ΤΟ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ ΣΤΟ ΙΣΧΥΟΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΤΟ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ ΣΤΟ ΙΣΧΥΟΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΜΠΑΝΙΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΑΜ: ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 ΜΕΡΟΣ Α : ΤΟ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ ΟΡΙΣΜΟΣ ΕΙΔΗ ΤΟ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ ΣΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ... 6 Α. ΔΙΕΝΕΡΓΗΘΕΝΤΑ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑΤΑ... 6 Β. ΑΠΟΠΕΙΡΕΣ ΠΡΟΒΛΕΨΗΣ ΣΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ... 7 ΜΕΡΟΣ Β : ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ... 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ Η ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ ΝΟΜΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ Η ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΕΝΕΡΓΕΙΑ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑΤΟΣ Α. Η ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ Β. Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΔΙΑΚΗΡΥΞΗΣ Α. ΥΠΟΒΟΛΗ ΠΡΟΤΑΣΗΣ Β. ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΦΑΣΗ Γ. ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ ΝΟΜΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ Α. ΨΗΦΙΣΜΕΝΑ ΝΟΜΟΣΧΕΔΙΑ Β. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ Γ. ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ Δ. ΧΡΟΝΙΚΟΣ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΔΙΑΚΗΡΥΞΗΣ Α. ΚΑΤΑΘΕΣΗ ΠΡΟΤΑΣΗΣ Β. ΑΝΑΠΟΜΠΗ ΨΗΦΙΣΜΕΝΟΥ ΝΟΜΟΣΧΕΔΙΟΥ

3 Γ. ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΦΑΣΗ Δ. ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΤΟ ΤΟΠΙΚΟ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: ΔΙΕΝΕΡΓΕΙΑ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑΤΟΣ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΨΗΦΟΦΟΡΙΑ ΔΙΚΑΣΤΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΟΥ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ: ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΜΕ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ: ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑΤΟΣ ΛΟΓΟΙ ΜΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑΤΟΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΜΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑΤΟΣ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑΤΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΩΝ ΕΚΛΟΓΩΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ SUMMARY ΛΗΜΜΑΤΑ ENTRIES ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το δημοψήφισμα είναι ο θεσμός άμεσης δημοκρατίας που προβλέπεται στο Σύνταγμα, είναι ο θεσμός των θεσμών του σύγχρονου δημοκρατικού πολιτεύματος που το μετατρέπει σε μικτή Δημοκρατία. Μέσω αυτού ο λαός συμμετέχει άμεσα στη λήψη αποφάσεων ως ανώτατο όργανο. Θέμα της παρούσας εργασίας είναι: << Το Δημοψήφισμα στο Ισχύον Σύνταγμα >>. Αρχικά γίνεται μια εισαγωγή για το δημοψήφισμα και την ιστορία του στο νέο ελληνικό κράτος. Ο κύριος κορμός της εργασίας είναι οι δύο κατηγορίες δημοψηφίσματος που προβλέπονται το εθνικό και το κοινωνικό, με ποιες προϋποθέσεις και με ποιο τρόπο διεξάγονται, βάσει του Συντάγματος και των εκτελεστικών του νόμων. Γίνεται αναφορά στα τοπικά δημοψηφίσματα, τη νέα ρύθμιση που έχει εισαχθεί στο δίκαιο και τον τρόπο που ρυθμίζονται. Επίσης εξετάζεται αν με το δημοψήφισμα μπορεί να αναθεωρηθεί το Σύνταγμα, αν δηλαδή το δημοψήφισμα που προβλέπεται είναι συνταγματικό. Τέλος γίνεται μια προσπάθεια εύρεσης των αιτιών που ο θεσμός, παρά τη σπουδαιότητα του, δεν χρησιμοποιείται και αναφέρονται οι συνέπειες της μη χρησιμοποίησης του από την πολιτική ηγεσία. 4

5 ΜΕΡΟΣ Α : ΤΟ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ 1.ΟΡΙΣΜΟΣ Δημοψήφισμα είναι η για βασικά θέματα και σύμφωνα με τις συνταγματικές αρχές, που διέπουν τη γραπτή ψήφο και ψηφοφορία λαμβανόμενη κρατική απόφαση από το Εκλογικό Σώμα ως ανώτατο όργανο του κράτους 1. 2.ΕΙΔΗ Τα δημοψηφίσματα διακρίνονται σε συνταγματικά και νομοθετικά ανάλογα με το αν αφορούν στη θέσπιση ή τροποποίηση του Συντάγματος, - συνταγματικό- ή στην θέσπιση ή τροποποίηση νόμων νομοθετικό-. Το συνταγματικό διακρίνεται σε καταστατικό (θέσπιση συντάγματος στο σύνολο του) και αναθεωρητικό (αναθεώρηση ορισμένων διατάξεων). Κατηγορία του νομοθετικού είναι το καταργητικό με το οποίο προτείνεται η κατάργηση νόμων. Με κριτήριο τη νομική του φύση το δημοψήφισμα διακρίνεται σε αποφασιστικό, όταν δεσμεύει την εξουσία, και συμβουλευτικό. Ανάλογα με το αν η εφαρμογή του είναι υποχρεωτική ή όχι διακρίνεται σε υποχρεωτικό και προαιρετικό. Ανάλογα με τη σύνθεση των ψηφοφόρων υπάρχει το εθνικό, το τοπικό και το επαγγελματικό. Μια σημαντική διάκριση του δημοψηφίσματος είναι το γνήσιο και το προσωπικό. Γνήσιο δημοψήφισμα(referendum) είναι αυτό που το όργανο, που το προκηρύσσει, αποσκοπεί στην ελεύθερη έκφραση του Λαού επί ενός συγκεκριμένου ερωτήματος. Προσωπικό δημοψήφισμα(plebiscitum) είναι αυτό που το όργανο, το οποίο το προκηρύσσει, αποσκοπεί στην επικύρωση εκ μέρους του Λαού μιας δικής του προειλημμένης απόφασης 2. Ανάλογα με την πρωτοβουλία για τη διεξαγωγή του το δημοψήφισμα διακρίνεται σε: Προεδρικό Κυβερνητικό Αντιπολιτευτικό Δημοψήφισμα με πρωτοβουλία των πολιτών 3 1 Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΑΚΚΟΥΛΑ ΑΘΗΝΑ- ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2011, σελ Βλ Σπυρόπουλος Κ. Φίλιππος, Εισαγωγή στο Συνταγματικό Δίκαιο, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΝΤ.Ν.ΣΑΚΚΟΥΛΑ ΑΘΗΝΑ-ΚΟΜΟΤΗΝΗ, 2006, σελ Η πρωτοβουλία των πολιτών σε συνδυασμό με το καταργητικό δημοψήφισμα παράγει το θεσμό της λαϊκής αρνησικυρίας (veto populaire). 5

6 3.ΤΟ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ ΣΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ Α. ΔΙΕΝΕΡΓΗΘΕΝΤΑ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑΤΑ Από τη σύσταση του ελληνικού κράτους έχουν διεξαχθεί εννέα δημοψηφίσματα. Το πρώτο του 1862 αφορούσε την επιλογή του νέου μονάρχη 4, είχε χαρακτήρα ιδιότυπης εκλογής μονάρχη και είναι η μοναδική στη συνταγματική ιστορία της χώρας. Το δεύτερο του 1920 είχε αντικείμενο την επιστροφή του Κωνσταντίνου ως βασιλιά και είναι ουσιαστικά προσωπικό δημοψήφισμα. Το δημοψήφισμα του 1924 σχετιζόταν με τη μεταβολή του πολιτεύματος από βασιλευόμενη σε αβασίλευτη Δημοκρατία ( Β Ελληνική Δημοκρατία). Είναι το πρώτο γνήσιο δημοψήφισμα που έγινε στην Ελλάδα. Επόμενο «δημοψήφισμα» ήταν η άμεση εκλογή του Θεόδωρου Πάγκαλου ως Πρόεδρου της Δημοκρατίας το Το 1935 το εκλογικό σώμα κλήθηκε να επικυρώσει την επιστροφή του θεσμού της Βασιλείας. Το 1946 διεξήχθη δημοψήφισμα για την επάνοδο του Βασιλιά Γεωργίου Β 5, από το οποίο αν και προσωπικό δημοψήφισμα κρινόταν η συνέχιση της βασιλείας στην Ελλάδα. Το 1968 έλαβε χώρα το δημοψήφισμα για τη κατάρτιση νέου Συντάγματος, κάτι πού αποτελούσε μία από τις υποσχέσεις της δικτατορίας, το οποίο ήταν δημοψήφισμα αλλά με προβλεπόμενη έκβαση. Το δημοψήφισμα αυτό ήταν νόθο γιατί έγινε υπό καθεστώς στρατιωτικού νόμου και δυσμενών συνθηκών. Το επόμενο δημοψήφισμα της δικτατορίας έγινε το 1973 και αφορούσε την τροποποίηση του Συντάγματος η «βασιλευόμενη Δημοκρατία» μετατράπηκε σε «προεδρική κοινοβουλευτική Δημοκρατία» -.Το δημοψήφισμα αυτό ήταν παράλληλα και προσωπικό διότι προβλεπόταν ο προσωρινός διορισμός του Γ. Παπαδόπουλου και του Οδ. Αγγελή ως Προέδρου και Αντιπροέδρου της Δημοκρατίας αντίστοιχα. Το τελευταίο δημοψήφισμα που έγινε στην Ελλάδα ήταν αυτό του 1974 περί βασιλευόμενης και αβασίλευτης Δημοκρατίας. Το οποίο κατέδειξε το αβασίλευτο και οδήγησε στην εγκαθίδρυση της «Προεδρευόμενης Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας» ως πολίτευμα της Ελλάδας. Από τότε ο θεσμός έχει παραπέσει σε αχρησία. Σύμφωνα με τα παραπάνω στην Ελλάδα έγιναν ουσιαστικά τρία δημοψηφίσματα το 1924, το 1935 και το Από αυτά όμως μόνο το κύρος του τελευταίου δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Ενώ είναι το μόνο που δεν 4 Το αποτέλεσμα κατέδειξε τον Αλφρέδο της Αγγλίας ως νέο μονάρχη, η απαγόρευση όμως του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου του 1830 στις δυναστείες των προστάτιδων δυνάμεων να αναδειχθούν στον ελληνικό θρόνο είχε ως αποτέλεσμα ο Γεώργιος Γκλύξμπουργκ να στεφθεί βασιλιάς, αν και συγκέντρωσε μόλις 6 ψήφους στο ίδιο δημοψήφισμα. 5 Ο Γεώργιος όπως και όλη η βασιλική οικογένεια μετά την εισβολή των Γερμανών κατέφυγε στην Κρήτη και από εκεί στο Κάιρο. Μετά την απελευθέρωση υποχρεώθηκε να παραμείνει στο εξωτερικό και να δεχθεί την αντιβασιλεία μέχρι την επάνοδό του. 6

7 αφορά προειλημμένη απόφαση και έχει σκοπό την ανόθευτη θέληση του λαού. Β. ΑΠΟΠΕΙΡΕΣ ΠΡΟΒΛΕΨΗΣ ΣΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ Τα δημοψηφίσματα που διενεργήθηκαν στην χώρα μας έγιναν χωρίς να προβλέπονται expressis verbis στο Σύνταγμα. Η πρώτη προσπάθεια πρόβλεψης του θεσμού στο Σύνταγμα έγινε το 1911 κατά την διαδικασία αναθεώρησης του Συντάγματος του 1864 από τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου. Πρότεινε υποχρεωτικό δημοψήφισμα για την αναθεώρηση του Συντάγματος, ο λαός έπρεπε να ερωτάται για κάθε μεταβολή που αποφάσιζε η Βουλή. Το 1921 γίνεται εκ νέου προσπάθεια από τον Πρωθυπουργό Δημήτριο Γούναρη. Η πρόταση προέβλεπε την πρωτοβουλία διεξαγωγής δημοψηφίσματος από τον Βασιλιά, το 1/10 των εκλογέων μέσα σε ένα μήνα από τη ψήφιση νόμου από τη Βουλή- και από τη Βουλή. Το Δημοψήφισμα που προκαλείται από τη βουλή και τους εκλογείς είναι υποχρεωτικό. Δεν επιτρέπεται για δικαστικούς και διοικητικούς κώδικές και για δημοσιονομικά θέματα. Τέλος πρότεινε την αναθεώρηση μη θεμελιωδών διατάξεων του Συντάγματος με δημοψήφισμα 6. Το 1925 κατά την Δ` συντακτική συνέλευση ο Γ. Δουζίνας εισηγήθηκε τη θέσπιση προαιρετικού νομοθετικού δημοψηφίσματος, το οποίο απορρίφθηκε από τους περισσότερους. Το δημοψήφισμα περιλήφθηκε σε Σύνταγμα για πρώτη φορά το Πρόκειται για προαιρετικό, συνταγματικό, αποφασιστικό δημοψήφισμα. Προβλέπεται η δυνατότητα αναθεώρησης μη θεμελιωδών διατάξεων του Συντάγματος. Το δημοψήφισμα γίνεται μετά την ολοκλήρωση της αναθεώρησης από τη βουλή και η απόφαση του λαού είναι δέσμια 7. 6 Βλ Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, σελ Βλ Μαυριάς Γ. Κώστας / Παντελής Μ. Αντώνης, Συνταγματικά Κείμενα, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΝΤ.Ν. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, 2007, σελ

8 ΜΕΡΟΣ Β : ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ 1.ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 1975 Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας δύναται δια α.44 παρ. 2 διατάγματος να προκηρύσσει τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος επί κρίσιμων εθνικών θεμάτων. Με το Σύνταγμα του 1975 στο άρθρο 44 παρ. 2 καθιερώθηκε το νομοθετικό, προεδρικό δημοψήφισμα. Ο θεσμός έγινε δεκτός από όλα τα κόμματα, ενώ οι διαφωνίες αφορούσαν διαδικαστικά ζητήματα. Η αρχική διάταξη του κυβερνητικού σχεδίου συμπληρωνόταν από τη φράση «εκδιδομένου τη προτάσει του Υπουργικού συμβουλίου», το οποίο δεν ψηφίστηκε από τη βουλή. Στο άρθρο 35 παρ. 2 εδ. ε` οριζόταν ότι το διάταγμα για την προκήρυξη δημοψηφίσματος δεν απαιτεί προσυπογραφή. Οι ρυθμίσεις αυτές απορρέουν από τον ενεργητικότερο ρόλο που προέβλεπε το Σύνταγμα για τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας πρίν την Αναθεώρηση. H διακήρυξη δημοψηφίσματος ήταν μία από τις αυτόνομες αρμοδιότητες του Προέδρου, στην οποία προέβαινε σε περιπτώσεις διαφωνίας με την Κυβέρνηση, η οποία όπως και η αντιπολίτευση δεν είχαν δικαίωμα πρωτοβουλίας. 8

9 2.Η ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ 1986 α.44 παρ.2 Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας προκηρύσσει με διάταγμα δημοψήφισμα για κρίσιμα εθνικά θέματα, ύστερα από απόφαση της απόλυτης πλειοψηφίας του όλου αριθμού των βουλευτών, που λαμβάνεται με πρόταση του Υπουργικού Συμβουλίου. Δημοψήφισμα προκηρύσσεται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας με διάταγμα και για ψηφισμένα νομοσχέδια που ρυθμίζουν σοβαρό κοινωνικό ζήτημα, εκτός από τα δημοσιονομικά, εφόσον αυτό αποφασιστεί από τα τρία πέμπτα του συνόλου των βουλευτών, ύστερα από πρόταση των δύο πέμπτων του συνόλου και όπως ορίζουν ο Κανονισμός της Βουλής και νόμος για την εφαρμογή της παραγράφου αυτής. Δεν εισάγονται κατά την ίδια περίοδο της Βουλής περισσότερες από δύο προτάσεις δημοψηφίσματος για νομοσχέδιο. Αν νομοσχέδιο υπερψηφιστεί, η προθεσμία του άρθρου 42 παράγραφος 1 αρχίζει από τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος. Η αναθεώρηση του 1986 μεταρρύθμισε σημαντικά το θεσμό του δημοψηφίσματος. Εκτός από το εθνικό προβλέφθηκε και το κοινωνικό. Η κυριότερη όμως αλλαγή είναι ότι μετέβαλε το δημοψήφισμα από προεδρικό σε κυβερνητικό. Καθώς και το κοινωνικό, λόγω των πλειοψηφιών που απαιτούνται εξαρτάται άμεσα από την Κυβέρνηση. Η δικαιολογητική βάση της αλλαγής αυτής ήταν οι ενδεχόμενοι σοβαροί κίνδυνοι που μπορούν να ανακύψουν από τη σύγκρουση Προέδρου και Κυβέρνησης 8. Και στους δυο τύπους δημοψηφίσματος απαιτείται απόφαση της βουλής. Παράλληλα τροποποιήθηκε και το α.35παρ.2 που εξαιρούσε το διάταγμα για τη προκήρυξη δημοψηφίσματος από την υπουργική προσυπογραφή. Επίσης έγινε πρόταση να εξαιρούνται από το δημοψήφισμα θέματα που ανήκουν αποκλειστικά στην αρμοδιότητα της βουλής. Η πρόταση αυτή δεν έγινε τελικά δεκτή. Καθώς θα περιόριζε σημαντικά τις δυνατότητες προσφυγής στο λαό. Άλλωστε θέματα που καθορίζονται αποκλειστικά από τη βουλή 9 προβλέπονται στο Σύνταγμα και δεν μπορούν να τεθούν σε δημοψήφισμα. 8 Βλ Πρακτικά συνεδριάσεων της ειδικής κοινοβουλευτικής επιτροπής και της ολομέλειας της Βουλής επί της προτάσεως αναθεωρήσεως διατάξεων του 1985, σελ 6,8,128,131,242,248 και Τέτοια θέματα είναι η φορολογία, οι φορολογικές απαλλαγές, η απονομή σύνταξης, ο προϋπολογισμός. 9

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ 1.ΝΟΜΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ Από τη θέσπιση του εθνικού δημοψηφίσματος το 1975 έχουν υποστηριχθεί δυο θεωρίες για τη νομική του φύση. Η πρώτη χαρακτηρίζει το δημοψήφισμα συμβουλευτικό, που δεν παράγει νομικές δεσμεύσεις αλλά πολιτικές. Η θεωρία αυτή στηρίζεται στο αντιπροσωπευτικό σύστημα που θεμελιώνεται στο Σύνταγμα και ως εκ τούτου εξαίρεση έπρεπε να αναφέρεται ρητά στο συνταγματικό κείμενο. Την ίδια θεωρία υποστηρίζει και η άποψη που στηρίζεται στο άρθρο 26 παρ. 1 του Συντάγματος, που ορίζει ότι η νομοθετική εξουσία ασκείται από τη βουλή και τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και όχι από άλλα όργανα το λαό στη προκειμένη περίπτωση-. Και οι δύο αυτές απόψεις είναι λανθασμένες σύμφωνα με πολλούς συγγραφείς 10, οι οποίοι τάσσονται υπέρ της δεσμευτικής φύσης του δημοψηφίσματος. Κατ αρχήν με τη θεσμοθέτηση του δημοψηφίσματος το αντιπροσωπευτικό σύστημα μετατρέπεται σε ένα είδος «Μικτής Δημοκρατίας». Όπου οι αποφάσεις λαμβάνονται έμμεσα από τους αντιπροσώπους και άμεσα από το Εκλογικό σώμα 11. Επίσης το εκλογικό σώμα ως άμεσο και ανώτατο όργανο του κράτους έχει πάντοτε αποφασιστική αρμοδιότητα εκτός αν το Σύνταγμα ορίζει ρητά το αντίθετο ( άρθ. 1 παρ. 2 Σ). Η δεσμευτικότητα του δημοψηφίσματος ενισχύθηκε μετά την αναθεώρηση με την εισαγωγή του κοινωνικού δημοψηφίσματος. Με τη ρύθμιση αυτή ο λαός αναγνωρίζεται ως νομοθετικό όργανο και απαιτείται συνταγματική ρύθμιση για να χαρακτηριστεί το δημοψήφισμα συμβουλευτικό ή όχι. Δεν μπορεί επομένως το δημοψήφισμα για ένα ψηφισμένο νομοσχέδιο να είναι αποφασιστικό και για ένα εθνικό θέμα συμβουλευτικό. Υπάρχει έτσι ένα ακαταμάχητο επιχείρημα υπέρ του αποφασιστικού χαρακτήρα του δημοψηφίσματος για εθνικά θέματα 12. Επίσης ακόμα και συγγραφείς που υποστηρίζουν το συμβουλευτικό αναγνωρίζουν ότι η πολιτική δέσμευση ενός συμβουλευτικού δημοψηφίσματος είναι ισοδύναμη με τη νομική δέσμευση του αποφασιστικού δημοψηφίσματος. 10 Την άποψη αυτή υποστηρίζουν στα έργα τους ο Ράικος, ο Βενιζέλος, ο Παραράς. 11 Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Το Δημοψήφισμα: ο ρόλος και η σημασία του θεσμού στη σύγχρονη Δημοκρατία, Εκδόσεις ΑΝΤ. Ν. ΣΑΚΚΟΥΛΑ, 1997, σελ Βολουδάκης Κ. Βαγγέλης, Ο θεσμός του δημοψηφίσματος μετά την αναθεώρηση του Συντάγματος, Εκδόσεις ΑΝΤ.Ν. ΣΑΚΚΟΥΛΑ,1995, σελ 35 10

11 Σήμερα πλέον για το θέμα αυτό έχει εκφραστεί ο νόμος. Συγκεκριμένα με τον εκτελεστικό του Συντάγματος νόμο 4023/ και το άρθρο 16 παρ. 3, το αποτέλεσμα δημοψηφίσματος για κρίσιμο εθνικό θέμα είναι δεσμευτικό όταν στην ψηφοφορία μετέχουν το 40% όσων έχουν εγγραφεί στους εκλογικούς καταλόγους. 2.ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ Σύμφωνα με το γράμμα του Συντάγματος αντικείμενο του εθνικού δημοψηφίσματος είναι κρίσιμα εθνικά θέματα. Οι όροι «κρίσιμο» και «εθνικό» παρουσιάζουν ερμηνευτικές δυσχέρειες 14, καθώς είναι αόριστοι και ευρύτατοι και δε προσδιορίζονται από σταθερά αντικειμενικά κριτήρια. Το Σύνταγμα και τα πρακτικά των συζητήσεων για τη σύνταξη και αναθεώρηση του Συντάγματος δεν τους προσδιορίζουν. Στις συζητήσεις της ΣΤ αναθεωρητικής βουλής έγινε πρόταση για ερμηνευτική δήλωση που θα προσδιόριζε τα θέματα αυτά. Η πρόταση όριζε ως κρίσιμα εθνικά θέματα τα σχετικά με τη μεταβολή των συνόρων και τις διεθνείς συμβάσεις του κράτους, καθώς και την εθνική επιβίωση 15 αλλά δεν έγινε τελικά δεκτή. Παρ όλα αυτά μπορούμε να προσδιορίσουμε γενικά τα θέματα αυτά. Ενδέχεται να είναι οικονομικά, πολιτικά, κοινωνικά, διεθνή. Είναι, σίγουρα, θέματα που αφορούν τη γενική πολιτική της χώρας, τα λεγόμενα κυβερνητικά (α.82 παρ. 1Σ). Κατά τη στενή έννοια το εθνικό θέμα μπορεί να αφορά εξωτερικά ζητήματα της χώρας που συνδέονται με την εδαφική ακεραιότητα, την εθνική ανεξαρτησία, τις διεθνείς σχέσεις και την εθνική άμυνα(πχ η συμμετοχή της χώρας σε διεθνείς οργανισμούς). Η ερμηνεία όμως του όρου αυτού πρέπει να είναι ευρύτερη ώστε να μην περιορίζεται η άμεση συμμετοχή του λαού στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας. Με τη διεύρυνση αυτή εθνικό θέμα μπορεί να είναι και ένα εσωτερικό ζήτημα (πχ η διανομή εθνικών γαιών), κάτι που αυξάνει τις περιπτώσεις που μπορεί να προκηρυχθεί δημοψήφισμα. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι δυνατόν να δημιουργηθεί σύγχυση αν ένα θέμα είναι εθνικό ή κοινωνικό και επομένως με ποίο τύπο δημοψηφίσματος θα πρέπει να επιλυθεί. Αυτό όμως είναι κάτι που διευκολύνει τη διενέργεια δημοψηφίσματος από την Κυβέρνηση, η οποία δύναται να επιλέξει τον τύπο 13 Ο νόμος 4023/2011 αντικατέστησε τον προηγούμενο εκτελεστικό νόμο 350/1976 (Α 150), ο οποίος είχε πολλά κενά, και εφαρμόζεται σε συνδυασμό με άρθρα του ν.345/1976 (Α 141), του π.δ. 96/2007, του ν. 3023/2002, όπως αναφέρεται στο κείμενο του. 14 Οι ίδιες δυσκολίες συναντώνται και στη διακρίβωση του εθνικού θέματος εξαιρετικής σημασίας για την δημοψηφισματική διάλυση της Βουλής από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Σε αυτές τις περιπτώσεις για να χαρακτηριστεί ένα θέμα εθνικό απαιτείται το στοιχείο της ωριμότητας. Βλ Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, σελ Βλ Πρακτικά των ειδικών κοινοβουλευτικών επιτροπών και της ολομέλειας της ΣΤ αναθεωρητικής βουλής, σελ

12 του δημοψηφίσματος, αυξάνοντας έτσι τη συμμετοχή των πολιτών στο πολίτευμα, που είναι ο βασικός σκοπός του δημοψηφίσματος. Σε κάθε περίπτωση κρίσιμο εθνικό θέμα είναι αυτό που θα αποφασίσουν τα αρμόδια όργανα που είναι υπεύθυνα για τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος, η Κυβέρνηση για την κατάθεση της πρότασης και η Βουλή για την λήψη της απόφασης. 3.Η ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΕΝΕΡΓΕΙΑ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑΤΟΣ Α. Η ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ Το αρμόδιο όργανο για το χαρακτηρισμό ενός θέματος ως «κρίσιμου εθνικού» είναι η Κυβέρνηση μέσω του Υπουργικού Συμβουλίου(α.44 παρ.2 Σ). Η αρμοδιότητα αυτή ανήκε πρίν την αναθεώρηση του 1986 στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Μεταβιβάστηκε όμως με τη σκέψη ότι στην Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία δε νοείται διαφωνία του Προέδρου της Δημοκρατίας με την Κυβέρνηση, ούτε συμφωνία με αυτήν και διαφωνία με την αντιπολίτευση ώστε αυτή η διαφωνία να προκαλέσει δημοψήφισμα 16. Σύμφωνα με τις αγορεύσεις του εισηγητή της πλειοψηφίας Α. Πεπονή μόνο η υπεύθυνη κυβέρνηση που κατευθύνει τη γενική πολιτική της χώρας πρέπει να είναι αρμόδια για την επίλυση τόσο σημαντικών θεμάτων και όχι η Βουλή (η πρωτοβουλία από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας είχε κριθεί ως «υπερεξουσία» που έπρεπε να του αφαιρεθεί). Η άποψη αυτή στηρίζεται στο άρθρο 82 παρ.1 του Συντάγματος. Αντίθετη ήταν η άποψη της μειοψηφίας κατά την οποία η αρμοδιότητα αυτή δεν ήταν «υπερεξουσία» αλλά εξισορροπιστική επέμβαση, ως ρυθμιστής του πολιτεύματος, στις σχέσεις μεταξύ Λαού-Βουλής-Κυβέρνησης σε περιπτώσεις δυσαρμονίας λαού και οργάνων. Με τον τρόπο αυτό η Κυβέρνηση καθίσταται πανίσχυρη και ανεξέλεγκτη και η αντιπολίτευση αδύναμη 17. Κατά την αναθεωρητική διαδικασία, που διακόπηκε με τις εκλογές του 1996, κατατέθηκε πρόταση για συμπλήρωση της διάταξης, ώστε να 16 Βλ Μαυριάς Γ. Κώστας / Παντελής Μ. Αντώνης, Συνταγματικά Κείμενα, σελ Βλ Μαυριάς Γ. Κώστας / Παντελής Μ. Αντώνης, Συνταγματικά Κείμενα, σελ 450 και

13 δίνεται η δυνατότητα αυτή και στην αξιωματική (μόνο) αντιπολίτευση. Με τη πρόταση αυτή προβλεπόταν και η πρωτοβουλία των πολιτών 18. Είναι δυνατόν με την ισχύουσα ρύθμιση μια συγκεκριμένη κυβερνητική πολιτική να μην αναγνωρίζει ένα «αντικειμενικά» παραδεκτό κρίσιμο εθνικό θέμα ή να το αναγνωρίζει και απλώς να κρίνει ότι για την αντιμετώπισή του δεν απαιτείται δημοψήφισμα. Ενδέχεται όμως η επόμενη Κυβέρνηση να προτείνει δημοψήφισμα για το ίδιο θέμα, άλλωστε ο χαρακτηρισμός ενός θέματος ως κρίσιμου εθνικού είναι δυνατός μόνο μέσα στην συνταγματικοπολιτική πραγματικότητα κατά την οποία διεξάγεται το δημοψήφισμα 19. Β. Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ Όπως αναφέρθηκε ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας δεν έχει πλέον την πρωτοβουλία για τη διενέργεια δημοψηφίσματος που αφορά κρίσιμα εθνικά θέματα. Ο ρόλος του περιορίζεται στον έλεγχο νομιμότητας τον οποίο οφείλει να πράξει, για να εξετάσει αν συντρέχουν οι προϋποθέσεις του Συντάγματος και της κοινής νομοθεσίας. Κατόπιν είναι υποχρεωμένος να εκδώσει το διάταγμα δεν έχει διακριτική ευχέρεια επί του θέματος. Ο υποχρεωτικός χαρακτήρας της πράξης αυτής διαπιστώνεται από τη γραμματική ερμηνεία του κειμένου του Συντάγματος και τις παρασκευαστικές εργασίες. Συγκεκριμένα χρησιμοποιείται το ρήμα «προκηρύσσω» σε οριστική, που δηλώνει κάτι βέβαιο, δεδομένο, που δεν τελεί υπό όρους 20. Η υποχρέωση αυτή επιβεβαιώνεται και από τον εισηγητή της πλειοψηφίας σε σχετική παρατήρηση βουλευτή κατά τις προπαρασκευαστικές εργασίες 21. Δεν μπορεί να εξετάσει αν είναι όντως εθνικό θέμα κατά την γνώμη του από τη στιγμή που έχουν αποφανθεί Κυβέρνηση και Βουλή. Καθώς για τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας ισχύει το «τεκμήριο της αρμοδιότητας». Σύμφωνα με το άρθρο 50 ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας δεν έχει άλλες αρμοδιότητές παρά μόνο όσες του απονέμουν το Σύνταγμα και οι σύμφωνοι με αυτό νόμοι. 18 Η πρόταση ανέφερε: «Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας προκηρύσσει με διάταγμα δημοψήφισμα για κρίσιμα εθνικά θέματα, εφόσον το ζητήσουν τουλάχιστον εκλογείς και συναινέσουν 120 βουλευτές ή ύστερα από απόφαση της απόλυτης πλειοψηφίας του όλου αριθμού των βουλευτών, που λαμβάνεται με πρόταση του υπουργικού συμβουλίου». 19 Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, σελ 874 και Το ίδιο ισχύει και για το κοινωνικό δημοψήφισμα, όπου το ρήμα χρησιμοποιείται στην παθητική και όχι στην ενεργητική. 21 Βλ Βολουδάκης Κ. Βαγγέλης, Ο θεσμός του δημοψηφίσματος μετά την αναθεώρηση του Συντάγματος, σελ

14 4.ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΔΙΑΚΗΡΥΞΗΣ Α. ΥΠΟΒΟΛΗ ΠΡΟΤΑΣΗΣ Η δημοψηφισματική πρωτοβουλία που προβλέπει το δίκαιο μας είναι σύνθετη καθώς η πρόταση γίνεται από την Κυβέρνηση και η απόφαση για τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος από τη Βουλή. Αναφορικά με τις προϋποθέσεις πρότασης το εθνικό δημοψήφισμα διακρίνεται από το κοινωνικό με τον αυτόνομο χαρακτήρα του. Πρόταση για εθνικό δημοψήφισμα μπορεί να υποβληθεί οποτεδήποτε. Ανεξάρτητα αν στο θέμα αυτό αναφέρεται κάποιος νόμος ή αν επίκειται ψήφιση του. Είναι αδιάφορο αν για το θέμα αυτό έχει εκφραστεί ή όχι κρατικό όργανο. Με αυτό τον τρόπο προσαρμόζεται στις ιδιαίτερες ανάγκες που μπορεί να ανακύψουν. Η πρόταση δημοψηφίσματος για εθνικό θέμα ρυθμίζεται από το άρθρο 115 του Κανονισμού της Βουλής. Το Υπουργικό Συμβούλιο είναι το αρμόδιο όργανο για την υποβολή πρότασης δημοψηφίσματος για κρίσιμα εθνικά θέματα. Η απόφαση αυτή πρέπει να έχει ληφθεί στην ολομέλεια του Υπουργικού Συμβουλίου και όχι σε κάποιο κυβερνητικό συλλογικό όργανο. Η πρόταση ολοκληρωμένη κατατίθεται στη Βουλή, διανέμεται στους βουλευτές και εγγράφεται κατά προτεραιότητα στην ημερήσια διάταξη (α.115 παρ.1κβ). Η πρόταση πρέπει να περιλαμβάνει το εθνικό θέμα για το οποίο προτείνεται το δημοψήφισμα και την προθεσμία διενέργειάς του. Πρέπει να αναφέρεται επίσης το ερώτημα με σαφήνεια ώστε η απάντηση να είναι «ναι» ή «όχι». Το εθνικό θέμα πρέπει να είναι μόνο ένα αλλά μπορεί να περιέχει περισσότερα ερωτήματα(σύνθετο δημοψήφισμα). Η διαμόρφωση του ερωτήματος συναρτά σε μεγάλο βαθμό την απόφαση του εκλογικού σώματος. Η δύναμη της γλώσσας είναι τεράστια και μπορεί να προκαταβάλει σημαντικά την απάντηση. Αυτό μπορεί να συμβεί στις περιπτώσεις που η Κυβέρνηση θέλει να επικυρώσει τις πράξεις της και έμμεσα όλη την πολιτική της, τον Πρωθυπουργό ή μια ομάδα ανθρώπων(κομματική ηγεσία). Το δημοψήφισμα τότε έχει προσωπικό χαρακτήρα 22.Αυτό όμως δε σημαίνει ότι ο λαός μπορεί να εξαπατηθεί από λεκτικά τεχνάσματα όταν πρόκειται για τόσο σοβαρά ζητήματα. Γι αυτό θα πρέπει να υπάρχει όσο το δυνατόν μεγαλύτερη αντιστοιχία προβλήματος και ερωτήματος. 22 Βλ Βολουδάκης Κ. Βαγγέλης, Ο θεσμός του δημοψηφίσματος μετά την αναθεώρηση του Συντάγματος, σελ

15 Β. ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΦΑΣΗ Η συζήτηση γίνεται με ανάλογη εφαρμογή των διατάξεων των άρθρων 95 ως 100 του ΚΒ (α.115 παρ.3κβ) που ρυθμίζουν την συζήτηση και ψήφιση καταρχήν. Η συζήτηση της πρότασης αναφέρεται αποκλειστικά στο σκοπό και στο περιεχόμενο της(α.95 παρ.1κβ). Η συζήτηση αρχίζει με την προφορική ανάπτυξη του θέματος από τον αρμόδιο Υπουργό, και στη συνέχεια μιλούν οι εισηγητές, οι τυχόν ειδικοί αγορητές και τέλος οι βουλευτές, που έχουν εγγραφεί στον κατάλογο των ομιλητών της καταρχήν συζήτησης. Αναλυτικά ρυθμίζεται η εγγραφή στον κατάλογο των ομιλητών της πρότασης για τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος και η διάρκεια των αγορεύσεων στα άρθρα 96 και 97 του ΚΒ. Στη συζήτηση της πρότασης διεξαγωγής δημοψηφίσματος κάθε κοινοβουλευτική ομάδα μπορεί να ορίζει έναν ειδικό αγορητή. Ο ορισμός των ειδικών αγορητών γίνεται με δήλωση των Προέδρων των κοινοβουλευτικών ομάδων, προς τον Πρόεδρο της Βουλής, που υποβάλλεται έως και την έναρξη της συζήτησης(α.98 ΚΒ). Στο στάδιο της καταρχήν συζήτησης, ο Πρόεδρος της Βουλής και κάθε βουλευτής ή μέλος της Κυβέρνησης μπορεί να ζητήσει να αποφανθεί η Βουλή αναφορικά με συγκεκριμένες αντιρρήσεις για τη συνταγματικότητα της πρότασης(α.100 παρ.1κβ). Καθώς δεν μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο δημοψηφίσματος, προτάσεις που το περιεχόμενο τους αντίκειται στο Σύνταγμα. Στη συζήτηση της πρότασης αντισυνταγματικότητας μετέχουν ένας από αυτούς που τη διατύπωσαν, ένας από του αντιλέγοντες, οι Πρόεδροι των Κοινοβουλευτικών Ομάδων και οι αρμόδιοι Υπουργοί, καθένας για πέντε λεπτά της ώρας. Η σχετική απόφαση λαμβάνεται αποκλειστικά με ανάταση ή έγερση(α.100 παρ.2κβ). Στη συνέχεια γίνεται η ψηφοφορία για την αποδοχή ή μη της πρότασης για τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος, και αφορά το κείμενο της πρότασης όπως κατατέθηκε ή διαμορφώθηκε κατά τη συζήτηση στη Βουλή η ψηφοφορία είναι ονομαστική (α.115 παρ.4κβ). Η πρόταση εγκρίνεται με την απόλυτη πλειοψηφία του όλου αριθμού των βουλευτών. Για να γίνει δεκτή δηλαδή η πρόταση χρειάζεται η ψήφος τουλάχιστον 151 βουλευτών, που είναι η ελάχιστη πλειοψηφία που απαιτείται για τη διατήρηση της Κυβέρνησης. Ο αριθμός αυτός είναι επί των παρόντων. Με αυτή την ευνοϊκή για τη Κυβέρνηση ρύθμιση είναι δυνατόν ακόμα και Κυβερνήσεις με οριακή πλειοψηφία να καταφέρουν να γίνει δεκτή η πρόταση. Αν μια τέτοια πρόταση απορριφθεί σπάνιο να συμβεί- γεννάται θέμα της εμπιστοσύνης της βουλής προς την Κυβέρνηση 23. Η απόφαση της Βουλής που δέχεται την πρόταση του Υπουργικού Συμβουλίου για τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος δημοσιεύεται με παραγγελία του Προέδρου της Βουλής στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως το αργότερο μέσα σε δέκα μέρες (α.115 παρ.6 ΚΒ). 23 Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Το Δημοψήφισμα: ο ρόλος και η σημασία του θεσμού στη σύγχρονη Δημοκρατία, σελ

16 Γ. ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ Μετά την αποδοχή της Βουλής ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας είναι υποχρεωμένος, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, να προχωρήσει στην έκδοση διατάγματος με το οποίο προκηρύσσεται το δημοψήφισμα πρίν την έκδοση του διατάγματος προβαίνει σε έλεγχο νομιμότητάς. Ο έλεγχος αυτός αφορά προφανείς παραλείψεις ή παραβιάσεις. Δεν δύναται να κρίνει αν το προτεινόμενο είναι «κρίσιμο εθνικό θέμα». Η προκήρυξη του δημοψηφίσματος δεν περιλαμβάνεται στις εξαιρέσεις του άρθρου 35 παρ.2, στις πράξεις του Προέδρου που δεν απαιτούν προσυπογραφή από τον αρμόδιο Υπουργό. Έτσι απαιτείται η προσυπογραφή από το Υπουργικό Συμβούλιο, που είναι το όργανο που υποβάλλει την πρόταση (α. 2 παρ. 2 ν.4023/2011). Στο προεδρικό διάταγμα πρέπει να αναφέρονται το ερώτημα ή τα ερωτήματα και οι απαντήσεις τους καθώς και η ημερομηνία διεξαγωγής του. Σύμφωνα με το α.34 παρ.1 εδ. β κατά τη διάρκεια αναπλήρωσης του Προέδρου της Δημοκρατίας δεν εφαρμόζονται οι διατάξεις για την εφαρμογή δημοψηφίσματος. Η ρύθμιση αυτή βρισκόταν σε άμεση συνάρτηση με τον πιο ενισχυμένο ρόλο του Προέδρου πριν την αναθεώρηση. Ερμηνευτικά γίνεται δεκτό ότι η ρύθμιση αυτή έχει καταργηθεί σιωπηρά από το α.44παρ.2(το α.34 δεν συμπεριλαμβανόταν στις αναθεωρητέες διατάξεις). Το δημοψήφισμα δεν υποβάλλεται σε προληπτικό δικαστικό έλεγχο μόνο σε κατασταλτικό. Γιατί η διακήρυξη του είναι κυβερνητική πράξη, αφού συνιστά άσκηση κυβερνητικής εξουσίας. 16

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ 1.ΝΟΜΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ Το κοινωνικό δημοψήφισμα είναι ο δεύτερος, καινοτόμος, τύπος δημοψηφίσματος που καθιερώνει το Σύνταγμα 24. Όσον αφορά τη δεσμευτικότητα του δεν παρατηρούνται έντονες διαφωνίες. Το κοινωνικό δημοψήφισμα έχει αποφασιστικό χαρακτήρα, αφού εντάσσεται στη νομοθετική διαδικασία και εξαρτάται από αυτή. Σύμφωνα με το α.16 παρ.4 του ν.4023/2011 το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος αυτού είναι δεσμευτικό εφόσον συμμετέχει στη ψηφοφορία το 50% όσων έχουν εγγραφεί στους εκλογικούς καταλόγους. Το κοινωνικό δημοψήφισμα είναι νομοθετικό και οι αποφάσεις του έχουν ισχύ νόμου. Εδώ ανακύπτουν και οι περισσότερες διαφωνίες σχετικά με τη νομική δύναμη των νόμων αυτών. Έχουν αναπτυχθεί δύο θεωρίες για το ζήτημα αυτό η θεωρία της τυπικής υπεροχής και η θεωρία της τυπικής ισοδυναμίας 25. Κατά την πρώτη οι δημοψηφισματικοί νόμοι είναι τυπικά ανώτεροι από τους κοινοβουλευτικούς και επομένως μπορούν να καταργηθούν, τροποποιηθούν η συμπληρωθούν μόνο με δημοψηφισματικό και όχι κοινοβουλευτικό νόμο. Σύμφωνα όμως με την θεωρία της τυπικής ισοδυναμίας δημοψηφισματικοί και κοινοβουλευτικοί νόμοι έχουν την ίδια τυπική δύναμη και επομένως μπορούν να τροποποιηθούν ή να καταργηθούν με επόμενο κοινοβουλευτικό ή δημοψηφιστικό νόμο, σύμφωνα πάντα με τη βασική αρχή lex posterior derogat legi priori(μεταγενέστερος νόμος καταργεί προγενέστερο). Ορθότερη είναι φυσικά η θεωρία της τυπικής ισοδυναμίας. Βέβαια οι δημοψηφισματικοί νόμοι έχουν αυξημένη πολιτική δύναμη. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι δεν μπορούν να τροποποιηθούν από τη Βουλή. Στις περιπτώσεις όμως κατάργησης δημοψηφισματικών νόμων θα δημιουργούνταν δυσαρμονία μεταξύ Λαού και Βουλής. Ακόμη πρέπει να επισημανθεί ότι οι διατάξεις των δημοψηφισματικών νόμων είναι ίσοι με τις διατάξεις του κοινού δικαίου όχι όμως και με τις Συνταγματικές διατάξεις. Κατά συνέπεια δεν είναι δυνατόν με κοινωνικό δημοψήφισμα, να τροποποιηθούν διατάξεις του Συντάγματος. 24 Η νομιμότητα της προσθήκης αυτής αμφισβητήθηκε από την εισηγήτρια της μειοψηφίας, η ΣΤ αναθεωρητική βουλή όφειλε να τροποποιήσει τις διατάξεις που είχε ψηφίσει η προηγούμενη βουλή και είχαν σκοπό τον περιορισμό των αρμοδιοτήτων του ΠτΔ και όχι να εισάγει νέους θεσμούς, Βλ Μαυριάς Γ. Κώστας / Παντελής Μ. Αντώνης, Συνταγματικά Κείμενα, σελ Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Το Δημοψήφισμα: ο ρόλος και η σημασία του θεσμού στη σύγχρονη Δημοκρατία, σελ 436 επ. 17

18 2.ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ Α. ΨΗΦΙΣΜΕΝΑ ΝΟΜΟΣΧΕΔΙΑ Σύμφωνα με το Σύνταγμα αντικείμενο του κοινωνικού δημοψηφίσματος είναι ψηφισμένα νομοσχέδια, τα οποία τίθενται στην κρίση του λαού. Πρόκειται για μία ιδιότυπη μορφή νομοθετικού δημοψηφίσματος, που δεν συναντάται σε άλλα Συντάγματα. Ψηφισμένο νοείται το νομοσχέδιο που έχει ψηφιστεί από τη βουλή αλλά δεν έχει ακόμα εκδοθεί και δημοσιευτεί ώστε να γίνει νόμος του κράτους. Είναι το ενδιάμεσο διάστημα που μεσολαβεί από την ψήφιση μέχρι την uno actu έκδοση και δημοσίευση του. Συνεπώς στον όρο «ψηφισμένα» δεν περιλαμβάνονται νομοσχέδια που δεν έχουν ψηφιστεί από τους βουλευτές, ασχέτως αν έχουν κατατεθεί στο προεδρείο της βουλής, και όσοι νόμοι έχουν ήδη εκδοθεί. Πρόταση δημοψηφίσματος μπορεί να υποβληθεί για οποιοδήποτε νομοσχέδιο αφορά κοινωνικό ζήτημα και έχει ψηφιστεί από την ολομέλεια ή από τμήμα των συνόδων της βουλής ή από το τμήμα διακοπών της βουλής. Το νομοσχέδιο πρέπει να έχει ψηφισθεί και καταρχήν και στο σύνολο, με το σκεπτικό ότι το νομοσχέδιο πρέπει να φθάνει πλήρες και ολοκληρωμένο στο λαό για ψήφιση 26. Η διατύπωση που επέλεξε ο συντακτικός νομοθέτης με τη χρησιμοποίηση μόνο της λέξης νομοσχέδια δημιουργεί προβλήματα καθώς νομοσχέδια είναι οι νομοθετικές προτάσεις που προέρχονται από την Κυβέρνηση. Οι νομοθετικές προτάσεις που προέρχονται από τους βουλευτές ονομάζονται προτάσεις νόμων. Με βάση τη γραμματική ερμηνεία γίνεται σαφές ότι μόνο οι κυβερνητικές νομοθετικές προτάσεις μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο κοινωνικού δημοψηφίσματος, καθιστώντας έτσι την Αντιπολίτευση αδύναμη στην δημοψηφισματική πρωτοβουλία. Το πρόβλημα λύνεται με συστηματική ερμηνεία της διάταξης. Βάσει αυτής καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο όρος χρησιμοποιείται με ευρύτερο περιεχόμενο και όχι ως terminus technicus, θέλοντας να συμπεριλάβει όλες τις περιπτώσεις που ένα νομοθέτημα έχει ψηφιστεί από τη βουλή αλλά δεν αποτελεί νόμο. Β. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ Τα ψηφισμένα νομοσχέδια για τα οποία διεξάγεται δημοψήφισμα πρέπει να αφορούν σοβαρό κοινωνικό ζήτημα. Η διαπίστωση του «σοβαρού κοινωνικού ζητήματος» εμφανίζει τα ίδια προβλήματα με τη διαπίστωση του «κρίσιμου 26 Βλ τις παρεμβάσεις του εισηγητή της πλειοψηφίας στον ενιαίο τόμο πρακτικών με τον τίτλο «Πρακτικά των συνεδριάσεων», συνεδρίαση ΠΔ / , σελ

19 εθνικού θέματος». Και το κοινωνικό ζήτημα είναι αόριστη νομική έννοια που εξειδικεύεται από τον έχοντα την πρωτοβουλία διακήρυξης δημοψηφίσματος, στην συγκεκριμένη περίπτωση τη Βουλή. Η έννοια αυτή δεν πρέπει να ερμηνεύεται στενά ώστε να περιορίζεται η αρμοδιότητα του εκλογικού σώματος αλλά με ευρύτητα. Λόγω αυτής της ευρύτητας οποιοδήποτε ψηφισμένο νομοσχέδιο, εξαιρουμένων των δημοσιονομικών από το ίδιο το Σύνταγμα, μπορεί να τεθεί σε δημοψήφισμα. Κατά τις παρασκευαστικές εργασίες της αναθεώρησης έγινε προσπάθεια να διευκρινιστεί ο όρος αυτός με συγκεκριμένα παραδείγματα, όπως ο πολιτικός γάμος, η τεχνητή διακοπή της κύησης(άμβλωση), η αποποινικοποίηση της μοιχείας και οι συνεταιρισμοί 27.Τα κοινωνικά ζητήματα είναι σοβαρά όταν διαιρούν τους πολίτες και απειλούν την κοινωνική συνοχή. Γ. ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ Το περιεχόμενο του κοινωνικού δημοψηφίσματος σε αντίθεση αυτό του εθνικού υπόκειται σε κάποιους περιορισμούς. Καταρχήν ως νομοθετικό δημοψήφισμα δεν μπορεί να διεξάγεται για την μεταβολή συνταγματικών διατάξεων. Αντικείμενο του κοινωνικού δημοψηφίσματος μπορεί να είναι οποιοδήποτε θέμα νομοθετικής αρμοδιότητας της βουλής, δυνάμει του α.42 παρ.2 και της αναγνώρισης του λαού ως νομοθετικού οργάνου. Τα μόνο ζητήματα που ρητά ορίζονται από το Σύνταγμα ότι δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο δημοψηφίσματος είναι τα δημοσιονομικά(α.44 παρ.2 Σ). Ο όρος δημοσιονομικά θα πρέπει να ερμηνευτεί συσταλτικά καθώς ευρεία ερμηνεία θα περιόριζε τη δυνατότητα διεξαγωγής δημοψηφίσματος για ζητήματα που συνεπάγονται δαπάνες του δημοσίου. Επομένως δημοσιονομικά ζητήματα είναι ο προϋπολογισμός, η φορολογία, τα νομοσχέδια για τις συντάξεις. Δημοψήφισμα δε διεξάγεται για ζητήματα που αφορούν αποκλειστικά αρμοδιότητές της βουλής δηλαδή τις διοικητικές (πχ η απόφαση για τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος),τις σχετικές με τη λειτουργία της Κυβέρνησης(πχ η ανάδειξη της Κυβέρνησης) και τις δικαστικές(πχ η άσκηση ποινικής δίωξης κατά των Υπουργών) 28. Σχετικά με τις άλλες εξουσίες το εκλογικό σώμα δεν μπορεί να αποφασίσει για ζητήματα που ανάγονται στην αρμοδιότητα δικαστικών οργάνων, όπως προκύπτει από το α.26 παρ.3σ η δικαστική εξουσία ασκείται αποκλειστικά από τα δικαστήρια και οι αποφάσεις τους εκτελούνται στο όνομα του Ελληνικού λαού. Αντίθετα παρά την διάταξη που ορίζει ότι η εκτελεστική 27 Βλ Πρακτικά των ειδικών κοινοβουλευτικών επιτροπών και της ολομέλειας της ΣΤ αναθεωρητικής βουλής, σελ 147 και Βλ αναλυτικά τις αποκλειστικές αρμοδιότητες της Βουλής για τις οποίες δεν μπορεί να αποφασίσει ο λαός, Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Το Δημοψήφισμα: ο ρόλος και η σημασία του θεσμού στη σύγχρονη Δημοκρατία, σελ 426 επ. 19

20 εξουσία ασκείται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και την Κυβέρνηση(α.26 παρ.2σ) στο πλαίσιο της συστηματικής ερμηνείας είναι δυνατός ο καθορισμός της γενικής πολιτικής της χώρας με δημοψήφισμα εφόσον αφορά εθνικά ή κοινωνικά ζητήματα. Δ. ΧΡΟΝΙΚΟΣ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΣ Τα δημοψηφίσματα για κοινωνικά ζητήματα δεν μπορούν να γίνουν οποτεδήποτε. Σύμφωνα με το α.44 παρ.2 εδ.γ Σ δεν εισάγονται κατά την ίδια περίοδο της Βουλής περισσότερες από δύο προτάσεις για δημοψήφισμα, δεν επιτρέπεται δηλαδή να γίνουν περισσότερα από δύο δημοψηφίσματα. Η θέσπιση αυτού του περιορισμού στηρίχτηκε στον φόβο μίας ενδεχόμενης κατάχρησης του δικαιώματός υποβολής προτάσεων για δημοψήφισμα. Ο κίνδυνος αυτός είναι πράγματι υπαρκτός, αποτρέπεται όμως ουσιαστικά από τον αριθμό βουλευτών που απαιτούνται για την υποβολή πρότασης. Ενώ ο κίνδυνος για την έγκριση τέτοιων προτάσεων από τη βουλή είναι ανύπαρκτός λόγω της εξαιρετικής πλειοψηφίας και του γεγονότος ότι καμία βουλή δε θα αποφάσιζε δημοψήφισμα για νομοσχέδια που έχει ψηφίσει, αφαιρώντας έτσι την εξουσία της. 3.ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΔΙΑΚΗΡΥΞΗΣ Α. ΚΑΤΑΘΕΣΗ ΠΡΟΤΑΣΗΣ Το Σύνταγμα δεν καθορίζει την προθεσμία μέσα στην οποία θα πρέπει να υποβληθεί πρόταση για δημοψήφισμα. Η προθεσμία δίνεται από τον όρο «ψηφισμένα νομοσχέδια». Συνεπώς πρόταση για τη διεξαγωγή δημοψηφίσματός μπορεί να γίνει μέσα σε ένα μήνα από την ψήφιση του νομοσχεδίου. Το διάστημα δηλαδή που ο νόμος είναι ημιτελής και δεν έχει εκδοθεί ακόμα από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Δημοψηφισματική πρωτοβουλία μπορεί να εκδηλωθεί μέχρι την τελευταία μέρα γι αυτό ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας θα πρέπει να περιμένει την πάροδο της προθεσμίας για να προχωρήσει στην έκδοση του νόμου, ειδικά αν έχει εξαγγελθεί η πρόταση. Το αντίθετο θα σήμαινε ανάμειξη του στην κομματική διαμάχη. Δεν είναι απαραίτητο να έχει ληφθεί η απόφαση εντός 30 ημερών αρκεί να έχει υποβληθεί πρόταση. 20

21 Η πρόταση υποβάλλεται από την βουλή τουλάχιστον από τα 2/5 του συνόλου των βουλευτών, δηλαδή απαιτούνται τουλάχιστον 120 βουλευτές. Συνεπώς πρόταση για κοινωνικό δημοψήφισμα μπορεί να υποβάλλει και η αντιπολίτευση. Για τη λήψη της απόφασης, όπου απαιτούνται 180 χρειάζεται όμως και τη σύμπραξη της Κυβέρνησης και αντίστοιχα μια Κυβέρνηση που δε διαθέτει τόσο μεγάλη πλειοψηφία χρειάζεται τη σύμπραξη της αντιπολίτευσης. Κάτι που είναι εξαιρετικά αδύνατο να συμβεί στην Ελλάδα. Β. ΑΝΑΠΟΜΠΗ ΨΗΦΙΣΜΕΝΟΥ ΝΟΜΟΣΧΕΔΙΟΥ Το χρονικό περιθώριο μέσα στο οποίο ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας μπορεί να αναπέμψει ένα νομοσχέδιο στη βουλή(α.42 παρ.1 εδ.β Σ) συμπίπτει με την προθεσμία για την υποβολή πρότασης δημοψηφίσματος. Είναι δυνατόν νομοσχέδιο το οποίο ρυθμίζει σοβαρό κοινωνικό ζήτημα και για το οποίο έχει προταθεί δημοψήφισμα να αναπεμφθεί από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, αλλά και το αντίθετο δηλαδή να αναπεμφθεί νομοσχέδιο και έπειτα να προταθεί δημοψήφισμα. Στην πρώτη περίπτωση το veto του Προέδρου μπορεί να θεωρηθεί ως απόπειρα ματαίωσης του δημοψηφίσματος, κι αυτό θα σήμαινε παρέμβαση του στη στην πολιτική διαμάχη 29. Σε αυτές τις περιπτώσεις η βουλή είναι αρμόδια να κρίνει αν θα αγνοηθεί η προεδρική πρωτοβουλία και θα προχωρήσει το δημοψήφισμα ή αν θα επανεξετάσει το νομοσχέδιο 30 και ακυρώσει το δημοψήφισμα 31. Γ. ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΦΑΣΗ Η πρόταση για δημοψήφισμα αφού τεθεί στη βουλή από τα 2/5 των βουλευτών(α.116 παρ.1κβ) συζητείται στη βουλή 32. Τυπώνεται και διανέμεται στους βουλευτές και εγγράφεται κατά προτεραιότητα στην ημερήσια διάταξη. Η πρόταση πρέπει να αναφέρει το συγκεκριμένο νομοσχέδιο για το οποίο ζητείται το δημοψήφισμα. Η συζήτηση γίνεται με εφαρμογή των διατάξεων που ρυθμίζουν την καταρχήν συζήτηση και ψήφιση(α κβ) και ολοκληρώνεται μέσα σε τρείς συνεδριάσεις ισχύει ότι αναφέρθηκε πιο πάνω για την καταρχήν συζήτηση και ψήφιση του εθνικού δημοψηφίσματος. 29 Όπως αναφέρθηκε ήδη σκοπός της αναθεώρησης ήταν η ουδετερότητα του Προέδρους ως προς τις πολιτικές έριδες και διατήρηση του ρόλου του ως ρυθμιστή του πολιτεύματος. 30 Νομοσχέδιο που αναπέμφθηκε αλλά δεν συγκέντρωσε την απόλυτη πλειοψηφία των βουλευτών δεν τίθεται σε δημοψήφισμα δεδομένου ότι δεν είναι πλέον ψηφισμένο. 31 Βλ Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Το Δημοψήφισμα: ο ρόλος και η σημασία του θεσμού στη σύγχρονη Δημοκρατία, σελ Αν υποβληθεί πρόταση για δημοψήφισμα κατά τη διάρκεια της απουσίας της βουλής, η βουλή θα πρέπει να συγκληθεί σε έκτακτη σύνοδο, πριν παρέλθει η προθεσμία του α.42 παρ.1σ. 21

22 Η ψηφοφορία για την αποδοχή ή μη της πρόταση είναι ονομαστική (α.116 παρ.4κβ) και η πρόταση εγκρίνεται με την πλειοψηφία των τριών πέμπτων του όλου αριθμού των βουλευτών(α.116 παρ.5κβ), δηλαδή 180 βουλευτές, με τη ρύθμιση αυτή δεν δίνεται δυνατότητα ακόμα και μία ισχυρή αντιπολίτευση να προβεί σε δημοψήφισμα ανεξάρτητα από την Κυβέρνηση. Η απόφαση της Βουλής που δέχεται την πρόταση των Βουλευτών για τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος πρέπει να περιέχει με σαφήνεια το ερώτημα ή τα ερωτήματα που θα τεθούν στο λαό(α.116 παρ.6κβ). Το κοινωνικό δημοψήφισμα μπορεί να αφορά περισσότερα από ένα κοινωνικό ζήτημα (πολλαπλό δημοψήφισμα). Στην απόφαση αναφέρεται η προθεσμία μέσα στην οποία θα γίνει το δημοψήφισμα. Η απόφαση της Βουλής δημοσιεύεται με παραγγελία του Προέδρου της Βουλής στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως το αργότερο μέσα σε δέκα μέρες. Στην περίπτωση αυτή η προθεσμία του α.42 παρ.1 αρχίζει από τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος. Δ. ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ Στην συνέχεια ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας προβαίνει κατά δέσμια αρμοδιότητα στην προκήρυξη του δημοψηφίσματος με την έκδοση διατάγματος. Το διάταγμα αυτό συνυπογράφεται από τον Πρόεδρο της Βουλής όπως ορίζουν το α.35 παρ.3σ, το α.116 παρ.8κβ και το α.2 παρ.2 του ν.4023/2011. Στο διάταγμα αναφέρονται το ερώτημα ή τα ερωτήματα και οι απαντήσεις τους(α.3 παρ.3 ν.4023/2011), καθώς και η ημερομηνία διεξαγωγής του.πρίν από την έκδοση διατάγματος ο Πρόεδρος οφείλει να προβεί σε έλεγχο νομιμότητας, και όχι σε έλεγχο σκοπιμότητας. Το δημοψήφισμα δεν υποβάλλεται σε προληπτικό δικαστικό έλεγχο παρά μόνο σε κατασταλτικό από το ΑΕΔ. 22

23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΤΟ ΤΟΠΙΚΟ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ Σύμφωνα με το άρθρο 102 παρ.1 του Συντάγματος η διοίκηση των τοπικών υποθέσεων ανήκει στους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης πρώτου και δευτέρου βαθμού. Ο Κώδικας Δήμων και Κοινοτήτων(α.216 ν.3463/2006) εισήγαγε μια σημαντική καινοτομία, το θεσμό του τοπικού δημοψηφίσματος. Οι δημοτικές αρχές, μπορούν να διεξάγουν τοπικό δημοψήφισμα, προκειμένου να λάβουν απόφαση για σοβαρά θέματα που ανήκουν στη σφαίρα των αρμοδιοτήτων τους. Οι αρμοδιότητες τους συνδέονται με το τοπικό συμφέρον, όπως είναι πχ η ίδρυση ενός εργοστασίου στην περιοχή 33. Αντικείμενο τοπικού δημοψηφίσματος δεν μπορούν να αποτελέσουν οι αρμοδιότητες των περιφερειών, καθώς και θέματα που αφορούν την εθνική πολιτική, τον προϋπολογισμό του Δήμου ή την επιβολή δημοτικών τελών. Επίσης είναι αυτονόητο ότι δεν πρέπει να αφορά ρυθμίσεις ατομικών ελευθεριών. Δημοψήφισμα δεν επιτρέπεται να διεξαχθεί κατά το τελευταίο έτος της δημοτικής περιόδου με εξαίρεση τα δημοψηφίσματα που αφορούν την ένωση Δήμων ή τη συνένωση τοπικών διαμερισμάτων 34. Η διεξαγωγή του δεν επιτρέπεται επίσης κατά την προεκλογική περίοδο για την ανάδειξη βουλευτών και ευρωβουλευτών. Δημοψήφισμα για το ίδιο θέμα δεν μπορεί να διεξαχθεί πριν την πάροδο ενός έτους από τη διεξαγωγή του προηγούμενου δημοψηφίσματος. Η πρόταση για δημοψήφισμα υποβάλλεται από το δημοτικό συμβούλιο και η απόφαση λαμβάνεται από την πλειοψηφία των δύο τρίτων (2/3) του συνόλου των μελών του. Η απόφαση προσδιορίζει το ερώτημα του δημοψηφίσματος, το οποίο πρέπει να είναι όσο το δυνατό σύντομο και σαφές και η απάντηση να είναι «ΝΑΙ» ή «ΟΧΙ», την ημερομηνία διεξαγωγής και το κόστος της δαπάνης που θα προκληθεί. Με την ίδια απόφαση ορίζεται από το συμβούλιο ειδική επιτροπή, που αποτελείται από αιρετούς και υπαλλήλους και είναι αρμόδια για την οργάνωση διεξαγωγής του δημοψηφίσματος. Με τον νόμο αυτό καθιερώνεται για πρώτη φορά η πρωτοβουλία των πολιτών για τη διενέργεια δημοψηφίσματος. Καθώς προβλέπεται ότι το 1/3 των δημοτών μπορεί να αιτήσει τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για την ένωση Δήμων, σύμφωνα με το άρθρο 3 και το 1/3 των εκλογέων του τοπικού διαμερίσματος για την προσάρτησή του σε άλλο Δήμο. Στην αίτηση αναγράφεται το θέμα της ψηφοφορίας και τίθενται οι υπογραφές των δημοτών. Στις περιπτώσεις αυτές το Δημοτικό Συμβούλιο υποχρεούται μέσα 33 Βλ αναλυτικά τις αρμοδιότητες των δημοτικών αρχών στο α.75 του ν.3463/2006(φεκ Α 114). 34 Βλ α.3-4 του ν 3463/

24 σε ένα μήνα από την υποβολή της αίτησης να προβεί στην προκήρυξη του δημοψηφίσματος. Όσο αφορά τη νομική δύναμη του δημοψηφίσματος, αυτό είναι έγκυρο εφόσον συμμετείχε το 50% των εγγεγραμμένων στους εκλογικούς καταλόγους και είναι αποφασιστικό για το δημοτικό συμβούλιο στο πλαίσιο της απόφασης που θα λάβει για το θέμα που διεξήχθη. Ακόμα εκδίδεται προεδρικό διάταγμα το οποίο ρυθμίζει θέματα που αφορούν τον έλεγχο νομιμότητας της διενέργειας του τοπικού δημοψηφίσματος από τον Γενικό Γραμματέα της οικείας Αποκεντρωμένης Διοικήσεως, την προκήρυξη και τη διαδικασία διεξαγωγής της ψηφοφορίας, την εξαγωγή και δημοσίευση του αποτελέσματος, τους όρους χρηματοδότησης των εμπλεκόμενων πλευρών και προβολής των υποστηριζόμενων θέσεων και κάθε σχετικό θέμα(α.216παρ.7 ν.3463/2006). 24

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: ΔΙΕΝΕΡΓΕΙΑ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑΤΟΣ 1.ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ Το εκλογικό σώμα πρέπει να έχει ενημερωθεί επαρκώς για το θέμα που τίθεται σε δημοψήφισμα ώστε να αποφασίσει ορθά και αφού έχει σταθμίσει όλα τα δεδομένα. Το στοιχείο της ωριμότητας είναι πολύ σημαντικό για την επιτυχία της δημοψηφισματικής διαδικασίας 35. Σήμερα λόγω της εξέλιξης της τεχνολογίας και της πληθώρας των μέσων μαζικής ενημέρωσης η πληροφόρηση όλου του λαού είναι πολύ εύκολη. Στον δημόσιο διάλογο επί του ερωτήματος ή των ερωτημάτων μετέχουν πολιτικά κόμματα ανεξάρτητα αν εκπροσωπούνται ή όχι στη Βουλή και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ενώσεις προσώπων, επιστημονικές, επαγγελματικές ή συνδικαλιστικές οργανώσεις και κάθε άλλη οργάνωση πολιτών(α.5 ν.4023/2011). Προβλέπεται η συμμετοχή τους σε Επιτροπές Υποστήριξης με κριτήριο τη θέση τους στο ερώτημα. Κατά την περίοδο των συζητήσεων όλα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης είναι υποχρεωμένα να προβάλλουν ισομερώς τα μηνύματα όλων των συμμετεχόντων στο δημοψήφισμα χωρίς την επιβολή κάποιου τέλους. Τα θέματα αυτά ρυθμίζονται με λεπτομέρεια στα άρθρα 9-11 του ν. 4023/2011) ΨΗΦΟΦΟΡΙΑ Η ψηφοφορία διεξάγεται εντός τριάντα ημερών από τη δημοσίευση του προεδρικού διατάγματος, με το οποίο προκηρύσσεται δημοψήφισμα, κατά τις εκλογικές περιφέρειες, όπως αυτές καθορίζονται κάθε φορά στις διατάξεις του νόμου για την εκλογή βουλευτών. Στο δημοψήφισμα μετέχουν οι Έλληνες και Ελληνίδες που είναι γραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους και την ημέρα διεξαγωγής της ψηφοφορίας βρίσκονται εντός των ορίων της Επικρατείας. Το δημοψήφισμα διενεργείται με άμεση, καθολική και μυστική ψηφοφορία(α.4 ν.4023/2011). Αυτονόητο είναι ότι ισχύουν και οι αρχές της ισότητας, της προσωπικής ψήφου και της γνησιότητας. Η απάντηση μπορεί να είναι «ΝΑΙ» ή «ΟΧΙ» και δίνεται σε κάθε ερώτημα και υποερώτημα για να είναι έγκυρη. Επικρατεί η απάντηση που συγκεντρώνει την απόλυτη πλειοψηφία των εγκύρων 35 Βλ Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, σελ Στον ίδιο νόμο ρυθμίζονται και οι οικονομικές δαπάνες για το δημοψήφισμα, τα χρηματικά πρόστιμα για τους συμμετέχοντες που χρηματοδοτούνται παράνομα, α

26 ψηφοδελτίων, τα λευκά δεν προσμετρούνται 37. Ο γενικός οριστικός πίνακάς των αποτελεσμάτων δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, με φροντίδα του Υπουργού Εσωτερικών. 3.ΔΙΚΑΣΤΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΟΥ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣ Ο έλεγχος του κύρους του δημοψηφίσματος και του αποτελέσματος της ψηφοφορίας ανήκει στην αρμοδιότητα του Ανώτατου Ειδικού Δικαστηρίου του άρθρου 100 του Συντάγματος. Κάθε εκλογέας εγγεγραμμένος στους εκλογικούς καταλόγους έχει το δικαίωμα να καταθέσει αίτηση κατά του κύρους του δημοψηφίσματος στο Ανώτατό Ειδικό Δικαστήριο που μπορεί να αναφέρεται σε ορισμένες εκλογικές περιφέρειες ή και σε όλη την Επικράτεια. Η αίτηση πρέπει να υποβληθεί εντός δέκα ημερών από την κατά νόμο δημοσίευση του τελικού αποτελέσματος και να αφορά α)παράβαση του νόμου για τη διενέργεια του δημοψηφίσματος και β)λάθος στην αρίθμηση των ψήφων. Οι ενστάσεις κατά του κύρους του δημοψηφίσματος και του αποτελέσματος της ψηφοφορίας συζητούνται κατά προτίμηση και πάντως εντός μηνός από τη διεξαγωγή της ψηφοφορίας. Στην περίπτωση δημοψηφίσματος για ψηφισμένο νομοσχέδιο, η απόφαση του Ανωτάτου Ειδικού Δικαστηρίου εκδίδεται εντός αποκλειστικής προθεσμίας δεκαπέντε ημερών από τη διεξαγωγή της συζήτησης. Αν το Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο διαπιστώσει παράβαση του νόμου για τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος και εφόσον η παράβαση καθιστά αμφίβολο το τελικό αποτέλεσμα, διατάσσει την επανάληψη της ψηφοφορίας στη συγκεκριμένη ή στις περισσότερες εκλογικές περιφέρειες, στις οποίες έγινε η παράβαση(α.37παρ.1ν.345/1976). Αν το Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο διαπιστώσει λάθος στην αρίθμηση των ψήφων μεταρρυθμίζει αντίστοιχα το τελικό αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος. 37 Οι λεπτομέρειες για τα ψηφοδέλτια καθορίζονται στα α του ν.4023/

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ: ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΜΕ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ Η διατύπωση της διάταξης για το εθνικό δημοψήφισμα περιλαμβάνει γενικό χαρακτηρισμό, δεν το περιορίζει στη νομοθετική του μόνον μορφή και γεννά αμφιβολία αν επιτρέπεται από το λαό η άσκηση συντακτικής εξουσίας. Αυτό δε συμβαίνει με το κοινωνικό το οποίο είναι σαφές ότι είναι νομοθετικό δημοψήφισμα. Έτσι παρατηρείται μια διαμάχη για το αν προβλέπεται από το δίκαιο μας συνταγματικό δημοψήφισμα. Έχουν διατυπωθεί τρείς θεωρίες για το θέμα αυτό: η θεωρία του αποκλεισμού του δημοψηφίσματος, η θεωρία της υποκατάστασης της αναθεωρητικής διαδικασίας από το δημοψήφισμα και η θεωρία του συγκερασμού δημοψηφισματικής και αναθεωρητικής διαδικασίας 38. Κρατούσα είναι η θεωρία του αποκλεισμού του δημοψηφίσματος. Η θεωρία του αποκλεισμού υποστηρίζει ότι δεν μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο δημοψηφίσματος για εθνικά θέματα, θέματα σχετικά με την αναθεώρηση του Συντάγματος, ούτε η απόφαση για την αναθεώρηση του. Αφού το Σύνταγμα προβλέπει για την αναθεώρηση του ορισμένη διαδικασία, η οποία σχετίζεται με την αυστηρότητα του. Εφόσον όμως ο συντακτικός νομοθέτης δεν αποκλείει ρητά το λαό από την εξουσία αυτή και ταυτόχρονα τον αναγνωρίζει ως όργανο αρμόδιο για τη θέσπιση κανόνων δικαίου με το α.44 παρ.2σ δεν απαγορεύουν αλλά επιτρέπουν τη δημοψηφισματική διαδικασία για αναθεώρηση. Σύμφωνα με τη θεωρίας της υποκατάστασης τα περισσότερα στάδια της αναθεωρητικής διαδικασίας «συγχωνεύονται» στο δημοψήφισμα. Με αυτό τον τρόπο όμως απλοποιείται τρομερά η διαδικασία αναθεώρησης η οποία μπορεί μόνο να γίνει πιο αυστηρή όχι να απλοποιείται. Ο λόγος που η αναθεωρητική διαδικασία προβλέπεται από το Σύνταγμα να γίνεται σε δύο στάδια είναι για να εξασφαλισθεί η ωριμότητα της κρίσης. Η θεωρία του συγκερασμού είναι αυτή που συνδυάζει ορθότερα την αυστηρότητα του Συντάγματος με την πρωτοβουλία των πολιτών, με την ένταξη του δημοψηφίσματος είτε στην πρώτη είτε και στην δεύτερη φάση της αναθεωρητικής διαδικασίας. Στην πρώτη φάση είναι δυνατόν αφού ληφθεί η απόφαση για την αναθεώρηση του Συντάγματος να παραπεμφθεί σε δημοψήφισμα η ανάγκη αναθεώρησής του ως κρίσιμο εθνικό θέμα. Η παραπομπή σε δημοψήφισμα μπορεί να ψηφιστεί από τη βουλή ακόμα και αν η ίδια δεν αποφάσισε την ανάγκη αναθεώρησης. Αν το εκλογικό σώμα αποφανθεί υπέρ της αναθεώρησης η διαδικασία θα προχωρήσει ενώ αν αποφανθεί κατά θα σταματήσει. Στην δεύτερη φάση αφού έχουν ψηφιστεί ή όχι οι αναθεωρούμενες διατάξεις μπορεί να τεθούν σε δημοψήφισμα. Οι κανόνες δικαίου που θα παραχθούν από το δημοψήφισμα θα είναι τυπικά 38 Βλ Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Πρακτικά Θέματα Συνταγματικού Δικαίου, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΑΚΚΟΥΛΑ ΑΘΗΝΑ-ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2004, σελ