Κεφάλαιο 3 Μορφολογία

Transcript

1 Κεφάλαιο 3 Μορφολογία 3.1. Ονοματική κλιτική μορφολογία (Υπό επεξεργασία, βλ. ΕΠ5.2.4.) 3.2. Ρηματική κλιτική μορφολογία Ρηματική κλιτική μορφολογία Ρωσικής (Γιώργος Κοτζόγλου) Το σύστημα της ρηματικής μορφολογίας της Ρωσικής περιλαμβάνει τις γραμματικές κατηγορίες: όψη, χρόνος, έγκλιση, φωνή, συμφωνία υποκειμένου (πρόσωπο, αριθμός, γένος). Στοιχεία του ρηματικού συστήματος είναι, επίσης, το απαρέμφατο και η μετοχή. Κομβικό χαρακτήρα στον σχηματισμό των διαφόρων ρηματικών τύπων διαδραματίζει η χρήση δύο βασικών ρηματικών θεμάτων: (α) Το απαρεμφατικό/ παρελθοντικό θέμα (infinitivepreterite stem) προκύπτει από το απαρέμφατο κατόπιν αφαίρεσης της κατάληξής του και χρησιμοποιείται στον σχηματισμό του απαρεμφάτου, του παρελθοντικού χρόνου, και των παρελθοντικών μετοχών (και, κατ επέκταση, και της υποτακτικής/υποθετικής έγκλισης και του συνοπτικού μέλλοντα). (β) Το παροντικό θέμα (present stem) προκύπτει από το 3 ο ενικό πρόσωπο ενεργητικού παροντικού κατόπιν αφαίρεσης της κατάληξής του και χρησιμοποιείται στον σχηματισμό του παροντικού (ενεστώτα), της προστακτικής και των παροντικών μετοχών Όψη Κομβική θέση στη ρηματική μορφολογία της Ρωσικής έχει η διάκριση συνοπτικής (perfective) μη συνοπτικής (imperfective) ρηματικής όψης. Η διάκριση αυτή (κοινό μοτίβο των σλαβικών γλωσσών, βλ. Schenker 1993: 94 95, Breu 2009: 210, μ.ά.) τέμνει κάθετα το σύστημα ρηματικής μορφολογίας της Ρωσικής, το οποίο διαθέτει οψιακά διακριτούς μορφολογικούς τύπους τόσο για τα παρεμφατικά όσο και για τα μη παρεμφατικά μέλη του συστήματος: (1) Μη Συνοπτική όψη Συνοπτική όψη Παροντικός rešaju λύνω Παρελθοντικός rešal rešil Μέλλοντας budu rešat rešu Υποτακτική rešal by rešil by Προστακτική rešaj reši Μετοχή (Παροντ.) rešajušij Μετοχή (Παρελθ.) rešavšij rešivšij Επιρρημ. μετοχή rešaja rešiv Απαρέμφατο myt πλένω otmyt καθαρίσω (Vilgelminina 1963: 17 18) Σημ: Μη συνοπτική όψη: решаю, решал, буду решать, решал бы, решай, решающий, решавший, решая, мыть. Συνοπτική όψη:, решил, решу, решил бы, решил,, решивший, решив, отмыть

2 Δράση 5 ΕΠ Η εκάστοτε μορφολογική πραγμάτωση της παραπάνω οψιακής διάκρισης δεν είναι πάντοτε σταθερή, ούτε προβλέψιμη με βάση ευρύτερους μορφολογικούς κανόνες. Δεν υφίσταται, δηλαδή, συγκεκριμένο και σταθερό πρόσφυμα το οποίο να μαρκάρει την όψη. Η διάκριση της όψης αποτελεί, εν πολλοίς, χαρακτηριστικό που αποδίδεται στο Λεξικό (Timberlake 2004: 93). Επομένως, εν πολλοίς τα ρήματα της Ρωσικής σχηματίζουν ζεύγη, το ένα μέλος των οποίων χρησιμοποιείται για τις χρήσεις συνοπτικής όψης, ενώ το άλλο μέλος για τις χρήσεις μη συνοπτικής όψης (Timberlake 2004: 399). Στις περισσότερες περιπτώσεις η διάκριση όψης εναποτίθεται στην παραγωγική μορφολογία μέσω διαδικασιών της προθηματοποίησης και επιθηματοποίσης. Η μη συνοπτική όψη αποτελεί το μη χαρακτηρισμένο μέλος του οψιακού ζεύγους. Έτσι, οι περισσότεροι τύποι απλών ρηματικών θεμάτων της Ρωσικής έχουν εγγενώς μη συνοπτική όψη: (2) α. просить pros i! t ρωτώ Theme.Vowel. Inf. ρωτώ 1 β. пис а ть pi!s a t γράφω Theme.Vowel. Inf. γράφω (Cubberley 2002: 153) Η συνοπτική όψη μαρκάρεται με την προσθήκη προθήματος (η μορφή του οποίου, όμως, είναι επίσης λεξικά ιδιοσυγκρασιακή και όχι μορφολογικά προβλέψιμη 2 ): (3) α. по прос и ть po pros i! t Perf.Asp. ρωτώ Theme.Vowel. Inf. ρωτήσω β. на пис а ть na pi!s a t Perf.Asp. γράφωtheme.vowel. Inf. γράψω (Cubberley 2002: 153) Η δυνατότητα χρήσης διαφορετικών προθημάτων για την παραγωγή ρηματικών θεμάτων συνοπτικής όψης από την ίδια ρίζα/θέμα οδηγεί στη δημιουργία λεκτικών τύπων συνοπτικής όψης με συνώνυμη μεν, σαφώς διακριτή δε σημασία. Πρβ. το (2β) με το (3): 1 Σημειώνουμε ότι η απόδοση των τύπων στα Ελληνικά είναι κατά προσέγγιση, καθώς πρόκειται για τύπους απαρεμφάτου (δε δηλώνουν, δηλαδή, συμφωνία). Ο νοηματικά πλησιέστερος άκλιτος μη παρεμφατικός τύπος γ ενικού προσώπου της Ελληνικής δεν μπορεί να αποδώσει την αντίθεση (2) (3), καθώς πρόκειται για τύπο με συνοπτική όψη μόνο. 2 Αυτή είναι και η αιτία για την οποία, όπως αναφέραμε ανωτέρω, οι περισσότεροι μελετητές (βλ. Timberlake 1993: 857) θεωρούν ότι ο σχηματισμός των τύπων της συνοπτικής όψης εντάσσεται στην παραγωγική και όχι στην κλιτική μορφολογία.

3 3 Συγκριτική περιγραφή Ρωσικής - Ελληνικής: Κεφάλαιο 3 Μορφολογία (4) в пис а ть v pi!s a t Deriv.Pref. γράφω Theme.Vowel. Inf. καταγράψω (Cubberley 2002: 153) Συνήθης είναι και η δευτερογενής παραγωγή ρηματικών θεμάτων μη συνοπτικής όψης μέσω της επιθηματοποίησης ενός θέματος συνοπτικής όψης το οποίο είχε παραχθεί με προθηματοποίηση (παράδειγμα (5) όπου, επομένως έχουμε την παραγωγική πορεία μη συνοπτικό (2β) > συνοπτικό (4) > μη συνοπτικό (5)). (5) в пис ыва ть v pi!s iva t Deriv.Pref. γράφω Deriv.Suff. Inf καταγράφω (Cubberley 2002: 153) Οι παραπάνω διαδικασίες οδηγούν στη δημιουργία ομάδων ρημάτων τα οποία έχουν παραπλήσια μεν έννοια, αλλά διαφέρουν ως προς την ακριβή τους σημασία. Τις διαδικασίες δημιουργίας συνώνυμων αλλά οψιακά διακριτών λεξημάτων μέσω των διαδικασιών της προθηματοποίησης και της επιθηματοποίησης με παραγωγικά προσφύματα παρουσιάζει ο παρακάτω πίνακας (από τον Cubberley (2002: 153): (6) oψιακά μοτίβα Βασικό θέμα χωρίς επιθήματα (μη συνοπτική όψη) Βασικό θέμα + μορφολογικό επίθημα (μη συνοπτική όψη) Βασικό θέμα + μορφολογικό πρόθημα (συνοπτική όψη) Βασικό θέμα + μορφολογικό πρόθημα + μορφολογικό επίθημα (μη συνοπτική όψη) n os t i / нес ти κουβαλώ (καθορισμένη πράξη) nos i t / нос и ть κουβαλώ (μη καθορισμένη πράξη) po n os t i /по нести αρχίζω να κουβαλώ tr as t i / тряс ти κουνώ p is a t / пис а ть γράφω pros i t / прос и ть ρωτώ, ζητώ po tr as t I / по тряс ти na pi!s a t / на пис а ть γράψω v pi!s a t / в пис а ть καταγράψω po pros i! t / по прос и ть ρωτήσω, ζητήσω po tr as a t / по тряс а ть v pi!s iva t / в пис ыва ть καταγράφω

4 Δράση 5 ΕΠ Σε περιορισμένες περιπτώσεις, η διάκριση όψης πραγματώνεται με αλλομορφία του ρηματικού θέματος (internal modification) (7), (β) με υποκατάσταση (suppletion) (8) ή (γ) με αλλαγή τονισμού (9) (Wade 2011: 268). (7) α. puskat αφήνω β. pustit αφήσω Σημ: пускать, пустить (8) α. govorit λέω β. skazat να πω Σημ: говорить, сказать (9) α. yrezát μειώνω β. yrézat μειώσω Σημ: уреза ть, уре зать Καθώς η μορφολογική δήλωση της όψης στη Ρωσική δεν είναι σταθερή, αλλά ποικίλλει από ρήμα σε ρήμα, το μόνο ασφαλές διαγνωστικό κριτήριο για την αναγνώριση του κατά πόσον ένας ρηματικός τύπος είναι συνοπτικός ή μη συνοπτικός μας δίδεται από τη διεπίδραση της όψης με τον χρόνο. Όπως θα δούμε και στην επόμενη υποενότητα, μόνο οι μη συνοπτικοί τύποι σχηματίζουν περιφραστικούς χρόνους με τους τύπους του μέλλοντα του ρήματος bud είμαι. Επομένως, όπως παρατηρεί o Timberlake (2004: 401), τα συνοπτικά ρήματα έχουν μόνο δύο κλιτούς τύπους: τον παρελθοντικό και τον παροντικό (μορφολογικά, αλλά αυτός χρησιμοποιείται για χρήσεις του μέλλοντα, βλ. παρακάτω συνοπτικός μέλλοντας), ενώ τα μη συνοπτικά ρήματα έχουν τρεις τύπους: παροντικό, παρελθοντικό και μέλλοντα (μη συνοπτικό). Φυσικά, υπάρχουν και εξαιρέσεις στη δυαδική μορφολογική αντίθεση συνοπτικής/μη συνοπτικής όψης: Α. Κατ αρχάς, υφίστανται ρήματα στα οποία η διάκριση όψης δεν είναι διμερής (συνοπτικό μη συνοπτικό) αλλά τριμερής. Πρόκειται ιδίως για ρήματα τα οποία δηλώνουν κίνηση, και στα οποία παρατηρούμε τη χρήση δύο διαφορετικών απλών τύπων μη συνοπτικής όψης: α) το ένα αφορά μη καθορισμένες πράξεις και δηλώνει (α) κίνηση που δεν κατευθύνεται προς κάποιον καθορισμένο στόχο (10), (β) κίνηση με επιστροφή (για μία και μοναδική περίσταση) (11) ή (γ) τη γενική ιδέα κάποιου είδους δραστηριότητας (12), (βλ. Timberlake 2004: 412, Cubberley 2002: 151). (10) Я шагал по Москве, ездил зайцем в трамваях, и все безрезультатно ja šagal po moskve ezdil zajcem v tramvajah i vse bezrezyl tatno Περπάτησα στη Μόσχα, ταξίδεψα με το τραμ χωρίς να πληρώσω, χωρίς σκοπό.

5 5 Συγκριτική περιγραφή Ρωσικής - Ελληνικής: Κεφάλαιο 3 Μορφολογία (11) Еще в начале лета в Москву ездила моя сестра Соня и, вернувшись, рассказала мне об этой девочке Ešče v načale leta v moskvu ezdila moja sestra sonia i vernuvšis passkazalamne ob ètoj devočke Στην αρχή του καλοκαιριού η αδελφή μου η Σόνια πήγε στη Μόσχα και, όταν γύρισε, είπε γι αυτό το κορίτσι. (12) Это Алина. Ей восемь месяцев. Она уже ходит èto alina ej vosem mesjacev ona uže hodit Αυτή είναι η Αλίνα. Είναι έξι μηνών. Ήδη περπατάει. (Τimberlake 2004: 412) Η υποκατηγορία αυτή μη συνοπτικής όψης λέγεται μη καθορισμένη (indeterminate), καθώς δηλώνει τη γενική ιδέα της κίνησης ή κίνηση σε μη καθορισμένη πορεία ή μοναδική κίνηση η οποία αντιστρέφεται (δηλ. κίνηση με επιστροφή). Το δεύτερο είδος απλών ρημάτων κίνησης μη συνοπτικής όψης δηλώνει καθορισμένες (determinate) πραγματώσεις κίνησης. Συνήθως χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια συγκεκριμένη πορεία προς έναν συγκεκριμένο στόχο. Έτσι, τα ρήματα καθορισμένης μη συνοπτικής όψης χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν κίνηση εν εξελίξει (13) ή τη διάρκεια της κίνησης (14): (13) Помнится, ехали мы однажды большой компанией в Москву pomintsja ehali my odnaždy bol šoj kompaniej v moskvu Θυμάμαι πώς κάποτε πηγαίναμε στη Μόσχα σε μεγάλες ομάδες. (14) Долго же вы ехали! dolgo že vy ehali Ταξίδεψες πολύ! (Τimberlake 2004: 412) Β. Στη Ρωσική παρατηρούνται ορισμένα (ελάχιστα) ρήματα τα οποία δηλώνουν και τα δύο είδη όψης 3 χωρίς μορφολογική πραγμάτωση της οψιακής διάκρισης (Sussex & Cubberley 2006: 443). Μερικά από αυτά έχουν καταγωγή από παλαιότερους τύπους των σλαβονικών γλωσσών, όπως το dar ova t / даровать δωρίζω και το žen it sja/жениться παντρεύομαι, ενώ άλλα προέρχονται από δανεισμό organizοvat /организовать οργανώνω. Ωστόσο, λόγω του μικρού αριθμού των ρημάτων αυτών αλλά και της ισχυρής τάσης της Ρωσικής για σαφή διμερή διάκριση της όψης στο σύστημα ρηματικής κλίσης η ύπαρξη τέτοιων ρημάτων τείνει να εκλείψει. Μάλιστα, καθώς τέτοιου είδους ρήματα δηλώνουν ταυτόχρονα και τις δύο όψεις, οι τάσεις που έχουν αναπτυχθεί για την εξομάλυνση της ασυμμετρίας πηγαίνουν και προς τις δύο κατευθύνσεις: (α) άλλοτε αναπτύσσονται με επιθηματοποίηση τύποι μη συνοπτικής όψης (οπότε ο αρχικός δι οψιακός τύπος αρχίζει να δηλώνει μόνο τη συνοπτική όψη) (15) Αρχικά: organizοvat οργανώνω / οργανώσω Νέος τύπος: organizov yva t οργανώνω 3 O Timberlake (2004:408) παρατηρεί ότι είναι σωστότερο να λέγεται ότι τα ρήματα αυτά δε δηλώνουν όψη.

6 Δράση 5 ΕΠ Επομένως: organizοvat οργανώσω Σημ: организовать, организов ыва ть, организовать (β) άλλοτε αναπτύσσονται με προθηματοποίηση τύποι συνοπτικής όψης, γεγονός που δημιουργεί την αντίρροπη τάση: ο αρχικός δι οψιακός τύπος αρχίζει να δηλώνει αποκλειστικά τη μη συνοπτική όψη). (16) Αρχικά: organizοvat οργανώνω / οργανώσω Νέος τύπος: s organizovat οργανώσω Επομένως: organizovat οργανώνω Σημ: организовать, с организовать, организовать Για λεπτομερή διαπραγμάτευση αυτού του φαινομένου γλωσσικής αλλαγής βλ. Sussex & Cubberley (2006: 443), Cubberley (2002: 152), Timberlake (2004: ). Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι λειτουργίες τις οποίες επιτελεί η ρηματική όψη στη Ρωσική. Φυσικά, η πρώτη μεγάλη διάκριση, όπως παρατηρείται και στις περισσότερες περιπτώσεις γλωσσών με αντίθεση συνοπτικής/μη συνοπτικής όψης (βλ. Comrie 1976, Μόζερ 1994), είναι εκείνη μεταξύ της περιγραφής μιας πράξης με έμφαση στην αναγνώριση των διακριτών εσωτερικών της φάσεων (μη συνοπτική όψη) ή της περιγραφής μιας πράξης ως ολοκληρωμένου/ πλήρους γεγονότος, δηλαδή χωρίς αναφορά στην εσωτερική της σύσταση, (συνοπτική όψη). Παρατηρούμε ότι η κομβική αυτή διάκριση ισχύει και στη Ρωσική: (17) он будет пить молоко on bydet pit moloko αυτός Future πίνω γάλα Θα πίνει γάλα. (18) я выпью молоко ja vy p ju moloko εγώ Fut πίνω γάλα Θα πιω γάλα. (Wade 2011: 273) Πέρα από αυτήν την κομβική διάκριση, ωστόσο, οι ρηματικές όψεις της Ρωσικής επιτελούν μια σειρά από πρόσθετες λειτουργίες. Ας τις δούμε συνοπτικά (ακολουθώντας τους Timberlake 2004, Wade 2011): Α. Η συνοπτική όψη χρησιμοποιείται για να δηλώσει (πέρα από το ολοκληρωμένο αποτέλεσμα): Την αποκορύφωση / ολοκλήρωση μιας ενέργειας: (19) Она приготовила ужин ona pri gotovila užin αυτή Perf.Asp. μαγειρεύω βραδινό (Αυτή) μαγείρεψε βραδινό.

7 7 Συγκριτική περιγραφή Ρωσικής - Ελληνικής: Κεφάλαιο 3 Μορφολογία Την έναρξη μιας ενέργειας (συνήθως με τη χρήση του προθήματος za /за ): (20) заболеть za bolet Perf.Asp. αρρωσταίνω Αρρωστήσω. Το στιγμιαίο γεγονός: (21) Он чиркнул спичкой on čirknul cpičkoj (Αυτός) Άναψε ένα σπίρτο. Την περιορισμένη διάρκεια (22) поспать pospat Παίρνω έναν υπνάκο. Β. Αντίστοιχα, η μη συνοπτική όψη χρησιμοποιείται για να δηλώσει (πέρα από το ότι η ενέργεια που περιγράφεται έχει περισσότερες από μία εσωτερικές φάσεις): Ρήματα με το πρόθημα nere δηλώνουν κοινή δράση: (23) переглядываться peregljadyvat sja αλληλογραφώ, ανταλλάζω ματιές Ρήματα με το πρόθημα no και την επαναληπτική κατάληξη ivat / yvat δηλώνουν την διακοπτόμενη επιτέλεση μιας σύντομης πράξης (Wade 2011: 280): (24) посматривать posmatrivat ρίχνω κλεφτές ματιές Ρήματα με το πρόθημα pri και το επίθημα va ή iva / yva δηλώνουν πράξεις που συνοδεύουν άλλες πράξεις: (25) припевать pripevat τραγουδώ μαζί Κλείνουμε την υποενότητα αυτή με την εξέταση των χαρακτηριστικών χρήσεων των όψεων του ρήματος της Ρωσικής. Όπως παρατηρεί ο Timberlake (2004: 415 κ. εξ.), καθεμία από τις όψεις του ρήματος της Ρωσικής απαντά σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά περικειμενικά περιβάλλοντα.

8 Δράση 5 ΕΠ Ορισμένα περιβάλλοντα δέχονται και τα δύο είδη όψης. Πιο συγκεκριμένα, τα σημαντικότερα τέτοια περιβάλλοντα είναι τα εξής (Παραδείγματα από τον Timberlake 2004): Παρελθοντικές αοριστικές αφηγήσεις: Συνοπτική όψη (26) Но казачонок не заплакал, и так они спаслись no kazačonok ne zaplakal, i tak oni spaslis Αλλά ο μικρός Κοζάκος δεν φώναξε, κι έτσι σώθηκαν. Περιβάλλοντα απώτερου παρελθόντος σε σχέση με ένα σημείο στο παρελθόν / συντελεσμένες ενέργειες: Συνοπτική και μη συνοπτική όψη Τέτοιου είδους περικείμενα δεν επιβάλλουν περιορισμούς στην επιλογή όψης. Ρεαλιστικές περιγραφές: Μη συνοπτική όψη (27) Через деревню проходит шоссе čerez derevnju prohodit šosse Ένας αυτοκινητόδρομος περνούσε μέσα απ το χωριό. Περιγραφές εξελισσόμενων/εν εξελίξει πράξεων: Μη συνοπτική όψη (28) Я уже вставал с кресла, как зазвонил телефон ja uže vstaval s kresla kak zazvonil telefon Ήδη σηκωνόμουν από την καρέκλα, όταν χτύπησε το τηλέφωνο. (29) Он завтракал. on zavtrakal (Αυτός) Έτρωγε πρωινό. Περιγραφές πράξεων διαρκείας: Μη συνοπτική όψη (30) Он читал войну и мир три часа. on čital voinu i mir tri časa (Αυτός) Διάβαζε το «Πόλεμος και ειρήνη» επί τρεις ώρες. Περιγραφές επαναλαμβανόμενων πράξεων: Μη συνοπτική όψη (31) Мы мечтали, как начиная с весны каждый день будем получать по яичку. my mečtali kak načinaja s vesny každyj den polučat po jaičku Ονειρευόμασταν το πώς, αρχής γενομένης από την άνοιξη, κάθε μέρα θα παίρναμε ένα αβγό. Μελλοντικές περιγραφές: Συνοπτική και μη συνοπτική όψη Τέτοιου είδους περικείμενα δεν επιβάλλουν περιορισμούς στην επιλογή όψης.

9 9 Συγκριτική περιγραφή Ρωσικής - Ελληνικής: Κεφάλαιο 3 Μορφολογία Απαρεμφατικά περιβάλλοντα: Συνοπτική και μη συνοπτική όψη Τέτοιου είδους περικείμενα δεν επιβάλλουν περιορισμούς στην επιλογή όψης Χρόνος Γενική επισκόπηση Το ρηματικό σύστημα της Ρωσικής διακρίνει τρεις χρόνους: παροντικό, παρελθοντικό και μέλλοντα. Μορφολογικά, η βασική διάκριση είναι μεταξύ παρελθοντικού/μη παρελθοντικού: Οι τύποι του παρελθοντικού σχηματίζονται με το επίθημα { l } (το οποίο έλκει την καταγωγή του από την παρελθοντική μετοχή της Παλαιάς Ρωσικής) και κλίνονται μόνο για αριθμό και γένος (όχι για πρόσωπο), ενώ οι τύποι του μη παρελθοντικού δε διαθέτουν χαρακτηριστικό μόρφημα κλίσης και κλίνονται για αριθμό και γένος. Πιο συγκεκριμένα: Οι τύποι του παρελθοντικού σχηματίζονται με το επίθημα { l }, το οποίο προσαρτάται στο θέμα του απαρεμφάτου. Δεδομένου ότι η διάκριση της όψης δηλώνεται στο θέμα του απαρεμφάτου (βλ. την προηγούμενη υποενότητα), οι γραμματικοί διακρίνουν δύο είδη παρελθοντικών χρόνων (με την παραδοσιακή έννοια του όρου, ως συνάψεων χρόνου καθεαυτόν και όψης): τον μη συνοπτικό παρελθοντικό (imperfective past) και τον συνοπτικό παρελθοντικό (perfective past). Το επίθημα του παρελθοντικού ακολουθείται από κλιτικές καταλήξεις συμφωνίας υποκειμένου οι οποίες δηλώνουν μόνο γένος και αριθμό (η διάκριση του γένους δεν υφίσταται στον πληθυντικό, όπου χρησιμοποιείται ένα κλιτικό επίθημα και για τα τρία γένη). Οι τύποι του μη παρελθοντικού (για την οριστική έγκλιση) διακρίνονται σε μονολεκτικούς (συνθετικούς) και περιφραστικούς (αναλυτικούς). Οι μονολεκτικοί τύποι σχηματίζονται με την προσθήκη των επιθημάτων συμφωνίας (τα οποία κλίνονται για πρόσωπο και αριθμό) στο θέμα του παροντικού. Δεδομένου ότι, πάλι, η οψιακή διάκριση δηλώνεται στο ρηματικό θέμα, διακρίνουμε: (α) Τον παροντικό (present). Πρόκειται για τον μόνο τύπο που χρησιμοποιείται με τη χρονική λειτουργία του παροντικού. Στον παροντικό χρόνο, μάλιστα, η οψιακή διάκριση ουδετεροποιείται σημασιακά, παρά τη μορφολογική της δήλωση (οι τύποι του παροντικού σχηματίζονται από ρηματικά θέματα με μη συνοπτική όψη). Έτσι, οι τύποι του παροντικού χρησιμοποιούνται για τη δήλωση τόσο συνοπτικών όσο και μη συνοπτικών πράξεων/ καταστάσεων/ενεργειών. (β) Τον συνοπτικό μέλλοντα (perfective future). Σχηματίζεται όπως ακριβώς και ο παροντικός, με τη μόνη διαφορά ότι το ρηματικό θέμα στο οποίο γίνεται η προσθήκη των κλιτικών επιθημάτων είναι το μη συνοπτικό. Μορφολογικά, επομένως, αποτελεί την αντίστροφη όψη του παροντικού. Ωστόσο, δε χρησιμοποιείται για τη δήλωση πράξεων/ καταστάσεων/γεγονότων του παρόντος, αλλά του άμεσου (αναμενόμενου) μέλλοντος. Για το λόγο αυτό, στις παραδοσιακές γραμματικές ο χρόνος αυτός (ο συνοπτικός μη παρελθοντικός, όπως θα ήταν η ορθότερη ονομασία του) ονομάζεται συνοπτικός μέλλοντας. Έτσι, παρατηρούμε μορφολογικά ελάχιστα ζεύγη όπως τα παρακάτω: (32) α. я гуля л ja gulja l Ø Μη συνοπτικός παρελθοντικός εγώ περπατώ Past 1Pers.Sg. [+παρελθ., συνοπτική όψη] Πήγαινα για έναν περίπατο.

10 Δράση 5 ΕΠ β. я по гуля л ja po gulja l Ø Συνοπτικός παρελθοντικός εγώ Perf. περπατώ PAst 1Pers. Sg. [+παρελθ., +συνοπτική όψη] Πήγα έναν περίπατο. γ. я гуля ю ja guljaj u Παροντικός εγώ περπατώ 1Pers.Sg. [ παρελθ., συνοπτική όψη] Πηγαίνω για έναν περίπατο. δ. я по гуля ю ja po guljaj u Συνοπτικός μέλλοντας εγώ Perf. περπατώ 1Pers.Sg. [ παρελθ., +συνοπτική όψη] Θα πάω έναν περίπατο. (Sussex & Cubberley 2006: 243) Στο σύστημα των χρόνων της οριστικής είθισται να εντάσσεται και ο μη συνοπτικός μέλλοντας (imperfective future), ο μόνος περιφραστικός τύπος της οριστικής. Πρόκειται για σύνταγμα που αποτελείται (α) από τον μη συνοπτικό μέλλοντα του βοηθητικού ρήματος είμαι {bud } / {буд } στον οποίο προσαρτώνται τα κλιτικά επιθήματα συμφωνίας προσώπου και αριθμού και (β) από το απαρέμφατο μη συνοπτικής όψης: (33) буд у говор и ть bud u είμαι.fut. 1Pers. Sg. Θα λέω. govor i! t λέω Them.Vowel. Inf. Η μορφολογική κατανομή των χρόνων της οριστικής είναι, σχηματικά, η εξής: (34) (Χρόνος (οριστική έγκλιση) Παρελθοντικό χρονικό επίθημα { l } Έλλειψη χρονικού επιθήματος { Ø } Συνοπτικό Μη συνοπτικό Συνθετικοί Αναλυτικοί θέμα θέμα Συνοπτικός Μη συνοπτικός παρελθοντικός παρελθοντικός Μη συνοπτικό θέμα Συνοπτικό θέμα Παροντικός Συνοπτικός μέλλοντας (Ενεστώτας) Μη συνοπτικό θέμα Μη συνοπτικός μέλλοντας

11 11 Συγκριτική περιγραφή Ρωσικής - Ελληνικής: Κεφάλαιο 3 Μορφολογία Σχηματισμός των χρόνων Α. Ενεστώτας / Συνοπτικός Μέλλοντας Όπως είδαμε και στο διάγραμμα (34), οι μη παρελθοντικοί χρόνοι της Ρωσικής χαρακτηρίζονται από την έλλειψη χρονικού επιθήματος. Η περαιτέρω μορφολογική τους διάκριση συνίσταται στο ότι ο παροντικός (ενεστώτας) σχηματίζεται με την επιθηματοποίηση των καταλήξεων προσώπου στο παροντικό θέμα (προκειμένου για ρήματα μη συνοπτικής όψης), ενώ ο συνοπτικός μέλλοντας σχηματίζεται με την επιθηματοποίηση των καταλήξεων προσώπου στο παροντικό θέμα (προκειμένου για ρήματα συνοπτικής όψης). Έτσι, στην πραγματικότητα η μορφολογική διάκριση ενεστώτα και συνοπτικού μέλλοντα είναι απλώς διάκριση μη συνοπτικής συνοπτικής όψης, αντιστοίχως (πρβ. τα ζεύγη (35 36) και (37 38)): (35) Я пишу письмо ja pišu pis mo εγώ γράφω.imperf.asp. γράμμα Γράφω ένα γράμμα. (36) Я напишу письмо ja na pišu pis mo εγώ Perf.Asp. γράφω γράμμα Θα γράψω ένα γράμμα. (37) Она читает статью ona čitaet stat ju αυτή διαβάζει.imperf.asp. άρθρο Αυτή διαβάζει το άρθρο. (38) Она прочитает статью ona pro čitaet stat ju αυτή Perf.Asp διαβάζει άρθρο Αυτή θα διαβάζει το άρθρο. (Wade 2011: 267) Β. Μη Συνοπτικός Μέλλοντας Πρόκειται για αναλυτικό χρόνο καθώς σχηματίζεται με τη βοήθεια ενός βοηθητικού ρήματος, του μόνου ρήματος το οποίο κλίνεται κανονικά για μη Συνοπτικό Μέλλοντα το ίδιο, του ρήματος bud / буд είμαι. Οι τύποι του ρήματος αυτού συνοδεύουν στον σχηματισμό του Μη Συνοπτικού Μέλλοντα το μη συνοπτικό απαρέμφατο του εκάστοτε ρήματος. Όπως είναι φανερό και από την παρουσίαση της κλίσης του Συνοπτικού Μέλλοντα του ρήματος otdyxa t /отдыхать ξεκουράζομαι στο παράδειγμα (39), το κλινόμενο μέρος του συντάγματος είναι, φυσικά, το βοηθητικό ρήμα και όχι το λεξικό απαρέμφατο: (39) α. Я буду отдыхать ja budu otdyxa t

12 Δράση 5 ΕΠ εγώ είμαι.imperf.fut.1pers.sg. ξεκουράζομαι.imperf. Inf. β. Ты будешь отдыхать ty budeš otdyxa t εσύ είμαι.imperf.fut.2pers.sg. ξεκουράζομαι.imperf. Inf. γ. Он будет отдыхать on budet otdyxa t αυτός είμαι.imperf.fut.3pers.sg. ξεκουράζομαι.imperf. Inf. δ. Мы будем отдыхать my budem otdyxa t εμείς είμαι.imperf.fut.1pers.pl. ξεκουράζομαι.imperf. Inf. ε. Вы будете отдыхать vy budete otdyxa t εσείς είμαι.imperf.fut.2pers.pl. ξεκουράζομαι.imperf. Inf. στ. Они будут отдыхать oni budut otdyxa t αυτοί είμαι.imperf.fut.3pers.pl. ξεκουράζομαι.imperf. Inf. (Wade 2011: ) Γ. Παρελθοντικός Οι παρελθοντικοί τύποι της Ρωσικής σχηματίζονται με την προσθήκη του επιθήματος { l } στο θέμα του απαρεμφάτου. Στη συνέχεια, τα κλιτικά επιθήματα με τα οποία σχηματίζονται οι πλήρεις τύποι του παρελθοντικού δεν είναι επιθήματα ρηματικής συμφωνίας προσώπου, αλλά επιθήματα γένους και αριθμού. Έτσι, το ρήμα στους παρελθοντικούς χρόνους συμφωνεί με το υποκείμενό του σε γένος και αριθμό (βλ. και υποενότητα για τις συντακτικές όψεις της ρηματικής συμφωνίας). Καθώς η οψιακή διάκριση συνοπτικού μη συνοπτικού αποτελεί ιδιοσυγκρασιακό χαρακτηριστικό των λεξημάτων και αποτυπώνεται στο θέμα τους (κυρίως μέσω προθηματοποίησης ή επιθηματοποίησης οψιακών προσφυμάτων, βλ ), είναι σαφές ότι διακρίνουμε, αντίστοιχα, δύο είδη παρελθοντικού: τον συνοπτικό παρελθοντικό (ιστορική ονομασία: αόριστος) και τον μη συνοπτικό παρελθοντικό (ιστορική ονομασία: παρατατικός): (40) видел vide l βλέπω.imperf.asp. Παρελθ. Αυτός έβλεπε. (41) увидел u vide l Perf.Asp. βλέπω Παρελθ. Αυτός είδε.

13 13 Συγκριτική περιγραφή Ρωσικής - Ελληνικής: Κεφάλαιο 3 Μορφολογία Λειτουργία των χρόνων 4 Οι χρόνοι της Ρωσικής κατά κανόνα έχουν τις χαρακτηριστικές χρήσεις οι οποίες προβλέπονται από τη μορφολογική τους σύσταση. Εξαίρεση, όπως είπαμε, αποτελεί ο συνοπτικός παροντικός, ο οποίος χρησιμοποιείται για τη δήλωση μελλοντικών πράξεων, με αποτέλεσμα ο μη συνοπτικός παροντικός να δηλώνει, κατ εξαίρεση, και συνοπτικές πράξεις στο παρόν (με τη βοήθεια των κατάλληλων οψιακών επιρρημάτων ή του κατάλληλου περικειμένου) Έγκλιση Οριστική Η οριστική, ως το μη χαρακτηρισμένο μέλος του μορφολογικού παραδείγματος της έγκλισης στη Ρωσική, δεν έχει χαρακτηριστική μορφολογική πραγμάτωση Προστακτική Σύμφωνα με τον Cubberley (2002: 157) το ρήμα της Ρωσικής σχηματίζει επίσης τύπους προστακτικής (imperative) και υποτακτικής/υποθετικής (conditional/subjunctive/ hypothetical) έγκλισης. Η προστακτική σχηματίζεται από το θέμα του παροντικού. Σχηματίζει μόνο το 2 ο εν. και 2 ο πληθ. πρόσωπο. Το μόρφημα της προστακτικής εμφανίζει δύο αλλόμορφα με κατανομή φωνολογικά καθορισμένη. Πιο συγκεκριμένα: (Α) Σε θέματα παροντικού που τονίζονται στο θεματικό φωνήεν ή λήγουν σε συμφωνικό σύμπλεγμα, μόρφημα της προστακτικής είναι το { í}. (Β) Σε θέματα παροντικού που τονίζονται στο θέμα, μόρφημα της προστατικής είναι το {Ø}. Οι καταλήξεις προσώπου είναι ΕΝ: { Ø} και ΠΛΗΘ: { te}. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, ο τόνος στην προστακτική τίθεται στην ίδια συλλαβή η οποία τον φέρει και στο πρώτο πρόσωπο της οριστικής παροντικού (βλ. και Κεφάλαιο 2, Φωνολογία, υποενότητα ) Υποτακτική/υποθετική Η υποτακτική/υποθετική σχηματίζεται από το θέμα του απαρεμφάτου με την προσθήκη του επιθήματος { l } (όπως σημειώσαμε και σε προηγούμενη υποενότητα, πρόκειται για μόρφημααπόγονο της παρελθοντικής μετοχής της Παλαιάς Ρωσικής) και των καταλήξεων συμφωνίας γένους και αριθμού. Σχηματίζεται, επομένως, με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο σχηματίζονται οι τύποι του παρελθοντικού, με τη διαφορά ότι οι τύποι της υποτακτικής/υποθετικής είναι περιφραστικοί: συνοδεύονται (ακολουθούνται) από το άκλιτο μόριο {bi}/бы (πρόκειται για το μη χρησιμοποιούμενο παραγωγικό 3 ο ενικό πρόσωπο υποθετικής έγκλισης του βοηθητικού ρήματος είμαι ). Έτσι, οι τύποι της υποτακτικής/υποθετικής σχηματίζουν ελάχιστα ζεύγη με τους αντίστοιχους του παρελθοντικού, καθώς η μονή διαφορά τους από μορφολογικής απόψεως είναι η παρουσία του άκλιτου βοηθητικού bi στην υποτακτική: 4 Στην υποενότητα αυτή ο όρος χρόνος εκλαμβάνεται με την παραδοσιακή του χροιά, ως σύναψη χρόνου και όψης, δηλαδή με βάση τις ληκτικές σειρές του διαγράμματος (34).

14 Δράση 5 ΕΠ (42) любили ljubi l i αγαπώ Past. Pl. Αγαπούσαμε/αγαπούσατε/αγαπούσαν. (43) любили бы ljubi l i bi αγαπώ Past. Pl. Υποτ. 5 Να αγαπάμε/αγαπάτε/αγαπούν. Σημειώνουμε ότι η διάκριση συνοπτικής μη συνοπτικής όψης υφίσταται και στην περίπτωση της υποτακτικής/υποθετικής: (44) полюбили бы po ljubi l i bi Perf.Asp. αγαπώ Past. Pl. Υποτ. Να αγαπήσουμε/αγαπήσετε/αγαπήσουν Φωνή Η Ρωσική διαθέτει σύστημα δύο φωνών: ενεργητικής και παθητικής/αυτοπαθούς. Η ενεργητική φωνή δεν μαρκάρεται με κάποιον χαρακτηριστικό μορφολογικό τύπο. Η παθητική/αυτοπαθής φωνή (passive/reflexive voice) σχηματίζεται με την προσθήκη του κλιτικού επιθήματος { s a}/ ся μετά από το επίθημα της συμφωνίας προσώπου/αριθμού. Η ενοποίηση των δύο ειδών φωνής σε μία κατηγορία έχει τη βάση της στον κοινό τρόπο μορφολογικής τους δήλωσης. Ωστόσο, αρκετές γραμματικές κατηγοριοποιούν χωριστά τις δύο αυτές φωνές του ρήματος. Ως προς τη σημασία τους, οι σημασίες της παθητικής και της αυτοπαθούς φωνής είναι αρκετά προβλέψιμες. Η αυτοπαθής χρησιμοποιείται για να δηλώσει μια πράξη του υποκειμένου η συνέπεια ή οι ενέργειες της οποίας επιστρέφουν στο υποκείμενο, το οποίο έτσι καθίσταται ταυτόχρονα δράστης και πάσχων/δέκτης της ενέργειας που δηλώνει το ρήμα: (45) мыться mi t s a πλένω Inf. Refl. Το να πλένεται κανείς. Όπως παρατηρεί ο Cubberley (2002: 161) η χαρακτηριστική αυτή χρήση της αυτοπαθούς φωνής συχνά παραχωρεί τη θέση της σε τρεις δευτερεύουσες χρήσεις: (α) Τη μέση (middle) λειτουργία, στην οποία το υποκείμενο δεν δρα, αλλά βρίσκεται σε μια κατάσταση: 5 Θεωρούμε ότι το bi έχει γραμματικοποιηθεί πια ως δείκτης υποτακτικής.

15 15 Συγκριτική περιγραφή Ρωσικής - Ελληνικής: Κεφάλαιο 3 Μορφολογία (46) сердиться s erd i t s a θυμώνω Inf. Refl. το να είναι κανείς θυμωμένος. (β) Την αλληλοπαθή (reciprocal) λειτουργία, όπου το υποκείμενο του ρήματος δηλώνει περισσότερες της μιας οντότητες, οι πράξεις καθεμιάς από τις οποίες επηρεάζουν την άλλη: (47) скоро увидимся sko ro uv id im s a ας βλέπω Pres.1Pers.Pl. Refl. Ας ιδωθούμε. (γ) Την παθητική χρήση, η οποία, επομένως, θεωρείται από τον Cubberley (2002) παρασιτική και ευθέως σχετιζόμενη με την αυτοπαθή. Η παθητική φωνή (ή η παθητική χρήση της αυτοπαθούς μορφολογικής φωνής) δηλώνει ότι το υποκείμενο είναι ο πάσχων/δέκτης της ενέργειας την οποία δηλώνει το ρήμα: (48) Симфония исполняется (оркестром) simfonija ispolija t sa orkestrom συμφωνία εκτελώ Pres. 3Pers.Sg. Refl. Ορχήστρα Η συμφωνία εκτελείται (από την ορχήστρα). (Wade 2011: 323) Σημειώνουμε εδώ ότι η χρήση του επιθήματος { s a}/ ся δεν είναι ο μόνος τρόπος τον οποίο διαθέτει η Ρωσική για τη δήλωση ούτε της παθητικής φωνής, ούτε της αυτοπαθούς φωνής. (Α) Χρήση παθητικής έχουν και οι περιφραστικοί ρηματικοί τύποι που σχηματίζονται με τη βοήθεια της μη συνοπτικής παθητικής μετοχής (βλ. και υποενότητα ). (49) любимый l ub i m ij αγαπώ Them.Vowel. Part. αγαπημένος/το να αγαπιέσαι Επίσης, όπως συχνά συμβαίνει και στην Ελληνική, προτιμάται αρκετές φορές η ενεργητική σύνταξη χωρίς ορατό υποκείμενο για τη δήλωση ενέργειας στην οποία θέλουμε να δηλώσουμε τον πάσχοντα (απρόσωπη σύνταξη): (50) Я его хорошо помнил, его схватили прямо на базаре ja ego horošo pomnil ego šxvatili prjamo na bazare Τον θυμάμαι καλά, τον άρπαξαν εκεί μέσα στο παζάρι. (Timberlake 2004: 344) (51) говорят govor at λέω Pres.3Pers.Pl. Λέγεται.

16 Δράση 5 ΕΠ (Β) Αντίστοιχα, η αυτοπάθεια στη Ρωσική δηλώνεται, πέρα από την κατάληξη { s a}/ ся, και με τη χρήση αυτοπαθούς αντωνυμίας (στην περίπτωση αυτή το ρήμα τίθεται στην ενεργητική φωνή): (52) спрашивать sprašiva t s eb a ρωτώ Inf. εαυτός Το να αναρωτιέται κανείς. Κλείνοντας την εξέταση της μορφολογίας της φωνής της Ρωσικής, παρατηρούμε ότι οι τύποι της αυτοπαθούς/παθητικής φωνής σχηματίζουν ελάχιστα ζεύγη με τους αντίστοιχους της ενεργητικής φωνής με μόνη μορφολογική τους διαφορά την ύπαρξη του επιθήματος { s a}/ ся στην παθητική. Με δεδομένο ότι το επίθημα αυτό, όπως ήδη παρατηρήσαμε, τίθεται μετά και τα κλιτικά επιθήματα συμφωνίας φωνής, οι ομοιότητες των δύο φωνών είναι κάτι παραπάνω από εμφανείς: (53) мыть mi t πλένω Inf. Το να πλένει κανείς. (54) мыться mi t s a πλένω Inf. Refl. Το να πλένεται κανείς Συμφωνία Οι μη παρελθοντικοί τύποι του ρήματος (στην οριστική έγκλιση) κλίνονται για πρόσωπο και αριθμό. Αφήνοντας, προς το παρόν, στην άκρη τις περιπτώσεις θεματικής αλλομορφίας (και της παρουσίας ή όχι θεματικού φωνήεντος), παρατηρούμε ότι οι καταλήξεις τους είναι οι εξής (Cubberley 2002: 155): (55) Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός 1 ο πρόσωπο ю/ u м/ m 2 ο πρόσωπο шь/ š те/ t e 3 ο πρόσωπο т/ t ют/ ut/ a!t Οι παρελθοντικοί τύποι του ρήματος, καθώς και οι τύποι της υποτακτικής/υποθετικής σχηματίζονται με το επίθημα { l }/ л και δέχονται επιθήματα συμφωνίας μόνο γένους και αριθμού. Τα επιθήματα αυτά είναι τα εξής:

17 17 Συγκριτική περιγραφή Ρωσικής - Ελληνικής: Κεφάλαιο 3 Μορφολογία (56) Ενικός αριθμός Αρσενικό Ø Θηλυκό а/ a Ουδέτερο о/ o Πληθυντικός αριθμός и / i! Τέλος, η προστατική σχηματίζεται με τα εξής επιθήματα συμφωνίας: (57) Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός 2 ο πρόσωπο Ø te Συζυγίες Παραδοσιακά, στο ρηματικό σύστημα της Ρωσικής διακρίνονται δύο μοτίβα κλίσης, δύο συζυγίες, με βάση το θεματικό φωνήεν, το φωνήεν που ενώνει το θέμα του παροντικού με τα κλιτικά επιθήματα της συμφωνίας υποκειμένου στο δεύτερο και τρίτο ενικό πρόσωπο του παροντικού και στο πρώτο και δεύτερο πληθυντικό πρόσωπο παροντικού: (Α) η συζυγία {i} (Β) η συζυγία {e} 6 (Παραδοσιακά ονομάζεται δεύτερη/2η συζυγία) (Παραδοσιακά ονομάζεται πρώτη/1η συζυγία)) Η αναγνώριση διαφορετικών κλιτικών δευτερευουσών τάξεων ρηματικής κλίσης εντός των δύο συζυγιών αποτελεί αρκετά περίπλοκο ζήτημα. Αρκεί να σημειωθεί ότι δεν υφίσταται καν καθολική συμφωνία για το γεγονός ότι οι συζυγίες είναι δύο. Για παράδειγμα, ο Cubberly (2002: 147 κ. εξ.) υποστηρίζει ότι μια πιο παραδοσιακή ταξινόμηση σε πέντε κλιτικές τάξεις/συζυγίες βοηθά στην καλύτερη ταξινόμηση των κλιτικών τύπων. Στην επισκόπηση αυτή, ωστόσο, θα διατηρήσουμε την καθιερωμένη αναγνώριση δύο συζυγιών κλίση του ρήματος της Ρωσικής. Παραθέτουμε, επομένως, από τον Timberlake (2004: 100) τον ακόλουθο πίνακα ταξινόμηση των κλιτικών τάξεων των δύο συζυγιών: (58) Κλιτικές τάξεις ανά συζυγία ΣYZ. ΠΑΡΕΛΘ. ΑΠΑΡ. ΘΕΜΑ ΠΑΡΟΝΤΙΚΟ ΘΕΜΑ ΑΠΑΡΕΜΦΑΤΟ 2ΕΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ {i} {CVC i } {CVC i } ljiubit ljubiš αγαπώ {i} {CVC e } {CVC i } smotret smotriš κοιτώ {i} {CVČ a } {CVC i } molčat molčiš σιωπώ {e} {CVC a} {CVC aj e } brosat brosaeš ρίχνω 6 Το θεματικό φωνήεν αυτής της συζυγίας προφέρεται [ó] όταν τονίζεται.

18 Δράση 5 ΕΠ {e} {CVC e } {CVC ej e } p anet p aneeš γίνομαι ασταθής {e} {CVC ova } {CVC uj e } trebovat trebueš ζητώ {e} {CVC nu } {CVC n e } brizgat brizgaeš πιτσιλάω {e} {CVC a } {CVC J e } plakat plačeš κλαίω {e} {CVC a } {CVC e } sosat sos oš 7 ρουφάω {e} {CCa } {CC e } zdat zd oš περιμένω {e} {CCa } {CVC e } brat zer oš παίρνω {e} {CCVJa} {CVJ e } davat zajoš δίνω {e} {CCVJa } {CVJ e } klevat zlujoš τσιμπώ {e} {CV } {CVJ e } zit ziv oš ζω {e} {CV } {CVJ e } krit kroeš καλύπτω {e} {CV } {CJ e } pit pioš πίνω {e} {CV } {CVN e } det deneš 8 ορίζω {e} {CV } {CN e } zat zm oš ζουλώ {e} {CVRV } {CVR e } kolot koleš τρυπώ {e} {CVR(V) } {CR e } meret mr oš πεθαίνω {e} {CVC } {CVC e } nest i nes oš κουβαλώ Σημ: Aπαρέμφατο: любить, смотреть, молчать, бросать, пьянеть, требовать, брызгать, плакать, сосать, ждать, брать, давать, клевать, жить, крыть, пить, деть, жать, колоть, мереть, нести. 2ΕΝ: любишь, смотришь, молчишь, бросаешь, пьянеешь, требуешь, брызгаешь, плачешь, сосёшь, ждёшь, берёшь, даёшь, клюёшь, живёшь, кроешь, пьёшь, денешь, жмёшь, колешь, мрёшь, несёшь. Σύμφωνα με τον παραπάνω πίνακα, η μεν {i} συζυγία δεν αναλύεται σε περαιτέρω τάξεις κλίσης, η δε {e} συζυγία περιλαμβάνει τέσσερις κλιτικές τάξεις. Στην πρώτη παρατηρούμε την εμφάνιση ενός επιθήματος συζυγίας το οποίο λαμβάνει συλλαβική πραγμάτωση και στα δύο είδη θεμάτων ({ a } ~ { aj }, { e } ~ { ej }, { ova } ~ { uj }). Στη δεύτερη τάξη παρατηρούμε την εμφάνιση ενός επιθήματος συζυγίας στο παρελθοντικό απαρεμφατικό θέμα, το οποίο στο παροντικό θέμα είτε αποβάλλεται είτε υφίσταται μείωση ({ nu ~ { nu} }, { a } ~ { Ø }). Στην τρίτη τάξη, παρατηρούμε ότι εντάσσονται 7 Βλ. υποσημείωση 6. 8 Το απαρέμφατο det και το 2Εν deneš είναι συνοπτικής όψης. Οι αντίστοιχοι μη συνοπτικοί τύποι είναι devat / девать και devaeš /деваешь.

19 19 Συγκριτική περιγραφή Ρωσικής - Ελληνικής: Κεφάλαιο 3 Μορφολογία αρκετά διαφορετικά μοτίβα με κοινό παρονομαστή το γεγονός ότι δεν υφίσταται καν επίθημα συζυγίας στο παροντικό θέμα. Ο Timberlake (2004: 100), μάλιστα, παρατηρεί ότι στα ρήματα αυτής της τάξης η αντιστοίχιση των δύο θεμάτων δεν γίνεται με απολύτως προβλέψιμο τρόπο και αποτελεί, επομένως, ιδιοσυγκρασιακό λεξικό χαρακτηριστικό των εν λόγω λεξημάτων. Στην τέταρτη κατηγορία ανήκουν ρήματα τα οποία δεν εμφανίζουν επίθημα συζυγίας σε κανένα από τα δύο θέματα Απαρέμφατο Πρόκειται για άκλιτο τύπο του ρήματος, ο οποίος σχηματίζεται με το ληκτικό επίθημα { t} / ть. Παρουσιάζει το αλλόμορφο { t i}/ ти όταν η ληκτική συλλαβή είναι τονισμένη. Σπανίως παρατηρούμε τύπους σε { č}/ ч. Καθώς η διάκριση όψης γίνεται στο Λεξικό, μέσω παραγωγικής προθηματοποίησης, τα ρήματα είναι δυνατόν να έχουν δύο απαρέμφατα, ένα για κάθε είδος όψης: (59) любить ljub i t αγαπώ.imperf.asp. Them.Vowel. Inf. το να αγαπάς (60) полюбить po ljub i t Perf.Asp. αγαπώ Them.Vowel. Inf. το να αγαπήσεις Για τη συντακτική λειτουργία του απαρεμφάτου βλ. υποενότητα Για ζητήματα συμφωνίας σε απαρεμφατικές δομές βλ. υποενότητα Μετοχές Η Ρωσική διαθέτει επιθετικές και επιρρηματικές μετοχές. Οι επιθετικές μετοχές χρησιμοποιούνται κυρίως ως προσδιορισμοί αναφοράς, αντί αναφορικών προτάσεων (Cubberley 2002: 161). Οι επιρρηματικές μετοχές έχουν κυρίως χρονική ή παραχωρητική σημασία. Οι τέσσερις επιθετικές μετοχές της Ρωσικής καθορίζονται από τα χαρακτηριστικά [+/ παρελθόν] και [+/ ενεργητική φωνή] και ονομάζονται αντίστοιχα: (α) Επιθετική ενεργητική μετοχή παρελθοντικού, (β) επιθετική παθητική μετοχή παρελθοντικού, (γ) επιθετική ενεργητική μετοχή παροντικού (ή ενεστώτα), (δ) επιθετική παθητική μετοχή παροντικού (ή ενεστώτα). Οι παροντικές μετοχές σχηματίζονται από τα αντίστοιχα παροντικά θέματα: η μεν επιθετική ενεργητική μετοχή παροντικού σχηματίζεται με το επίθημα { šč }/ щ και την προσθήκη των επιθημάτων κλίσης επιθέτου στο θέμα του 3 ου προσώπου πληθυντικού, η δε παθητική μετοχή παροντικού σχηματίζεται με το επίθημα { m }/ м και την προσθήκη των επιθημάτων κλίσης επιθέτου στο θέμα του 1 ου προσώπου πληθυντικού:

20 Δράση 5 ΕΠ (61) знающий znaj u šč ij ξέρω Them.Vowel. Partic. Adj.Suff. αυτός που ξέρει (62) читаемый čitaj e m ij διαβάζω Them.Vowel. Partic. Adj.Suff. αυτός που διαβάζεται Οι παρελθοντικές μετοχές σχηματίζονται από το θέμα του απαρεμφάτου παρελθοντικού με αρκετά αλλόμορφα (βλ. παρακάτω, πίνακα (65)). Οι επιρρηματικές μετοχές (γνωστές και ως γερούνδια, βλ. Wade 2011: 385 κ. εξ.) είναι δύο ειδών: επιρρηματική μετοχή παροντικού και η επιρρηματική μετοχή παρελθοντικού. Η χρονική διάκριση στην περίπτωση των επιρρηματικών μετοχών/ γερουνδίων ευθυγραμμίζεται και με οψιακή διάκριση, καθώς η παροντική επιρρηματική μετοχή δηλώνει τη μη συνοπτική όψη, ενώ η παρελθοντική επιρρηματική μετοχή δηλώνει την συνοπτική όψη. Και οι δύο μετοχές σχηματίζουν μόνο την ενεργητική φωνή. Η επιρρηματική μετοχή παροντικού σχηματίζεται με το επίθημα { a}, ενώ η επιρρηματική μετοχή παρελθοντικού σχηματίζεται με το επίθημα { v}: (63) говоря govor a μιλώ Adv.Part.Pres. μιλώντας (64) написав napisa v γράφω Adv.Part.Past. έχοντας γράψει Ανακεφαλαίωση Κλιτικοί πίνακες Παραθέτουμε τον συνοπτικό πίνακα δόμησης όλων των μορφολογικών τύπων της Ρωσικής από τον Timberlake (2004: 98):

21 21 Συγκριτική περιγραφή Ρωσικής - Ελληνικής: Κεφάλαιο 3 Μορφολογία (65) Μορφολογικές στρατηγικές δόμησης των ρηματικών κατηγοριών κατηγορία θέμα Μορφολογική πραγμάτωση απαρέμφατο <ΠΑΡΕΛΘ. ΑΠΑΡ.> { t7} παρελθοντικός <ΠΑΡΕΛΘ. ΑΠΑΡ.> { l } + επιθήματα γένους αριθμού ενεργητική επιθετική μετοχή παρελθόντος ενεργητική επιρρηματική μετοχή παρελθοντικού <ΠΑΡΕΛΘ. ΑΠΑΡ.> <ΠΑΡΕΛΘ. ΑΠΑΡ.> { vš } + κλίση του επιθέτου { v} (αποτελεσματική { vši}) ~ { vši s} παθητική επιθετική μετοχή παρελθοντικού <ΠΑΡΕΛΘ. ΑΠΑΡ.> { t } + κλίση επιθέτου (/{ nu } ρήματα, / ρήματα δίχως επίθημα συζυγίας με φωνηεντόληκτο θέμα) { n } + κλίση επιθέτου (/{ a } ρήματα) { ón } ({ [ιn] }) + κλίση επιθέτου (/ρήματα που το θέμα τους λήγει σε φωνήεν πλην του { a }) προστακτική <ΠΑΡΟΝΤ.> { Ø} ~ { í } (αν 1ΕΝ { ú } ή {ΣΦΣΣ <ΠΑΡ> }) + ΕΝ { Ø} ~ ΠΛ { te} παροντικός: 1ΕΝ <ΠΑΡΟΝΤ.> { u} σε όλες τις περιπτώσεις παροντικός: 2ΕΝ, 3ΕΝ, 1ΠΛ, 2ΠΛ <ΠΑΡΟΝΤ.> θεματικό φωνήεν i ~ 3 + καταλήξεις προσώπου & αριθμού παροντικός: 3ΠΛ <ΠΑΡΟΝΤ.> { at} με θεματικό φωνήεν i { ut} με θεματικό φωνήεν e ενεργητική επιθετική μετοχή παροντικού <ΠΑΡΟΝΤ.> { a} με θεματικό φωνήεν i + { šč } + κλίση επιθέτου { u} με θεματικό φωνήεν e + { šč } + κλίση επιθέτου ενεργητική επιρρηματική μετοχή <ΠΑΡΟΝΤ.> { a} (με συνέπεια Σ I )

22 Δράση 5 ΕΠ Πίνακες κλίσης (66) {i} συζυγία [ljubit αγαπώ ] ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΠΑΡΟΝΤΙΚΟΣ ΜΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ (ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ) ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ (ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ) 1ΕΝ ljublju люблю poljublju полюблю 2ΕΝ ljubiš любишь poljubiš полюбишь 3ΕΝ ljubit любит poljubit полюбит 1ΠΛ ljubim любим poljubim полюбим 2ΠΛ ljubite любите poljubite полюбите 3ΠΛ ljubjat любят poljubjat полюбят ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΙΚΟΣ ΜΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ (ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΣ) ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ (ΑΟΡΙΣΤΟΣ) ΑΡΣ ljubil любил poljubil полюбил ΘΗΛ ljubila любила poljubila полюбила ΟΥΔ ljubilo любило poljubilo полюбило ΠΛΗΘ ljubili любили poljubili полюбили ΜΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ 1ΕΝ budu ljubit буду любить 2ΕΝ budeš ljubit будешь любить 3ΕΝ budet ljubit будет любить 1ΠΛ budem ljubit будем любить 2ΠΛ budete ljubit будете любить 3ΠΛ budut ljubit будут любить ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ ΜΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΑΡΣ ljubil bi любил бы poljubil bi полюбил бы ΘΗΛ ljubila bi любила бы poljubila bi полюбила бы ΟΥΔ ljubilo bi любило бы poljubilo bi полюбило бы ΠΛΗΘ ljubili bi любили бы poljubili bi полюбили бы ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΜΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ 2ΕΝ ljubi люби poljubi полюби 2ΠΛ ljubite любите poljubite полюбите

23 23 Συγκριτική περιγραφή Ρωσικής - Ελληνικής: Κεφάλαιο 3 Μορφολογία (67) {e} συζυγία [delat κάνω ] ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΠΑΡΟΝΤΙΚΟΣ ΜΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ (ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ) ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ (ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ) 1ΕΝ delaju делаю sdelaju сделаю 2ΕΝ delaeš делаешь sdelaeš сделаешь 3ΕΝ delaet делает sdelaet сделает 1ΠΛ delaem делаем sdelaem сделаем 2ΠΛ delaete делаете sdelaete сделаете 3ΠΛ delajut делают sdelajut сделают ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΙΚΟΣ ΜΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΑΡΣ delal делал sdelal сделал ΘΗΛ delala делала sdelala сделала ΟΥΔ delalo делало sdelalo сделало ΠΛΗΘ delali делали sdelali сделали ΜΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ 1ΕΝ budu delat буду делать 2ΕΝ budeš delat будешь делать 3ΕΝ budet delat будет делать 1ΠΛ budem delat будем делать 2ΠΛ budete delat будете делать 3ΠΛ budut delat будут делать ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ ΜΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΑΡΣ delal bi делал бы sdelal bi сделал бы ΘΗΛ delala bi делала бы sdelala bi сделала бы ΟΥΔ delalo bi делало бы sdelalo bi сделало бы ΠΛΗΘ delali bi делали бы sdelali bi сделали бы ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΜΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ 2ΕΝ delaj делай sdelaj сделай 2ΠΛ delajte делайте sdelajte сделайте Σύντομη περιγραφή της ρηματικής μορφοσύνταξης της Ελληνικής (Βασίλειος Σπυρόπουλος & Νικόλαος Σταματογιάννης) Γενικές παρατηρήσεις στη ρηματική μορφοσύνταξη της Ελληνικής Το ρηματικό σύστημα της Ελληνικής πραγματώνει τις εξής γραμματικές κατηγορίες με τις αντίστοιχες τιμές τους:

24 Δράση 5 ΕΠ (68) Φωνή: ενεργητική παθητική Όψη: μη συνοπτική συνοπτική συντελεσμένη Χρόνος: παρελθόν μη παρελθόν (παρόν) μέλλον Συμφωνία υποκειμένου: πρόσωπο (1 2 3) αριθμός (ενικός πληθυντικός) Έγκλιση: οριστική υποτακτική προστακτική Αυτές οι κατηγορίες πραγματώνονται από ένα συνδυασμό μορφολογίας και σύνταξης. Συγκεκριμένα, καθαρά μορφολογική είναι η πραγμάτωση της φωνής και της συμφωνίας υποκειμένου. Στην όψη, η μορφολογική διάκριση είναι ανάμεσα στη μη συνοπτική και συνοπτική όψη, ενώ η συντελεσμένη όψη είναι μια εξειδικευμένη δήλωση της συνοπτικής όψης, η οποία πραγματώνεται συντακτικά με το βοηθητικό ρήμα έχω. (69) ΟΨΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ μη συνοπτκή συνοπτική συνοπτική συντελεσμένη ΣΥΝΤΑΞΗ Ομοίως, ο χρόνος δηλώνεται μορφολογικά μόνο ως προς τη διάκριση παρελθόν μη παρελθόν. Οι μη παρελθοντικοί τύποι έχουν τη δυνατότητα να δηλώνουν τόσο το παρόν όσο και το μέλλον. Στη δεύτερη περίπτωση προσδιορίζονται συντακτικά από το προρηματικό μόριο θα. (70) ΧΡΟΝΟΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ παρελθόν μη παρελθόν παρόν μέλλον ΣΥΝΤΑΞΗ Τέλος η έγκλιση διακρίνεται μορφολογικά σε προστακτική μη προστακτική. Η τύποι της μη προστακτικής χρησιμοποιούνται τόσο από την οριστική όσο και από την υποτακτική, οι οποίες ορίζονται συντακτικά από το είδος της άρνησης (δεν ~ μην) και από την πρόταξη του μορίου να/ας για την υποτακτική. (71) ΕΓΚΛΙΣΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ προστακτική μη προστακτική οριστική υποτακτική ΣΥΝΤΑΞΗ

25 25 Συγκριτική περιγραφή Ρωσικής - Ελληνικής: Κεφάλαιο 3 Μορφολογία Περιγραφή της ρηματικής μορφολογίας Οι συζυγίες (κλιτικές τάξεις) Υπάρχουν τρεις κλιτικές τάξεις/συζυγίες (conjugations). Η διάκριση ανάμεσα στην πρώτη και τη δεύτερη/2η συζυγία βασίζεται στη θέση του τόνου στο πρώτο πρόσωπο ενικού του ενεστώτα ενεργητικής (αυτός είναι και ο τύπος λεξικού, δηλ. ο τύπος με τον οποίο παρατίθενται κατά σύμβαση τα ρήματα στο λεξικό). Πρώτη/1η συζυγία. Η συζυγία αυτή είναι η πιο πολυάριθμη και περιλαμβάνει ρήματα που κατά την κλίση τους δεν τονίζονται στην κατάληξη σε όλους τύπους εκτός από τους παθητικούς συνοπτικούς μη παρελθοντικούς τύπους. Δέυτερη/2η συζυγία. Τα ρήματα της συζυγίας αυτής χαρακτηρίζονται από το ότι τονίζονται στην κατάληξη στους μη συνοπτικούς μη παρελθοντικούς τύπους. Τα ρήματα της 2ης συζυγίας χαρακτηρίζονται επίσης από την επέκταση του θέματος με το φωνήεν i (< η >) ή a (< α >) κατά το σχηματισμό των συνοπτικών τύπων και την προσθήκη του επιθήματος us (< ουσ >) ή av (< αγ >) πριν από τις προσωπικές καταλήξεις κατά το σχηματισμό των μη συνοπτικών παρελθοντικών τύπων. Διακρίνεται σε δύο τάξεις: Τάξη Α: Τα ρήματα της τάξης αυτής έχουν και έναν εναλλακτικό μη συνοπτικό μη παρελθοντικό τύπο πρώτου ενικού σε ao (< αω >) και οι καταλήξεις που χρησιμοποιούνται στους μη συνοπτικούς μη παρελθοντικούς τύπους έχουν σταθερά το θεματικό φωνήεν a (< α >) (με εξαίρεση το 1Πλ και το 3Πλ όπου υπάρχουν και εναλλακτικοί τύποι με το θεματικό φωνήεν u (< ου >)). Τάξη Β: Στα ρήματα της τάξης αυτής απουσιάζει ο παραπάνω εναλλακτικός μη συνοπτικός μη παρελθοντικος τύπος πρώτου ενικού και οι υπόλοιπες καταλήξεις που χρησιμοποιούνται στους μη συνοπτικούς μη παρελθοντικούς τύπους δε χρησιμοποιούν το θεματικό φωνήεν a. Επίσης τα ρήματα αυτά χρησιμοποιούν μόνο το επίθημα us στους μη συνοπτικούς παρελθοντικούς τύπους. Να σημειωθεί ότι πολλά ρήματα της 2ης συζυγίας χρησιμοποιούν εναλλακτικά τα πρότυπα και των δύο τάξεων (βλ. Holton et al. 1997, 1999, 2011 για μια λίστα αυτών των ρημάτων). Τρίτη/3η συζυγία. Υπάρχει μια μικρή ομάδα ρημάτων τα οποία είναι φωνηεντόληκτα και των οποίων οι μη παρελθοντικές καταλήξεις δε διαθέτουν θεματικό φωνήεν. Τα ρήματα αυτά χρησιμοποιούν επίσης το επίθημα V (< γ >) πριν από τις προσωπικές καταλήξεις στους μη συνοπτικούς παρελθοντικούς τύπους. Τα ρήματα αυτά παραδοσιακά ονομάζονταν συνηρημένα και εντάσσονταν στη 2η συζυγία (βλ. Τριανταφυλλίδης 1988[1941], Holton et al. 1997, 1999, 2011). Στον πίνακα που ακολουθεί δίνεται ενδεικτικά η κλίση του μη συνοπτικού μη παρελθοντικού (ενεστώτας) της ενεργητικής και για τις τέσσερις πραναφερθείσες ομάδες ρημάτων, όπου και είναι φανερή η διαφοροποίηση τους:

26 Δράση 5 ΕΠ (72) Οι τρεις συζυγίες (μη παρελθοντικοί τύποι) 1 Η ΣΥΖΥΓΙΑ 2 Η ΣΥΖΥΓΙΑ 3 Η ΣΥΖΥΓΙΑ ΤΑΞΗ Α ΤΑΞΗ Β 1ΕΝ iðri! o avap a! o / aγap o! Teor o! ke! o 2ΕΝ iðri! i s avap a! s Teor i! s ke! s 3ΕΝ iðri! i avap a! (i) Teor i! ke! i 1ΠΛ iðri! u me avap a! me / aγap u! me Teor u! me ke! me 2ΠΛ iðri! e te avap a! te Teor i! te ke! te 3ΠΛ iðri! u n(e) avap a! n(e) / aγap u! n(e) Teor u! n(e) ke! ne Οι γραμματικές κατηγορίες και η πραγμάτωσή τους Συμφωνία υποκειμένου Στην Ελληνική τα ρήματα διαθέτουν προσωπικές κλιτικές καταλήξεις, οι οποίες εμφανίζουν τρία πρόσωπα (1 ο, 2 ο και 3 ο ) και δύο αριθμούς (ενικό και πληθυντικό). Το πρόσωπο και ο αριθμός του ρήματος συμφωνεί με το πρόσωπο και τον αριθμό της ονοματικής φράσης που δηλώνει το υποκείμενο. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται οι προσωπικές καταλήξεις στην ενεργητική και στην παθητική φωνή με τα θεματικά φωνήεντα να ενσωματώνονται στην κατάληξη. Υπάρχουν δύο ομάδες καταλήξεων 9 : Ομάδα A: Τέσσερα σύνολα καταλήξεων μη προστακτικής με έξι διακριτούς τύπους το καθένα. Τα σύνολα 1, 3 και 4 διαθέτουν ξεχωριστούς τύπους για την 1η συζυγία και για τις τάξεις της 2ης (73 β). Να σημειωθεί ότι τα ρήματα της 3ης συζυγίας χρησιμοποιούν τις καταλήξεις της 1ης συζυγίας με τη μόνη διαφορά ότι στο σύνολο καταλήξεων 1 δε διαθέτουν το θεματικό φωνήεν της κατάληξης (δηλ. οι καταλήξεις είναι o, s, i, me, te, n(e)). Ομάδα Β: Δύο σύνολα καταλήξεων προστακτικής με δύο διακριτούς τύπους το καθένα (73). (73α) Καταλήξεις μη προστακτικής ΣΥΝΟΛΟ 1 ΜΗ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΟΜΑΔΑ A ΜΗ ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΣΥΝΟΛΟ 2 ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΣΥΝΟΛΟ 3 ΜΗ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΜΗ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ 1 2Α 2Β 1 2Α 2Β 1ΕΝ o o! / a!o o! a ome ie!me u!me 2ΕΝ is a!s i!s es ese ie!se i!se 3ΕΝ i a!i i! e ete ie!te i!te 1ΠΛ ume a!me / u!me u!me ame omaste io!maste u!maste 2ΠΛ ete a!te i!te ate este ie!ste i!ste 3ΠΛ un(e) a!n(e) / u!n(e) u!n(e) an(e) onde iu!nde u!nde 9 Οι καταλήξεις στους παρακάτω πίνακες καθώς και τα διάφορα επιθήματα δίνονται με τη φωνηματική τους αναπαράσταση.

27 27 Συγκριτική περιγραφή Ρωσικής - Ελληνικής: Κεφάλαιο 3 Μορφολογία (73β) Καταλήξεις μη προστακτικής ΟΜΑΔΑ A ΜΗ ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΣΥΝΟΛΟ 4 ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΜΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΜΗ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ 1 2Α 2Β 1ΕΝ o!mun(a) io!mun(a) u!mun 2ΕΝ o!sun(a) io!sun(a) u!sun 3ΕΝ o!tan(e) io!tan(a) u!ndan 1ΠΛ ο!mastan io!mastan u!mastan 2ΠΛ o!sastan io!sastan u!sastan 3ΠΛ o!ndan / o!ndusan iu!ndan / io!ndusan u!ndan (74) Καταλήξεις προστακτικής ΟΜΑΔΑ Β ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΣΥΝΟΛΟ 5 ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΣΥΝΟΛΟ 6 ΜΗ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ 2ΕΝ e u 2ΠΛ (e)te i!te Είναι προφανές ότι οι καταλήξεις που δηλώνουν τη συμφωνία του υποκειμένου δηλώνουν συγχωνευτικά και άλλες γραμματικές κατηγορίες και πιο συγκεκριμένα το χρόνο και τη μη ενεργητική φωνή Όψη Το ρηματικό σύστημα της Ελληνικής διακρίνει τρία είδη όψης: συνοπτική, μη συνοπτική και συντελεσμένη. Από αυτές η συνοπτική και η μη συνοπτική όψη εκφράζονται μορφολογικά, δηλαδή μέσα στον ίδιο το ρηματικό τύπο, ενώ η συντελεσμένη όψη εκφράζεται περιφραστικά με τη χρήση βοηθητικών ρημάτων και του μη παρεμφατικού ρηματικού τύπου (παραδοσιακά απαρέμφατο ), ο οποίος όμως φέρει συνοπτική μορφολογία. Οι μη συνοπτικοί τύποι χρησιμοποιούν το βασικό θέμα του ρήματος στο οποίο προσαρτούν τα επιθήματα που δηλώνουν τις λοιπές γραμματικές κατηγορίες, εκτός από τους μη συνοπτικούς παρελθοντικούς τύπους της 2ης και 3ης συζυγίας που διαθέτουν και ειδικά επιθήματα μη συνοπτικής όψης. Οι συνοπτικοί τύποι από την άλλη προκύπτουν είτε με την προσθήκη ειδικών επιθημάτων συνοπτικής όψης είτε με την τροποποίηση του βασικού θέματος (κανόνες επαναπροσδιορισμού και κανόνες υποκατάστασης) είτε και με τα δύο (βλ. Holton et al. 1997, 1999, 2011). Τα βασικά επιθήματα όψης είναι τα εξής:

28 Δράση 5 ΕΠ (75) επιθήματα όψης : αλλού 10 s: {συνοπτική} θ: {παθητική, συνοπτική} ik: {παρελθόν, συνοπτική} u!s: {παρελθόν, μη συνοπτική, Συζυγία 2} av: {παρελθόν, μη συνοπτική, Συζυγία 2Α} V: {παρελθόν, μη συνοπτική, Συζυγία 3} Σύνολο καταλήξεων 4: {παρελθόν, μη συνοπτική, μη ενεργητική} Οι κανόνες επαναπροσδιορισμού (readjustment rules) είναι κατά βάση μορφοφωνολογικοί κανόνες οι οποίοι τροποποιούν το θέμα του ρήματος (α) με το να αλλάζουν είτε το βασικό του φωνήεν είτε κάποιο σύμφωνο (συνήθως το τελικό) είτε και τα δύο ή (β) με το να προσθέτουν ή να αφαιρούν κάποια συλλαβή. Παραθέτουμε ενδεικτικά κάποια παραδείγματα ρημάτων που χρησιμοποιούν κανόνες υποκατάστασης για να δηλώσουν τη διάκριση μη συνοπτικής συνοπτικής όψης: (76) ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ ΜΗ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΙΚΟ ΜΗ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΙΚΟ ple! o e! ple a ple!f s o e! plef s a ala!z o a!laz a ala!k s ο a!lak s a pra!t o e! prat a pra!k s o e! prak s a anaste!n o ana!sten a anast i!s o ana!st is a sope!n o so!pen a sopa! s o so!pa s a anase!n o ana!sen a anasa!n o ana!san a vare!n o va!ren a vari!n o va!rin a paθe!n o pa!θen a pa!θ o e! paθ a pern o e! pern a pa!r o pi!r a pive!n o pi!ven a pa! o pi!v a kle!o e! kle V a kla!p s o e! klap s a fila! o fi!la V a fila!k s o fi!lak s a be!n o e! ben a b o! b i!k a vri!sk o e! vrisk a vr o! vr i!k a Η υποκατάσταση (suppletion) είναι μια μορφολογική διαδικασία σύμφωνα με την οποία ένα ρήμα διαθέτει τελείως διαφορετικά θέματα για τη δήλωση κάποιων γραμματικών κατηγοριών. Παραθέτουμε κάποια ενδεικτικά παραδείγματα ρημάτων που χρησιμοποιούν την υποκατάσταση για να δηλώσουν τη συνοπτική όψη. 10 Ως αλλού ορίζεται ο γραμματικός προσδιορισμός του σχηματιστικού το οποίο χρησιμοποιείται στους τύπους που δεν περιλαμβάνουν κάποιο από τους χαρακτηρισμούς των υπόλοιπων σχετικών επιθημάτων.