Περίληψη : Χρονολόγηση 11ος-17ος αιώνας. Γεωγραφικός εντοπισμός IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ. 1. Το ιστορικό υπόβαθρο

Transcript

1 Περίληψη : Η βυζαντινή εκκλησία της Θεοτόκου Περιβλέπτου, που χτίστηκε από το Ρωμανό Γ Αργυρό στα , βρισκόταν στο νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης, στο σημείο όπου βρίσκεται η σημερινή εκκλησία του Surp Kevork (Sulu Manastır), του Αγίου Γεωργίου των Αρμενίων. Το αρχικό βυζαντινό οικοδόμημα είτε ακολουθούσε τον τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς είτε ήταν τρουλαία βασιλική με περίστωο. Το 19ο αιώνα είχε ήδη καταστραφεί από πυρκαγιές. Η υποδομή του κτηρίου έχει ερευνηθεί και τα πορίσματα δημοσιεύτηκαν ( ), επιτρέποντας μια αναπαράσταση της βυζαντινής εκκλησίας βασισμένη στα αρχαιολογικά τεκμήρια. Χρονολόγηση 11ος-17ος αιώνας Γεωγραφικός εντοπισμός Κωνσταντινούπολη, στην περιοχή της Ψαμαθίας, κοντά στην ακτή του Μαρμαρά 1. Το ιστορικό υπόβαθρο Η μονή που ήταν αφιερωμένη στη Θεοτόκο Περίβλεπτο βρισκόταν στην περιοχή της Ψαμαθίας κοντά στην ακτή του Μαρμαρά, στο νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης. Το μοναστήρι και η εκκλησία του έγιναν με χορηγία του Ρωμανού Γ Αργυρού ( ) ο οποίος, μεταξύ του 1030 και του 1034, ανήγειρε μια εκκλησία εκεί, φιλοδοξώντας να συνδέσει το όνομά του με ένα οικοδόμημα αντάξιο εκείνων του Ιουστινιανού Α. Μετά το θάνατό του τάφηκε στο καθίδρυμά του. Λίγα χρόνια μετά, ένας άλλος αυτοκρατορικός ευεργέτης, ο Νικηφόρος Γ Βοτανειάτης ( ), τάφηκε επίσης στην εκκλησία. 1 Στα χρόνια της λατινικής αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης, πιθανώς περί το 1206, η μονή Περιβλέπτου παραχωρήθηκε σε Λατίνους μοναχούς. Επιστράφηκε στους Έλληνες μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης (1261) από το Μιχαήλ Η Παλαιολόγο ( ), ο οποίος ανακαίνισε το ναό. 2 Έκτοτε, η εκκλησία φαίνεται ότι είχε αποκτήσει κάποια ακτινοβολία κατά την Παλαιολόγεια περίοδο και η αυτοκρατορική αυλή την επισκεπτόταν την ημέρα της γιορτής της Υπαπαντής του Χριστού. Ήταν επίσης γνωστή για τα λείψανα των αγίων που βρίσκονταν σε αυτήν, όπως το χέρι του αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή και η κάρα του αγίου Γρηγορίου του Ναζιανζηνού. 3 Δύο ανάγλυφες εικόνες του ύστερου 12ου αιώνα με τον Αρχάγγελο Μιχαήλ και τη Δεόμενη Θεοτόκο από το μοναστήρι της Περιβλέπτου σώζονται και βρίσκονται σήμερα στο Museum für Spätantike und Byzantinische Kunst στο Βερολίνο. 4 Σύντομα μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, το μοναστήρι παραχωρήθηκε στους Αρμένιους ως έδρα του Πατριαρχείου τους, πιθανόν κατά την Πρώιμη Οθωμανική περίοδο, ήδη από το Η εκκλησία αφιερώθηκε τότε στον άγιο Γεώργιο (Surp Kevork) και παρέμεινε ο αρμενικός πατριαρχικός ναός μέχρι το Σύμφωνα με μια υπόθεση, η εκκλησία είχε ήδη ερειπωθεί μέχρι τότε, αλλά υπέστη καταστροφές από φωτιά επίσης το 1782 και ξανά το Η σύγχρονη αρμενική εκκλησία του Surp Kevork, η οποία χρησιμοποιήθηκε και ως σχολείο, χτίστηκε πάνω στα ερείπια του βυζαντινού ναού. Σήμερα είναι γνωστή ως Sulu Manastır, που σημαίνει «το μοναστήρι με τα νερά», χάρη στο αγίασμα στην αυλή της εκκλησίας Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα Μέχρι τη δεκαετία του 1990, η εκκλησία ήταν γνωστή μόνο από την περιγραφή του Ruy Gonzalez de Clavijo, απεσταλμένου του Ερρίκου Γ της Καστίλλης στον Ταμερλάνο, που πέρασε από την Κωνσταντινούπολη το Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, η βυζαντινή εκκλησία είχε καταστραφεί πλήρως από πυρκαγιές μέχρι τον 20ό αιώνα, αν και ήδη το 1924 είχαν εντοπιστεί τα θεμέλια του βυζαντινού οικοδομήματος κάτω από την αρμενική εκκλησία. Τη δεκαετία του 1940 φωτογραφήθηκαν τα βυζαντινά θεμέλια, οπτόπλινθοι και λίθοι, στα νότια της σύγχρονης εκκλησίας, αλλά η δημοσίευση πραγματοποιήθηκε μόλις τη δεκαετία του Οικοδομικές εργασίες κοντά στο Sulu Manastır αποκάλυψαν αρχιτεκτονικά υπολείμματα τα οποία σχετίζονται με τη βυζαντινή εκκλησία, αλλά δεν είχαν καταγραφεί με συστηματικό τρόπο. 6 Πάντως οι Δημιουργήθηκε στις 1/2/2017 Σελίδα 1/6

2 ομοιότητες ανάμεσα στην τοιχοποιία της θεμελίωσης με εκείνην του Πύργου B19 των τειχών της πόλης, που χτίστηκε από το Ρωμανό Γ, επέτρεψαν την ταύτιση της θεμελίωσης με εκείνην της βυζαντινής εκκλησίας. 7 Το 1998, αρχαιολογική έρευνα με την εποπτεία του Istanbul Rescue Archaeological Survey, υπό τη διεύθυνση του Ken Dark και του Ferudun Özgümüş, κόμισε περισσότερες πληροφορίες για τη βυζαντινή υποδομή, που είχε αποκαλυφθεί άλλη μια φορά εξαιτίας οικοδομικών εργασιών μέσα και δίπλα στο Surp Kevork. Το κύριο κομμάτι της υποδομής βρίσκεται περί τα 6,5 μέτρα ψηλότερα από το σύγχρονο οδόστρωμα και φαίνεται να είναι η ίδια με αυτή στις φωτογραφίες της δεκαετίας του Η τοιχοποιία συνδυάζει κόκκινους οπτόπλινθους και αργούς λίθους. Η νότια πρόσοψη έχει τέσσερις ψηλές, τοξωτές κόγχες, ενώ υπάρχει άλλη μία τοξωτή κόγχη σε έναν τοίχο ακριβώς στα δυτικά, που συνεχίζεται μέχρι το σημείο όπου τα σύγχρονα κτήρια διακόπτουν το οπτικό πεδίο. Το εξωτερικό μπορεί να συγκριθεί με το ναό του Μυρελαίου, που χτίστηκε το 920, ενώ η τεχνική της κρυμμένης πλίνθου είναι χαρακτηριστική της Μέσης Βυζαντινής περιόδου. Στο εσωτερικό διακρίνονται τέσσερις, ίσως και πέντε ανατολικές αψίδες συνδεόμενες μεταξύ τους με ένα σύστημα που ο Dark περιγράφει ως «σήραγγες». Η διαρρύθμιση στο σύνολό της θυμίζει σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό και μας επιτρέπει να εικάσουμε με αρκετή βεβαιότητα ότι ο χώρος χρησιμοποιούνταν για την τέλεση Λειτουργιών. Η υποδομή αυτή σχετίστηκε άλλη μια φορά με το βυζαντινό ναό της μονής Περιβλέπτου, ενώ για πρώτη φορά η αποκατάσταση της εκκλησίας βασίστηκε σε απτά αρχαιολογικά στοιχεία Αποκατάσταση του ναού της Περιβλέπτου Ο Dark χρησιμοποίησε τις γραπτές αναφορές της έρευνας του 1998, ώστε να προτείνει μια υποθετική αποκατάσταση του ναού και της μονής της Περιβλέπτου. Σύμφωνα με την άποψή του, ο ναός ήταν είτε εγγεγραμμένος σταυροειδής (θα έμοιαζε στα αθωνικά μεσοβυζαντικά και υστεροβυζαντινά καθολικά) είτε τρουλαία σταυρική βασιλική, με τον τρούλο να δεσπόζει πάνω από τον κεντρικό σταυρό και να στηρίζεται σε στύλους από πράσινο θεσσαλικό μάρμαρο (ίασπης, σύμφωνα με τον Clavijo). Την περιγραφή του Clavijo υποστηρίζουν και οι δύο προτάσεις. Σε κάθε περίπτωση, ο ναός πρέπει να διέθετε και ένα περίστωο που θα περιέβαλλε τη βόρεια, δυτική και νότια πλευρά του και το οποίο, κατά τον Dark, θα εξηγούσε ορισμένα σημεία της περιγραφής του Clavijo. Εξάλλου, τέτοια περίστωα ήταν κοινό στοιχείο στην υστεροβυζαντινή ναοδομία και μπορούσαν κάλλιστα να ανήκουν στη φάση της αναστήλωσης του Μιχαήλ Η. Η εκκλησία πιθανώς διέθετε τρεις αψίδες, σύμφωνα με το σύνηθες βυζαντινό σχήμα, αλλά εφόσον ο Clavijo κάνει λόγο για «πέντε βωμούς», ο Dark προτείνει την ύπαρξη δύο εσωτερικών αψίδων (κόγχες στο πάχος των τοίχων) στο ανατολικό άκρο των πλευρικών τμημάτων του περιστώου. Υπήρχε ένα ευρύ αίθριο, που πιθανόν περιείχε το αγίασμα (πιθανότατα στο κέντρο), στα δυτικά του κυρίως ναού. Τόσο η εκκλησία όσο και το αίθριο εδράζονταν σε μια μεγάλη, πλατιά υποδομή με αψιδωτές κόγχες κατά μήκος των πλευρών, ανάλογες με εκείνες της μονής Μυρελαίου. 9 Η εκκλησία πρέπει να έφερε πλούσια διακόσμηση. Το δάπεδο ήταν πιθανότατα από μάρμαρο και οι τοίχοι ήταν επίσης διακοσμημένοι με μαρμάρινη επένδυση (ορθομαρμάρωση). Ψηφιδωτά κάλυπταν τον τρούλο και κάποια τμήματα των τοίχων. Ο Clavijo αναφέρει προσωπογραφίες αυτοκρατορικής οικογένειας, πιθανότατα του Μιχαήλ Η Παλαιολόγου, της συζύγου του και του γιου του Κωνσταντίνου. Αναφέρει επίσης παραστάσεις της Θεοτόκου και της ρίζας του Ιεσσαί, ενός θέματος που έγινε αρκετά δημοφιλές στην παλαιολόγεια μνημειακή ζωγραφική. 10 Η είσοδος από τον κυρίως ναό ενδεχομένως οδηγούσε σε μία διώροφη τράπεζα στα νοτιοανατολικά. 11 Ο άνω όροφος της τράπεζας περιλάμβανε μία αίθουσα γευμάτων, με οροφή επενδεδυμένη με χρυσές ψηφίδες, μία επιμήκη τράπεζα από λευκό μάρμαρο και μαρμάρινα πλευρικά τραπέζια. Η υποδομή χρησίμευε ενδεχομένως ως κρύπτη για την έκθεση και την προσκύνηση εικόνων και ιερών κειμηλίων, καθώς και ως οστεοφυλάκιο για τα οστά των μοναχών. Μια τέτοια χρήση του χώρου δεν ήταν ασυνήθιστη στην Κωνσταντινούπολη, αφού το ίδιο συνέβαινε και στην Αγία Θεοδοσία (Γκιουλ Τζαμί). Ο Ρωμανός Γ ενδεχομένως είχε ταφεί σε ένα ασύμμετρο δωμάτιο στην υποδομή, αλλά αν αυτό ισχύει, η σαρκοφάγος του πρέπει να μεταφέρθηκε αργότερα στον κυρίως ναό μαζί με εκείνην του Νικηφόρου Γ Βοτανειάτη Για την ιστορία του μνημείου, βλ. Janin, R., La geographie ecclésiastique de l Empire byzantin I: Le Siège de Constantinople et le Patriarchat Δημιουργήθηκε στις 1/2/2017 Σελίδα 2/6

3 Oecuménique 3: Les Églises et les monastères 2 (Paris 1969), σελ Talbot, A.M., The Restoration of Constantinople under Michael VIII, Dumbarton Oaks Papers 47 (1993), σελ Kazhdan, A. (επιμ.), The Oxford Dictionary of Byzantium 3 (Oxford New York 1991), σελ , βλ. λ. Peribleptos Monastery (A.M. Talbot A. Cutler). 4. Mathews, T.F., Icons with the Archangel Michael and the Virgin Orans, στο Evans, H.C. Wixom, W.D., The Glory of Byzantium. Art and Culture of the Middle Byzantine era A.D (New York 1997), αρ. 12, σελ Çakmak, A.S. Freely, J., The Byzantine Monuments of Istanbul (Cambridge New York 2004), σελ Dark, K., The Byzantine church and monastery of St. Mary Peribleptos in Istanbul, The Burlington Magazine 141:2 (Νοέμβριος 1999), σελ Mango, C., The monastery of St. Mary Peribleptos (Sulu Manastır) at Constantinople revisited, Revue d Études Arméniennes 23 (1992), σελ. 474, Dark, K., The Byzantine church and monastery of St. Mary Peribleptos in Istanbul, The Burlington Magazine 141:2 (Νοέμβριος 1999), σελ Dark, K., The Byzantine church and monastery of St. Mary Peribleptos in Istanbul, The Burlington Magazine 141:2 (Νοέμβριος 1999), σελ Talbot, A.M., The restoration of Constantinople under Michael VIII, Dumbarton Oaks Papers 47 (1992), σελ Βλ. επίσης Mango, C., The Art of the Byzantine Empire Sources and Documents 2 (London 1986), σελ , κυρίως σημ. 164 και σημ Dark, K., The Byzantine church and monastery of St. Mary Peribleptos in Istanbul, The Burlington Magazine 141:2 (Νοέμβριος 1999), σελ Βλ. επίσης σε παρόμοια διάταξη τη θέση της τράπεζας στη μονή του Οσίου Λουκά στη Φωκίδα. 12. Dark, K., The Byzantine church and monastery of St. Mary Peribleptos in Istanbul, The Burlington Magazine 141:2 (Νοέμβριος 1999), σελ Βιβλιογραφία : Janin R., La géographie ecclésiastique de l empire byzantin, Ι. Le Siège de Constantinople et le Patriarcat Oecuménique 3: Les églises et les monastères, 2, Paris 1969 Freely J., Cakmak A.S., Byzantine Monuments of Istanbul, Cambridge New York 2004 Talbot A.M., "The Restoration of Constantinople under Michael VIII", Dumbarton Oaks Papers, 47, 1993, Ousterhout R.G., "Contextualizing the Later Churches of Constantinople; Suggested Methodologies and a Few Examples", Dumbarton Oaks Papers, 54, 2000, Mango C., The Art of the Byzantine Empire , 2nd ed., Toronto-London-Buffalo 1986 Dark K.R., "The Byzantine church and monastery of St Mary Peribleptos in Istanbul", The Burlington Magazine, 141.2, Δημιουργήθηκε στις 1/2/2017 Σελίδα 3/6

4 Mango C., "The monastery of St. Mary Peribleptos (Sulu Manastır) at Constantinople revisited", Revue d Études Arméniennes, 23, 1992, Mango C., "The Triumphal Way of Constantinople and the Golden Gate", Dumbarton Oaks Papers, 54, 2000, Dietrich A. P., "13th-15th Century Russian Accounts of Constantinople and Their Value as Historical Sources", Russian Literature, 60.2, 2006, Talbot A.M., Cutler A., "Peribleptos Monastery", Kazhdan A. (ed.), Oxford Dictionary of Byzantium, 3, Oxford - New York 1991, 1629 Özgümüș F., "Peribleptos Manastırı (Sulu Manastır)", Sanat Araș timalari Dergisi, [1997/98], publ. 1999, Γλωσσάριo : αγίασμα, το Το αγιασμένο νερό, αλλά και ο ιερός χώρος απ όπου αναβλύζει το ιαματικό ύδωρ, το οποίο οι πιστοί πίνουν ή ραντίζονται με αυτό ή ακόμα λούζονται μέσα σε αυτό για να θεραπευτούν. Τα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά αγιάσματα μπορούν να διακριθούν σε αγιάσματα ενωμένα με τις φιάλες των βασιλικών, σε αγιάσματα με λουτρώνες, σε μαρτύρια με αγιάσματα και σε αυτοτελή αγιάσματα. άτριο ή αίθριο, το 1. Αρχαιότητα: Ο εσωτερικός ελεύθερος χώρος (αυλή) ενός κτηρίου που σε όλες τις πλευρές του περιβάλλεται από κιονοστοιχίες. 2. Βυζάντιο: Το προαύλιο μιας εκκλησίας στην παλαιοχριστιανική, βυζαντινή και μεσαιωνική εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Κατά κανόνα περιβαλλόταν από τέσσερις κιονοστήρικτες στοές (τετράστωο, quadriporticus). αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. δεόμενη, η Δεόμενη ή δεομένη (orans): Εικονογραφικός τύπος στη βυζαντινή τέχνη και ένας από τους καθιερωμένους τρόπους απεικόνισης της Παναγίας. Πρόκειται για δεόμενη όρθια μορφή σε μετωπική στάση με απλωμένα, ελαφρώς ανυψωμένα χέρια προς τα πλάγια. Ο τύπος συναντάται ευρέως από την Πρώιμη Βυζαντινή εποχή και είναι σχετικά σπανιότερος μετά τον 8ο αιώνα, όταν η προσευχή και η δέηση συνδέονται συχνά με τη μορφή της προσκύνησης. εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός, ο Τύπος ναού στον οποίο το εσωτερικό διατάσσεται σε τέσσερις καμάρες που σχηματίζουν σταυρό το κεντρικό σημείο όπου συγκλίνουν οι καμάρες (κεραίες του σταυρού) στεγάζεται με τρούλο. Ο σταυρός εγγράφεται στην τετράγωνη κάτοψη του οικοδομήματος με τη βοήθεια 4 γωνιακών διαμερισμάτων. Ανάλογα με τον αριθμό των στηριγμάτων του τρούλου (κιόνων και πεσσών) χαρακτηρίζεται δικιόνιος (ή δίστυλος), τετρακιόνιος (τετράστυλος) ή οκτάστυλος. καθολικό, το Ο κεντρικός ναός ενός μοναστηριού, στον οποίο τελούνται οι βασικές τελετουργίες επίσης εκεί καθορίζεται ποιο θα είναι το κατά κύριο λόγο τιμώμενο ιερό πρόσωπο και, άρα, ο προστάτης της μονής. Στις περισσότερες περιπτώσεις όλα τα υπόλοιπα κτήρια της μονής αναπτύσσονται γύρω από το καθολικό και το οικοδομικό συγκρότημα απομονώνεται με περίβολο. Εντός του περιβόλου συχνά υπάρχουν και άλλοι μικρότεροι ναοί ή παρεκκλήσια. ορθομαρμάρωση, η Η επένδυση των τοίχων ενός ναού με μαρμάρινες πλάκες. Η επένδυση ξεκινούσε από το δάπεδο και έφτανε έως το ύψος της γένεσης των τόξων. περίστωο, το ( βυζ. αρχιτ.) Ο ενιαίος χώρος που περιβάλλει περιμετρικά τον κυρίως ναό ή τον περίκεντρο πυρήνα ενός κτίσματος. Στις τρουλαίες βασιλικές, στις οποίες ο κεντρικός τρούλος στηρίζεται σε τέσσερις κτιστούς πεσσούς και ανάμεσα σε κάθε ζεύγος πεσσών παρεμβάλλονται από δύο κίονες, το περίστωο σχηματίζεται από τα πλάγια κλίτη και το δυτικό τμήμα του ναού. Αργότερα περίστωα περιέκλειαν και σταυροειδείς εγγεγραμμένους πυρήνες. Στην Δημιουργήθηκε στις 1/2/2017 Σελίδα 4/6

5 Παλαιολόγεια περίοδο πολλοί μεσοβυζαντινοί ναοί της Κωνσταντινούπολης αποκτούν περίστωα, τα οποία συχνά φιλοξενούν ταφικά παρεκκλήσια. ρίζα του Ιεσσαί, η Εικονογραφικό θέμα που αναπτύσσεται στη Δύση και εμφανίζεται από το 13ο αιώνα και εξής και στη βυζαντινή τέχνη. Εμπνευσμένο από τον Ησαΐα (11,1), αποτελεί συμβολική απεικόνιση της καταγωγής του Ιησού από το βιβλικό βασιλιά Δαβίδ μέσω της μητέρας του, της Μαρίας. Ο Ιεσσαί, πατέρας του Δαβίδ, βρίσκεται στη βάση του γενεαλογικού δέντρου (εξ ου και το όνομα). Το θέμα χρησιμοποιήθηκε από Σέρβους και Βυζαντινούς για την ιδεολογική νομιμοποίηση δυναστικών οίκων. τεχνική της κρυμμένης πλίνθου, η Τεχνική τοιχοδομίας που χαρακτηρίζεται από την εναλλαγή σειρών παχύτερων και λεπτότερων τούβλων. Οι σειρές λεπτότερων πλίνθων εισέχουν ελαφρά και καλύπτονται με κονίαμα, δημιουργώντας εναλλαγές κόκκινων (πλίνθοι) και ανοιχτόχρωμων (κονίαμα) επιφανειών. τρούλος, ο Χαρακτηριστικό στοιχείο στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Πρόκειται για ημισφαιρικό θόλο στη στέγη των ναών, δηλαδή για μια κυλινδρική κατασκευή με ανοίγματα (παράθυρα) στο τύμπανο και με θολωτή στέγαση. Ο τρούλος εμφανίζεται ήδη στα Πρώιμα Βυζαντινά χρόνια, επικρατεί κατά τους Μέσους χρόνους και διαδίδεται ευρύτερα στα Βαλκάνια και τη Ρωσία. Πηγές Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία , Renauld, E. (επιμ.), Michel Psellos. Chronographie ou histoire dʹun siècle de Byzance ( ) 1 (Paris 1926), σελ Ruy González de Clavijo, Embajada a Tamorlan, Lopez, F. (επιμ.), (Madrid 1943). Παραθέματα Ο Ρωμανός Γ ιδρύει την εκκλησία και τη μονή Περιβλέπτου και τους παραχωρεί πλουσιοπάροχες δωρεές Πρῶτος μὲν οὖν αὐτῷ τῆς εὐσεβείας τρόπος ἐπενοήθη ἔπειτα δὲ καὶ τῷ Σολομῶντι ἐκείνῳ τῷ πάνυ τῆς τοῦ πολυθρυλλήτου ναοῦ βασκαίνων οἰκοδομῆς, ζηλοτυπῶν δὲ καὶ τὸν αὐτοκράτορα Ἰουστινιανὸν ἐπὶ τῷ μεγάλῳ τεμένει καὶ ἐπωνύμῳ τῆς θείας καὶ ἀρρήτου Σοφίας, ἀντανοικοδομεῖν ὥσπερ καὶ ἀνθιδρύειν ναὸν τῇ Θεομήτορι ἐπεχείρησεν ἐφ ᾧ δὴ τὰ πολλὰ ἐκείνῳ διημαρτήθη, καὶ ὁ τῆς εὐσεβείας αὐτῷ σκοπὸς ἀφορμὴ τοῦ κακῶς ποιεῖν καὶ τῶν πολλῶν ἐκείνων ἀδικημάτων ἐγένετο προσετίθη γὰρ ἀεὶ ταῖς ἐπὶ τοῦτο δαπάναις, καὶ τῶν ἡμερῶν ἑκάστῃ πλέον τι τῶν ἔργων συνηρανίζετο καὶ ὁ μὲν μέτρον ὁρίζων τῷ πράγματι μετὰ τῶν ἐχθίστων ἐτάττετο, ὁ δὲ ὑπερβολὰς ἀνευρίσκων καὶ ποικιλίας σχημάτων ἐν τοῖς φιλτάτοις εὐθὺς ἐτίθετο... Ἀλλὰ δέον, εἴ τι καὶ περὶ τοὺς ἐκτὸς κόσμους παρανομεῖν χρὴ, τῶν τε βασιλείων ἐπιμελεῖσθαι καὶ κατακοσμεῖν τὴν ἀκρόπολιν καὶ τὰ διερρωγότα συνάπτειν, πλήρεις τε τοὺς βασιλείους ποιεῖν θησαυροὺς καὶ στρατιωτικὰ ταῦτα ἡγεῖσθαι τὰ χρήματα, ὁ δὲ τούτου μὲν ἠμέλει, ὅπως δὲ ὁ ναὸς αὐτῷ καλλίων παρὰ τοὺς ἄλλους δεικνύοιτο, τἄλλα κατελυμαίνετο. Εἰ δεῖ οὖν καὶ τοῦτ εἰπεῖν, ἐμεμήνει περὶ τὸ ἔργον, καὶ πολλάκις τοῦτο καὶ πολλοῖς ἐβούλετο ὁρᾶν ὀφθαλμοῖς ὅθεν καὶ σχήματα τούτῳ βασιλείων αὐλῶν περιθέμενος, θρόνους τε καθιδρύσας καὶ σκήπτροις κατακοσμήσας καὶ φοινικίδας παραπετάσας, ἐκεῖσε τὸ πολὺ τοῦ ἔτους ἐποίει, τῷ κάλλει τῶν οἰκοδομημάτων καλλυνόμενός τε καὶ φαιδρυνόμενος. Βουλόμενος δὲ καὶ τὴν Θεομήτορα καλλίονι τῶν ἄλλων κατακοσμῆσαι ὀνόματι, ἔλαθεν ἀνθρωπικώτερον ταύτην ἐπονομάσας, εἰ καὶ Περίβλεπτός ἐστι τοὔνομα ὡς ἀληθῶς ἡ περίβλεπτος. Ἐπὶ τούτοις καὶ προσθήκη τις ἑτέρα προσεγεγόνει, καὶ ὁ ναὸς καταγωγὴ γίνεται μοναστῶν...ἀλλ ὥσπερ ἐν ταῖς οἰκοδομαῖς ἄπειρον ἐβούλετο τὸ μέγεθος ἔχειν, οὕτω δὴ καὶ ἐν τοῖς μονασταῖς τὸν ἀριθμὸν παρεξέτεινεν ἐντεῦθεν οὖν τὰ ἀνάλογα ὥσπερ ἐκεῖ τῷ μεγέθει τὰ πλήθη, οὕτως ἐνταῦθα τοῖς πλήθεσιν αἱ συνεισφοραί. Ψελλός, Χρονογραφία , Renauld, E. (επιμ.), (Paris 1926), σελ Η περιγραφή του Clavijo για το ναό και τη μονή Περιβλέπτου Then, the same day, they went to see another church of St. Mary which is called Parabilico [sic], and at the entrance of this church is a great courtyard in which are cypresses, walnut trees, elms and many other trees. And the body of the church is on the outside completely decorated with pictures of different kinds, rich in gold and azure and many other colors. And further, as one enters the body of the church, on the left hand side, are represented many images, among them one of St. Mary, and next to it, on one side, is an image of an emperor, and on the other side the image of an empress, and at the feet of the image of St. Mary are represented thirty Δημιουργήθηκε στις 1/2/2017 Σελίδα 5/6

6 castles and towns... And they said that these towns and castles belonged to the domain of this church and had been granted to it by an emperor called Romanus... In the body of the church thera are five altars, and the body itself is a round hall, very big and tall, and it is supported on japsper [columns] of different colors; and the floor and the walls are like wise covered with slabs of jasper. This all is enclosed all round by three aisles which are joined to it, and the ceiling of the hall and the aisles is one and the same, and is completely wrought in mosaic. And at the end of the church, on the left side, was a big tomb of colored jasper wherein lies the said emperor Romanus... And in this church was another big tomb of jasper in which lay another emperor. Also in this church was the other arm of St. Jogn the Baptist... Outside the body of the church there was a cloister beautifully adorned with different pictures, among which was represented the Tree of Jesse, of whose line the Holy Virgn Mary was descended... Ruy Gonzàlez de Clavijo, Embajada a Tamorlan, σελ. 37 κ.ε., μτφρ. Mango, C., στο Mango, C., The Art of the Byzantine Empire Sources and Documents 2 (London 1986), σελ Χρονολόγιο : Ο Ρωμανός Γ Αργυρός χτίζει την εκκλησία της Θεοτόκου Περιβλέπτου. Τάφηκε εκεί μετά το θάνατό του (1034) 1081: Ο Νικηφόρος Γ Βοτανειάτης ενταφιάζεται στην εκκλησία μετά το 1261: Η εκκλησία αναστηλώνεται από το Μιχαήλ Η Παλαιολόγο 1403: Ο Ισπανός Ruy González de Clavijo επισκέπτεται την εκκλησία περ /1644: Έδρα του Αρμενικού Πατριαρχείου, που αφιερώθηκε εκ νέου στον άγιο Γεώργιο (Surp Kevork) 1782: Πυρκαγιά 1872: Πυρκαγιά ύστερος 19ος αι.: Η σύγχρονη αρμενική εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Surp Kevork χτίζεται πάνω στα ερείπια του βυζαντινού οικοδομήματος : Έρευνα στα ερείπια της υποδομής του αρχικού κτηρίου που έρχονται στο φως και δημοσίευση των στοιχείων Δημιουργήθηκε στις 1/2/2017 Σελίδα 6/6