδεται με ένα κόμμα (S, E) ενώ η σχέση προηγείται έπεται δηλώνεται με παύλα στα αριστερά της οποίας βρίσκεται το χρονικό σημείο που προηγείται του σημείου που βρίσκεται δεξιά (Ε-S). 51

52 Πίνακας 11. Αναπαράσταση απόλυτων και σχετικών χρόνων (Reichenbach, 1947, Michaelis, 2006) representation tense παράδειγμα προσδιορισμός του R E_R_S Past Perfect The crowd had moved to the plaza when the police showed up. R=the time at which the police arrived E,R_S Simple Past She was at home yesterday. R = yesterday R_E_S Future in Past R_S,E R_S_E E_S,R Present Perfect The crowd has now moved to plaza. R=now S,R,E Present She s at home right now. R = right now Simple She will be home this evening. R = this evening S,R_E/S_,RE Future S_E_R S,E_R E_S_R S_R_E Future Perfect (Posterior Future) The crowd will have moved to the plaza by the time you call the police. That s Harry at the door; he will have bought wine. R=the time at which the police are called R=the time of Harry s arrival Στις αδυναμίες του συστήματος μπορεί να ενταχθεί το γεγονός ότι είναι υπερβολικά ισχυρό για να πραγματωθεί πλήρως από κάποια γλώσσα (Comrie, 1985). Επίσης, επιτρέπει αμφισημίες, για παράδειγμα αναπαράσταση του συντελεσμένου μέλλονται καθώς και του υποθετικού μέλλοντα (Future in Past) πραγματώνεται με τρεις πιθανούς συνδυασμούς SER Δύο επιπλέον χρόνοι Οι Fiotaki & Markantonatou ενσωματώνουν όλους του ρηματικούς τύπους που είναι δυνατόν να απαντηθούν ως κύρια ρήματα (σε μη υποταγμένες προτάσεις) σε ένα ενιαίο σύστημα. Έτσι, μοντελοποιούνται προτάσεις όπως οι (67), (68) που δεν μπορούσαν να μοντελοποιηθούν με βάση κάποιο από τα συστήματα χρόνων τα οποία έχουν ήδη περιγραφεί. (67) Θα έπαιζε και στο ντέρμπι του δεύτερου γύρου με τον Ολυμπιακό. (68) Oι υπουργοί θα είχαν υπογράψει πριν τη χθεσινή διάσκεψη. (παραδείγματα από Φιωτάκη, 2014) 52

53 (69) Εσύ δεν θα ερχόσουνα στην αυριανή διάλεξη; Το βασικό στοιχείο που χαρακτηρίζει τις συγκεκριμένες μορφές του ρήματος είναι η ικανότητά τους να αναφέρονται ταυτόχρονα στο παρελθόν και στο μέλλον (το μόριο θα του μέλλοντα συνυπάρχει με την παρελθοντική μορφολογία στο ρηματικό τύπο). Το (67) μπορεί να ερμηνευθεί ως εξής: Σε κάποια χρονική στιγμή t1 του παρελθόντος δημιουργήθηκε μία προσδοκία (Fiotaki & Markantonatou, 2014) η οποία αναμένει την πραγμάτωσή της σε κάποια μεταγενέστερη στιγμή t2 (το υποκείμενο θα παίξει και στο ντέρμπι του δεύτερου γύρου με τον Ολυμπιακό). Ο ομιλητής εκφωνεί την πρόταση σε μία χρονική στιγμή t3 οπωσδήποτε μεταγενέστερη της t1 ενώ σε περιβάλλον όπως το 68, χωρίς δηλαδή επιρρηματικό προσδιορισμό του χρόνου δεν μπορεί να καθοριστεί η σχέση της στιγμής εκφώνησης με τη στιγμή του γεγονότος. Επομένως ισχύει για το (67) ότι: (70) t1<t2 (71) t1<t3 t1 (t3) t2 (t3) δημιουργία προσδοκίας (στιγμή εκφώνησης) συμμετοχή στο ντέρμπι (στιγμή εκφώνησης) Αντίθετα, η χρήση προσδιορισμού του χρόνου στα (68), (69) επιτρέπει να οριστεί η σχέση μεταξύ χρόνου πραγμάτωσης και χρόνου εκφώνησης. Αυτό σημαίνει ότι το (68) ερμηνεύεται ως εξής: σε κάποια χρονική στιγμή t1 του παρελθόντος δημιουργήθηκε η προσδοκία ότι σε κάποια μεταγενέστερη στιγμή t2 (άρα t1<t2) θα λάβει χώρα η πράξη της υπογραφής, η οποία οφείλει να έχει ολοκληρωθεί ως τη μεταγενέστερη χρονική στιγμή Χ της διάσκεψης(t2<x). Η στιγμή Χ ορίζεται προγενέστερη της στιγμής εκφώνησης t3 (X<t3). Αυτό σημαίνει απαραίτητα ότι η t2 προηγείται και δεν συμπίπτει με την t3 (t2<t3). t1 t2 Χ t3 δημιουργία πράξη υπογραφής διάσκεψη στιγμή εκφώνησης προσδοκίας 53

54 Αντίστοιχα για την (69): t1 t3 t2 δημιουργία στιγμή εκφώνησης διάλεξη προσδοκίας Η στιγμή της πραγμάτωσης της προσδοκίας έπεται της χρονικής στιγμής της εκφώνησης (t3<t2). Η δημιουργία της προσδοκίας δηλαδή προηγείται πάντα της στιγμής που λαμβάνει χώρα η πραγμάτωση, αλλά όχι και της στιγμής της εκφώνησης. Η σχέση ανάμεσα στα t2(πραγμάτωση) και t3(εκφώνηση) καθορίζεται από το περικείμενο. Η σχέση ανάμεσα στην χρονική στιγμή της εκφώνησης και αυτή της πραγμάτωσης παραμένει προς διερεύνηση. Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας θεωρούμε ότι η σχέση αυτή δεν διαμορφώνεται αυτόνομα αλλά σε συνδυασμό με την χρονική πληροφορία την οποία συνεισφέρει επιρρηματικός προσδιορισμός του χρόνου, ή υποταγμένη πρόταση. Η ιδέα του από κοινού με υποταγμένη πρόταση ή επιρρηματικό προσδιορισμό καθορισμού του σημείου αναφοράς R δεν είναι κάτι καινούριο. Ο Hornstein (1991) επεκτείνει το πλαίσιο του Reichenbach για να περιγράψει συστηματικά τον τρόπο καθορισμού των σχέσεων SER. Στο Neo-Reichenbachean σύστημα το οποίο εισάγει, ορίζει ως BTS (Basic Tensed Structures) τους απόλυτους χρόνους και σχετικούς χρόνους (Present, Past, Future, Present Perfect, Past Perfect, Future Perfect). Κάθε BTS μπορεί να συνδυαστεί με χρονικό επίρρημα ή υποταγμένη πρόταση και να παράγει ένα DTS (Derived Tensed Structure). Τα DTS που προκύπτουν υπόκεινται σε συγκεκριμένους κανόνες που ρυθμίζουν τόσο την σύνδεση του BTS με το επιρρηματικό, όσο και την επαναδιάταξη των SER στη διαμόρφωση του DTS IDEN / NIDEN: μία διάκριση με βάση το χρόνο Mία από τις απαιτήσεις που επιβάλλει ο σχεδιασμός υπολογιστικής γραμματικής είναι η μοντελοποίηση του κάθε χρόνου κατά μοναδικό τρόπο. H ιδιαιτερότητα των συντελεσμένων χρόνων (παραδοσιακός παρακείμενος, υπερσυντέλικος, συντελεσμένος μέλλοντας καθώς και τετελεσμένος υποθετικός) έγκειται στο γεγονός ότι το χρονικό σημείο R δεν συμπίπτει ποτέ με το σημείο Ε του γεγονότος ή το σημείο R (σημείο αναφοράς) (72) Τα παιδιά είχαν παίξει μπάλα στην αυλή. Το (72) από Φιωτάκη (2014) ερμηνεύεται με βάση τα παραπάνω ως εξής: S: η στιγμή κατά την οποία το (72) εκφωνείται ή γράφεται: το παρόν. Ε: η παρελθοντική χρονική στιγμή κατά την οποία έλαβε χώρα το γεγονός: «παιχνίδι των παιδιών» 7 Για μία εφαρμογή της ανάλυσης του Hornstein στα ΝΕ βλ. Xydopoulos (1996) 54

55 R: παρελθοντική χρονική στιγμή ανάμεσα στα E και S κατά την οποία είχε ήδη ολοκληρωθεί το γεγονός «παιχνίδι στην αυλή» Οι χρόνοι λοιπόν του συστήματος Fiotaki & Markantonatou μαρκάρονται ως προς το χαρακτηριστικό TIME FRAMES με τις τιμές: -IDEN (identical), όταν στην περιγραφή του χρόνου κατά Reichenbach υπάρχει σύμπτωση των χρονικών σημείων Ε και R (παραδοσιακός Ενεστώτας, παρατατικός, αόριστος, απλός μέλλοντας, εξακολουθητικός μέλλοντας, υποθετικός 8 ) - NIDEN (non-identical), όταν στην περιγραφή του χρόνου δεν υπάρχει σύμπτωση μεταξύ των χρονικών σημείων: Ε, R. Η προσθήκη ενός επιπλέον χαρακτηριστικού στην ανάλυση του συστήματος χρόνων δεν είναι σε αναντιστοιχία με παρατηρήσεις που έχουν ήδη διατυπωθεί για την ιδιαίτερη φύση των χρόνων που παραδοσιακά ονομάζονται συντελεσμένοι. Έτσι, οι Holton et al. (1998) αλλά και οι Κλαίρης, Μπαμπινιώτης (2004) εντάσσουν τους συντελεσμένους χρόνους σε μία κατηγορία με κοινό χαρακτηριστικό το συντελεσμένο ποιον ενεργείας, εν αντιθέσει με το τέλειο και ατελές ποιον ενεργείας των λοιπών ρηματικών τύπων. Το στοιχείο που τείνει να καθιστά την προσέγγιση των Fiotaki & Markantonatou περισσότερο χρηστική για τη γλωσσική ανάλυση και το σχεδιασμό υπολογιστικής γραμματικής είναι ότι το κοινό χαρακτηριστικό των λεγόμενων «συντελεσμένων χρόνων» δεν ορίζεται με βάση το ποιον ενεργείας 9 αλλά αποκλειστικά με βάση το χρόνο. Τα χαρακτηριστικά TIME FRAMES και TELICITY βασίζονται εν πολλοίς στην άποψη του Hopper (1983) ότι «για κάθε εκφώνημα δίνεται ιδιαίτερη σημασία στο δίπολο: -χρονικό περίγραμμα της πράξης/κατάστασης -στάση του ομιλητή απέναντι σε αυτό το χρονικό περίγραμμα Ο Hopper (1982) επισημαίνει ότι τόσο το χρονικό περίγραμμα όσο και η στάση του ομιλητή πραγματώνεται (με καθολικότητα για το γλωσσικό φαινόμενο) μέσω της τριπλέτας: Χρόνος, Άποψη, Τροπικότητα (Tense, Aspect, Modality). Κάθε γλωσσικό γεγονός οφείλει να ενσωματώνει τουλάχιστον ένα από αυτά τα χαρακτηριστικά. H Φιωτάκη (2014) επιλέγει να μην ενσωματώσει την τροπικότητα στο σύστημά χρόνων που αναλύει δεδομένου ότι «η τροπικότητα αποτελεί σημασιολογικού τύπου λειτουργία, η οποία δεν δίνει πάντα αποκλειστικά χρονικές πληροφορίες και είναι άμεσα συνδεδεμένη με εγκλίσεις και ρήματα εξάρτησης» (Φιωτάκη, 2014). Το χρονικό περίγραμμα της πράξης/κατάστασης ενσωματώνεται τόσο με το χαρακτηριστικό T_FR όσο και με τα ANTICIPATION και LINGUISTIC TIME. 8 δική μου ορολογία 9 Το ποιόν ενεργείας / όψη/ άποψη είναι όπως είδαμε μία γραμματική κατηγορία για την περιγραφή της οποίας δεν υπάρχει ομοιομορφία στις διαδεδομένες γραμματικές της ΝΕ. (Τσαγγαλίδης, 2013) 55

56 Πίνακας 12. Χρόνοι και χαρακτηριστικά της ΝΕ (Fiotaki & Markantonatou, 2014) 4.9 Συνολική αποτίμηση του συστήματος Η ανάλυση του συστήματος χρόνων με χρήση των τεσσάρων χαρακτηριστικών των Fiotaki & Markantonatou (2014) επιτυγχάνει μία σύνθετη, ευέλικτη και εκφραστική αναπαράσταση. Ο κάθε ρηματικός τύπος Με την χρήση του μπορούν να περιγραφούν σύνθετα φαινόμενα της ΝΕ όπως η υπόταξη με το να (Φιωτάκη, 2014). Πρόκειται για δομές ιδιαίτερα απαιτητικές ως προς τη συντακτική τους αναπαράσταση, δεδομένου ότι θεωρούνται άχρονες (Agouraki, 1991) και έχουν την ίδια χρονική αναφορά με την κύρια πρόταση. Με την αναπαράσταση της χρονικής πληροφορίας με βάση τα τέσσερα χαρακτηριστικά ωστόσο, είναι δυνατόν να αποδοθεί ένα μέρος πληροφορίας χρονικής υφής και στον υποταγμένο τύπο. (73) Η Μαρία σχεδιάζει να έχει τελειώσει πριν το μεσημέρι. (74) Σχεδιάζω/σχεδίαζα να τελειώνω νωρίς και να έρχομαι αμέσως μετά σπίτι να κρατάω τα παιδιά. Έτσι, στην περίπτωση των (73, 74) το υποταγμένο ρήμα συνεισφέρει δύο χαρακτηριστικά χρονικής υφής: την τελικότητα (μέσω του θέματος) και το T-frame (παρουσία/απουσία του έχω) ενώ τα χαρακτηριστικά Linguistic Time και Anticipation επιβάλλονται από το κύριο ρήμα (Φιωτάκη, 2014). Τέλος, όπως παρατηρούν οι Fiotaki & Markantonatou (2014) τα χαρακτηριστικά του χρόνου και η χρονική αναφορά δεν ταυτίζονται. Στο (75) από Τσαγγαλίδη (2013) για παράδειγμα: (75) Το βράδυ της 26ης Οκτωβρίου 1912 υπογράφεται η παράδοση της πόλης. το ρήμα φέρει την τιμή PAST για το χαρακτηριστικό Linguistic Time η χρονική αναφορά του ρήματος όμως τοποθετείται στο παρελθόν, χάρη στην επιρρηματική φράση η οποία μεταβάλλει την χρονική αναφορά. Το συγκεκριμένο λοιπόν σύστημα χρόνων αναλύει την «πρωτοτυπική» σημασία των χρόνων. 56

57 4.9.1 Ο Παρακείμενος Στο σύστημα χρόνων των Fiotaki & Markantonatou (2014) όπως χρησιμοποιείται στη μελέτη των να συμπληρωματικών προτάσεων δίνει στον παρακείμενο τα εξής χαρακτηριστικά: Linguistic Time: +Past Telicity: PE TIME FRAMES: NIDEN ANTICIPATION: NO Η ιδιαίτερη σχέση της χρονικής αναφοράς του παρακειμένου με τη χρονική βαθμίδα του παρόντος, μας ώθησε σε μία επανεξέταση της τιμής +Past για το χαρακτηριστικό Γλωσσικός Χρόνος. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, στην εφαρμογή του συγκεκριμένου συστήματος χρόνων για την ανάπτυξη γραμματικής σε περιβάλλον LFG/XLE δόθηκε η τιμή Past στο χαρακτηριστικό LINGUISTIC TIME. H χρήση του παρακειμένου τείνει να επεκτείνεται σε περικείμενα στα οποία δεν ήταν ως πρόσφατα αποδεκτός (Μόζερ και Μπέλλα, 2003) όπως εξάλλου παρατηρούν και οι Κλαίρης και Μπαμπινιώτης: «αυτή την εποχή, υπάρχει μεγάλη ποικιλία χρήσεων [του παρακειμένου] και έντονες διαφοροποιήσεις μεταξύ των ομιλητών». Οι Μόζερ και Μπέλλα (2003) εντοπίζουν ότι τα κάτωθι ζητήματα σχετικά με τον Παρακείμενο έχουν μελετηθεί στη βιβλιογραφία: «Ο Παρακείμενος: -εκφράζει χρόνο, άποψη ή κάτι άλλο; - τοποθετείται στο παρόν, στο παρελθόν ή και τα δύο; -ποια ακριβώς είναι η σχέση του με τον αόριστο και την οριστικότητα;» (Μόζερ και Μπέλλα, 2003) Στο πρώτο ερώτημα οι Holton et al. απαντούν ότι ο παρακείμενος πραγματώνει ένα επιπλέον τύπο άποψης, το τετελεσμένο. Οι Μόζερ και Μπέλλα επιχειρηματολογούν για το αντίθετο. Έτσι, υποστηρίζουν ότι ο συγκεκριμένος χρόνος συνδυάζεται με τα ίδια αποψιακά επιρρήματα με τα οποία μπορεί να συνδυαστεί και ο αόριστος (x φορές, επανειλημμένα, *συνέχεια, *κάθε φορά, *πάντα). Το ποιόν ενεργείας του Παρακειμένου είναι όμοιο με αυτό του αορίστου, δηλαδή συνοπτικό. Επιπλέον, ο Παρακείμενος φέρει το χαρακτηριστικό της τρέχουσας συνάφειας (αναφέρεται σε ένα στοιχείο του παρελθόντος που έχει κάποια σχέση με το παρόν). Πρόκειται για ένα χαρακτηριστικό χρονικό (αφού δηλώνει σχέση ανάμεσα σε δύο χρονικές βαθμίδες) και όχι αποψιακό. Θεωρώντας λοιπόν δεδομένη τη χρονική υπόσταση του Παρακειμένου, μπορούμε να στραφούμε στο ερώτημα αν ο Παρακείμενος αναφέρεται στο παρόν ή το παρελθόν. Στις γραμματικές της ΝΕ ξεκινώντας από τον Τζάρτζανο (1947) επισημαίνεται η ιδιαίτερη σχέση του παρακειμένου με τον αόριστο αφού «ο παρακείμενος χρησιμοποιείται συχνά με εξασθενημένη τη σημασία του τετελεσμένου, αντί για αόριστο». Οι Holton et al. (1998) και Κλαίρης και Μπαμπινιώτης (2004) συντείνουν σε αυτήν την άποψη θεωρώντας ότι ένας μεγάλος αριθμός των χρήσεων του Παρακειμένου μπορεί να αντικατασταθεί με 57

58 Αόριστο. Στις συγκεκριμένες χρήσεις του ο Παρακείμενος περιέχει αναφορά στο παρελθόν. Η διαφορά, όμως, του παρακειμένου από τον αόριστο είναι ότι μόνο η παρελθοντική αναφορά του πρώτου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη και με κάποια αναφορά στο παρόν. Έτσι, η κατάσταση ή ενέργεια που περιγράφεται με τον παρακείμενο συνεχίζεται ως το παρόν, ή αναφέρεται σε μία χρονική περίοδο η οποία δεν έχει ακόμα λήξει. (76) Κουράστηκα / Έχω κουραστεί πολύ στη ζωή μου/ σήμερα. (77) Κουράστηκα /* Έχω κουραστεί πολύ χθες. Ο Παρακείμενος είναι ο πιο κατάλληλος χρόνος για να εκφραστεί μία ενέργεια η οποία έχει επιπτώσεις στο παρόν (Holton et al., 1998). (78) Δεν εργάζομαι πια, έχω πάρει σύνταξη. (79) Ο Πέτρος δεν είναι εδώ, έχει πάει στη Θεσσαλονίκη. Είναι αξιοσημείωτο ότι ακόμα και σε περιβάλλοντα όπως τα (78-79) ο Παρακείμενος μπορεί να αντικατασταθεί με Αόριστό. Οι Κλαίρης και Μπαμπινιώτης παρατηρούν ότι η επιλογή του παρακειμένου σχετίζεται με γεγονός που τοποθετείται σε ένα πιο μακρινό παρελθόν (και τα αποτελέσματά του σχετίζονται με το παρόν). Έτσι, ο Παρακείμενος δεν μπορεί να συνδυαστεί με επιρρηματικούς προσδιορισμούς που δηλώνουν το άμεσο παρελθόν. (80) Η Ελένη έσπασε / *έχει σπάσει το χέρι της πριν από δέκα λεπτά. Τέλος, τόσο οι Μόζερ και Μπέλλα (2003) όσο και οι Κλαίρης και Μπαμπινιώτης (2004) εντοπίζουν την αδυναμία εναλλαγής Παρακειμένου-Αορίστου όταν το ρήμα δηλώνει εμπειρία, όταν δηλώνει δηλαδή ότι το υποκείμενο είχε (ή δεν είχε) κάποτε την εμπειρία του γεγονότος που δηλώνει το ρήμα. (81) Έχεις ταξιδέψει ποτέ με αεροπλάνο; (*Ταξίδεψες ποτέ με αεροπλάνο;) Όπως ήδη είδαμε, ο Παρακείμενος φέρει το χαρακτηριστικό της τρέχουσας συνάφειας, το οποίο και τον διαφοροποιεί από τον αόριστο. Ο αόριστος περιγράφει ένα γεγονός το οποίο έγινε στο παρελθόν. Το ίδιο κάνει και ο Παρακείμενος: πρόκειται για γεγονός που έγινε και ολοκληρώθηκε στο παρελθόν συχνά σε κάποιο μακρινό παρελθόν αλλά, όπως υποστηρίζουν οι Μόζερ και Μπέλλα (2003), «ο ομιλητής που χρησιμοποιεί τον Παρακείμενο συλλαμβάνει και εκτιμά το γεγονός από τη σκοπιά του παρόντος, τοποθετώντας το έτσι σε μία χρονική σφαίρα με κέντρο το παρόν». Ο ισχυρισμός τους εδράζεται σε περιβάλλοντα όπως τα εξής: (82) *Χθες έχω φάει τα μούτρα μου μέσα στην Πανεπιστημίου. Ο Παρακείμενος αντιστέκεται στο συνδυασμό με επιρρήματα ορισμένης (συγκεκριμένης) παρελθοντικής αναφοράς. (83) Τι έγινε όταν μπήκες στο δωμάτιο; - *Έχω δει το πτώμα. *Έχω καλέσει την αστυνομία. Η χρήση Παρακειμένου δεν είναι αποδεκτή σε περιβάλλοντα άμεσης ανάκλησης εφόσον ανακαλώντας ένα περιστατικό, το προσεγγίζεις κατ ανάγκην στην παρελθοντική του διάσταση μη δίνοντας σημασία στη δομή του κόσμου κατά τη στιγμή της εκφώνησης. (84) Άνοιξα / *Έχω ανοίξει την πόρτα αλλά τώρα είναι κλειστή. 58

59 Η χρήση Παρακειμένου δεν είναι αποδεκτή αφού τα δύο εκφωνήματα είναι αδύνατο να ισχύουν ταυτόχρονα στο παρόν. Η τοποθέτηση του Παρακειμένου στη σφαίρα του παρόντος ανταποκρίνεται στη φυσική εκ μέρους των ομιλητών διαίσθηση της τρέχουσας συνάφειας όσων περιγράφει το ρήμα. Οι ομιλητές επιλέγουν τον Παρακείμενο όταν τους ενδιαφέρει η σχέση του τετελεσμένου στο παρελθόν γεγονότος ή κατάστασης με το παρόν του ομιλητή. Ταυτόχρονα διευκολύνεται η περιγραφή της σχέσης του Παρακειμένου με τους υπόλοιπους συντελεσμένους χρόνους που γενικά εκφράζουν κάτι συντελεσμένο, το οποίο προσεγγίζεται από το υποκείμενο σε διαφορετική χρονική σφαίρα. Η ένταξη του παρακείμενου στη σφαίρα του παρόντος καθιστά τον υπερσυντέλικο μοναδικό στην έκφραση συντελεσμένου στο παρελθόν. Στους παραπάνω λόγους μπορεί να προστεθεί και το γεγονός ότι ο παρακείμενος φέρει μη παρελθοντική μορφολογία. Το δεδομένο αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για ένα σύστημα περιγραφής χρόνων όπως αυτό των Fiotaki & Markantonatou, στο οποίο οι τιμές των χαρακτηριστικών αποδίδονται στους ρηματικούς τύπους με βάση μορφολογικά κριτήρια. Η απόδοση της τιμής Past στον παρακείμενο (η οποία υπαγορεύεται και από τα στατιστικά ευρήματα της παρούσας εργασίας), συμβαδίζει και με την περιγραφή του Present Perfect από τον Reichenbach (1947) όπως εφαρμόζεται στον Hornstein (1991) και στο Xydopoulos (1996). (85) Present Perfect: E_S, R Το (85) δηλώνει ότι το γεγονός E προηγείται χρονικά του σημείου εκφώνησης, ενώ εκφώνηση και αναφορά συμπίπτουν χρονικά Η ακολουθία χρόνων Η ακολουθία χρόνων ως σύνολο κανόνων οι οποίοι ρυθμίζουν το χρόνο της υποταγμένης πρότασης, δεν παίζει περιοριστικό ρόλο στη ΝΕ. Παραδοσιακά οι κανόνες ακολουθίας χρόνων ταυτίζονται με τη μελέτη του πλαγίου λόγου, σε γλώσσες όπου υπάρχουν συγκεκριμένοι ρυθμιστικοί κανόνες για τις μεταβολές που υφίσταται το υποταγμένο ρήμα. Έτσι, στα αγγλικά, η εξάρτηση από ρήμα παρελθοντικού χρόνου μεταβάλλει το χρόνο της υποταγμένης. (86) Nick said: I don t want any pizza. (87) Nick said that he didn t want any pizza. Η αλλαγή από παροντικό σε παρελθοντικό χρόνο για το ρήμα της υποταγμένης θεωρείται (Mackridge, 1987) ότι αντικατοπτρίζει τη μετακίνηση του χρόνου εκφώνησης από το παρόν (το σημείο στο οποίο ο Nick λέει ότι δεν θέλει πίτσα) στο παρελθόν (στο σημείο όπου το υποκείμενο μεταφέρει σε κάποιον τρίτο τα λόγια που άκουσε από το Nick στο παρελθόν. Ο πλάγιος λόγος στα ελληνικά σχετίζεται με προτάσεις εισαγόμενες με ΣΔ όπως το ότι και το αν. Η ΝΕ παρέχει στον ομιλητή μεγάλη ελευθερία στη μεταφορά του εκφωνήματος από το παρόν στο παρελθόν ή το μέλλον. 59

60 (88) Ο Νίκος είπε ότι δεν θέλει πίτσα. (89) Ο Νίκος είπε ότι δεν ήθελε πίτσα. Η παρατήρηση του Mackridge (1987) ότι ο πλάγιος λόγος των ΝΕ εκφράζει το σύγχρονο με το χρόνο εκφώνησης, καθώς ο χρόνος της υποταγμένης καθορίζεται σε σχέση με το χρόνο του κύριου ρήματος, δεν φαίνεται επίσης να ισχύει ως ρυθμιστικός κανόνας. Έτσι, τα (88) και (89) είναι εξίσου αποδεκτά. Η μεταξύ τους διαφοροποίηση έγκειται στο χρόνο της εκφώνησης: ο Νίκος δεν θέλει πίτσα τώρα, για το (86), ενώ ο Νίκος δεν ήθελε πίτσα (πιθανόν χθες ή σε κάποια άλλη παρωχημένη χρονική στιγμή) στο (87) (παρόν στο παρελθόν), χωρίς όμως η αναφορά στο παρελθόν να επιβάλλει αναγκαστικά τον παρελθοντικό χρόνο στην υποταγμένη. (90) - Ο Νίκος μάλλον κάνει δίαιτα. - Πράγματι, χθες στο πάρτυ μου είπε ότι δεν θέλει πίτσα. Ταυτόχρονα, διατυπώνεται στη βιβλιογραφία, ένας αριθμός παρατηρήσεων σχετικά με την ακολουθία χρόνων στον πλάγιο λόγο. Η μελλοντική χρονική αναφορά της υποταγμένης παρουσιάζει ακόμα μεγαλύτερη ελευθερία αφού μπορεί να εκφράζει το μέλλον του αρχικού ομιλητή είτε αυτό ταυτίζεται με το μέλλον της εκφώνησης, είτε όχι. (91) Λέει ότι το καλοκαίρι θα πάει διακοπές στον Πύργο. (92) Είπε ότι το καλοκαίρι θα πάει διακοπές στον Πύργο. (93) Είχε πει ότι το καλοκαίρι θα πάει διακοπές στον Πύργο. Στα (91-93) δεν έχουμε ένδειξη για το εάν το καλοκαίρι έχει ήδη περάσει ή για το εάν ο αρχικός ομιλητής πραγματοποίησε τα σχέδιά του (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης, 2005). Το (94) από την άλλη, μεταφέρει την πληροφορία ότι ο ομιλητής δεν γνωρίζει την έκβαση του σχεδίου για διακοπές στον Πύργο. (94) Είχε πει ότι θα πήγαινε διακοπές στον Πύργο (και όντως πήγε / αλλά δεν τα κατάφερε τελικά). Πάντως, γενικά, η ελευθερία επιλογής χρόνου στην υποταγμένη περιορίζεται όταν η αρχική πρόταση έχει παρελθοντικό ρήμα και ο δεύτερος ομιλητής πρέπει να τοποθετήσει το παρελθοντικό περιεχόμενο του συμπληρώματος ακόμα πιο πίσω στο παρελθόν (παρελθόν στο παρελθόν). (95) Δούλεψα στις ανασκαφές. (96) Η Εύη είπε ότι δούλεψε στις ανασκαφές. (97) Η Εύη είπε ότι είχε δουλέψει στις ανασκαφές. Ο αόριστος στην κύρια πρόταση εναλλάσσεται ελεύθερα με υπερσυντέλικο, ενώ μπορεί απλά να παραμείνει αόριστος. Αντίθετα, ο παρατατικός παραμένει παρατατικός πολύ συχνότερα στον πλάγιο λόγο. Τέλος, η παρουσία προσδιορισμών του χρόνου ενδέχεται να επιβάλλει την επιλογή του υπερσυντέλικου, όταν ο επιρρηματικός προσδιορισμός τονίζει την χρονική απόσταση ανάμεσα στη στιγμή της πράξης και τη στιγμή της εκφώνησης. (98) Την περασμένη χρονιά δούλεψα σε ανασκαφές. (99) Η Εύη είπε ότι την περασμένη χρονιά είχε δουλέψει σε ανασκαφές. Το ζεύγος αόριστος (κύρια) με υπερσυντέλικο (υποταγμένη) είναι λοιπόν ένας αποδεκτός τρόπος να εκφραστεί το προτερόχρονο στα ΝΕ. 60

61 Ο βαθμός στον οποίο οι παρατηρήσεις που διατυπώνονται σχετικά με την ακολουθία χρόνων στον πλάγιο λόγο, μπορούν να γενικευτούν για όλες τις συμπληρωματικές προτάσεις (και για τις συμπληρωματικές με που οι οποίες μας απασχολούν εδώ, αποτελεί ανοιχτό θέμα έρευνας. Στην παρούσα εργασία εξετάζεται το ερώτημα της αλληλουχίας χρόνων σε κύρια και συμπληρωματική με που. Η απουσία σχετικών γενικεύσεων στη βιβλιογραφία, καθιστά τη διατύπωση υποθέσεων με βάση αποκλειστικά το χρόνο σχετικά δύσκολη, ενώ ο ερευνητής πρέπει να στραφεί στη σημασιολογία των που - συμπληρωμάτων από όπου μπορούν ευκολότερα να αντληθούν υποθέσεις. 61

62 Κεφάλαιο 5. Η έρευνα σε σώματα κειμένων 5.1 Η έρευνα: στόχοι, μέθοδοι Στα πλαίσια της παρούσας διπλωματικής εργασίας ο στόχος μου ήταν η μελέτη και ανάλυση των συμπληρωματικών προτάσεων που εισάγονται με το που και στη συνέχεια ο σχεδιασμός και η υλοποίηση μίας υπολογιστικής γραμματικής σε περιβάλλον LFG/XLE. Η γραμματική αυτή στοχεύει στην συντακτική ανάλυση (parsing) δομών όπως: κύρια πρόταση(ρήμα αίσθησης / αντίληψης / ψυχικού πάθους) - που-συμπληρωματική πρόταση. Οι στόχοι της παρούσας εργασίας συνίστανται στο: 1) να εφαρμοστεί στην πράξη το σύστημα χρόνων των Fiotaki & Markantonatou 2) να εντοπιστούν τάσεις ως προς το χρόνο κύριας πρότασης που δέχεται πουσυμπληρωματική 3) να εντοπιστούν τάσεις ως προς το χρόνο της που-συμπληρωματικής 4) να εντοπιστούν τάσεις ως προς την αλληλουχία χρόνων σε κύρια και πουσυμπληρωματική (επιτρεπτοί συνδυασμοί χρόνων σε κύρια-συμπληρωματική και η σημασία τους). 5) να δοθεί μία συντακτική αναπαράσταση της σημασιολογικής πληροφορίας που είναι διαθέσιμη μέσω της βιβλιογραφίας για τις που-συμπληρωματικές προτάσεις 6) η συντακτική αναπαράσταση του χρόνου να ενσωματωθεί σε ένα βαθμό στην υπό διαμόρφωση υπολογιστική γραμματική Για των εντοπισμό τάσεων ως προς τη δήλωση χρόνων στις δομές με που-συμπληρωματικές συγκεντρώθηκε χειρωνακτικά ένα εκτενές σώμα κειμένων και επισημειώθηκε ως προς το χρόνο της κύριας και της συμπληρωματικής. 5.2 Η συμπεριφορά των συμπληρωματικών με που. Έρευνα σε corpora. Η διαμόρφωση μίας υπολογιστικής γραμματικής πέρασε από τα εξής στάδια: Επιλογή ρημάτων Εντοπίστηκαν τα ρήματα που εμφανίζονται συχνότερα με που συμπληρωματικές προτάσεις στο HNC (Hellenic National Corpus): χαίρομαι, βλέπω, λυπάμαι, απογοητεύομαι, ξεχνώ, θυμάμαι, ακούω, πονώ,, καταλαβαίνω Διαμόρφωση Corpus Για κάθε ρήμα δημιουργήθηκε ένα corpus προτάσεων με το υπό διερεύνηση ρήμα ως κύριο και με συμπλήρωμα συμπλήρωμα που-εξαρτημένη πρόταση. Στόχος ήταν να 62

63 συγκεντρωθούν 50 προτάσεις ανά χρόνο ρήματος της κύριας. Το υλικό συγκεντρώθηκε από το HNC 10 (ΕΘΕΓ) σαν πρώτη πηγή ενώ για να συμπληρωθεί ο απαραίτητος αριθμός προτάσεων, ένα μέρος αντλήθηκε από μηχανές αναζήτησης 11. Τα ρήματα που συγκεντρώθηκαν στην πρώτη φάση της διαδικασίας αποδείχθηκαν κατάλληλα για την έρευνα. Μοναδική εξαίρεση απετέλεσε το ρήμα καταλαβαίνω, το οποίο δεν απέδωσε μεγάλο αριθμό δειγμάτων (συνολικά 55 σε HNC και Google). Για το λόγο αυτό το συγκεκριμένο ρήμα δεν αναλύθηκε περεταίρω. Συγκεντρώθηκαν δείγματα/προτάσεις. Στον πίνακα 13 φαίνονται το πλήθος των προτάσεων ανά ρήμα. Πίνακας 13. Ανάλυση corpus μελέτης ρήμα πλήθος προτάσεων στο corpus χαίρομαι 405 βλέπω 346 λυπάμαι 343 απογοητεύομαι 318 ακούω 317 θυμάμαι 231 πονώ 208 ξεχνώ 180 Είναι απαραίτητο σε αυτό το σημείο να σημειωθεί ότι η μέθοδος που ακολουθήθηκε δεν μπορεί να εξάγει με απόλυτη στατιστική ακρίβεια μετρήσεις για τη συμπεριφορά των χρόνων στα πλαίσια των υπό εξέταση δομών. Οι αδυναμίες της μεθόδου που ακολουθήθηκε σχετίζονται βασικά με το γεγονός ότι η συλλογή του corpus έγινε χειρωνακτικά και όχι μέσω κάποιου εργαλείου, οπότε και το πλήθος των δειγμάτων είναι μεγάλο αλλά έχει υπάρξει επιλογή και μία εξομάλυνση των συχνοτήτων εμφάνισης των φαινομένων καθώς τα δεδομένα είναι ισοκατανεμημένα ως προς τον χρόνο του ρήματος της κύριας πρότασης.. Σχετικά με το εύρος περιβαλλόντων (contexts) στα οποία εντοπίστηκαν τα δείγματα του σώματος κειμένων, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η χρήση των δύο πηγών (HNC, Google) είχε ως αποτέλεσμα τη συλλογή ενός corpus (γραπτού κατ ανάγκην) λόγου το οποίο εμφανίζει ποικιλία ως όπως τα είδη λόγου. Έτσι, τα δείγματα του HNC είναι δείγματα κυρίως δημοσιογραφικού και λογοτεχνικού λόγου που έχουν γραφτεί 10 : το σώμα κειμένων του Ινστιτούτου Επεξεργασίας του Λόγου. Περιλαμβάνει πάνω από λέξεις που αυξάνονται διαρκώς

64 την τελευταία δεκαπενταετία. Αντίθετα, το τα δείγματα που προέρχονται από το Google (πρόκειται για την πλειονότητα των δειγμάτων του corpus) είναι πιο πρόσφατα και έχουν αντληθεί από ποικίλα κειμενικά είδη, ορισμένα από τα οποία (σχόλια σε ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης, forum κτλ.) προσεγγίζουν αρκετά τον προφορικό λόγο. Η συλλογή δειγμάτων και η δημιουργία σώματος κειμένων με πηγή το Google, συχνά θεωρείται πρόχειρη και/ή αναξιόπιστη διαδικασία. Απαριθμώ εδώ λίγα από τα θετικά της μεθόδου συλλογής corpus όπως μπόρεσα να τα εντοπίσω στα πλαίσια της διαδικασίας συλλογής του corpus. - άμεση και ελεύθερη πρόσβαση σε μεγάλες, δυνητικά ανεξάντλητες ποσότητες δεδομένων. - εύκολη ανάσυρση της πληροφορίας που μας ενδιαφέρει μέσω της αναζήτησης Google. Έτσι, το υλικό του corpus συγκεντρώθηκε με τη χρήση ερωτημάτων όπως: (100) θυμάμαι που, (101) θυμόμουν που, (102) θυμήθηκα που (103) είχα θυμηθεί που (104) θυμάμαι που Η χρήση των τελεστών επιβάλλουν στη μηχανή αναζήτησης να αναζητήσει ολόκληρη τη φράση και έτσι αυξάνονται οι πιθανότητες τα αποτελέσματα να περιλαμβάνουν τη δομή που αναζητούμε. Ένα ερώτημα όπως το (98) αποδίδει κάποιες εκατοντάδες χιλιάδες απαντήσεις ( θυμάμαι που : περίπου απαντήσεις) ενώ το (102) αποδίδει περίπου αποτελέσματα. Η χρήση των τελεστών αναπόφευκτα εξαιρούν κάποιες από τις περιπτώσεις οι οποίες μας είναι χρήσιμες όπως το (105) (105) θυμάμαι κάποτε που είχαμε σχετική συζήτηση με αυτό το θέμα Ερωτήματα όπως το (103) από την άλλη, τα οποία εμφανίζουν ελάχιστα ή μηδενικά αποτελέσματα μας αναγκάζουν να παραλείψουμε τους τελεστές προκειμένου να ελέγξουμε την ύπαρξη ή μη της συγκεκριμένης δομής. Αναφέρθηκε πιο πάνω ότι η πλειονότητα, και συγκεκριμένα πάνω από το 70% του corpus που συγκεντρώθηκε, προέρχεται από το Google. Τα δείγματα που προέρχονται από τον HNC αντιστοιχούν στις συνηθέστερες, πιο διαδεδομένες και «κανονικές» χρήσεις των που-συμπληρωματικών (7), (8), με εξάρτηση από χρόνους όπως ο παραδοσιακός ενεστώτας, παρατατικός και αόριστος. Μέσω του Google αντίθετα, κατέστη δυνατός ο εντοπισμός προτάσεων εξαρτώμενων από συντελεσμένους χρόνους ή υποθετικούς (θα διάβαζα, θα είχα διαβάσει). Οι χρόνοι αυτοί αποτελούν εξαιρετικά ενδιαφέρουσα παράμετρο για την παρούσα έρευνα. (106) Θυμάμαι που πήγαινα σε σπίτια φιλενάδων μου κι έβλεπα κούκλες και παιχνίδια πολλά. (107) Και σα να θυμήθηκε που δεν τον συνεχάρη για το αξίωμα που πήρε, πρόστεσε. (HNC) (108) Μέχρι να τελειώσει η ταινία είχα θυμηθεί που όταν την είδα στο σινεμά πίστεψα πως στην ιστορία είμαι η Μέντες που χωρίζει ζευγάρια 64

65 (109) Μάλλον θα θυμόμουν που έτρεχα μες στην ασταμάτητη βροχή και κάτι μελαμψοί ψιλόλιγνοι με σανδάλια στα πόδια κρατούσαν ομπρέλες (GOOGLE) Η χειρωνακτική συλλογή του corpus ενδεχομένως να είχε ως αποτέλεσμα τον σχετικά μικρό αριθμό δειγμάτων. Παρείχε εντούτοις στην επισημειώτρια τη δυνατότητα ελέγχου και ταξινόμησης των δειγμάτων ταυτόχρονα με τη συλλογή τους. Έτσι, συχνά απορρίπτονταν επαναλαμβανόμενα δείγματα που εμφανίζονταν ως τάσεις στη μηχανή αναζήτησης της Google, ή δείγματα τα οποία δεν πραγμάτωναν την υπό εξέταση δομή παρά το γεγονός ότι περιείχαν τη φράση αναζήτησης (110). (110) Εχω κεφια. Αλλα δεν θυμαμαι που τα εβαλα. (GOOGLE) Τέλος, μπορούμε να αναφέρουμε ότι η χρήση μηχανών αναζήτησης για τη δημιουργία σωμάτων κειμένων αποτελεί μία ολοένα και πιο διαδεδομένη μέθοδο συλλογής corpora. Ενδεικτικά αναφέρω το σώμα κειμένων που δημιουργήθηκε στα πλαίσια της έρευνας του Ζάκη (2015), της Μαργαρίτη (2015) και των Mouroutsou, Markantonatou and Papavasileiou (2015) Επισημείωση / Ταξινόμηση του corpus To corpus προτάσεων για κάθε ένα από τα υπό εξέταση ρήματα συγκεντρώθηκε σε ένα αρχείο τύπου excel και ταξινομήθηκε σε καρτέλες μέσα στο ίδιο αρχείο. H πρώτη καρτέλα περιείχε το σύνολο των δειγμάτων του corpus για το συγκεκριμένο ρήμα. Υπενθυμίζουμε ότι το υπό εξέταση ρήμα αποτελεί το κύριο ρήμα της πρότασης. Στόχος ήταν η συγκέντρωση 50 δειγμάτων για κάθε έναν από τους 10 χρόνους. Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι οι πρώτες τάσεις στη συμπεριφορά των δομών άρχισαν να διαφαίνονται ήδη από το στάδιο της συλλογής δειγμάτων, με συγκεκριμένα ρήματα να εμφανίζουν ελάχιστα ή και μηδενικά δείγματα για συγκεκριμένους χρόνους της κύριας πρότασης (χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το ρήμα ξεχνώ με μηδενικά δείγματα στους +ANTIC +PAST χρόνους). Το υλικό ταξινομήθηκε στη συνέχεια σε 10 καρτέλες, μία για κάθε χρόνο του κύριου ρήματος. Σε αυτές τις καρτέλες δημιουργήθηκαν 10 στήλες όπου κατατάσσονταν τα ρήματα ανάλογα με το χρόνο του ρήματος της υποταγμένης πρότασης. Κάποιες τάσεις στους επιτρεπτούς συνδυασμούς χρόνους κύριας- εξαρτημένης, είναι εμφανείς ήδη από την παρατήρηση του πλήθους δειγμάτων που αντιστοιχούν σε κάθε στήλη. Οι τάσεις καθίστανται εμφανέστερες στην συγκεντρωτική καρτέλα που δημιουργήθηκε για κάθε ρήμα. Έτσι, η συγκεντρωτική καρτέλα κάθε ρήματος παρέχει πληροφορίες σχετικά με: 1) Χρόνους στους οποίους το κύριο ρήμα δέχεται που-συμπληρωματική πρόταση 2) Επιτρεπτούς και μη επιτρεπτούς συνδυασμούς χρόνων κύριας και πουσυμπληρωματικής πρότασης. 3) Πλήθος δειγμάτων που παρουσιάζουν το συγκεκριμένο συνδυασμό χρόνων. 65

66 4) Περισσότερο και λιγότερο χρησιμοποιούμενους χρόνους συμπληρωματικής ανά χρόνο κύριας πρότασης. Η εξαγωγή των συμπερασμάτων σχετικά με τη συμπεριφορά κύριων και συμπληρωματικών εισαγόμενων με που έγινε συνδυάζοντας μετρήσεις από τις συγκεντρωτικές καρτέλες με στατιστική ανάλυση των μετρήσεων αυτών. 66

67 Πίνακας 14. Ρήμα ξεχνώ. Συγκεντρωτική καρτέλα δευτερευ ουσα παίζω έπαιζα έπαιξα θα παίζω θα παίξω θα έπαιζα έχω παίξει είχα παίξει θα έχω παίξει θα είχα παίξει -PAST, IDEN, IP, -FUTURE +PAST, IDEN, IP, -FUTURE +PAST, IDEN, PE, -FUTURE -PAST, IDEN, IP, +FUTURE -PAST, IDEN, PE, +FUTURE +PAST, IDEN, IP, +FUTURE -PAST, NIDEN, PE, - FUTURE +PAST, NIDEN, PE, - FUTURE -PAST, NIDEN, PE, +FUTURE +PAST, NIDEN, PE, +FUTURE κύρια πονώ, πονούσα πόνεσα, θα πονώ, θα πονέσω, θα πονούσα, έχω πονέσει, είχα πονέσει -PAST, IDEN, IP, - FUTURE +PAST, IDEN, IP, - FUTURE +PAST, IDEN, PE, - FUTURE -PAST, IDEN, IP, +FUTURE -PAST, IDEN, PE, +FUTURE +PAST, IDEN, IP, +FUTURE -PAST, NIDEN, PE, - FUTURE +PAST, NIDEN, PE, -FUTURE Μας πονάει που είμαστε μακριά σας, αλλά δεν γίνεται αλλιώς. (38) Την καρδιά μου πλήγωσες, μ' πονούσα που εγώ δεν έχω έκανες και πόνεσα που θες το δικό μου θαύμα αγκαλιά αλλού να πας, αχ, δε μ' (2) αγαπάς. (1) Στο δεύτερο ημίχρονο, πόναγα που χάναμε. πόνεσα που τόσο καιρό τον (42) πλήγωνα εν αγνοία του. (8) Θα πονάω που σ' αγαπώ, θα υποφέρω που σ' αγαπώ, ακόμη κι αν ξέρω ότι μπορεί. κι αν θα πονέσω που δε σε να έχει τελειώσει. (13) έχω. μεσ το ποτό (8) Οχι, αν ειχα δεν θα ηθελα το ΣΚ γιατι θα πονουσα που οι αλλοι εχουν (1) Μου ειχε πει η μαια μου πως αν ειχα γαλα θα πονουσα που δεν το βγαζα. (3) Έχω πονέσει που μεγαλώνω μόνη μου τη 9 Της είπα πόσο είχα πονέσει που δεν επικοινωνούσαμε όλα αυτά τα χρόνια. (3) «Πονάω που δεν μου είπε για τους βιασμούς της» (8) δεν πονάω που θα πάω στην δουλειά και θα 'μαι με μάτια κλαμμένα (3) πονούσα που έχασα εγώ φίλους και ξαφνικά βρήκες εσύ, καταλαβαίνεις; (5) Και πόνεσαν που έφυγε. (41) πονούσα που θα άφηνα τον «μεγάλο» μου πια γιο (2 χρονών) για 4-5 ημέρες. (1) θα χάσουν τα μαύρα τους και τα βρόμικα και τις προσοδοφόρες πηγές του δημόσιου τομέα. το πόσο θα πονάει που πέθανε ένας άνθρωπος στον οποίο είχες (10) σας φορτωσω μεχρι να κυλιστειτε στο χωμα,και θα ποναω που εσεις θα πονατε αλλα πρεπει να σωσω την χωρα. (8) σίγουρα όμως θα μετανιώσω και θα πονέσω που δε σε αγκάλιασα όταν είχα την ευκαιρία, (8) υπάρχουν πια, δε θα κλάψω για τη χαμένη αγάπη που αφιέρωσα σε σένα και δε θα κλάψω, ναι, για σένα που δεν ήξερες ν' αγαπήσεις. (11) Θα πονέσω που θα φύγω από την Ισπανία, αλλά αυτή είναι μια καλή ευκαιρία για μένα, (4) Γιατί θα πονούσα που τον έχασα. (1) Μόνο ο Θεός κι εγώ ξέρουμε πόσο έχω πονέσει τον είχε πονέσει που το που έβγαλα κάποια πράγματα έπιασε στα χέρια του χτες οικογενειακά της στη φόρα 12 το βράδυ (4) Μπορει να ποναω που εχω κατακαει απο τον ηλιο, αλλα εχω ωραια θεα. (1) μναι εε εχω πονεσει που το εχω κανει αυτο αλλα δεν εχω μονευ για αλλο) 5 Πονούσα που είχα χάσει την (2) για το πόσο είχα πονέσει πουδεν είχες υπολογίσει τα δικά μου «θέλω» στην ιστορία μας (1) θα έχω πονέσει -PAST, NIDEN, PE, +FUTURE θα είχα πονέσει +PAST, NIDEN, PE, +FUTURE 67

68 5.3 Μετρήσεις Τάσεις ως προς το χρόνο της κύριας πρότασης Στο συγκεντρωτικό Πίνακα 14, παρουσιάζεται ο χρόνος των κύριων ρημάτων που δέχονται συμπληρωματικές με που, ανά χρόνο, ανά τύπο ρήματος και ανά ρήμα. Ταυτόχρονα δίνεται σε παρένθεση ο αριθμός των κύριων προτάσεων ανά χρόνο με μέγιστο το 50 που αποτελούσε και τον επιθυμητό αριθμό δειγμάτων ανά χρόνο κύριου ρήματος στην έρευνά μας. Πίνακας 15. Τάσεις στο χρόνο του κύριου ρήματος αίσθησης αντίληψης ψυχικού πάθους βλέπω ακούω θυμάμαι ξεχνώ χαίρομαι λυπάμαι πονώ απογοητεύομαι Ενεστώτας, Παρατατικός, Αόριστος, Παρακείμενος, Υπερσυντέλικος (50) Υποθετικός Μέλλοντας (15) Εξακολουθητικ ός Μέλλοντας (12) Συντελεσμένος Μέλλοντας (10) Συντελεσμένος Υποθετικός Μέλλοντας (4) Ενεστώτας, Παρατατικός, Αόριστος, Παρακείμενος, Υπερσυντέλικος (50) Συντελεσμένος Μέλλοντας (43) Στιγμιαίος Μέλλοντας (13) Υποθετικός Μέλλοντας (6) Εξακολουθητικός Μέλλοντας (5) Ενεστώτας, Παρατατικός, Αόριστος, Εξακολουθητικός Μέλλοντας (50) Στιγμιαίος Μέλλοντας (24) Υποθετικός Μέλλοντας (5) Υπερσυντέλικος (2) Ενεστώτας, Παρατατικός, Αόριστος, Στιγμιαίος Μέλλοντας (50) Παρακείμενος (13) Υπερσυντέλικος (7) Εξακολουθητικός Μέλλοντας (3) Συντελεσμένος Μέλλοντας (2) Ενεστώτας, Παρατατικός, Αόριστος, Εξακολουθητικό ς Μέλλοντας, Στιγμιαίος Μέλλοντας, Υποθετικός Μέλλοντας Παρακείμενος, Υπερσυντέλικος (50) Υποθετικός Μέλλοντας (5) Συντελεσμένος Υποθετικός Μέλλοντας (1) Ενεστώτας, Παρατατικός, Αόριστος, Εξακολουθητικός Μέλλοντας, Στιγμιαίος Μέλλοντας (50) Υποθετικός Μέλλοντας (41) Υπερσυντέλικος (30) Παρακείμενος (21) Υποθετικός Συντελεσμένος Μέλλοντας (1) Ενεστώτας, Παρατατικός, Αόριστος (50) Ενεστώτας, Αόριστος, Στιγμιαίος Μέλλοντας Παρακείμενος, Υπερσυντέλικος (50) Εξακολουθητικός Μέλλοντας, Στιγμιαίος Μέλλοντας (31) Παρατατικός (43) Παρακείμενος (26) Υπερσυντέλικος (8) Υποθετικός Μέλλοντας (5) Υποθετικός Μέλλοντας (12) Εξακολουθητικός Μέλλοντας (10) Συντελεσμένος Μέλλοντας (2) Συντελεσμένος Υποθετικός Μέλλοντας (1) Παρατηρούμε ότι οι χρόνοι Ενεστώτας, Παρατατικός και Αόριστος προτιμούνται περισσότερο από κύρια ρήματα για την εξάρτηση που - συμπληρωμάτων ενώ στον αντίποδα βρίσκονται όλοι οι Μέλλοντες Τάσεις ως προς το χρόνο της υποταγμένης πρότασης Στον πίνακα 15, παρουσιάζεται ο αριθμός των που - συμπληρωμάτων ανά χρόνο, ανά τύπο ρήματος εξάρτησης και ανά ρήμα εξάρτησης. 68

69 Πίνακας 16. Τάσεις στο χρόνο του εξαρτημένου ρήματος ανά ρήμα εξάρτησης αίσθησης αντίληψης ψυχικού πάθους βλέπω ακούω θυμάμαι ξεχνώ λυπάμαι πονώ χαίρομαι απογοητεύομαι Παρατατικός (112) Ενεστώτας (151) Παρατατικός (88) Παρατατικός (72) Αόριστος (131) Αόριστος ( 89) Αόριστος(169) Αόριστος, Ενεστώτας (108) Παρατατικός (117) Αόριστος (56) Αόριστος (66) Ενεστώτας (72) Ενεστώτας (72) Ενεστώτας (78) Ενεστώτας (96) Αόριστος (35) Αόριστος (30) Υπερσυντέλικος (49) Υπερσυντέλικος (19) Παρατατικός (62) Παρατατικός (56) Παρατατικός (41) Παρατατικός (63) Υπερσυντέλικος (15) Υπερσυντέλικος (10) Ενεστώτας (4) Ενεστώτας (17) Εξακολουθητικός Μέλλοντας, Παρακείμενος (7) Παρακείμενος (4) Παρακείμενος (2) Παρακείμενος (5) Στιγμιαίος Μέλλοντας, Υποθετικός Μέλλοντας (3) Εξακολουθητικός Μέλλοντας, Υποθετικός Μέλλοντας (2) Υποθετικός Μέλλοντας (1) Στιγμιαίος Μέλλοντας (39) Υποθετικός Μέλλοντας (17) Εξακολουθητικός Μέλλοντας (19) Στιγμιαίος Μέλλοντας (8) Υπερσυντέλικος (10) Παρακείμενος (6) Εξακολουθητικός Μέλλοντας (9) Υπερσυντέλικος (3) Παρακείμενος (2) Υποθετικός Μέλλοντας (1) Στιγμιαίος Στιγμιαίος Μέλλοντας (40) Μέλλοντας (17) Εξακολουθητικός Μέλλοντας, Εξακολουθητικός Παρακείμενος Μέλλοντας (22) (13) Παρακείμενος Υπερσυντέλικος (19) (12) Υποθετικός Υποθετικός Μέλλοντας (17) Μέλλοντας (8) Υπερσυντέλικος (14) Συντελεσμένος Μέλλοντας (1) Συντελεσμένος Μέλλοντας (5) Βλέπουμε στα αποτελέσματα να προηγούνται σε πλήθος τα συμπληρώματα με ρήμα σε παρατατικό, αόριστο και ενεστώτα. Εξαίρεση αποτελούν τα ρήματα αντίληψης, τα οποία τείνουν να προτιμούν παρελθοντικά συμπληρώματα. Έτσι, τα θυμάμαι, ξεχνώ έχουν συχνότερα συμπληρώματα με ρήμα σε παρατατικό, αόριστο και υπερσυντέλικο. Αξίζει, τέλος να σημειώσουμε ότι τόσο στην κύρια όσο και στην υποταγμένη πρόταση, παρατηρείται τάση να χρησιμοποιούνται περισσότερο οι ANTIC, IDEN χρόνοι. Έτσι, ένας μέλλοντας τείνει να επιλέγεται στην συμπληρωματική σπανιότερα από τους παροντικούς και παρελθοντικούς χρόνους. Το ίδιο ισχύει και για τους NIDEN (συντελεσμένους) χρόνους, καθώς και για τους υποθετικούς μέλλοντες, οι οποίοι αποτελούν το στοιχείο που διαφοροποιεί την προσέγγιση των Fiotaki & Markantonatou από τα υπόλοιπα συστήματα χρόνων. Φαίνεται λοιπόν ότι τόσο οι σύνθετοι χρόνοι του Reichenbach (1947) όσο και οι υποθετικοί μέλλοντες, αποτελούν περιφερειακούς ρηματικούς τύπους για τις δομές που-υπόταξης της ΝΕ. 69

70 Κεφάλαιο 6. Σχέσεις μεταξύ χρόνων. Στατιστική ανάλυση ΟΙ μετρήσεις που πραγματοποιήθηκαν πάνω στις καρτέλες με τα συγκεντρωτικά αποτελέσματα για κάθε ρήμα του corpus έδωσαν αρκετή πληροφορία για τις τάσεις που διαμορφώνει η υπόταξη με που τόσο στο χρόνο της κύριας όσο και στο χρόνο της υποταγμένης. Η σχέση μεταξύ τους είναι μία παράμετρος που μπορεί να μετρηθεί μόνο μέσω στατιστικής μελέτης, αφού πρόκειται για μελέτη συσχέτισης μεταξύ δύο (χρόνος κύριας, χρόνος δευτερεύουσας) ή περισσότερων χαρακτηριστικών (χαρακτηριστικά κύριου ρήματος χαρακτηριστικά υποταγμένου ρήματος). Το παρόν κεφάλαιο παρουσιάζει τη στατιστική μελέτη πάνω στο corpus εργασίας. 6.1 Τι είναι Στατιστική; Η Στατιστική είναι μία μεθοδική μαθηματική επιστήμη που επιχειρεί να εξαγάγει έγκυρη γνώση χρησιμοποιώντας εμπειρικά δεδομένα παρατήρησης, ή πειράματος. Από την αρχαιότητα σχετίζεται με την παράθεση δεδομένων (συχνότατα σε τεράστιους πίνακες) που σχετίζονται με ανθρώπινες δραστηριότητες: κοινωνικές, εμπορικές, πολιτικές κ.α. Η σύγχρονη στατιστική έρευνα έχοντας ξεπεράσει την περίοδο των τεράστιων πινάκων και των αναρίθμητων διαγραμμάτων, απαιτεί τρία στάδια εργασίας: Τη συλλογή του στατιστικού υλικού, την επεξεργασία και παρουσίασή του και τέλος την ανάλυσή του υλικού και την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων. Η σύγχρονη στατιστική έρευνα χρησιμοποιεί σύνθετες και εξειδικευμένες μεθόδους ενώ ταυτόχρονα εκμεταλλεύεται τις δυνατότητες που προσφέρει ο υπολογιστής για την αποθήκευση, επεξεργασία και παρουσίαση μεγάλων ποσοτήτων δεδομένων. Με βάση τον ορισμό του R.A. Fisher ( ), πατέρα της σύγχρονης Στατιστικής: Στατιστική είναι ένα σύνολο αρχών και μεθοδολογιών για: o o o το σχεδιασμό της διαδικασίας συλλογής δεδομένων τη συνοπτική και αποτελεσματική παρουσίασή τους την ανάλυση και εξαγωγή αντίστοιχων συμπερασμάτων. Ο κλάδος της Στατιστικής που ασχολείται με τον πρώτο στόχο λέγεται σχεδιασμός πειραμάτων (experimental design) ενώ, με τον δεύτερο ασχολείται η περιγραφική στατιστική (descriptive statistics), η οποία χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα έρευνα. Τέλος, η επαγωγική στατιστική ή στατιστική συμπερασματολογία (inferential statistics) περιλαμβάνει τις μεθόδους με τις οποίες γίνεται η προσέγγιση των χαρακτηριστικών ενός μεγάλου συνόλου δεδομένων, με τη μελέτη των χαρακτηριστικών ενός μικρού υποσυνόλου των δεδομένων. Έτσι αν, για παράδειγμα, ο Διευθυντής ενός σχολείου εξετάζοντας ένα δείγμα 100 απουσιών των μαθητών από το σύνολο των απουσιών ενός τριμήνου αναφέρει στο σύλλογο των καθηγητών ότι 20 από τις 100 απουσίες είναι αδικαιολόγητες, τότε απλώς περιγράφει αυτό που παρατήρησε. Αν όμως αναφέρει ότι το 20% των απουσιών είναι αδικαιολόγητες, τότε συμπεραίνει ότι το ποσοστό των απουσιών 70

71 όλων των μαθητών του σχολείου είναι (περίπου) το ίδιο με αυτό του δείγματος. Προβαίνει δηλαδή σε μια επαγωγή από το δείγμα στον πληθυσμό. 6.2 Περιγραφική Στατιστική. 71 (Αδαμόπουλος et al., 1999) Η στατιστική ανάλυση των δεδομένων μας έγινε με τη χρήση των μεθόδων της περιγραφικής στατιστικής: Η Περιγραφική στατιστική συλλέγει και ταξινομεί τα στατιστικά δεδομένα κατά ομάδες. Τα δεδομένα αυτά στη συνέχεια παρουσιάζονται υπό μορφή ανάλυσης σε πίνακες, διαγράμματα με χαρακτηριστικές τιμές, ή ιδιότητες. ( Η περιγραφική στατιστική παρουσιάζει δεδομένα α) με αριθμητικά περιγραφικά μέτρα, (μέση τιμή, διάμεσος, διασπορά) β) με πίνακες συχνοτήτων και γ) με μεθόδους γραφικής παρουσίασης δεδομένων. Ο όρος μεταβλητή αναφέρεται στο χαρακτηριστικό του πληθυσμού το οποίο μελετάμε. Υπάρχουν δύο τύπων μεταβλητές: α) οι ποιοτικές: Οι τιμές των ποσοτικών μεταβλητών δεν είναι αριθμητικές αλλά ενδεικτικές ή συγκριτικές, π.χ. οι προτιμήσεις ενός σώματος ψηφοφόρων και β) οι ποσοτικές. Οι τιμές των ποσοτικών μεταβλητών είναι αριθμητικές και επιδέχονται μέτρηση, π.χ. ο αριθμός των προσφύγων που δέχεται μία χώρα, η ηλικία των υπαλλήλων μίας επιχείρησης. Για την παρουσίαση των ποσοτικών μεταβλητών η περιγραφική στατιστική χρησιμοποιεί αριθμητικά περιγραφικά μέτρα (διάμεσος, τυπική απόκλιση, μέση τιμή κ.α). Τα μέτρα αυτά δεν ενδείκνυνται για την περιγραφή ποιοτικών μεταβλητών όπως αυτές που αποδίδονται στον πληθυσμό της παρούσας έρευνας. Τα κατηγορικά δεδομένα που προκύπτουν από καταγραφή των τιμών ποιοτικών μεταβλητών αναλύονται με πίνακες διασταύρωσης (crosstabs) και με το στατιστικό μέτρο x 2 ενώ τα αποτελέσματα των πινάκων διασταύρωσης μπορούν να παρουσιαστούν και με γραφικές παραστάσεις. 6.3 Μεταβλητές και υποθέσεις Πριν προχωρήσουμε στην παρουσίαση των μεθόδων που χρησιμοποιήθηκαν για την στατιστική ανάλυση στην παρούσα εργασία, είναι απαραίτητο να διακρίνουμε τις μεταβλητές σε ανεξάρτητες και εξαρτημένες αλλά και να εισάγουμε την έννοια της μηδενικής υπόθεσης. Μία Ανεξάρτητη μεταβλητή είναι αυτή της οποίας η τιμή δεν εξαρτάται από άλλους παράγοντες (μεταβλητές) αλλά μπορεί να επιφέρει αλλαγές σε μία άλλη μεταβλητή, την εξαρτημένη μεταβλητή. Είναι η υποτιθέμενη αιτία αλλαγής / μεταβολής της κατάστασης στην εξαρτημένη μεταβλητή. Εξαρτημένη μεταβλητή είναι το υποτιθέμενο αποτέλεσμα που περιμένει να δει ένας ερευνητής μετά από το χειρισμό διάφορων παραγόντων, συνήθως της Ανεξάρτητης μεταβλητής.

72 Για παράδειγμα, το ύψος της βροχόπτωσης κατά τις νυχτερινές ώρες (ανεξάρτητη μεταβλητή) επηρεάζει τον αριθμό των ανθρώπων που θα πάρουν μαζί τους ομπρέλα το πρωί (εξαρτημένη μεταβλητή). Σε κάθε έρευνα διατυπώνουμε δύο υποθέσεις: την μηδενική υπόθεση (Η 0 ) και την εναλλακτική υπόθεση (Η 1 ). Η μηδενική υπόθεση υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει σχέση μεταξύ των μεταβλητών που μελετώνται. ιατυπώνεται µε σκοπό να λειτουργήσει ως κριτήριο σύγκρισης για εναλλακτική υπόθεση. Στη διαδικασία του ελέγχου των υποθέσεων πάντοτε ελέγχουμε τη µηδενική υπόθεση έναντι της εναλλακτικής. Η εναλλακτική υπόθεση είναι η υπόθεση που αναφέρεται στην εκτίµηση που γίνεται αναφορικά µε τη σχέση που υπάρχει µεταξύ των µεταβλητών. Ουσιαστικά πρόκειται για την ερευνητική υπόθεση. Έτσι, προκειμένου να ελέγξουμε τη σχέση ανάμεσα στις μεταβλητές: «βροχή κατά τις νυχτερινές ώρες» και «αριθμός ανθρώπων που παίρνει μαζί του ομπρέλλα το πρωί» διατυπώνουμε την μηδενική υπόθεση: Η 0 = η βροχή κατά τις νυχτερινές ώρες δεν επηρεάζει τον αριθμό των ανθρώπων που θα πάρουν μαζί τους ομπρέλλα το πρωί, και την εναλλακτική (πειραματική) υπόθεση: Η 1 = η βροχή κατά τις νυχτερινές ώρες επηρεάζει τον αριθμό των ανθρώπων που παίρνουν μαζί τους ομπρέλλα το πρωί. Σκοπός της διαδικασίας ελέγχου των δεδομένων μας είναι η επιβεβαίωση ή η απόρριψη της μηδενικής υπόθεσης. 6.4 Το στατιστικό κριτήριο χ 2 (chi square) Το χ 2 είναι η δοκιμασία με την ευρύτερη χρήση για έλεγχο υποθέσεων στο χώρο των κοινωνικών επιστημών. Η ευκολία στη χρήση του προκύπτει από το γεγονός ότι είναι ένα μη παραμετρικό κριτήριο (ο έλεγχος υποθέσεων με μη παραμετρικά κριτήρια δεν γίνεται με αναφορά σε συγκεκριμένες παραμέτρους του πληθυσμού, ούτε προϋποθέτει την κανονική κατανομή των τιμών). Επιπλέον, το χ 2 είναι μπορεί να χρησιμοποιηθεί για ποιοτικά δεδομένα. Πράγματι, συχνότατα στις κοινωνικές επιστήμες δεν έχουμε ποσοτική αναπαράσταση των δεδομένων αλλά οι μετρήσεις γίνονται σε κατηγορική κλίμακα (στόχος δεν είναι να μετρηθούν κάποιες τιμές αλλά τα δεδομένα να ενταχθούν σε κάποια κατηγορία). Το τεστ χ 2 ουσιαστικά εντοπίζει τη σχέση μεταξύ των κατηγοριών στις στήλες και τις γραμμές ενός πίνακα. Πίνακας 27 μορφή δεδομένων για τη δοκιμασία χ 2 ρήμα κύριας ρήμα δευτερεύουσας Telicity: IP Telicity: PE Time Frames: IDEN 72

73 Το χ 2 μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ερμηνεύσει τη συχνότητα κατηγοριών που προέρχονται μόνο από μία ποιοτική μεταβλητή (κριτήριο καλής προσαρμογής ή καταλληλότητας - Chi-square as a goodness-of-fit test) ή από δύο ποιοτικές μεταβλητές (χ 2 για ανεξαρτησία Chi-square as a test of independence). Παρά το γεγονός ότι η ίδια στατιστική δοκιμασία χρησιμοποιείται και στις δύο περιπτώσεις, οι ερευνητικές υποθέσεις που διατυπώνονται και ελέγχονται καθώς και ο τρόπος με τον οποίο το χ 2 εφαρμόζεται είναι διαφορετικά. Για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας, χρησιμοποιήθηκε η δοκιμασία χ 2 για ανεξαρτησία. 6.5 Ερμηνεία του χ 2 για ανεξαρτησία Η στατιστική δοκιμασία χ 2 για ανεξαρτησία ελέγχει τη σχέση μεταξύ δύο ποιοτικών μεταβλητών, το αν δηλαδή οι δύο μεταβλητές είναι ανεξάρτητες ή εξαρτημένες. Ο στατιστικός έλεγχος δηλαδή εξετάζει εάν οι συχνότητες των διαφόρων κατηγοριών προκύπτουν τυχαία ή είναι συστηματικές. Διατυπώνεται αρχικά η μηδενική υπόθεση Η 0 = οι μεταβλητές που ελέγχονται είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους και η εναλλακτική υπόθεση Η 1 ότι οι μεταβλητές είναι εξαρτημένες και η μία επηρεάζει την άλλη. Ξεκινάμε τον έλεγχο με την παραδοχή ότι η Η 0 αληθεύει. Στόχος του στατιστικού ελέγχου που ακολουθεί είναι η επιβεβαίωση ή η απόρριψη της μηδενικής υπόθεσης. Εάν το αποτέλεσμα του στατιστικού ελέγχου απορρίψει την μηδενική υπόθεση και επιβεβαιώσει την εναλλακτική, τότε η σχέση μεταξύ των μεταβλητών θεωρείται στατιστικά σημαντική. Στη συνέχεια καθορίζεται το επίπεδο σημαντικότητας του ελέγχου που συμβολίζεται με a. Το a ισούται με την μέγιστη αποδεκτή πιθανότητα εσφαλμένης απόρριψης της μηδενικής υπόθεσης και ορίζεται σε a= 0.05 για στατιστικούς ελέγχους όμοιους με αυτούς της παρούσας εργασίας 12. Τέλος εφαρμόζεται ο στατιστικός έλεγχος. Για κάθε στατιστικό έλεγχο προκύπτει η τιμή p που αντιστοιχεί στην πιθανότητα αποδοχής ή απόρριψης της μηδενικής υπόθεσης στον συγκεκριμένο έλεγχο. Η σύγκριση της τιμής p με την τιμή a μας δείχνει αν ισχύει ή όχι η μηδενική υπόθεση. Βάσει του p: 1. αν p a τότε η μηδενική υπόθεση γίνεται αποδεκτή. 2. αν p < a τότε η μηδενική υπόθεση απορρίπτεται και γίνεται αποδεκτή η εναλλακτική. 6.6 Προϋποθέσεις για την εφαρμογή του τεστ χ2 Παρά το γεγονός ότι το χ 2 αποτελεί μη παραμετρικό κριτήριο, υπάρχει ένας αριθμός προϋποθέσεων που πρέπει να τηρούνται προκειμένου να χρησιμοποιηθεί. 12 Η τιμή του a ορίζεται πολύ χαμηλότερη (a=0.005) για στατιστικούς ελέγχους όπως δοκιμές νέων φαρμάκων κ.α. 73

74 1. Οι συμμετέχοντες πρέπει να εμφανίζονται μόνο μία φορά στον πίνακα διπλής εισόδου. Η συμμετοχή δηλαδή σε μία κατηγορία αποκλείει τη συμμετοχή σε άλλη κατηγορία. 2. Οι αναμενόμενες συχνότητες σε κάθε κελί δεν πρέπει να είναι μηδενικές. Για να επιτευχθεί αυτό πρέπει τα δεδομένα μας να περιέχουν συγκεκριμένο αριθμό τιμών για κάθε μεταβλητή (δηλαδή συγκεκριμένη αναμενόμενη συχνότητα). Γενικά δεχόμαστε τον εμπειρικό κανόνα ότι ως και το 20% των κελιών μπορούν να έχουν αναμενόμενη συχνότητα μικρότερη από 0.05 (5%). Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι κατά την διαμόρφωση του πίνακα εισόδου διπλής κατεύθυνσης πρέπει να φροντίζουμε ώστε το κάθε κελί να περιέχει τουλάχιστον 5 περιπτώσεις ώστε να έχουμε ένα κατά το δυνατό υγιές δείγμα. 3. Η ανάλυση αυτή δεν μπορεί να εφαρμοστεί σε επαναλαμβανόμενες μετρήσεις. 6.7 Το στατιστικό πακέτο IBM SPSS Statistics Η ποσοτικοποίηση των παρατηρήσεων που προέκυψαν από το σώμα κειμένου που συγκεντρώθηκε για την παρούσα έρευνα έγινε με τη χρήση του λογισμικού στατιστικής ανάλυσης «SPSS Statistics». Πρόκειται για πακέτο στατιστικής ανάλυσης το οποίο από το 2009 αποτελεί ιδιοκτησία της IBM και πλέον φέρει την ονομασία ΙΒΜ SPSS Statistics. Το λογισμικό SPSS χρησιμοποιείται ευρέως για στατιστική ανάλυση δεδομένων κοινωνικών επιστημών, με τις εφαρμογές του να επεκτείνονται διαρκώς σε νέους τομείς προσεγγίζοντας ακόμη και τις εταιρείες δημοσκοπήσεων και το data mining. Το πακέτο SPSS μπορεί να υπολογίσει τα εξής στατιστικά: -Περιγραφική Στατιστική: Cross tabulation (Πίνακες διπλής εισόδου), Frequencies (Κατανομή συχνότητας), Descriptives (περιγραφικά μέτρα), Explore, Descriptive, Ratio Statistics - Διμεταβλητή στατιστική: Means (μέσοι όροι), t-test, ANOVA (ανάλυση διακύμανσης), Correlation (συσχέτιση), Nonparametric tests (μη παραμετρικά τεστ) -Πρόβλεψη Αριθμητικών αποτελεσμάτων: Linear regression (Γραμμική Παλινδρόμηση) -Πρόβλεψη ένταξης σε ομάδες: Factor analysis (παραγοντική ανάλυση), cluster analysis (ανάλυση σε ομάδες), Discriminant analysis (Διακριτική ανάλυση) Οι περισσότερες από τις δυνατότητες που προσφέρει το πακέτο SPSS είναι διαθέσιμες μέσω του μενού αλληλεπίδρασης με το χρήστη στο γραφικό περιβάλλον του προγράμματος. Παράλληλα, προσφέρεται η δυνατότητα προγραμματισμού μέσω γλώσσας προγραμματισμού υψηλού επιπέδου. Στο στατιστικό πακέτο SPSS υπάρχουν δύο βασικοί τύποι αρχείων: τα αρχεία δεδομένων (SPSS Data Editor) και τα αρχείο αποτελεσμάτων (SPSS Viewer). Τα δεδομένα εισάγονται και αποθηκεύονται στο φύλλο εργασίας SPSS Viewer. Ο απλούστερος τρόπος καταχώρησης δεδομένων είναι με απ ευθείας πληκτρολόγηση στο φύλλο εργασίας, ενώ υπάρχει δυνατότητα να γίνει αντιγραφή και επικόλληση από πίνακα excel. O SPSS Data Editor αποτελείται από δύο παράθυρα: το Data View (Εικ. 1) και το Variable View (Εικ.2). Στο πρώτο εισάγουμε τα δεδομένα που θα αναλύσουμε και στο δεύτερο ορίζουμε τα 74

75 δεδομένα, δηλαδή δίνουμε επιμέρους στοιχεία για αυτά. Οι οριζόντιες γραμμές στο Data View ονομάζονται Cases (Περιπτώσεις) και είναι αριθμημένες με αύξουσα σειρά, ενώ οι στήλες αντιστοιχούν στις Variables (Στατιστικές Μεταβλητές). Εικόνα 1. Data View του αρχείου δεδομένων για τη στατιστική ανάλυση των που-υποταγμένων προτάσεων Εικόνα 1. Variable View του αρχείου δεδομένων για τη στατιστική ανάλυση των που-υποταγμένων προτάσεων 75

76 6.8 Το τεστ Pearson Chi-Square στο πακέτο SPSS Το chi-square test για δύο μεταβλητές είναι διαθέσιμο στο πακέτο στατιστικής ανάλυσης SPSS μέσω του μενού: [Analyze Descriptive Statistics Crosstabs]. Στο παράθυρο διαλόγου που εμφανίζεται επιλέγουμε τις δύο μεταβλητές που θέλουμε να εξετάσουμε και τις μετακινούμε στο πλαίσιο Row(s) και Column(s). Στη συνέχεια επιλέγουμε να πραγματοποιήσουμε τον έλεγχο χ 2 με το κουμπί [Statistics] και τσεκάροντας την επιλογή Chi-Square στο πλαίσιο διαλόγου Crosstabs-Statistics. Με την ολοκλήρωση της ανάλυσης παίρνουμε τον πίνακα διασταύρωσης (Crosstabulation) για τις δύο μεταβλητές (Εικόνα 3) και τον πίνακα όπου δίνεται το χ 2 (Εικόνα 4) Οι πίνακες διασταύρωσης (Cross tabulation) Η εντολή crosstabs στην SPSS χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη σχέση μεταξύ μεταβλητών, αν δηλαδή κάποια μεταβλητή επιδρά σε κάποια άλλη. Στον πίνακα που προκύπτει από την διασταύρωση των μεταβλητών των οποίων τη σχέση θέλουμε να εντοπίσουμε, σημειώνονται δύο αριθμοί: Observed Count (οι περιπτώσεις που υπάρχουν στον αρχικό πίνακα δεδομένων) και Expected Count (οι περιπτώσεις που αναμένονται εάν η κατανομή είναι τυχαία). Στη συνέχεια περιγράφουμε την ερμηνεία των αποτελεσμάτων του SPSS για την εντολή crosstabs και τον υπολογισμό του chi square. 76

77 Εικόνα 2 Crosstabulation - SPSS Στόχος μας σε αυτό το σημείο δεν είναι να παρουσιάσουμε αναλυτικά τα συμπεράσματα που προέκυψαν από τη στατιστική ανάλυση (κάτι που επιχειρείται διεξοδικά στη συνέχεια) αλλά να κατανοήσουμε το αποτέλεσμα του τεστ Pearson Chi-Square στο SPSS. Αρχικά παρατηρούμε την εικόνα 3 (crosstabs) όπου στις δύο πρώτες γραμμές κάθε κελιού αποτελεσμάτων δίνονται οι τιμές Observed Count (παρατηρημένη συχνότητα) και Expected Count (θεωρητική / αναμενόμενη συχνότητα). Η expected count δίνει το αναμενόμενο ποσοστό για κάθε μεταβλητή αν οι μεταβλητές ήταν ανεξάρτητες (αν δηλαδή ίσχυε η μηδενική υπόθεση). Αντίθετα, η observed count μας δείχνει την πραγματική συσχέτιση μεταξύ των δύο μεταβλητών. Εφόσον η observed count διαφέρει από την expected count, πρέπει να εξεταστεί το ενδεχόμενο απόρριψης της μηδενικής υπόθεσης. Το τεστ χ 2 χρησιμοποιείται για να επιβεβαιώσουμε τη στατιστική σημαντικότητα της συσχέτισης μεταξύ των δύο μεταβλητών. 77

78 6.8.2 Ο Πίνακας του χ 2 στο SPSS Εικόνα 3 Εικόνα 4 Chi-Square test SPSS Από την Εικόνα 4 επικεντρωνόμαστε στην πρώτη γραμμή του πίνακα όπου παρουσιάζεται το αποτέλεσμα του ελέγχου. Η συσχέτιση μεταξύ των δύο μεταβλητών είναι στατιστικά σημαντική αφού το p, το οποίο δίνεται στην τρίτη στήλη (Asymp. Sig) είναι p < a. Η τιμή Pearson Chi - Square που δίνεται στην πρώτη στήλη εκφράζει την συνολική διαφορά ανάμεσα στις αναμενόμενες και τις πραγματικές συχνότητες. Όσο μεγαλύτερη τιμή έχει το Pearson Chi - Square τόσο μεγαλύτερη είναι η απόκλιση ανάμεσα στα δεδομένα και την μηδενική υπόθεση. Στη δεύτερη στήλη (df) έχει υπολογιστεί ο βαθμός διαφοροποίησης (df) ο οποίος ισούται με τον αριθμό κελιών που είναι πραγματικά ανεξάρτητα 13. Ο βαθμός διαφοροποίησης (df) σε έναν πίνακα διπλής εισόδου με Σ στήλες και Γ γραμμές είναι: (111) df = (Σ-1)(Γ-1). Η υποσημείωση (a) στην τιμή του χ 2 περιέχει το ποσοστό κελιών που έχουν αναμενόμενη συχνότητα μικρότερη από 5. Πρόκειται για τον έλεγχο μίας από τις προϋποθέσεις εφαρμογής του κριτηρίου χ 2 (το ποσοστό των κελιών με αναμενόμενη συχνότητα μικρότερη από 5 δεν πρέπει να είναι πάνω από 20% των συνολικών κελιών του πίνακα εισόδου) Αναφορά αποτελεσμάτων του χ 2 Η αναφορά των αποτελεσμάτων του στατιστικού τεστ χ 2 έχει πάντα δύο μέρη: α) οι δύο μεταβλητές των οποίων οι συχνότητες εξετάζονται β) τα αποτελέσματα του χ 2 με μορφή: Pearson Chi-Square value, (df), p-value 13 Σε πίνακα crosstabs όπου δίνονται τα συνολικά ποσοστά ανά γραμμή και στήλη, ο βαθμός ελευθερίας δηλώνει τον ελάχιστο αριθμό κελιών που πρέπει να περιέχει πληροφορία, προκειμένου να υπολογιστούν τα ποσοστά των υπόλοιπων κελιών. 78

79 Έτσι, το τεστ των εικόνων 3,4 έχει την εξής αναφορά αποτελεσμάτων: (112) Παρατηρήθηκε μεγάλη συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών Verb Type (main) και Past (secondary), χ 2 (2) = 183,692, p = Στατιστική μελέτη του corpus που - συμπληρωματικών Πληθυσμός της στατιστικής ανάλυσης που πραγματοποιήθηκε είναι τα κύρια ρήματα των προτάσεων που περιλαμβάνονται στο corpus καθώς και τα ρήματα των συμπληρωματικών προτάσεων τα οποία εξαρτώνται από τα συγκεκριμένα ρήματα. Οι μεταβλητές που μελετήθηκαν στον πληθυσμό μας είναι τα τέσσερα χαρακτηριστικά που αποδίδουν στο ρηματικό τύπο οι Fiotaki & Markantonatou: Γλωσσικός Χρόνος, Τελικότητα, Time Frames και Anticipation καθώς και τα χαρακτηριστικά verb, verb type και tense. Οι τιμές που αποδίδονται στα χαρακτηριστικά των μεταβλητών μας συνοψίζονται στον πίνακα 18. Πίνακας 18. Χαρακτηριστικά και τιμές μεταβλητών SPSS χαρακτηριστικό linguistic time telicity time frames anticipation Fiotaki & Markantonatou SPSS label PAST(main) TELICITY(main) IDEN(main) FUTURE(main) TENSE(main) verb type verb PAST(secondar TELICITY(secondar IDEN(secondary FUTURE(secondar TENSE(secondary τιμή SPSS y) + y) IP ) IDEN y) + ) ενεστώτας αίσθησης ακούω - PE NIDEN - παρατατικός αντίληψης βλέπω εξακολουθητικός μέλλοντας συνοπτικός μέλλοντας υποθετικός μέλλοντας παρακείμενος υπερσυντέλικος συντελεσμένος μέλλοντας υποθετικός συντελεσμένος μέλλοντας γνωστικό Τα χαρακτηριστικά Γλωσσικός Χρόνος, Τελικότητα, Time Frames, Anticipation και Tense αποδίδονται με διαφορετικό label για την κύρια (main) και την δευτερεύουσα (secondary) πρόταση. Οι συγκεντρωτικές καρτέλες κάθε ρήματος εισήχθησαν στο SPSS αφού υπέστησαν επεξεργασία έτσι ώστε κάθε κελί να αντιστοιχεί σε ένα συνδυασμό χρόνων κύριας και δευτερεύουσας (10 χρόνοι 100 κελιά ανά συγκεντρωτική καρτέλα). Το κάθε κελί περιείχε τον αριθμό προτάσεων με τον συγκεκριμένο συνδυασμό χρόνων σε κύρια και δευτερεύουσα. χαίρομαι λυπάμαι πονώ απογοητεύομα ι θυμάμαι ξεχνώ 79

80 Πίνακας 19 Συγκεντρωτικά Στατιστικά: ενδεικτική καρτέλα εισόδου στο SPSS χρόνος κύριας / χρόνος δευτερεύουσας ενεστώτας παρατατικός αόριστος ενεστώτας 34 2 παρατατικός 45 αόριστος Διατύπωση Υποθέσεων Η στατιστική μελέτη του corpus στοχεύει στον εντοπισμό τάσεων που χαρακτηρίζουν την συμπεριφορά των ρημάτων (κύριων και υποταγμένων) σε σχέση με το χρόνο σε δομές με που συμπληρωματική σε σχέση με το χρόνο. Ο στόχος τον οποίο καλούνται να εξυπηρετήσουν οι στατιστικές μετρήσεις τα στατιστικά μέτρα που περιγράψαμε είναι ο εντοπισμός τάσεων στην αλληλουχία χρόνων. Ταυτόχρονα επιχειρούμε να ανιχνεύσουμε ποιο ή ποια από τα τέσσερα χαρακτηριστικά χρονική υφής των Fiotaki & Markantonatou (2014) μπορεί να περιορίσει τη χρονική αναφορά του συμπληρώματος. Αποτελεί βασική παραδοχή για την διαμόρφωση των υποθέσεών μας το γεγονός ότι σε δομές υπόταξης, το περιεχόμενο του κύριου ρήματος επηρεάζει την χρονική αναφορά της δευτερεύουσας (Ρούσσου, 2006). Ταυτόχρονα, οι γενικεύσεις σχετικά με την αλληλουχία χρόνων στον πλάγιο λόγο (ή πιο σωστά, η εν πολλοίς απουσία δεσμευτικών κανόνων) στις γραμματικές της ΝΕ (Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2005) μας προϊδεάζουν ότι ο έλεγχος για κάθε δυνατό συνδυασμό χρόνων και χαρακτηριστικών χρονικής υφής δεν μπορεί να εξάγει ασφαλή συμπεράσματα. Η ελευθερία με την οποία οι κύριες προτάσεις της ΝΕ επιτρέπουν στις δομές υπόταξης περιορίζεται σχετικά μόνο όταν τόσο το κύριο ρήμα όσο και το συμπλήρωμα αναφέρεται στο παρελθόν. Γενικά, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι το κύριο ρήμα που συμμετέχει σε δομές υπόταξης διαμορφώνει - με τα χαρακτηριστικά χρονικής υφής που φέρει ένα χρονικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται, με μεγαλύτερη ή μικρότερη ελευθερία, η χρονική αναφορά της υποταγμένης. Αυτό σημαίνει πως αναμένουμε ότι τα χρονικά χαρακτηριστικά της κύριας και της συμπληρωματικής θα συγκλίνουν περισσότερο παρά θα αποκλίνουν. Κατόπιν, επιχειρούμε να εντοπίσουμε παραμέτρους που επιβάλουν αυτή την τάση σύγκλισης της χρονικής αναφοράς κύριας υποταγμένης, ενώ περισσότερο ενδιαφέρουσα υπόθεση αποτελεί ο εντοπισμός εκείνων των παραμέτρων που δίνουν στο συμπλήρωμα τη δυνατότητα να καθορίζει τη χρονική του αναφορά σχετικά ανεξάρτητα από την χρονική αναφορά του κύριου ρήματος. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι πολύ συχνά σημασιολογικής υφής και αποτελούν έκφραση των περιορισμών στην επιλογή ΣΔ. Οι τάσεις που εντοπίζει η στατιστική ανάλυση του corpus, αποτελούν ουσιαστικά γραμματικοποίηση των σημασιολογικών χαρακτηριστικών που σχετίζονται με την επιλογή ΣΔ και άρα 80

81 διαφοροποιούνται ανά τύπο ρήματος. Τέλος, το ίδιο το συμπλήρωμα (τα χρονικά χαρακτηριστικά που φέρει) μπορούν να επιβάλλουν απόκλιση από το χρονικό πλαίσιο της κύριας πρότασης Πρώτη ομάδα υποθέσεων: υποθέσεις αποκλειστικά χρονικής υφής Στη συνέχεια απαριθμούνται οι υποθέσεις που σχετίζονται αποκλειστικά με το χρόνο και τα χαρακτηριστικά χρονικής υφής (κύριας και συμπληρωματικής) που ελέγχονται μέσω της στατιστικής ανάλυσης. Οι υποθέσεις ελέγχουν την σύγκλιση μεταξύ του χρόνου της κύριας και της συμπληρωματικής. υπόθεση 1η: ο χρόνος της κύριας και της συμπληρωματικής αναμένουμε να συγκλίνουν περισσότερο παρά να αποκλίνουν. υπόθεση 2η: η τιμή του χαρακτηριστικού LINGUISTIC TIME (+ / -Past) τείνει να συγκλίνει μάλλον παρά να αποκλίνει μεταξύ κύριας και συμπληρωματικής. υπόθεση 3η: η τιμή του χαρακτηριστικού ANTICIPATION (+ / -ANTIC) τείνει να συγκλίνει μάλλον παρά να αποκλίνει μεταξύ κύριας και συμπληρωματικής. υπόθεση 4η: η τιμή του χαρακτηριστικού ΤΙΜΕ FRAMES (IDEN / NIDEN) τείνει να συγκλίνει μάλλον παρά να αποκλίνει μεταξύ κύριας και συμπληρωματικής. υπόθεση 5η: η τιμή του χαρακτηριστικού TELICITY (IP / PE) τείνει να συγκλίνει μάλλον παρά να αποκλίνει μεταξύ κύριας και συμπληρωματικής Δεύτερη ομάδα υποθέσεων: υποθέσεις σημασιολογικής υφής Στη συνέχεια διατυπώνονται οι υποθέσεις που ελέγχουν τα χρονικά χαρακτηριστικά κύριας και δευτερεύουσας έχοντας ως αφόρμηση όχι την υπόθεση της σύγκλισης χρόνου κύριας και υποταγμένης (όπως στο ) αλλά ένα σύνολο σημασιολογικών παρατηρήσεων που έχουν διατυπωθεί στη σχετική βιβλιογραφία. Οι υποθέσεις διατυπώνονται ανά είδος κύριου ρήματος (αίσθησης, αντίληψης, ψυχικού πάθους). 1) Ρήματα αίσθησης υπόθεση 6η: ο χρόνος του ρήματος αίσθησης και του συμπληρώματος αναμένουμε να συγκλίνουν περισσότερο παρά να αποκλίνουν. υπόθεση 7η: η τιμή του χαρακτηριστικού LINGUISTIC TIME (+ / -Past) στο ρήμα αίσθησης τείνει να συγκλίνει μάλλον παρά να αποκλίνει με το αντίστοιχο χαρακτηριστικό της συμπληρωματικής. υπόθεση 8η: η τιμή +ANTIC σε κύριο ρήμα αίσθησης τείνει να επιβάλει την τιμή +ANTIC στο αντίστοιχο χαρακτηριστικό του υποταγμένου ρήματος. υπόθεση 9η: το χαρακτηριστικό TELICITY σε συμπληρώματα ρημάτων αίσθησης τείνει να έχει την τιμή IP. 81

82 2) Ρήματα αντίληψης υπόθεση 10η: ο συνδυασμός κύριου ρήματος αντίληψης με συμπληρωματική σε ενεστώτα τείνει να αποφεύγεται όταν το κύριο ρήμα είναι σε ενεστώτα. υπόθεση 11η: το χαρακτηριστικό ANTICIPATION σε συμπληρώματα ρημάτων αντίληψης τείνει να έχει την τιμή -ANTIC. υπόθεση 12η: το χαρακτηριστικό LINGUISTIC TIME σε συμπληρώματα ρημάτων αντίληψης τείνει να έχει την τιμή +PAST. 3) Ρήματα ψυχικού πάθους υπόθεση 13η: ο χρόνος κύριου ρήματος ψυχικού πάθους και του συμπληρώματος αναμένουμε να συγκλίνουν περισσότερο παρά να αποκλίνουν. υπόθεση 14η: η τιμή του χαρακτηριστικού LINGUISTIC TIME (+ / -Past) στο κύριο ρήμα ψυχικού πάθους τείνει να συγκλίνει μάλλον παρά να αποκλίνει με το αντίστοιχο χαρακτηριστικό της συμπληρωματικής. υπόθεση 15η: η τιμή +ANTIC σε κύριο ρήμα ψυχικού πάθους τείνει να επιβάλει την τιμή +ANTIC στο αντίστοιχο χαρακτηριστικό του υποταγμένου ρήματος. 82

83 Κεφάλαιο 7. Έλεγχος υποθέσεων 7.1 Έλεγχος υποθέσεων αποκλειστικά χρονικής υφής υπόθεση 1η: ο χρόνος της κύριας και της συμπληρωματικής αναμένουμε να συγκλίνουν περισσότερο παρά να αποκλίνουν. Η υπόθεση ελέγχεται με το στατιστικό τεστ χ 2 για ανεξαρτησία. Η 0 = οι μεταβλητές tense(main) και tense(secondary) είναι ανεξάρτητες. (113) Παρατηρήθηκε μεγάλη συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών TENSE (main) και TENSE (secondary), χ 2 (72) = 2275,325, p =,000 Η Η 0 απορρίπτεται. υπόθεση 2η: η τιμή του χαρακτηριστικού LINGUISTIC TIME (+ / - Past) τείνει να συγκλίνει μάλλον παρά να αποκλίνει μεταξύ κύριας και συμπληρωματικής. Η υπόθεση ελέγχεται με το στατιστικό τεστ χ 2 για ανεξαρτησία. Η 0 = οι μεταβλητές LINGUISTIC TIME(main) και LINGUISTIC TIME(secondary) είναι ανεξάρτητες. (114) Παρατηρήθηκε μεγάλη συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών PAST (main) και PAST (secondary), χ 2 (1) = 745,643, p =,000 Η Η 0 απορρίπτεται. υπόθεση 3η: η τιμή του χαρακτηριστικού ANTICIPATION (+ / -ANTIC) τείνει να συγκλίνει μάλλον παρά να αποκλίνει μεταξύ κύριας και συμπληρωματικής. Η υπόθεση ελέγχεται με το στατιστικό τεστ χ 2 για ανεξαρτησία. Η 0 = οι μεταβλητές ANTICIPATION(main) και ANTICIPATION(secondary) είναι ανεξάρτητες. (115) Παρατηρήθηκε μεγάλη συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών FUTURE (main) και FUTURE (secondary), χ 2 (1) = 294,124, p =,000 Η Η 0 απορρίπτεται. υπόθεση 4η: η τιμή του χαρακτηριστικού ΤΙΜΕ FRAMES (IDEN / NIDEN) τείνει να συγκλίνει μάλλον παρά να αποκλίνει μεταξύ κύριας και συμπληρωματικής. Η υπόθεση ελέγχεται με το στατιστικό τεστ χ 2 για ανεξαρτησία. Η 0 = οι μεταβλητές TIME_FR(main) και TIME_FR(secondary) είναι ανεξάρτητες για κύριο ρήμα αίσθησης. (116) Παρατηρήθηκε μεγάλη συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών IDEN (main) και IDEN (secondary), χ 2 (1) = 51,173, p =,000 Η Η 0 απορρίπτεται. υπόθεση 5η: η τιμή του χαρακτηριστικού TELICITY (IP / PE) τείνει να συγκλίνει μάλλον παρά να αποκλίνει μεταξύ κύριας και συμπληρωματικής. Η υπόθεση ελέγχεται με το στατιστικό τεστ χ 2 για ανεξαρτησία. 83

84 Η0 = οι μεταβλητές TELICITY(main) και TELICITY(secondary) είναι ανεξάρτητες για κύριο ρήμα αίσθησης. (117) Παρατηρήθηκε μεγάλη συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών TELICITY (main) και TELICITY (secondary), χ2 (1) = 144,571, p =,000 Η Η0 απορρίπτεται. 7.2 Έλεγχος υποθέσεων σημασιολογικής υφής Ρήματα Αίσθησης: Σημασιολογικά και υποθέσεις 1) Άμεση (οπτική / ακουστική) αίσθηση (υποθέσεις 6, 7, 8) Το κύριο ρήμα αίσθησης αναμένεται να έχει χρονική αναφορά ταυτόχρονη/σύγχρονη με το ρήμα της δευτερεύουσας, εκφράζοντας άμεση αντίληψη μέσω των αισθήσεων (Χριστίδης, 1982). Υποθέτουμε ότι στα δεδομένα μας πραγματώνεται ως εξής: a. με ίδιο χρόνο σε κύρια και υποταγμένη, b. με ταύτιση τιμής των χαρακτηριστικών +/-Past σε κύρια και υποταγμένη, c. με επιβολή της τιμής +FUTURE στο ρήμα του συμπληρώματος όταν και το κύριο ρήμα έχει την ίδια τιμής. υπόθεση 6η: ο χρόνος του ρήματος αίσθησης και του συμπληρώματος αναμένουμε να συγκλίνουν περισσότερο παρά να αποκλίνουν. Η υπόθεση ελέγχεται με το στατιστικό τεστ χ2 για ανεξαρτησία. Η0 = οι μεταβλητές tense(main) και tense(secondary) είναι ανεξάρτητες για κύριο ρήμα αίσθησης. (118) Παρατηρήθηκε μεγάλη συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών TENSE (main) και TENSE (secondary), για verbtype(main) αίσθησης, χ2 (63) = 1221,661, p =,000 Η Η0 απορρίπτεται. υπόθεση 7η: η τιμή του χαρακτηριστικού LINGUISTIC TIME (+ / -Past) στο ρήμα αίσθησης τείνει να συγκλίνει μάλλον παρά να αποκλίνει με αυτήν του αντίστοιχου χαρακτηριστικό της συμπληρωματικής. Η υπόθεση ελέγχεται με το στατιστικό τεστ χ2 για ανεξαρτησία. Η0 = οι μεταβλητές PAST(main) και PAST(secondary) είναι ανεξάρτητες για κύριο ρήμα αίσθησης. (119) Παρατηρήθηκε μεγάλη συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών PAST (main) και PAST (secondary) για verbtype(main) αίσθησης, χ2 (1) = 486,400, p =,000 Η Η0 απορρίπτεται. υπόθεση 8η: η τιμή +ANTIC σε κύριο ρήμα αίσθησης τείνει να επιβάλει την τιμή +ANTIC στο αντίστοιχο χαρακτηριστικό του υποταγμένου ρήματος. Η υπόθεση ελέγχεται με το στατιστικό τεστ χ2 για ανεξαρτησία. Η0 = οι μεταβλητές FUTURE(main) και FUTURE(secondary) είναι ανεξάρτητες για κύριο ρήμα αίσθησης. 84

85 (120) Παρατηρήθηκε μεγάλη συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών FUTURE (main) και FUTURE (secondary), για verbtype(main) αίσθησης, χ 2 (2) = 89,788, p =,000 Η Η 0 απορρίπτεται. 2) Υψηλός δείκτης στατικότητας (υπόθεση 9) Με βάση τον ισχυρισμό της Βαρλοκώστα (1994), το χαρακτηριστικό TELICITY προτιμά την τιμή IP στο ρήμα της υποταγμένης ως έκφραση μονιμότητας. υπόθεση 9η: το χαρακτηριστικό TELICITY σε συμπληρώματα ρημάτων αίσθησης τείνει να έχει την τιμή IP. Η υπόθεση ελέγχεται με σύγκριση του observed count με το expected count για την τιμή (IP) του υποταγμένου ρήματος παράλληλα με το στατιστικό τεστ χ 2 για ανεξαρτησία. H 0 = το observed count της τιμής ΙΡ δεν είναι μεγαλύτερο από το expected count. (121) Παρατηρήθηκε μεγάλη απόκλιση ανάμεσα στο expected count (354,6) και το observed count (502) για το την τιμή ΙΡ του χαρακτηριστικού TELICITY υποταγμένου ρήματος που εξαρτάται από κύριο ρήμα αίσθησης. Η Η0 απορρίπτεται. Η 0 = οι μεταβλητές verbtype(main) και TELICITY (secondary) είναι ανεξάρτητες για κύριο ρήμα αίσθησης. (122) Παρατηρήθηκε μεγάλη συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών verbtype (main) και TELICITY (secondary), χ 2 (2) = 200,097, p =,000. Η Η 0 απορρίπτεται. 85

86 Πίνακας 20. Ρήματα αίσθησης: συγκεντρωτικά στατιστικά Literature για ρήματα αίσθησης «Οι συμπληρωματικές με το που, όταν εξαρτώνται από ρήματα αίσθησης, δηλώνουν άμεση, μέσω των αισθήσεων αντίληψη.» Χριστίδης (1982), Βαρλοκώστα (1994), Ρούσσου (2006) Γραμματικοποίηση στο CORPUS ίδιος χρόνος σε κύρια και υποταγμένη Υπόθεση 6η Τα χαρακτηριστικά +/-Past σε κύρια και υποταγμένη ταυτίζονται στατιστικά ακούω 131 /317 βλέπω: 141/346 σύνολο: 272/663 χ 2 =1221,661 - το + Past της κύριας απαιτεί +Past και στην δευτερεύουσα κατά 95,3 % του συνόλου των προτάσεων αίσθησης Υπόθεση 7η - Το -Past της κύρια απαιτεί - Past και στην δευτερεύουσα (άμεση αντίληψη) κατά 94,1 % του συνόλου των προτάσεων αίσθησης χ 2 =486,400 Τα χαρακτηριστικά +/- Future σε κύρια και υποταγμένη ταυτίζονται χ 2 = 89,788 Υπόθεση 8η Ο ΣΔ που προτιμάται όταν το περιεχόμενο του συμπληρώματος είναι κάτι στατικό και μόνιμο. Βαρλοκώστα(1994), Χριστίδης (1982) τάση να υπερτερούν οι IP χρόνοι στη συμπληρωματική (παρατήρηση της Βαρλοκώστα, 1994) Υπόθεση 9η 82,6% των ρημάτων αίσθησης έχουν το feature ΙΡ στη συμπληρωματική χ 2 = 200, Ρήματα Αντίληψης: Σημασιολογικά και υποθέσεις 1) Περιεχόμενο συμπληρώματος προτερόχρονο της κύριας πρότασης (υποθέσεις 10, 11, 12) 86

87 Το που - συμπλήρωμα εκφράζει το προτερόχρονο σε σχέση με το κύριο ρήμα. Έτσι, ο χρόνος του συμπληρώματος πρέπει να είναι πάντα «ένα επίπεδο πίσω» από το χρόνο της κύριας αφού δεν είναι δυνατόν να θεωρούμε ολοκληρωμένη γνώση σε μια χρονική στιγμή αυτό που θα γίνει μετά από αυτήν. Υποθέτουμε ότι η παρατήρηση αυτή πραγματώνεται στα δεδομένα μας ως εξής: a. Τάση να μην προτιμάται ο συνδυασμός ενεστώτα με ενεστώτα σε κύρια και εξαρτημένη. Δεν γίνεται η ανάμνηση και το γεγονός να συμβαίνουν ταυτόχρονα. Ο ενεστώτας εν τούτοις χρησιμοποιείται αρκετά ελεύθερα στην υποταγμένη, άσχετα από τον χρόνο του κύριου ρήματος. Δεν χρησιμοποιείται για να δηλώσει το παρόν. Αυτός ο ενεστώτας μπορεί να δηλώνει: 1) το συνήθως συμβαίνον ή τη «γενική αλήθεια»: Ξέχασε που ναι ιερό το βλέμμα του ικέτη. 2) Ιστορικός ενεστώτας: Όμως, δε θα ξεχάσω που στο τέλος με φωνάζει και με ρωτά. b. Τάση να αποφεύγεται το χαρακτηριστικό +Future στο ρήμα της συμπληρωματικής πρότασης. Το γεγονός που αντιλαμβάνεται το υποκείμενο δεν μπορεί να έπεται σε χρονική αναφορά το καθαυτό γεγονός της αντίληψης. c. Έντονη τάση να έχει το ρήμα της συμπληρωματικής το χαρακτηριστικό +Past. υπόθεση 10η: ο συνδυασμός κύριου ρήματος αντίληψης με συμπληρωματική σε ενεστώτα τείνει να αποφεύγεται όταν το κύριο ρήμα είναι σε ενεστώτα. Η υπόθεση ελέγχεται με σύγκριση του observed count με το expected count για το συνδυασμό ενεστώτα (main) με ενεστώτα (secondary) παράλληλα με το στατιστικό τεστ χ 2 για ανεξαρτησία. Η 0 = οι μεταβλητές VERB TYPE(main) και TENSE (secondary) είναι ανεξάρτητες για TENSE(main) (ενεστώτας). (123) Παρατηρήθηκε μεγάλη απόκλιση ανάμεσα στο expected count (58,5) και το observed count (9) για το συνδυασμό ενεστώτα (main) με ενεστώτα (subordinate) για κύριο ρήμα αντίληψης. (124) Παρατηρήθηκε μεγάλη συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών verbtype (main) και TENSE(secondary) για TENSE(main) (ενεστώτας), χ 2 (12) = 274,527, p =,000. Η Η 0 απορρίπτεται. υπόθεση 11η: το χαρακτηριστικό ANTICIPATION σε συμπληρώματα ρημάτων αντίληψης τείνει να έχει την τιμή -ANTIC. 87

88 Η υπόθεση ελέγχεται με σύγκριση του observed count με το expected count για την τιμή ( - ANTIC) του υποταγμένου ρήματος παράλληλα με το στατιστικό τεστ χ 2 για ανεξαρτησία. Η 0 = οι μεταβλητές VERB TYPE(main) και ANTICIPATION (secondary) είναι ανεξάρτητες όταν το κύριο ρήμα είναι ρήμα αντίληψης. (125) Παρατηρήθηκε μεγάλη απόκλιση ανάμεσα στο expected count (41,5) και το observed count (1) για την τιμή +ΑΝΤΙC της υποταγμένης. (126) Παρατηρήθηκε μεγάλη συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών verbtype (main) και ANTICIPATION (secondary), χ 2 (2) = 135,687, p =,000. Η Η 0 απορρίπτεται. υπόθεση 12η: ο το χαρακτηριστικό LINGUISTIC TIME σε συμπληρώματα ρημάτων αντίληψης τείνει να έχει την τιμή +PAST. Η υπόθεση ελέγχεται με σύγκριση του observed count με το expected count για την τιμή ( +PAST) του υποταγμένου ρήματος παράλληλα με το στατιστικό τεστ χ 2 για ανεξαρτησία. Η0 = οι μεταβλητές VERB TYPE(main) και LINGUISTIC TIME (secondary) είναι ανεξάρτητες όταν το κύριο ρήμα είναι ρήμα αντίληψης. (127) Παρατηρήθηκε μεγάλη απόκλιση ανάμεσα στο expected count (147,4) και το observed count (31) για την τιμή - PAST της υποταγμένης. (128) Παρατηρήθηκε μεγάλη συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών verbtype (main) και PAST (secondary), χ 2 (2) = 183,692, p =,000. Η Η 0 απορρίπτεται. Πίνακας 21. Ρήματα αντίληψης: συγκεντρωτικά στατιστικά Βιβλιογραφικές επισημάνσεις για ρήματα αντίληψης «Το συμπλήρωμα εκφράζει το προτερόχρονο σε σχέση με το κύριο ρήμα» (Ρούσσου, 2006) Γραμματικοποίηση στο CORPUS Τάση να μην προτιμάται ο συνδυασμός ενεστώτα με ενεστώτα σε κύρια και εξαρτημένη. στατιστικά επιλέγεται σε ποσοστό 9% (αντίληψης 94%) (ψυχικού πάθους 65,5%) χ 2 = 274,527 Υπόθεση 10η Τάση να αποφεύγεται το χαρακτηριστικό +Future στο ρήμα της συμπληρωματικής πρότασης. +Future 0,2% χ 2 = 135,687 Υπόθεση 11η έντονη τάση να έχει το ρήμα της συμπληρωματικής το χαρακτηριστικό +Past +Past 92,4% χ 2 = 183,692 Υπόθεση 12η 88

89 7.2.3 Ρήματα Ψυχικού Πάθους: Σημασιολογικά και υποθέσεις Δεν υπήρχαν σχετικές γενικεύσεις στην βιβλιογραφία. Από την στατιστική μελέτη των corpora προέκυψαν ορισμένες παρατηρήσεις σχετικά με τη συμπεριφορά των ρημάτων ψυχικού πάθους. Συγκεκριμένα, εντοπίζεται τάση να επιλέγεται ο ίδιος χρόνος σε κύρια και δευτερεύουσα. Τα ρήματα ψυχικού πάθους δηλαδή, παρουσιάζουν συμπεριφορά παρόμοια με αυτή των ρημάτων αίσθησης, τουλάχιστον όσον αφορά το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό: χρόνος κύριας χρόνος δευτερεύουσας. Είναι χαρακτηριστικό ότι το x 2 (δείκτης συσχέτισης) για τα χαρακτηριστικά tense (main) και tense (secondary) έχει τιμή 1706,755 (ο ίδιος δείκτης στα ρήματα αίσθησης έχει τιμή 1221,661). Η παρατήρηση αυτή επιτείνεται αν εξετάσουμε τα ποσοστά των περιπτώσεων όπου τα χαρακτηριστικά +/- PAST και +/-FUTURE ταυτίζονται σε κύρια και δευτερεύουσα. Πίνακας 22. Χαρακτηριστικά χρονικής υφής για ρήματα αίσθησης και ψυχικού πάθους ρήματα ψυχικού πάθους ρήματα αίσθησης tense (main) * tense (secondary) past (main) * past (secondary) future (main) * future (secondary) 1706,7 1221,6 451,1 486,4 206,6 89,7 Γενικά λοιπόν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι τα ρήματα ψυχικού πάθους τείνουν να εκφράζουν το σύγχρονο, δηλαδή συναίσθημα και αιτία συναισθήματος να έχουν την ίδια χρονική αναφορά. Η συμπεριφορά τους είναι παρόμοια με αυτή των ρημάτων αίσθησης και διαφοροποιείται από τα αντίληψης ρήματα που απαιτούν το περιεχόμενο της συμπληρωματικής να εκφράζει το προτερόχρονο. 1) Περιεχόμενο συμπληρώματος σύγχρονο με κύρια πρόταση (υποθέσεις 13, 14, 15) Το κύριο ρήμα ψυχικού πάθους αναμένεται να δέχεται συμπλήρωμα που περιέχουν την αιτία του ψυχικού πάθους. Η αιτία υποθέτουμε ότι είναι ταυτόχρονη/σύγχρονη με το ρήμα της δευτερεύουσας. Υποθέτουμε ότι αυτό στα δεδομένα μας πραγματώνεται ως εξής: a. με ίδιο χρόνο σε κύρια και υποταγμένη, b. με ταύτιση τιμής των χαρακτηριστικών +/-Past σε κύρια και υποταγμένη, 89

90 c. με επιβολή της τιμής +FUTURE στο ρήμα του συμπληρώματος όταν και το κύριο ρήμα έχει την ίδια τιμή. υπόθεση13η: ο χρόνος του ρήματος αίσθησης και του συμπληρώματος αναμένουμε να συγκλίνουν περισσότερο παρά να αποκλίνουν. Η υπόθεση ελέγχεται με το στατιστικό τεστ χ 2 για ανεξαρτησία. Η 0 = οι μεταβλητές tense(main) και tense(secondary) είναι ανεξάρτητες για κύριο ρήμα αίσθησης. (129) Παρατηρήθηκε μεγάλη συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών tense (main) και tense (secondary), για verbtype(main) ψυχικού πάθους, χ 2 (72) = 1706,755, p =,000 Η Η 0 απορρίπτεται. υπόθεση 14η: η τιμή του χαρακτηριστικού LINGUISTIC TIME (+ / -Past) στο ρήμα αίσθησης τείνει να συγκλίνει μάλλον παρά να αποκλίνει με αυτήν του αντίστοιχου χαρακτηριστικό της συμπληρωματικής. Η υπόθεση ελέγχεται με το στατιστικό τεστ χ 2 για ανεξαρτησία. Η 0 = οι μεταβλητές PAST(main) και PAST(secondary) είναι ανεξάρτητες για κύριο ρήμα αίσθησης. (130) Παρατηρήθηκε μεγάλη συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών PAST (main) και PAST (secondary) για verbtype(main) ψυχικού πάθους, χ 2 (1) =451,112, p =,000 Η Η 0 απορρίπτεται. υπόθεση 15η: η τιμή +ANTIC σε κύριο ρήμα αίσθησης τείνει να επιβάλει την τιμή +ANTIC στο αντίστοιχο χαρακτηριστικό του υποταγμένου ρήματος. Η υπόθεση ελέγχεται με το στατιστικό τεστ χ 2 για ανεξαρτησία. Η 0 = οι μεταβλητές FUTURE(main) και FUTURE(secondary) είναι ανεξάρτητες για κύριο ρήμα αίσθησης. (131) Παρατηρήθηκε μεγάλη συσχέτιση μεταξύ των μεταβλητών FUTURE (main) και FUTURE (secondary), για verbtype(main) ψυχικού πάθους, χ 2 (2) = 89,788, p =,000 Η Η 0 απορρίπτεται. 7.3 Μελέτη Σώματος Κειμένων: Επιπλέον παρατηρήσεις Η μελέτη της συμπεριφοράς ρημάτων (κύριων και εξαρτημένων) σε σχέση με το χρόνο και τα χαρακτηριστικά του, μας επέτρεψε να διατυπώσουμε ορισμένες παρατηρήσεις που δεν σχετίζονται με τις υποθέσεις που μελετήσαμε ως τώρα. Η πρώτη παρατήρηση έχει να κάνει με την φύση και τη χρήση του ενεστώτα. Η χρήση του χρόνου αυτού στην υποταγμένη πρόταση είναι εξαιρετικά εκτεταμένη, με τον ενεστώτα να αποτελεί την μόνιμη εξαίρεση στη συμπεριφορά των που συμπληρωμάτων. Έτσι, όπως μπορεί να εντοπιστεί και μέσα από τις συγκεντρωτικές καρτέλες για κάθε ρήμα, η παρουσία ενεστώτα στη συμπληρωματική είναι σταθερά η εναλλακτική των εξής υποθέσεων: α) για ρήματα αίσθησης: 90

91 υπόθεση 7η: η τιμή του χαρακτηριστικού LINGUISTIC TIME (+ / -Past) στο ρήμα αίσθησης τείνει να συγκλίνει μάλλον παρά να αποκλίνει με το αντίστοιχο χαρακτηριστικό της συμπληρωματικής. υπόθεση 8η: η τιμή +ANTIC σε κύριο ρήμα αίσθησης τείνει να επιβάλει την τιμή +ANTIC στο αντίστοιχο χαρακτηριστικό του υποταγμένου ρήματος. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι τα ρήματα αίσθησης, κατά συντριπτική πλειοψηφία, δέχονται συμπληρώματα με ρήματα: a. στα οποία οι τιμές των χαρακτηριστικών LINGUISTIC TIME και ANTICIPATION ταυτίζονται με τις αντίστοιχες τιμές του κύριου ρήματος ή b. είναι σε ενεστώτα β) για ρήματα ψυχικού πάθους: υπόθεση 14η: η τιμή του χαρακτηριστικού LINGUISTIC TIME (+ / -Past) στο κύριο ρήμα ψυχικού πάθους τείνει να συγκλίνει μάλλον παρά να αποκλίνει με το αντίστοιχο χαρακτηριστικό της συμπληρωματικής. υπόθεση 15η: η τιμή +ANTIC σε κύριο ρήμα ψυχικού πάθους τείνει να επιβάλει την τιμή +ANTIC στο αντίστοιχο χαρακτηριστικό του υποταγμένου ρήματος. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι τα ρήματα ψυχικού πάθους, κατά συντριπτική πλειοψηφία, δέχονται συμπληρώματα με ρήματα: a. στα οποία οι τιμές των χαρακτηριστικών LINGUISTIC TIME και ANTICIPATION ταυτίζονται με τις αντίστοιχες τιμές του κύριου ρήματος ή b. είναι σε ενεστώτα Η συμπεριφορά των ρημάτων αίσθησης και ψυχικού πάθους σε σχέση με τον ενεστώτα που μόλις περιγράψαμε, αποτελεί μία επιπλέον απόδειξη του ισχυρισμού ότι οι συμπεριφορές των δύο αυτών τύπων ρημάτων εν πολλοίς ταυτίζονται όσον αφορά τη συντακτική διαδικασία της υπόταξης συμπληρωματικών προτάσεων. Στη συνέχεια εκτίθεται το θεωρητικό πλαίσιο που δικαιολογεί τη συγκεκριμένη συμπεριφορά του ενεστώτα ενώ στην ενότητα 7.4 παρουσιάζεται ένας αριθμός παρατηρήσεων (βασισμένων στο corpus) που ενισχύουν τον ισχυρισμό (κεφάλαιο 4.9) ότι ο παρακείμενος έχει το χαρακτηριστικό PAST Ο Ενεστώτας Παραδοσιακά ο Ενεστώτας ταυτίζεται με το παρόν. Όσο δύσκολο είναι να οριστεί το παρόν τόσο αποτελεί δύσκολη αποστολή το να επιχειρούμε να εντοπίσουμε την παροντική χρονική αναφορά. Συχνά, ο Ενεστώτας στα ελληνικά, συγκρίνεται με τους αντίστοιχους παροντικούς χρόνους των αγγλικών και γαλλικών. Είναι κοινά αποδεκτό ότι ο Ενεστώτας επιτελεί δύο λειτουργίες: έγχρονες και άχρονες λειτουργίες. 91

92 Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν συνοπτικά οι δύο χρήσεις του ενεστώτα όπως έχουν διεξοδικά περιγραφεί από τον Τζάρτζανο (1947). Συνεπείς περιγραφές του ενεστώτα έχουν δώσει και οι Mackridge (1987) και Μοσχονάς (1990) Έγχρονος Ενεστώτας Το παρόν της ομιλίας δεν μπορεί παρά να είναι αυτό που συμβαίνει ( ή έστω συνεχίζεται) ακριβώς τώρα, τη στιγμή που μιλάμε. «Ο Ενεστώτας δίνει λόγο για κάποια παράλληλη προς την ομιλία δραστηριότητα. Η περιγραφή του σύγχρονου, του «εν εξελίξει» προϋποθέτει ότι ο ομιλητής βρίσκεται παρών στα γεγονότα και τα αντιλαμβάνεται.» (Μοσχονάς, 1990). Αυτό που συμβαίνει τώρα, αντιτίθεται συνειδητά με το παρόν και το μέλλον. (132) -Τι κάνεις εκεί; - Γράφω γράμμα. Ο έγχρονος Ενεστώτας αντιστοιχεί με τον Ενεστώτα Διαρκείας (ή Εξελισσόμενο) (Present Continuous / Progressive) των αγγλικών. (133) I am writing a letter right now Άχρονος Ενεστώτας Με βάση το Μοσχονά (1990) οι ενεστωτικές περιγραφές απλώς θέτουν τα φαινόμενα, αποτελούν δηλαδή άχρονες αποφάνσεις για το τι ισχύει ή συμβαίνει (αντίστοιχο του Present Simple των αγγλικών). Αυτό που λέει, δηλαδή, η ενεστωτική περιγραφή είναι ότι «τα πράγματα όντως έχουν έτσι». Κάθε ενεστωτική περιγραφή (Το κρασί σερβίρεται κρύο) αντιστοιχεί με την άχρονη απόφανση: Το κρασί όταν σερβίρεται πρέπει να είναι κρύο. Η περίσταση που τίθεται από μία ενεστωτική περιγραφή αδιαφορεί για την χρονική οριοθέτηση και την εσωτερική χρονική σύσταση του κατηγορήματος. Στην πραγμάτωση αυτού του τύπου ενεστωτικής λεκτικής πράξης, η ενεστωτική πράξη είναι αναντικατάστατη: δεν μπορεί να παραλλαχθεί με παρελθοντικούς ή μελλοντικούς χρόνους: άχρονες μπορούν να είναι μόνο οι ενεστωτικές περιγραφές. Η εκφορά του άχρονου συγγενεύει με τους τρόπους του παγχρονικού, του θαμιστικού και του γενικού. -παγχρονική εκφορά: Η γη κινείται. Η πανγχρονική εκφορά εκφράζει το ισχύον, τη γενική αλήθεια, το νόμο της φύσης. -επαναληπτική (θαμιστική) εκφορά: Ψωνίζω από το Σκλαβενίτη. Δεν εκφράζεται αποκλειστικά με τον ενεστώτα, ταυτίζεται όμως με την μη-τελική μορφή του ρήματος: Ψώνιζα / Θα ψωνίζω από το Σκλαβενίτη. -γενικολογία (ειδολογία): Η κατσίκα τρέφεται με χορτάρι. Ο άχρονος Ενεστώτας θεωρείται ότι παρουσιάζει ποικίλες τροπικότητες που αποδίδονται στο υποκείμενο. -προσπάθεια, απόπειρα: Κοιτάζει να σε γελάσει. 92

93 -ως έκφραση ευγενικής προτροπής: μου ανοίγεις την πόρτα; -δυνητική σημασία (Mackridge, 1987): κάτι που το υποκείμενο έχει τη δυνατότητα να κάνει. Μην αγγίζεις την κατσαρόλα. Καίει [Μπορεί να σε κάψει]. -αισθητική ιδιότητα ή δύναμη: μοιάζω κουρασμένος; ακούγεται στακάτο; - αξιολογικό γνώρισμα: εσύ δεν διορθώνεσαι -κλίση του χαρακτήρα: αρπάζεσαι εύκολα - πιθανότητα/ενδεχόμενο: τη βγάζει δεν τη βγάζει -πρόθεση ή βούληση: Έρχεσαι και συ; φεύγω [Πρόκειται να φύγω]. -δεοντική σημασία: Το εισιτήριο ακυρώνεται κατά την επιβίβαση στο λεωφορείο {Πρέπει να ακυρώνεται κάθε φορά που κάποιος επιβιβάζεται στο λεωφορείο]. - το βέβαιο: συγχώρα με, δεν το ξανακάνω. Ο Ενεστώτας που χρησιμοποιείται σε διαβεβαιώσεις, υποσχέσεις, απειλές, ουσιαστικά ανάγεται στο μέλλον αφού η ενέργεια θεωρείται προγραμματισμένη και η εκπλήρωσή της βέβαιη. Το παράλληλο για την αγγλική γλώσσα είναι η μελλοντική χρήση του Present Continuous: We are flying to Brussels tonight. Η ενεστωτική διατύπωση παρουσιάζεται κατά κανόνα ως θέση, επεξήγηση ή ανάπτυξη μιας μη-χρονικής τροπικότητας. Τα υποκείμενα των ενεστωτικών περιγραφών είναι στην ουσία χαρακτήρες, τύποι, σενάρια, γενικεύσεις, συνήθειες. Οι τρόποι του άχρονου είναι αλληλένδετοι με τους τρόπους του αληθούς και παρουσιάζονται με τρόπο αποσυνδεδεμένο από τη (συν)ομιλία. Ο άχρονος λόγος θέτει μία περίσταση ως τύπο ο οποίος δεν είναι απαραίτητα πραγματώσιμος χρονικά. Η «πραγμάτωση» του είναι κατά κανόνα τροπική. Στις ενεστωτικές περιγραφές υπονοείται ότι μία κατάσταση έχει προηγηθεί ή προκύψει, ή εν πάσει περιπτώσει εκτείνεται πέρα από το χρονικό σημείο της εκφοράς: οι καταστασιακές κατηγορήσεις προσεγγίζουν τον άχρονο λόγο αγκαλιάζοντας οτιδήποτε, μέχρι εκείνη τη στιγμή, έχει περιληφθεί στο «σύμπαν του λόγου» (Μοσχονάς, 1990). Όπως ήδη είδαμε ο Ενεστώτας μπορεί να χρησιμοποιηθεί με μελλοντική αναφορά. Συχνά, όπως παρατηρεί ο Τζάρτζανος (1947) ο Ενεστώτας φανερώνει κάτι που προέρχεται από το παρελθόν. -αποτελεσματικός Ενεστώτας: ισοδύναμος με τον παρακείμενο, κυρίως με γνωστικά ρήματα και ρήματα αίσθησης: Ακούω [πληροφορούμαι] πως πρόκειται να φύγει ο Πέτρος [Άκουσα και πληροφορήθηκα πως πρόκειται να φεύγει ο Πέτρος και τώρα το διατηρώ στο μνημονικό μου]. -δραματικός Ενεστώτας: Ανοίγω την πόρτα, πετιέμαι στο δρόμο, από πίσω εκείνος Ο Ενεστώτας σε Δομές «Κύρια Πρόταση + που + συμπληρωματική πρόταση». 1) Ενεστώτας στην κύρια 93

94 Ο Ενεστώτας χρησιμοποιείται σε κύριες προτάσεις οι οποίες δέχονται συμπληρωματικές με που, τόσο με την άχρονη όσο και με την έγχρονη σημασία του. Η έγχρονη χρήση του Ενεστώτα ανιχνεύεται σχετικά σπάνια στο corpus γραπτού λόγου που συγκεντρώθηκε για τις ανάγκες της παρούσης εργασίας. Είναι δύσκολο να συμπεριληφθούν σε ένα τέτοιο corpus περιστάσεις συνομιλίας όπου η πράξη θα εξελίσσεται ταυτόχρονα με την εκφορά. Τα ρήματα αίσθησης μας δίνουν ορισμένες τέτοιες, «έγχρονες» χρήσεις του ενεστώτα. (134) Σε ακούω που χτυπάς δίπλα μου την πόρτα. (135) Σε βλέπω που χαμογελάς. Είσαι χαρούμενη; Οι άχρονες χρήσεις του ενεστώτα πλειοψηφούν στις κύριες προτάσεις που εμφανίζονται στα σώματα κειμένων. Ενδεικτικά αναφέρουμε: (136) Γυρνώ, την κόρη βλέπω που κοιμότανε. (δραματικός ενεστώτας) (137) Σ ακούω που περνάς τα μεσημέρια, αλάτι κουβαλώντας νοτισμένο. (θαμιστική εκφορά) (138) Ακούω που λένε, δεν θέλουμε την τρόικα. (αποτελεσματικός ενεστώτας) 2) Ενεστώτας στην συμπληρωματική Σε σύνολο 2311 συμπληρωματικών προτάσεων που περιέχονται στο corpus, οι 590 έχουν το ρηματικό τους τύπο με μορφή Ενεστώτα (25.5%). Πίνακας 33. Ποσοστό ενεστώτα στο corpus τύπος ρημάτων αίσθησης αντίληψης ψυχικού πάθους ποσοστό χρήσης ενεστώτα στη δευτερεύουσα 42,8% 5,4% 23,8% Ένα σημαντικό ποσοστό (60,3%) των υποταγμένων προτάσεων που εκφέρονται με ενεστώτα, εξαρτώνται από μη-ενεστωτικά κύρια ρήματα. Το ποσοστό αυτό μας δίνει μία εικόνα της σχετικής ελευθερίας με την οποία κινείται ο ενεστώτας προκειμένου να εκφράσει κάτι τόσο έγχρονα (σπάνια) όσο και άχρονα. 7.4 Παρακέιμενος: παρατηρήσεις από το corpus Η τιμή Past αποδόθηκε στον Παρακείμενο σαν συνέπεια παρατηρήσεων στη συμπεριφορά του συγκεκριμένου χρόνου, όπως αυτές προέκυψαν από τα corpora. Μελετώντας τη συμπεριφορά του χρόνου παρατηρήθηκε ότι συμπεριφέρεται με τρόπο παρόμοιο με τους χρόνους με χαρακτηριστικό -Ρast. Οι παρατηρήσεις αυτές παρουσιάζονται ποσοτικοποιημένες στη συνέχεια. α) Τάση προς το +Past στα ρήματα που εξαρτώνται από γνωστικά κύρια ρήματα. Οι που- συμπληρωματικές προτάσεις που εξαρτώνται από γνωστικά ρήματα (θυμάμαι, ξεχνώ) προτιμούν να εκφέρονται με παρελθοντικούς ρηματικούς τύπους. Το 94

95 ποσοστό χρήσης του παρακειμένου στο συγκεκριμένο περιβάλλον είναι εξαιρετικά χαμηλό. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε σύνολο 408 συμπληρωματικών προτάσεων που εξαρτώνται από γνωστικά κύρια ρήματα, μόνο τα 8 (2%) είναι σε παρακείμενο. Το αντίστοιχο ποσοστό για τον υπερσυντέλικο είναι 16,7% (68 προτάσεις). β) Ταύτιση χαρακτηριστικών +/- Past σε υποταγμένο και κύριο ρήμα αίσθησης. Οι που- συμπληρωματικές προτάσεις που εξαρτώνται από ρήματα αίσθησης εκφράζουν το ερέθισμα που υπόκειται σε άμεση πρόσληψη δια των αισθήσεων. Η αντίληψη (οπτική / ακουστική) θεωρείται ταυτόχρονη με το ερέθισμα (μεταξύ άλλων: Χριστίδης, 1985). Εντοπίζεται τάση να ταυτίζονται οι τιμές του χαρακτηριστικού Γλωσσικός Χρόνος σε κύρια και συμπληρωματική. Εξετάζουμε τα κύρια ρήματα αίσθησης τα οποία έχουν τιμή +Past συγκρίνοντας τον αριθμό συμπληρωμάτων που βρίσκονται σε χρόνο παρακείμενο με αυτών που βρίσκονται σε χρόνο αόριστο. Διαπιστώνουμε ότι το κύριο ρήμα αίσθησης σε παρελθοντικό χρόνο δέχεται συμπλήρωμα με που και ρήμα σε αόριστο σε ποσοστό 92,2% του συνολικού αριθμού συμπληρωματικών με αόριστο. Το αντίστοιχο ποσοστό για τα συμπληρώματα με παρατατικό είναι 95,2%, για τον υπερσυντέλικο 96% ενώ αντίθετα για τον παρακείμενο 0%. 95

96 Κεφάλαιο 8. Ανάπτυξη Γραμματικής Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας αναπτύχθηκε μία υπολογιστική γραμματική για την συντακτική ανάλυση (parsing) των συντακτικών δομών που μελετήθηκαν (που συμπληρωματικές εξαρτώμενες από ρήματα αίσθησης, αντίληψης και ψυχικού πάθους). Η γραμματική (demo-greek.lfg) υλοποιήθηκε στο γραμματικό φορμαλισμό της Λεξικής-Λειτουργικής Γραμματικής (Lexical-Functional Grammar - LFG) και στην πλατφόρμα ανάπτυξης γραμματικών και συντακτικής ανάλυσης XLE. Οι προτάσεις που τεχνολογήθηκαν μέσω αυτής της γραμματικής προέρχονται από το corpus μελέτης που δημιουργήθηκε για την παρούσα εργασία και αντιπροσωπεύουν το σύνολο των συντακτικών δομών των ρημάτων (σε κάποιες περιπτώσεις έγινε μία απλοποίηση των δομών, ώστε να παρουσιαστεί ευκρινώς η συντακτική δομή). Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζεται συνοπτικά ο φορμαλισμός της LFG και η πλατφόρμα XLE, ενώ στη συνέχεια αναλύεται η γραμματική που δημιουργήθηκε. 8.1 Ο γραμματικός φορμαλισμός της LFG Η Λεξική-Λειτουργική Γραμματική - ΛΛΓ (Lexical-Functional Grammar - LFG) είναι μία θεωρία η οποία μελετά ποικίλες γλωσσικές δομές καθώς και τις μεταξύ τους σχέσεις (Dalrymple, 2001). Η ΛΛΓ θεμελιώθηκε το 1982 από τους Ronald Kaplan και Joan Bresnan ως ένας φορμαλισμός για την αναπαράσταση της συντακτικής γνώσης φυσικού ομιλητή μίας γλώσσας (Kaplan & Bresnan, 1982). Ανήκει στην κατηγορία των γενετικών (generative), μη μετασχηματιστικών (non-transformational) γραμματικών και συγκεκριμένα στις Ενοποιητικές Γραμματικές (Unification Grammars). Ο φορμαλισμός της ΛΛΓ έχει σχεδιαστεί ώστε να μπορεί να εκφράσει και να εξηγήσει βασικές γενικεύσεις που σχετίζονται με τη σύνταξη των γλωσσών, λειτουργώντας ως μέσο για αυτόνομη έρευνα, δεδομένου ότι χρησιμοποιεί απλή, μαθηματικά ελέγξιμη σημειογραφία. Η ΛΛΓ είναι λεξική: η λεξική πληροφορία που δίνεται από το λεξικό είναι πλούσια δομημένη και χρησιμοποιείται για να αποτυπώσει τη γλωσσική πληροφορία σε δένδρα φραστικής δομής (phrase structure trees) (Dalrymple, 2001). Ο φορμαλισμός είναι επίσης λειτουργικός αφού λειτουργικές κατηγορίες όπως το υποκείμενο και το αντικείμενο, που θεωρούνται θεμελιώδεις για την ΛΛΓ δεν καθορίζονται με βάση κανόνες φραστικής δομής ή σημασιολογικούς ρόλους c structure και f - structure: δύο επίπεδα ανάλυσης Ο γραμματικός φορμαλισμός της ΛΛΓ στηρίζεται στην αρχιτεκτονική της παράλληλης προβολής (parallel projection architecture), δηλαδή στην ιδέα ότι κάθε γλωσσική πληροφορία αποτελεί ταυτόχρονη σύνθεση διαφορετικών δομών (structures), η κάθε μία από τις οποίες συγκροτείται με τους δικούς της κανόνες και έχει το δικό της τρόπο συμβολισμού (Kaplan 1987,1989). 96

97 1. Το πρώτο επίπεδο αναπαράστασης που χρησιμοποιείται είναι η c-structure (σδομή) ή constituent structure (δομή συστατικών). Εδώ αναπαρίσταται η επιφανειακή δομή μίας πρότασης σε μορφή δένδρων φραστικής δομής και ρυθμίζονται η σειρά των όρων, η κυριαρχία (dominance), η συστατικότητα και οι συντακτικές κατηγορίες. Η αναπαράσταση της δομής συστατικών ακολουθεί τους συντακτικούς κανόνες της θεωρίας X (χ τονούμενο X-bar theory). 2. Η f-structure (functional structure) ή λειτουργική δομή αποτελείται από ζεύγη χαρακτηριστικών τιμής (attribute value pairs). Είναι το επίπεδο στο οποίο πραγματώνονται αφηρημένες συντακτικές σχέσεις όπως η συμφωνία και ο έλεγχος. H f- structure μία πρότασης για παράδειγμα, περιέχει τις γραμματικές κατηγορίες που υποκατηγοριοποιούνται από το κύριο ρήμα (SUBJ, OBJ) αλλά και μορφοσυντακτικές πληροφορίες όπως κλίση, συμφωνία και χρόνος. Στη συνέχεια δίνονται η c-structure (140) και η f-structure(141) του (142). (Παράδειγμα από Kaplan & Bresnan, 1982). (140) A girl handed the baby a toy (141) 97

98 (142) Γραμματικές κατηγορίες στην δομή συστατικών και την λειτουργική δομή 1. Οι προ-τερματικοί κόμβοι σε μία c structure χαρακτηρίζονται από την συντακτική κατηγορία της λέξης του τερματικού κόμβου. Γενικά χρησιμοποιούνται οι εξής λεξικές κατηγορίες N(oun), V(erb), P(reposition), A(djective) και A(dveb). Επίσης χρησιμοποιείται και ένας μικρός αριθμός λειτουργικών κατηγοριών: C(omplementizer), I(nflection), D(eterminer). 2. Οι γραμματικές συναρτήσεις που αναπαρίστανται στη λειτουργική δομή (f structure) είναι υποκατηγοριοποιήσιμες (επιλέγονται άμεσα από το κατηγόρημα) ή μη υποκατηγοριοποιήσιμες (δεν είναι απαραίτητες για μία καλοσχηματισμένη δομή). (142) Υποκατηγοριοποιήσιμες γραμματικές συναρτήσεις: SUBJ(ECT), OBJ(ECT), OBJ θ (αντικείμενο με θεματικό ρόλο), COMP (κορεσμένο προτασιακό συμπλήρωμα), XCOMP (μη κορεσμένο προτασιακό συμπλήρωμα) (143) Μη υποκατηγοριοποιήσιμες γραμματικές συναρτήσεις: ADJ(UNCT), XADJ(μη κορεσμένο επιρρηματικό προσάρτημα) Τέλος, στις μη υποκατηγοριοποιήσιμες γραμματικές συναρτήσεις ανήκουν και οι γραμματικοποιημένες συναρτήσεις συνομιλίας (Grammaticalised Discourse Functions) οι οποίες δηλώνουν ένα συστατικό που προηγείται δομικά ως έκφραση συνομιλιακής προτεραιότητας (discourse prominence). (144) Γραμματικοποιημένες Συναρτήσεις Συνομιλίας TOPIC (Θεματικό κέντρο), FOCUS (Εστίαση) Οι γραμματικοποιημένες συναρτήσεις συνομιλίας σχετίζονται με τη Λειτουργική Αβεβαιότητα (Functional Uncertainty) και με φαινόμενα εξαρτήσεων μεγάλης απόστασης 98

99 (long distance dependencies), τα οποία η ΛΛΓ τα διαχειρίζεται στη λειτουργική δομή (Kaplan and Zaenen, 1995) Απεικονίσεις: ο φορμαλισμός σε λειτουργία 1. Η απεικόνιση της σ-δομής στην λ-δομή αποτελεί τον πυρήνα της περιγραφικής ισχύος της ΛΛΓ. Οι κανόνες φραστικής δομής σε μία γραμματική ΛΛΓ, είναι ένα σύνολο συμφραστικώς ανεξαρτήτων κανόνων (A g) επισημειωμένων με λειτουργικές εξισώσεις (functional equations / functional schemata) οι οποίες καθορίζουν την απεικόνιση από την σ-δομή στην λ-δομή. (145) S NP VP ( SUBJ)= ( = ) Η απεικόνιση της σ-δομής στην λ-δομή πραγματοποιείται μέσω των δύο μεταμεταβλητών (metavariables) και 14 τα οποία τοποθετούνται τόσο στους κόμβους των σ-δομών όσο και στις λ-δομές. Το αναφέρεται στον μητρικό κόμβο ενώ το αναφέρεται στον κόμβο που φέρει το συγκεκριμένο metavariable. Η σημασία λειτουργικών εξισώσεων όπως η ( SUBJ)= είναι ότι η πληροφορία που έρχεται από το τμήμα του δέντρου που βρίσκεται κάτω από τον κόμβο στον οποίο επισυνάπτεται η εξίσωση, περνά προς τους υπερκείμενους κόμβους και τελικά συνδυάζεαι με την πληροφορία που συγκεντρώνεται στον κόμβο S. Στην λ-δομή η πληροφορία αυτή απεικονίζεται ως τιμή της γραμματικής συνάρτησης SUBJ. Η λειτουργική εξίσωση = σημαίνει ότι όλα τα χαρακτηριστικά της κεφαλής διαπερνούν όλο το υποδένδρο και του δίνουν τα ίδια χαρακτηριστικά από την κεφαλή ως και τον τερματικό κόμβο. 2. Ταυτόχρονα σπουδαίο ρόλο στη διαδικασία της απεικόνισης παίζει το λεξικό. Κάθε εγγραφή στο λεξικό αποτελείται από 3 μέρη: την αναπαράσταση της λέξης, τη συντακτική κατηγορία και μία λίστα από λειτουργικές εξισώσεις. (146) mouse Ν ( PRED)= mouse` ( PERS)= 3 ( NUM)= SG 3. Οι κανόνες φραστικής δομής ισοδυναμούν με επισημειωμένα δέντρα φραστικής δομής. (145) 14 Στην πλατφόρμα του XLE ο αντίστοιχος συμβολισμός είναι ^ και!. 99

100 (146) 4. Από το επισημειωμένο δέντρο «χτίζεται» μία νέα λ-δομή. Η διαδικασία ονομάζεται συγκεκριμενοποίηση 15 της σ-δομής. Κάθε κόμβος της σ-δομής απεικονίζεται σε μία λ-δομή, ενώ στην ίδια λ-δομή μπορούν να απεικονιστούν πάνω από ένας κόμβοι. Όλες οι μεταμεταβλητές αντικαθίστανται από τις λ-δομές στις οποίες αντιστοιχούν. (147) Η σ-δομή που προκύπτει μετά την συγκεκριμενοποίηση: (148) 5. Η συγκεκριμενοποιημένη σ-δομή φέρει στους τερματικούς κόμβους λειτουργικές εξισώσεις. Από τις εξισώσεις αυτές προκύπτουν οι λ-δομές. 15 instantiation 100

101 (fn A) = B fn [A B] 6. Οι επιμέρους λ-δομές συντίθενται στη συνέχεια με την πράξη της Ενοποίησης για να δώσουν την λειτουργική δομή της φράσης. (149) Οι Λειτουργικές Εξισώσεις Οι λειτουργικές εξισώσεις κωδικοποιούν τη σχέση ανάμεσα στα δέντρα φραστικής δομής και στη λ-δομή και μπορούν να διακριθούν σε εξισώσεις δήλωσης και εξισώσεις περιορισμού. Πίνακας 24. Λειτουργικές εξισώσεις - συνοπτική παρουσίαση (Σαμαρίδη, 2014) εξισώσεις δήλωσης εξισώσεις περιορισμού εξισώσεις ισότητας: στη λισότητα εξισώσεις δομή ένα χαρακτηριστικό άρνησης υπαρξιακού έχει μία συγκεκριμένη τιμή περιορισμο ύ εξίσωση ισότητας = (ίσο με) ενοποιεί το δεξιό μέλος με το αριστερό και αποθηκεύει το αποτέλεσμ α της ενοποίησης και στα δύο μέλη ( SUBJ) = 16 εξισώσεις αρνητικού υπαρξιακού περιορισμού εξίσωση μέλους 16 (ανήκει σε) =c ~ = 'PRO' ( ATTRIBUTE ) προσθέτει το αριστερό μέλος σε ένα σύνολο (set), στο δεξί μέρος επιβάλλεται η ύπαρξη μιας συγκεκριμένης τιμής χαρακτηριστικο ύ ένα χαρακτηριστικ ό δεν πρέπει να έχει μία συγκεκριμένη τιμή ελέγχει για την ύπαρξη ή μη ιδιότητας, χωρίς όμως να ελέγχει την τιμή της ιδιότητας η εξίσωση θα είναι επιτυχής αν το ρήμα δεν έχει μια ιδιότητα που ονομάζεται TENSE AP* ( ADJUNCT ) PRON: ( SPEC POSS)= ( PRONTYPE)=c poss. VP :( TNSASP MOOD)=c imperative ~( SUBJ PERS)=1. ( SUBJ PRED) = 'PRO' VP AUX: = ~( TENSE) στην πλατφόρμα του XLE ο συμβολισμός είναι: $. 101

102 8.1.5 Βασικές αρχές της ΛΛΓ 1. Περιορισμοί στην c-structure: Αρχή της Λεξικής Ακεραιότητας Η αρχή της λεξικής ακεραιότητας περιορίζει τη δομή συστατικών ως εξής: (150) Λεξική ακεραιότητα Κάθε τερματικός κόμβος σε δομή συστατικών είναι μορφολογικά αυτοτελής λέξη. a. Μόρφημα ή μορφολογική οντότητα μικρότερη από λέξη δεν μπορεί να είναι τερματικός κόμβος σε δομή συστατικών. b. Συντακτικές οντότητες μεγαλύτερες από λέξη δεν μπορούν να αποτελούν τερματικό κόμβο σε δομή συστατικών. 2. Περιορισμοί στην f structure Οι γραμματικές κατηγορίες που εμφανίζονται σε μία f-structure αποτελούν συναρτήσεις (functions) με τη μαθηματική έννοια του όρου. Υπόκεινται δηλαδή στο αξίωμα της Μοναδικότητας (Consistency / Uniqueness) όπως ορίζεται στο (151): (151) Μοναδικότητα Σε κάθε λειτουργική δομή, ένα χαρακτηριστικό δέχεται ακριβώς μία τιμή. Αντίθετα, διαφορετικά χαρακτηριστικά μπορούν να έχουν την ίδια τιμή. Οι γραμματικές κατηγορίες της λειτουργικής δομής αντιστοιχούν στη σχέση μεταξύ κατηγορήματος ορίσματος. Επιπρόσθετα, κάθε f structure θεωρείται καλοσχηματισμένο (well-formed) όταν τηρούνται τα αξιώματα (152) και (153). (152) Πληρότητα (Completeness) Ένα f structure είναι πλήρες αν και μόνο αν περιέχει όλες τις υποκατηγοριοποιήσιμες γραμματικές συναρτήσεις που κυβερνώνται από το κατηγόρημά του. (153) Συνεκτικότητα (Coherence) Ένα f structure είναι συνεκτικό αν και μόνο αν όλες οι υποκατηγοριοποιήσιμες γραμματικές συναρτήσεις που περιέχει κυβερνώνται από ένα κατηγόρημα. «Κυβερνώνται» στο πλαίσιο της ΛΛΓ σημαίνει «ανήκουν στο πλαίσιο υποκατηγοριοποίησης ενός κατηγορήματος». 102

103 8.2 Η πλατφόρμα XLE Η πλατφόρμα XLE στην οποία πραγματώθηκε η γραμματική της παρούσας εργασίας, αποτελεί ένα υπολογιστικό περιβάλλον ανάπτυξης γραμματικών στον φορμαλισμό της ΛΛΓ. Η ανάπτυξη του XLE ξεκίνησε το 1993 ως κοινό πρόγραμμα του κέντρου ερευνών PARC (NLTT 17 group) και του ευρωπαϊκού κέντρου ερευνών της XEROX (MLTT 18 group) στη Grenoble. Το XLE απετέλεσε τη βάση του PARGRAM project (Parallel Grammar Project) στόχος του οποίου είναι η ανάπτυξη παράλληλων γραμματικών ΛΛΓ, για γλώσσες όπως τα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά και τα Urdu. Ένας από τους στόχους του PARGRAM ήταν η διερεύνηση της δυνατότητας να χρησιμοποιηθούν κοινές δομές χαρακτηριστικών για τις διάφορες γλώσσες και να αναπτυχθεί ένα τέτοιο σύνολο κοινών λ-δομών 19. Ταυτόχρονα επιχειρείται η ανάλυση παράλληλων λειτουργικών δομών σε διάφορες γλώσσες. Το λογισμικό της XLE είναι διαθέσιμο δωρεάν στην ιστοσελίδα του XLE 20 κατόπιν παραχώρησης σχετικής άδειας. Για την Ελλάδα, η άδεια έχει παραχωρηθεί στο ΙΕΛ / Ε.Κ. «Αθηνά». 8.3 Συντακτική ανάλυση σε περιβάλλον XLE Η υπολογιστική και εκφραστική ισχύς του XLE το καθιστά κατάλληλο εργαλείο για την ανάπτυξη γραμματικών μεγάλης κλίμακας. Ο συντακτικός αναλυτής του XLE αποτελείται από έναν συντακτικό αναλυτή (parser), έναν γεννήτορα (generator) και ένα γραφικό περιβάλλον διεπαφής (graphical user interface) και παρέχει τη δυνατότητα στο χρήστη να αναλύσει μία πρόταση βάσει κάποιων συγκεκριμένων βημάτων. Η πρόταση αναλύεται πρώτα μορφολογικά: κάθε μόρφημα (και οι περιορισμοί του) εντοπίζεται στο λεξικό. Στη συνέχεια, ο συντακτικός αναλυτής γραφημάτων (chart parser) χτίζει τις πιθανές δομές συστατικών συνδυάζοντας τους κανόνες φραστικής δομής (οι όποιοι φέρουν περιορισμούς ). Στη συνέχεια πραγματοποιείται η διαδικασία της ενοποίησης (unification) που γίνεται με επεξεργασία των περιορισμών της σ-δομής από κάτω προς τα πάνω (bottom up). Για κάθε σ-δομή δημιουργείται ένας αριθμός αναλύσεων (ορθών και μη ορθών) ενώ στόχος κάθε γραμματικής είναι να μειωθεί ο αριθμός των μη ορθών αναλύσεων (εξάλειψη αμφισημίας). Ως αποτέλεσμα της συντακτικής ανάλυσης μίας δομής στο περιβάλλον XLE, προκύπτουν τέσσερα παράθυρα αποτελεσμάτων: 1. το δέντρο συντακτικής ανάλυσης της δομής 17 Palo Alto Research Centre: 18 XEROX Research Centre Europe:

104 Εικόνα 4. Η σ-δομή της πρότασης: "Το άκουσα που το ψιθύριζαν οι άλλοι στους διαδρόμους 2. οι πιθανές δομές χαρακτηριστικών της συντακτικής δομής που αναλύθηκε. Το κουμπί lock χρησιμοποιείται ώστε ο χρήστης να επιλέξει την λ-δομή που προκρίνει ως αποδεκτή. Εικόνα 5. Πιθανές λ-δομές της πρότασης: "Το άκουσα που το ψιθύριζαν οι άλλοι στους διαδρόμους" 3. η λ-δομή που επελέγη σε σύγκριση με τις πιθανές λ-δομές 104

105 Εικόνα 6. Η λ-δομή της πρότασης "Το άκουσα που το ψιθύριζαν οι άλλοι στους διαδρόμους" 4. το σύνολο των πιθανών λύσεων (σε περιπτώσεις αμφισημίας) Εικόνα 7. Πιθανές λύσεις για την πρόταση: "Το άκουσα που το ψιθύριζαν οι άλλοι στους διαδρόμους 105

106 8.4 Corpus για συντακτική ανάλυση Η γραμματική που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της παρούσας διπλωματικής εργασίας αποσκοπεί στην συντακτική ανάλυση (parsing) προτάσεων με που συμπληρωματικές όπως αυτές που μελετήθηκαν ήδη. Το corpus συντακτικής ανάλυσης περιέχει 24 προτάσεις με τις συμπληρωματικές να εξαρτώνται από ρήματα αίσθησης, αντίληψης και ψυχικού πάθους. Κριτήριο για την επιλογή τους απετέλεσε το κατά πόσο πραγματώνουν τις σημασιολογικές επισημάνσεις σε σχέση με το χρόνο, όπως αυτές διατυπώθηκαν βιβλιογραφικά και επιβεβαιώθηκαν στατιστικά. Στον Πίνακα 25 παρουσιάζονται οι προτάσεις που αναλύονται συντακτικά από την demo-greek.lfg. Πίνακας 25 Προτάσεις που αναλύονται από την γραμματική demo-greek.lfg σε ακούω που περνάς τα μεσημέρια κουβαλώντας ψώνια το άκουσα που το ψιθύριζαν οι άλλοι στους διαδρόμους το έχω ακούσει που λένε πως παίρνω φάρμακα θα ακούσει που λέμε για αυτήν την άκουσα που άνοιξε προσεχτικά την πόρτα ρήματα αίσθησης σε βλέπω που είσαι σκυμμένη πάνω από το τετράδιο έβλεπα τον σερβιτόρο που πηγαινοερχόταν τους είδα που περνούσαν θα έβλεπες που λέω τη γνώμη μου έχω δει που αναγράφει οδηγίες στο περιτύλιγμα την παραμονή τον είχα δει που έλεγε τα χωρατά του κι ήταν τόσο ήρεμος ρήματα ψυχικού χαίρομαι που ανοίγει ένας γόνιμος διάλογος γύρω από το θέμα αυτό 106

107 πάθους χαιρόμουν που έπαιρνα σε όλα τα μαθήματα άριστα θα χαρώ που θα βρεθώ μαζί σας λυπάμαι που δεν μπορώ να ανέβω στη Θεσσαλονίκη σε λυπόμουν που έβαζες σε περίοπτη θέση τις γνώσεις είχα λυπηθεί που δεν θα άκουγα την διάλεξη θυμάται που ένα βράδυ η Λαμπέτη του είχε πει ότι δεν έπαιξε καλά θυμήθηκε που είχε δει στο Παρίσι μία ταινία του Σκορσέζε θα θυμόταν που ήθελε να ακυρωθεί το δημοψήφισμα ρήματα αντίληψης δεν θα ξεχάσω που πρόσφατα διέκοψε με αγένεια τον ομιλητή ξέχασες που ζήσαμε μαζί μία ολόκληρη ζωή ξέχασες που θα είχα δει μία ταινία ξέχασες που θα έχω δει μία ταινία 8.5 Τα αρχεία της demo-greek.lfg Μία γραμματική υλοποιημένη σε XLE μπορεί να αποτελείται από ένα βασικό αρχείο και έναν αριθμό επιπλέον αρχείων. Έτσι, για στην παρούσα γραμματική χρησιμοποιήθηκαν τρία αρχεία, τα οποία παρουσιάζονται στη συνέχεια (όλη η γραμματική στο Παράρτημα ΙΙΙ). 1. Το αρχείο κανόνων demo-greek.lfg: αποτελεί το βασικό αρχείο της γραμματικής. 2. Το αρχείο του λεξικού : lexicon-all.lfg 3. Το αρχείο των προτύπων (templates): greek-templates.lfg 107

108 8.5.1 Το αρχείο κανόνων 1. Το πρώτο τμήμα του αρχείου γραμματικής περιέχει πληροφορίες για όλη τη γραμματική όπως: a. τα αρχεία που συναποτελούν τη γραμματική (LEXENTRIES, RULES, TEMPLATES) b. τις γραμματικές συναρτήσεις και την ανώτερη κατηγορία (ROOTCAT) που περιλαμβάνονται στη γραμματική c. άλλες, εξειδικευμένες πληροφορίες (epsilon, optimality order) 2. Στη συνέχεια παρατίθενται οι κανόνες συντακτικής ανάλυσης της γραμματικής. Πρόκειται για κανόνες φραστικής δομής σε μορφή συμφραστικά ανεξάρτητης γραμματικής (contextfree grammar): οι κανόνες έχουν την μορφή Α γ (το Α μπορεί να μεταγραφεί σε γ) όπου Α ένα μη τερματικό σύμβολο και γ μία ακολουθία τερματικών και μη τερματικών συμβόλων. (154) S --> NP: (^ SUBJ)=! (! CASE)=nom ; VP: ^ =!. 3. Στη συγγραφή των κανόνων μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι ποσοδείκτες: a. Kleene star (*): A B* C. (το σύμβολο Β μπορεί να εμφανίζεται καμία, μία ή περισσότερες φορές) b. Kleene plus (+): A B C + (το σύμβολο Β μπορεί να εμφανίζεται μία ή περισσότερες φορές) Για παράδειγμα, στον κανόνα (χχ): (155) PP --> PREP*: ^ =!; NP. μία προθετική φράση (PP) μπορεί να μεταγραφεί σε καμία, μία ή περισσότερες προθέσεις και μία ονοματική φράση. Έτσι, επιτρέπεται η συντακτική ανάλυση του (156) και του (157). (156) από το τετράδιο (157) πάνω από το τετράδιο 4. Τέλος, το XLE χρησιμοποιεί έναν αριθμό τυπικών εκφράσεων για τους συμφραστικώς ανεξάρτητους κανόνες φραστικής δομής της LFG: a. Προαιρετικότητα ( ) Ο κανόνας φραστικής δομής A (B) C ισοδυναμεί με δύο κανόνες: A C και A B C Για παράδειγμα, στον κανόνα (χχ): (158) NP (D) (AP) N (NPposs). 108

109 η ονοματική φράση μπορεί να αντικατασταθεί από ένα ουσιαστικό το οποίο μπορεί προαιρετικά να έπεται ενός άρθρου (D) και/ή επιθετικής φράσης (AP). Επίσης το (υποχρεωτικό) ουσιαστικό μπορεί προαιρετικά να ακολουθείται από ονοματική φράση που δηλώνει κτήση (γενική κτητική- NPposs). b. Διάζευξη { } Ο κανόνας φραστικής δομής A { B C } D ισοδυναμεί με τους κανόνες: A B D ή A C D Για παράδειγμα, στον κανόνα (159): (159) AP--> {A: ^=! P: ^=!}. μία επιθετική φράση μπορεί να αντικατασταθεί μόνο από ένα επίθετο (Α) ή μία μετοχή (P). c. Grouping [ ] Στον κανόνα φραστικής δομής A [B C] οι αγκύλες δείχνουν πως τα συστατικά Β και C αντιμετωπίζονται ως μία ενότητα: (160) VP V [NP PP]* d. Suffle (.,..) Στον κανόνα φραστικής δομής S [A B],[X Y] το κόμμα (,) δηλώνει πως τα συστατικά A, Β και X, Y μπορούν να συνδυαστούν με κάθε δυνατό τρόπο: A B X Y A X Y B X A Y B A X B Y X A B Y X Y A B e. Restriction \ Στον κανόνα φραστικής δομής A d\a ο περιορισμός \ δηλώνει ότι το Α μεταγράφεται σε μία λ-δομή ίδια με την αρχική χωρίς το χαρακτηριστικό d. 5. Το τέλος ενός κανόνα στην XLE σηματοδοτείται υποχρεωτικά με. ενώ το τέλος του λειτουργικού σχήματος για μία κατηγορία σημειώνεται με ;. (161) NPposs--> D: ^=!; N: ^=! Το αρχείο λεξικού Οι λεξικές εγγραφές που περιέχονται στο αρχείο λεξικού είναι μοναδικές για κάθε λέξηκεφαλή και έχουν τη μορφή: (162) βλέπω V βλέπω)

110 @LINGTIMESAMEVALUE 4. Η λεξική κεφαλή δηλαδή ακολουθείται από την ετικέτα της γραμματικής κατηγορίας και τον αστερίσκο, ο οποίος στα αρχεία που έχουν δηλωθεί ως τμήμα του λεξικού έχει σημασία διαφορετική από αυτή των αρχείων κανόνων. Δηλώνει ότι η μορφολογία της λεξικής εγγραφής δεν παρέχεται μέσω των αρχείων μορφολογίας της συγκεκριμένης XLE γραμματικής, αλλά παρέχεται χειρωνακτικά από το χρήστη. Τα templates που ακολουθούν δίνουν στη λεξική εγγραφή χαρακτηριστικά μορφολογικά 1, σημασιολογικά 2, χρονικής αναφοράς 3 ή περιορίζουν τη συμπεριφορά του σε σχέση με το συμπλήρωμα 4. Μία λεξική κεφαλή μπορεί να δώσει δύο εγγραφές που όμως ανήκουν στην ίδια γραμματική κατηγορία: οι εγγραφές αυτές χωρίζονται με (διάζευξη) και περικλείονται σε {...}. (163) παιδί N * {@(N-NEUT-SG-NOM 3) }. Επίσης, η λεξική κεφαλή μπορεί να δώσει δύο ή περισσότερες εγγραφές που ανήκουν σε διαφορετική γραμματική κατηγορία: οι εγγραφές αυτές χωρίζονται με ;. (164) σε PRON * {(^ 2) weak) }; PREP σε) Το αρχείο προτύπων (templates) Η χρήση templates (πρότυπα ή, κατ άλλους, υποδείγματα) αποτελεί ένα από τα πλεονεκτήματα της συντακτικής ανάλυσης με τη χρήση της πλατφόρμας XLE. Τα υποδείγματα (templates) είναι μακροεντολές (macros) που περιλαμβάνουν ένα σύνολο εξισώσεων που περιγράφουν συντακτικές δομές και εκφράζουν γλωσσολογικές γενικεύσεις (Needham & Toivonen, 2011). Χάρη στη χρήση templates αποφεύγονται οι πλεονασμοί στους κανόνες και κυρίως στο λεξικό. Για την σύνταξη ενός προτύπου πρέπει να εκχωρήσουμε σε έναν σύνθετο τύπο μία ονομασία. Η εκχώρηση γίνεται με εξίσωση ισότητας που λήγει με =. (165) PRED-SUBJ(P) = (^ PRED)='P<(^ SUBJ)>'. Στη συνέχεια και κάθε φορά που θέλουμε να αποδώσουμε το template αυτό σε κάποια λεξική εγγραφή, καλούμε το template προτάσσοντας το ενώ το συγκεκριμενοποιούμε δίνοντας και τιμή στη μεταβλητή Ρ. Πολλές φορές τα templates 110

111 λειτουργούν ως βοηθητικά ή μεταβατικά και ενσωματώνονται σε άλλα templates προκειμένου να επιτύχουν μεγαλύτερη βραχυλογία. Έτσι, το (165) ενσωματώνεται στο (166) και δίνει ταυτόχρονα την πληροφορία του κατηγορήματος, των ορισμάτων και της μορφολογίας. (166) VERB-ACT-PRES-PE-SING-FIRST(P) Τα πρότυπα που χρησιμοποιήθηκαν στην ανάπτυξη της demo-greek.lfg περιέχουν σε πολύ μεγάλο βαθμό μορφολογική πληροφορία 21. Επίσης, δημιουργήθηκαν templates για να περιγράψουν τα χαρακτηριστικά χρονικής υφής που δίνονται στο ρήμα από τις Fiotaki & Markantonatou. Τέλος, διαμορφώθηκε ένας μικρός αριθμός προτύπων που αποδίδουν περιορισμούς σημασιολογικής υφής. Τα πρότυπα αυτά περιγράφονται στη συνέχεια. 8.6 Αναπαράσταση της χρονικής πληροφορίας του ρήματος Η αναπαράσταση του ρήματος στο λεξικό είναι λεπτομερής και περιέχει χαρακτηριστικά συμφωνίας, χρόνου και σημασίας. Τα templates που σχετίζονται με την αναπαράσταση συμφωνίας (γένος, αριθμός, πτώση, πρόσωπο) καθώς και με τη μορφή του ρήματος (ενεργητική μέση φωνή) έχουν παρουσιαστεί αναλυτικά από την Σαμαρίδη (2014). 1. Τα τέσσερα χαρακτηριστικά του συστήματος χρόνων των Fiotaki & Markantonatou εισάγονται πρώτα ως χαρακτηριστικά τα οποία παίρνουν τιμή την τιμή του ρήματος. Δημιουργούνται δηλαδή τέσσερα βοηθητικά templates με την εξής σημασία: «έχω ένα predicate P στο οποίο δίνω το χαρακτηριστικό TELICITY / LINGTIME / ANTIC / T-FRAME.» (167) TELICITY(P) = (^ TELICITY)=P. "assigns telicity" (168) LINGTIME(P) = (^ LINGTIME)=P. "assigns linguistic time" (169) ANTIC(P) = (^ ANTIC)=P. "assigns anticipation" (170) T-FRAME(P) = (^ T-FRAME)=P. "assigns t-frame " Επίσης, δημιουργείται με τον ίδιο τρόπο και το βοηθητικό πρότυπο για την απόδοση του χαρακτηριστικού TENSE σε ένα κατηγόρημα. (171) TENSE(P) = (^ TENSE)=P. "assigns tense" 2. Τα πρότυπα που αποδίδουν τιμή ενός χαρακτηριστικού χρονικής υφής σε ένα ρήμα δημιουργήθηκαν με κλήση του βοηθητικού προτύπου κάθε χαρακτηριστικού (@ ANTIC) 21 Τα templates αυτά αποτελούν προσαρμογή των προτύπων της ΛΛΓραμματικής demo-greek.lfg (Μίνος, Π. 2015) 111

112 ενώ η τιμή δίνεται εξ ορισμού από το πρότυπο. Δίνουμε σε κάθε πρότυπο μία περιγραφική ονομασία. (172) FUTURE yes). (173) NONFUTURE no). (174) PAST +). (175) NONPAST -). (176) IDEN iden). (177) NIDEN niden). (178) IMPERFECTIVE ip). (179) PERFECTIVE pe). 3. Τα πρότυπα για κάθε έναν από του δέκα χρόνους του συστήματος χρόνων δημιουργούνται με κλήση των αντίστοιχων τεσσάρων templates χρονικής υφής για κάθε ρήμα μαζί με το χαρακτηριστικό TENSE. (180) ENESTOTAS ip). (181) ip). (182) pe). (183) ip). (184) iden) 112

113 @(TELICITY pe). (185) ip). (186) pe). (187) pe). (188) pe). (189) pe). 8.7 Aναπαράσταση του χρόνου 1. Τα πρότυπα που παρουσιάστηκαν στην προηγούμενη ενότητα δεν καλύπτουν όλες τις περιπτώσεις των μορφολογικών χρόνων της Ελληνικής. Η πλειοψηφία των ΝΕ χρόνων σχηματίζεται περιφραστικά, με κάθε λέξη που απαρτίζει το ρηματικό τύπο να συνεισφέρει ένα μέρος της χρονικής σημασίας. Οι κανόνες για τον σχηματισμό όλως των περιφραστικών χρόνων, όπως περιγράφονται από τις Fiotaki & Markantonatou (2014) χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα γραμματική με μικρές τροποποιήσεις. Πριν περάσουμε στην ανάλυση των κανόνων, παρουσιάζουμε συγκεντρωτικά όλες τις μορφές ρηματικών τύπων που εισάγονται με διαφορετικό label στην γραμματική. 113

114 Πίνακας 26. Ρηματικοί τύποι με χαρακτηριστικά χρονικής υφής 2. Οι μονολεκτικοί χρόνοι χαρακτηρίζονται απευθείας με το αντίστοιχο template χρόνου (180), (181), (182). Δεν χρησιμοποιούνται ειδικοί κανόνες. 3. Οι περιφραστικοί χρόνοι αντιμετωπίζονται στην γραμματική ως ξεχωριστή κεφαλή με το label Vtns. Η παρουσία του θα συνεισφέρει το χαρακτηριστικό +ANTIC και η παρουσία των βοηθητικών έχω / είχα προσθέτει στο Vtns την τιμή NIDEN. a. Για το σχηματισμό του εξακολουθητικού μέλλοντα (θα παίζω) και του υποθετικού μέλλοντα (θα παίξω) χρησιμοποιείται ο κανόνας (190) Vtns PART: (^ ANTIC) =c yes; V: ^=! @NONPAST. Με την χρήση του \ το V(παίζω) δημιουργεί λ-δομή χωρίς τα χαρακτηριστικά ANTIC (όπου έχει την τιμή -) και TENSE (στο οποίο έχει την τιμή enestotas). Mε αυτό τον τρόπο καθίσταται δυνατή η ενοποίηση ενώ η λεξική εγγραφή για το μελλοντικό μόριο θα έχει τη μορφή: (191) θα PART b. Ο σχηματισμός του συνοπτικού μέλλοντα (θα παίξω) απαιτεί μία ξεχωριστή εγγραφή στο λεξικό για το ρηματικό τύπο Vinf (παίξω). (192) ακούσει Vinf Το Vinf φέρει μόνο συμφωνία και τροπικότητα. Για την συντακτική ανάλυση του χρόνου αυτού χρησιμοποιείται ο κανόνας: (193) Vtns PART: (^ ANTIC) =c yes; Η τιμή για το χαρακτηριστικό ANTICIPATION δίνεται μέσω του PART(icle) θα, ενώ οι τιμές για τα χαρακτηριστικά T_Frames και LING.TIME δίνονται με πρότυπα πάνω στον κανόνα. 114

115 c. Ο κανόνας που σχηματίζει τους χρόνους Παρακείμενο και Υπερσυντέλικο, επίσης χρησιμοποιεί το restriction αλλά και τον περιορισμό της τιμής ενός χαρακτηριστικού (c). Η λεξική εγγραφή για τον τύπο Vinf δόθηκε παραπάνω (χχ) ενώ στο (χχ) βλεπουμε τη λεξική εγγραφή του βοηθητικού ρήματος έχω. (194) έχω 1. Τέλος, οι κανόνες (195α-β) χρησιμοποιούνται για τη συντακτική ανάλυση αυτών των δομών. (195α) Vtns AUX: (^ LINGTIME) 2 =c - ; Vinf: ^=! \PERSON\ NUMBER 3. (παρακείμενος) (195β) Vtns AUX: (^ LINGTIME) 2 =c + ; Vinf: ^=! \PERSON\ NUMBER. (υπερσυντέλικος) 1: η τιμή NIDEN αποδίδεται στο βοηθητικό ρήμα μέσα από τη λεξική εγγραφή. 2: το χαρακτηριστικό LINGTIME περιορίζεται στην τιμή για το έχω και + στο είχα. 3: ο τύπος Vinf χρησιμοποιείται χωρίς χαρακτηριστικά συμφωνίας. d. Οι κανόνες που αναλύουν συντακτικά τους χρόνους Συντελεσμένο Μέλλοντα (θα έχω παίξει) και Συντελεσμένο Υποθετικό Μέλλοντα (θα είχα παίξει) είναι ένας συνδυασμός των κανόνων (193) και(195). (196α) Vtns PART: (^ ANTIC) =c yes; AUX:(^ LINGTIME)=c - ; Vinf: ^=!\PERSON\NUMBER. (Συντελεσμένος Μέλλοντας) (196β) Vtns PART: (^ ANTIC) =c yes; AUX:(^ LINGTIME)=c + ; Vinf: ^=!\PERSON\NUMBER. (Συντελεσμένος Υποθετικός Μέλλοντας) 115

116 8.8 Aναπαράσταση της υπόταξης Οι κανόνες φραστικής δομής παρέχουν μία σχετικά συνεπή αναπαράσταση της συμπεριφοράς των ΣΔ της ΝΕ και των συμπληρωματικών, γενικά, προτάσεων. 1. Αρχικά οι ΣΔ διαφοροποιούνται στο λεξικό, αφού παίρνουν το label COMPL ενώ για τον κάθε ένα (ότι, πως, που, να) δημιουργείται ένα ξεχωριστό πρότυπο που δίνει τη μορφή του ΣΔ. (197) COMPL-FORM(P)= (^ COMPL-FORM)= P. (βοηθητικό πρότυπο) (198) pou (COMPL-FORM που). (πρότυπο για το που) (199) που COMPL (λεξική εγγραφή για το που) 2. Για τις συμπληρωματικές προτάσεις χρησιμοποιούνται οι γραμματικές κατηγορίες COMP και XCOMP οι οποίες υποκατηγοριοποιούνται στο κύριο ρήμα. Το υποκείμενο του XCOMP (μη κορεσμένο / ανοιχτό προτασιακό συμπλήρωμα) δίνεται πάντα μέσω μίας εξίσωσης (path equation) που το τοποθετεί έξω από τον κλάδο της συμπληρωματικής πρότασης. (200) (^XCOMP SUBJ) = (^SUBJ) (path equation με το συμβολισμό του XLE) 3. Οι συμπληρωματικές με ότι, πώς, που θεωρούνται κεφαλές (Vcomp) από τις οποίες διαφοροποιούνται οι συμπληρωματικές με να που πάλι αντιμετωπίζονται ως κεφαλές, διαφορετικού τύπου (SubjVComp). Τα Vcomp και SubjVComp εισάγονται ως προαιρετικές κεφαλές στην σ-δομή του VP. (201) VP --> Vhead : ^ =!, ({Vcomp: (^ COMP) =! SubjVcomp: {(^ COMP) =! (^ XCOMP) =! (^ XCOMP SUBJ)= (^ SUBJ)}}). Τέλος, στον κανόνα του SubjVComp χρησιμοποιείται η διάζευξη 22 αφού οι να συμπληρωματικές δέχονται εσωτερικό ή εξωτερικό υποκείμενο. 4. Oι κανόνες που ορίζουν τη σ-δομή των Vcomp και SubjVcomp είναι οι (χχ) και (χχ). (202) SubjVcomp--> COMPL:^ =! (! COMPL-FORM) =c να ; VP:^ =! \LING_TIME Το φαινόμενο περιγράφεται στην βιβλιογραφία της LFG ως functional uncertainty (Dalrymple, 2001) 116

117 (203) Vcomp --> COMPL: ^ =!; {S: ^=! VP: ^ =!}. Στον κανόνα του SubjVcomp παρατηρούμε τον περιορισμό στη μορφή του ΣΔ ώστε να επιλέγεται πάντα ο να. Στο σημείο αυτό είναι απαραίτητο να επικεντρωθεί η μελλοντική έρευνα, ώστε η επιλογή ΣΔ να περιοριστεί ακόμη περισσότερο μέσω κανόνων όπως οι (202) και (203), δεδομένου ότι η επιλογή του κατάλληλου ΣΔ είναι πολύ πιο σύνθετη από ό,τι απεικονίζεται στη γραμματική της παρούσας εργασίας. 8.9 Ενσωμάτωση σημασιολογικών παρατηρήσεων Οι σημασιολογικές παρατηρήσεις που προέκυψαν από τη μελέτη της συμπεριφοράς των που συμπληρωμάτων, ενσωματώνονται στην demo-greek.lfg με τη μορφή προτύπων τα οποία αποδίδονται στα κύρια ρήματα μέσω της λεξικής τους εγγραφής. Παράλληλα, δημιουργήθηκε και ένας αριθμός προτύπων που περιγράφουν τη συμπεριφορά του ενεστώτα, και την τάση των ενεστωτικών συμπληρωμάτων να συνδυάζονται με κύρια ρήματα ανεξάρτητα από την χρονική αναφορά των κύριων ρημάτων. Η ανάπτυξη και χρήση προτύπων όπως αυτά που περιγράφονται στη συνέχεια, στοχεύει στον περιορισμό της αμφισημίας αλλά και στον εντοπισμό μη γραμματικών δομών (204). (204) * βλέπω που άνοιξε την πόρτα Ρήματα αίσθησης: templates (εικόνα 9) Η σημασιολογική παρατήρηση που εφαρμόστηκε στη γραμματική με τη χρήση προτύπου είναι αυτή της άμεσης (οπτικής / ακουστικής) αντίληψης του περιεχομένου του συμπληρώματος. Δημιουργήθηκαν τα εξής πρότυπα: 1. Tensecontrol (205) TENSECONTROL= (^ TENSE) =c (^ COMP TENSE). - Το πρότυπο συνάπτεται στη λεξική εγγραφή του κύριου ρήματος. - Ο χρόνος του ρήματος κεφαλή επιβάλλεται στο ρήμα της συμπληρωματικής. 2. Lingtimecontrol (206) LINGTIMESAMEVALUE= (^ LINGTIME) =c (^ COMP LINGTIME). - Το πρότυπο συνάπτεται στη λεξική εγγραφή του κύριου ρήματος. - Ο τιμή για το χαρακτηριστικό LING.ΤΙΜΕ του ρήματος κεφαλή επιβάλλεται στο ρήμα της συμπληρωματικής. 23 ο κανόνας αποτελεί προσαρμογή από τις Fiotaki & Markantonatou (2014) 117

118 3. Anticcontrol (207) ANTICCONTROL (IF (^ ANTIC) = yes (^ COMP ANTIC) =c yes) Το πρότυπο συνάπτεται στη λεξική εγγραφή του κύριου ρήματος. - Εάν η τιμή του χαρακτηριστικού ANTICIPATION είναι + στο ρήμα- κεφαλή, τότε η τιμή για το ίδιο χαρακτηριστικό του υποταγμένου ρήματος πρέπει να είναι +. Εικόνα 8. Παραβίαση του προτύπου lingtimesamevalue: σ-δομή και λ-δομή 4. LINGTIMESAMEVALUE-ENESTOTAS και ANTICCONTROL-ENESTOTAS Πρόκειται για δύο πρότυπα που απαγορεύουν την εφαρμογή των templates 2, 3 όταν το ρήμα της συμπληρωματικής είναι σε ενεστώτα. Η δημιουργία τους βασίστηκε στις ενδείξεις που μας έδωσαν τα στατιστικά ότι ο ενεστώτας συνδυάζει χρονική αναφορά στο παρόν, το παρελθόν και το μέλλον. (208) LINGTIMESAMEVALUE-ENESTOTAS (^ COMP TENSE enestotas) ~@LINGTIMESAMEVALUE). (209) ANTICCONTROL-ENESTOTAS (^ COMP TENSE enestotas) ~@ANTICCONTROL). - Τα δύο πρότυπα συνάπτονται στο κύριο ρήμα σε ξεχωριστή, δεύτερη εγγραφή, που δημιουργείται ως εναλλακτική της πρώτης (που φέρει τα πρότυπα LINGTIMESAMEVALUE / ANTICCONTROL). Οι δύο εγγραφές αποδίδονται στην ίδια λεκτική κεφαλή και χωρίζονται με disjunction. 24 βοηθητικό πρότυπο: IF(P Q) = { ~P Q}. 118

119 Εικόνα 9. Εφαρμογή του προτύπου ANTICCONTROL-ENESTOTAS: λ-δομή Ο πίνακας 27 παρουσιάζει συγκεντρωτικά τις σημασιολογικές παρατηρήσεις για τα ρήματα αίσθησης καθώς και τα πρότυπα που αναπτύχθηκαν για να επιτευχθεί η αναπαράστασή τους στην πλατφόρμα XLE. Πίνακας 27. Ρήματα αίσθησης: σημασιολογικά και πρότυπα Ρήματα αίσθηση ς πρότυπ α εξαίρεσ η ενεστώτ α Σημασιολογικ ά άμεση αίσθηση Γραμματικοποίηση στο σώμα κειμένων : ίδιος χρόνος σε κύριο και υποταγμένο ρήμα (x 2 =1221.6) TENSECONTRO L= (^ TENSE) =c (^ COMP TENSE). ίδια τιμή στο χαρακτηριστικό LINGUISTIC TIME σε κύρια και υποταγμένη πρόταση (x 2 = 486,4 ) LINGTIMESAMEVALUE= (^ LINGTIME) =c (^ COMP LINGTIME). LINGTIMESAMEVALUE- ENESTOTAS (^ COMP TENSE enestotas) ~@LINGTIMESAMEVALU E). όταν το κύρια ρήμα έχει την τιμή +ANTIC, η τιμή αυτή επιβάλλεται στο ρήμα της συμπληρωματικής ( x 2 = 89,78) ANTICCONTROL (IF (^ ANTIC) = yes (^ COMP ANTIC) =c yes). ANTICCONTROL- ENESTOTAS (^ COMP TENSE enestotas) ~@ANTICCONTRO L) Ρήματα αντίληψης: templates. Η ανάπτυξη προτύπων για την ανάλυση των συμπληρωμάτων ρημάτων αντίληψης, βασίστηκε στην σημασιολογική παρατήρηση ότι το περιεχόμενο του συμπληρώματος προηγείται χρονικά του περιεχομένου της κύριας πρότασης. Κάθε πρότυπο ενσωματώνει έναν διαφορετικό τρόπο γραμματικοποίησης της συγκεκριμένης παρατήρησης. 1. COGN-ENEST-RESTRICTION 119

120 (^ TENSE enestotas) ~(^ COMP TENSE enestotas)). - Το πρότυπο συνάπτεται στη λεξική εγγραφή του κύριου ρήματος. - Εάν ο χρόνος του κύριου ρήματος είναι ενεστώτας, τότε ο χρόνος της συμπληρωματικής απαγορεύεται να είναι ενεστώτας. 2. (^ VERBTYPE cognitive) ~(^ COMP ANTIC +)). - Το πρότυπο συνάπτεται στη λεξική εγγραφή του κύριου ρήματος. - Εάν το κύριο ρήμα είναι γνωστικό, τότε η τιμή στο χαρακτηριστικό ANTICIPATION του υποταγμένου ρήματος απαγορεύεται να είναι (^ VERBTYPE cognitive) (^ COMP LINGTIME +)). - Το πρότυπο συνάπτεται στη λεξική εγγραφή του κύριου ρήματος. - Εάν το κύριο ρήμα είναι γνωστικό, τότε η τιμή στο χαρακτηριστικό LING.TIME του υποταγμένου ρήματος επιβάλλεται να είναι +. Εικόνα 10 Εφαρμογή του προτύπου: COGN-LINGTIME-RESTRICTION 120