( ) ( )

Transcript

1

2 A SCIENTIFIC JOURNAL OF THE ALBANIAN-GREEK ASSOCIATION OF PHILOLOGY REVISTË SHKENCORE E LIDHJES FILOLOGJIKE SHQIPTARO-GREKE ΔΠΙΣΗΜΟΝΙΚΟ ΠΔΡΙΟΓΙΚΟ ΣΗ ΑΛΒΑΝΟΔΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΔΝΩΗ KRYETARË NDERI / ΔΠΙΣΙΜΟΙ ΠΡΟΔΓΡΟΙ / HONORARY PRESIDENTS GUSTAV MEYER HOLGER PEDERSEN ( ) ( ) EDITOR-IN-CHIEF ARISTOTLE SPIRO EDITORIAL BOARD PRESIDENT: MEMBERS: DORIS K. KYRIAZIS, Aristotle University of Thessaloniki BRIAN D. JOSEPH, The Ohio State University JORGO BULO, Academy of Sciences of Albania, Tirana KONSTANTINOS G. GIAKOUMIS, University of New York, Tirana NIKOS LIOSIS, Aristotle University of Thessaloniki SEIT MANSAKU, Center of Albanology, Tirana TITOS JOCHALAS, Hellenic Center for South Eastern European Studies, Athens KRYEREDAKTOR ARISTOTEL SPIRO BORDI SHKENCOR KRYETAR: ANËTARË: DHORI Q. QIRJAZI, Universiteti i Selanikut «Aristoteli» BRIAN D. JOSEPH, Universiteti Shtetëror i Ohajos JORGO BULO, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë KONSTANDIN GJAKUMIS, Universiteti Nju Jork i Tiranës NIKOS LIOSIS, Universiteti i Selanikut «Aristoteli» SEIT MANSAKU, Qendra Albanologjike e Shqipërisë TITOS JOHALAS, Qendra Greke e Studimeve të Evropës Juglindore, Athinë ΑΡΥΙΤΝΣΑΚΣΗ ΑΡΙΣΟΣΕΛΗ ΠΤΡΟΤ ΔΠΗΣΖΜΟΝΗΚΟ ΤΜΒΟΤΛΗΟ ΠΡΟΔΓΡΟ: ΜΔΛΖ: ΓΩΡΖ Κ. ΚΤΡΗΑΕΖ, Απιζηοηέλειο Πανεπιζηήμιο Θεζζαλονίκηρ BRIAN D. JOSEPH, Κπαηικό Πανεπιζηήμιο ηος Οσάιο JORGO BULO, Ακαδημία Δπιζηημών Αλβανίαρ, Σίπανα ΚΩΝΣΑΝΣΗΝΟ Γ. ΓΗΑΚΟΤΜΖ, Πανεπιζηήμιο Νέαρ Τόπκηρ, Σίπανα ΝΗΚΟ ΛΗΟΖ, Απιζηοηέλειο Πανεπιζηήμιο Θεζζαλονίκηρ SEIT MANSAKU, Κένηπο Αλβανολογίαρ, Σίπανα ΣΗΣΟ ΓΗΟΥΑΛΑ, Δλληνικό Κένηπο ποςδών ΝΑ Δςπώπηρ, Αθήνα Cover photo / Φωηογπαθία εξωθύλλος / Fotografia e ballinës Folk Painter Theophilos ( ): Albanian [Ghegue] and his Wife from Shkodra, Albania. From the Album THEOPHILOS, Edition of Commercial Bank of Greece, Athens Λατθόο δσγξάθνο Θεόθηινο ( ): Αλβανός [Γκέκας] και η γσνή τοσ από τη Σκόδρα της Αλβανίας. Από ην ιεύθσκα ΘΔΟΦΙΛΟ, Έθδνζηο Δκπνξηθήο Σξαπέδεο ηεο Διιάδνο, Αζήλαη Piktori popullor Theofilos ( ): Shqiptar [Gegë] me gruan e tij nga Shkodra e Shqipërisë. Nga albumi THEOFILOS, Botim i Bankës Tregtare të Greqisë, Athinë 1967.

3 A Journal of Philological Studies Revistë e studimeve filologjike Περιοδικό φιλολογικών μελετών ALBANIAN-GREEK ASSOCIATION OF PHILOLOGY LIDHJA FILOLOGJIKE SHQIPTARO -GREKE ΑΛΒΑΝΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΝΩΗ

4 ALBANIAN-GREEK ASSOCIATION OF PHILOLOGY Athens, 2013 ISSN X No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, uploading or otherwise, without the prior permission of the Albanian-Greek Association of Philology. The publication of articles and studies does not imply the acceptance of the authors views by the editorial board. LIDHJA FILOLOGJIKE SHQIPTARO-GREKE Athinë, 2013 ISSN X Pronë letrare e Lidhjes Filologjike Shqiptaro-Greke Asnjë pjesë e kësaj reviste nuk mund të kopjohet, të riprodhohet, të shumëfishohet në çfarëdo forme e me çfarëdo mjeti pa leje me shkrim nga ana e Lidhjes Filologjike Shqiptaro-Greke. Botimi i artikujve dhe studimeve nuk nënkupton detyrimisht pranimin e pikëpamjeve të autorëve nga ana e redaksisë. ΑΛΒΑΝΟΔΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΔΝΩΗ Αζήλα, 2013 ISSN X Καλέλα κέξνο ηνπ παξόληνο πεξηνδηθνύ δελ κπνξεί λα αληηγξαθεί, λα αλαπαξαρζεί ή λα πνιιαπιαζηαζηεί κε νπνηνδήπνηε ηξόπν θαη κέζν ρσξίο πξνεγνύκελε γξαπηή άδεηα από ηελ Αιβαλνειιεληθή Φηινινγηθή Έλσζε. Η έθδνζε ησλ άξζξσλ ή κειεηώλ δελ ζπλεπάγεηαη ππνρξεσηηθά ηελ απνδνρή ησλ απόςεσλ ησλ ζπγγξαθέσλ εθ κέξνπο ηεο ζύληαμεο. CONTRIBUTORS: BRIAN D. JOSEPH, BARDHYL DEMIRAJ, ARISTOTLE SPIRO, V. SPYROPOULOS, A. REVITHIADOU, I. KAPPA, K. NIKOLOU, A. LENGERIS, N. STAMATOGIANNIS, P. ANAGNOSTOPOULOS, G. MARKOPOULOS, XHEVAT LLOSHI, ΓΩΡΖ K. ΚΤΡΙΑΕΖ, EVALDA PACI, TITOS JOCHALAS, NIKOS LIOSIS, CHRISTOPHER G. BROWN, MAKSIM L. KISILIER, ALEKSANDËR A. NOVIK, ANDREY N. SOBOLEV, KONSTANTINOS GIAKOUMIS, MIRELA XHAFERRAJ MITRO, DANIELA-CARMEN STOICA, SHABAN SINANI, MUSTAFA IBRAHIMI, SOKOL ÇUNGA, ANDI RËMBECI, PIRRO THOMO, ΚΩΝΣΑΝΣΙΝΑ ΓΔΡ. ΔΤΑΓΓΔΛΟΤ, CHRISTINA MALIGKOUDI, Α. ΡΟΝΣΟΤ-ΓΚΟΡΟΤ, Β. ΚΑΕΟΤΛΛΖ, Μ. ΟΤΚΑΛΟΠΟΤΛΟΤ, Α. ΡΔΒΤΘΙΑΓΟΤ, Β. ΠΤΡΟΠΟΤΛΟ, Γ. ΠΑΝΣΙΓΑΚΖ, Δ. ΜΔΥΙΛΛΖ, Α. ΕΔΚΟΛΛΑΡΙ, ΠΑΝΑΓΙΩΣΑ ΣΡΙΚΟΤ, ΑΡΙΣΟΣΔΛΖ ΠΤΡΟΤ, DHORI Q. QIRJAZI, ALEKSANDËR MEKSI. The Editorial Board expresses its gratitude to the following persons, who collaborated in this issue: IRENA SAWICKA SOKOL ÇUNGA The printing of this issue is by courtesy of the Holy Archdiocese of the Orthodox Autocephalous Church of Albania, and His Eminence Archbishop of Tirana, Durrës and all Albania, Professor Anastasios Shtypur në Shtypshkronjën «Ngjallja» Tiranë Δκηςπώθηκε ζηο Σςπογπαθείο «Ngjallja» Σίπανα 4

5 CONTENTS - ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ - PËRMBAJTJA BRIAN D. JOSEPH On Old and New Connections Between Greek and Albanian: Some Grammatical Evidence. 9 Πξώηκεο θαη όςηκεο ζρέζεηο κεηαμύ ειιεληθήο θαη αιβαληθήο: γξακκαηηθέο ελδείμεηο. Marrëdhënie të vjetra e të reja midis greqishtes e shqipes: dëshmi gramatikore. BARDHYL DEMIRAJ Gjurmë të substratit mesdhetar-ballkanik në shqipe dhe greqishte: shq. rrush dhe gr. vj. ῥώξ si rast studimi. Ίρλε ηνπ κεζνγεηαθνύ βαιθαληθνύ ππνζηξώκαηνο ζηελ αιβαληθή θαη ηελ ειιεληθή: αιβ. rrush θαη ειι. ῥώξ σο πεξίπησζε κειέηεο. Traces of Mediterranean Balkan Substratum in Albanian and Greek: Alb. rrush and Gr. ῥώξ as a Case Study. 23 ARISTOTEL SPIRO Dentalet frikative dhe palatalet okluzive: izofone shqiptaro-greke në kuadrin ballkanik. 41 Οδνληηθά ηξηβόκελα θαη θιεηζηά νπξαληθά: Διιελναιβαληθά ηζόθσλα ζην βαιθαληθό πιαίζην. Fricative Dentals and Occlusive Palatals: Greek-Albanian Isophones in the Balkan Context. V. SPYROPOULOS, A. REVITHIADOU, I. KAPPA, K. NIKOLOU, A. LENGERIS, N. STAMATOGIANNIS, P. ANAGNOSTOPOULOS, G. MARKOPOULOS A Comparative Study of Albanian-Greek: Aspects of Phonological and Morphosyntactic Structure. πγθξηηηθή πεξηγξαθή Αιβαληθήο Διιεληθήο: Βαζηθά θσλνινγηθά θαη κνξθνζπληαθηηθά θαηλόκελα. Përshkrim krahasues i shqipes dhe greqishtes: Dukuri themelore fonologjike dhe morfosintaksore. 53 XHEVAT LLOSHI Huazimet nga greqishtja në Dhiatën e Re (1827). 75 Σα ειιεληθά δάλεηα ζηελ αιβαληθή κεηάθξαζε ηεο Καηλήο Γηαζήθεο ηνπ Greek Loanwords in the Albanian Translation of the New Testament (1827). ΓΩΡΖ K. ΚΤΡΗΑΕΖ Λατθέο ιέμεηο θαη λενινγηζκνί: Λεμηινγηθή δηαζηξσκάησζε ζηα ειιελν-αιβαληθά ιεμηθά ησλ Θ. Μήηθνπ θαη Π. Κνππηηώξε. Fjalë «plaka» dhe neologjizma: Shtresime leksikore në fjalorët greqisht-shqip të Th. Mitkos dhe të P. Kupitorit. Old Words and Neologisms: Lexical Stratifications in the Greek-Albanian Dictionaries of Th. Mitko and P. Koupitoris. 85 EVALDA PACI Disa raste greqizmash në Mesharin (1555) e Gjon Buzukut. 107 Πεξηπηώζεηο ειιεληθώλ δαλείσλ ζην Μεζάξη (1555) ηνπ Γθηνλ Μπνπδνύθνπ. Some Cases of Greek Words in the Missal (1555) of Gjon Buzuku. TITOS JOCHALAS Mbi vendosjen e popullatës shqiptare në Greqi. 117 Ζ εγθαηάζηαζε αιβαληθνύ πιεζπζκνύ ζηελ Διιάδα. On the placement of the Albanian population in Greece. 5

6 NIKOS LIOSIS Comparative Remarks on the Verb Morphology of the Arvanitika Dialects. 129 πγθξηηηθέο παξαηεξήζεηο γηα ηε κνξθνινγία ηνπ ξήκαηνο ζηα αξβαλίηηθα ηδηώκαηα. Vërejtje krahasuese për morfologjinë e foljes në dialektet arvanitase. CHRISTOPHER G. BROWN - BRIAN D. JOSEPH The Texture of a Linguistic Environment: New Perspectives on the Greek of Southern Albania. Ζ πθή ελόο γισζζηθνύ πεξηβάιινληνο: Νέεο πξννπηηθέο γηα ηελ ειιεληθή ηεο Νόηηαο Αιβαλίαο. Thurja e një mjedisi gjuhësor: Perspektiva të reja për greqishten e Shqipërisë së Jugut. MAKSIM L. KISILIER - ALEKSANDËR A. NOVIK - ANDREY N. SOBOLEV Studime etnolinguistike dhe dialektologjike në terren në Dropull, Shqipëri: Materialet e ekspeditës ruse të vitit Δζλνγισζζνινγηθέο θαη δηαιεθηνινγηθέο παξαηεξήζεηο ζηε Γξόπνιε, βαζηζκέλεο ζηα ζηνηρεία ηεο Ρσζηθήο απνζηνιήο ηνπ Ethnolinguistic and Dialectological Observations from Dropull, Albania: Based on the Data of the Russian Expedition in KONSTANTINOS GIAKOUMIS A Preliminary Linguistic Approach of the Codex Of Dositheos, Bishop of Dryinoupolis and Gjirokastra ( ). Αθεηεξηαθή Γισζζηθή Πξνζέγγηζε ηνπ Κώδηθα ηνπ Γνζηζένπ, Δπηζθόπνπ Γξπτλνππόιεσο θαη Αξγπξνθάζηξνπ ( ). Qasje zanafillëse gjuhësore e Kodikut të Dositheut, peshkop i Drinopojës dhe Gjirokastrës ( ) MIRELA XHAFERRAJ MITRO Probleme të përkthimit të habitores shqipe në greqishte. 175 Εεηήκαηα κεηάθξαζεο ηεο αιβαληθήο απξνζδόθεηεο έγθιηζεο ζηελ ειιεληθή. Questions of Translating Forms of Albanian Admirative in Greek. DANIELA-CARMEN STOICA Names Belonging to the Semantic Field of Kinship in Greek, Albanian, Romanian and Aromanian. Σν ζύζηεκα ησλ όξσλ ζπγγέλεηαο ζηελ ειιεληθή, αιβαληθή, ξνπκαληθή θαη αξσκνπληθή. Sistemi i emrave të farefisnisë në greqishte, shqipe, rumanishte dhe arumanishte. 191 SHABAN SINANI Kali i «Kështjellës» (I. Kadare) dhe kali i «Iliadës». 201 Σν άινγν ζην «Κάζηξν» (ηνπ Η. Καληαξέ) θαη ηελ «Ηιηάδα». The Horse of The Castle (I. Kadare) and the Horse of the Iliad. MUSTAFA IBRAHIMI Dy këngë për Marko Boçarin nga folkloristi rus Stefan Verkoviç. 229 Γύν παξαδνζηαθά ηξαγνύδηα γηα ηνλ Μάξθν Μπόηζαξε εθδνζέληα από ηνλ Ρώζν ιανγξάθν Stefan Verkovich. Two Folk Songs about Marko Botsari Published by Russian Folklorist Stefan Verkovich. SOKOL ÇUNGA Regjistri i Manastirit të Shën Kozmait si burim informacioni antropologjik për zonën e Myzeqesë. Ο Κώδηθαο ηνπ Φίεξ αξηζ. 100 από ηε ζπιινγή «Κώδηθεο ηεο Αιβαλίαο» ησλ Κεληξηθώλ Αξρείσλ ηνπ Αιβαληθνύ Κξάηνπο (Ο Κώδηθαο ηήο Μνλήο Αγίνπ Κνζκά). The Codex of Fier No. 100 from the Fund «The Codices of Albania» of the Central State Archive of Tirana (The Register of Betrothals of the Monastery of Saint Kosmas)

7 ANDI RËMBECI Një dorëshkrim pasbizantin në greqisht: Kodiku i Mitropolisë së Korçës (Kod. Ko. 99). Të dhëna mbi esnafet e Korçës gjatë shek. XVIII-XIX. Έλα κεηαβπδαληηλό ειιεληθό ρεηξόγξαθν: Ο Κώδηθαο ηήο Μεηξνπόιεσο Κνξηηζάο: Δηδήζεηο γηα ηηο ζπληερλίεο ηεο Κνξηηζάο θαηά ηνλ 18ν-19ν αηώλα. A Greek Post-Byzantine Manuscript: The Codex of the Diocese of Korça. Information about the Guilds of Korça during the 18 th and 19 th Centuries. 259 PIRRO THOMO Aspekte të njësisë dhe ndryshueshmërisë në trashëgiminë ndërtimore të vendeve fqinje. 269 Απόςεηο ελόηεηαο θαη δηαθνξεηηθόηεηαο ζηελ νηθνδνκηθή θιεξνλνκηά ησλ γεηηνληθώλ ιαώλ. Aspects of Sameness and Otherness in the Construction Heritage of Neighboring Countries. ΚΩΝΣΑΝΣΗΝΑ ΓΔΡ. ΔΤΑΓΓΔΛΟΤ Γηαζρίδνληαο ηελ Καθαβηά κε πξννξηζκό ην Διληνξάλην. Οη Αιβαλνί κεηαλάζηεο πεξηγξάθνπλ ην ηαμίδη ( ): Μηα (εθ όιεο ηεο ύιεο) απόπεηξα απνινγηζκνύ. Duke përshkruar Kakavinë me destinacion Eldoradon. Emigrantët shqiptarë shkruajnë për rrugëtimin : Sprovë për një vështrim të përgjithshëm. Crossing Kakavia to an «Eldorado» Destination. Albanian Immigrants Describe their Journey : An Attempt of a General View. 287 CHRISTINA MALIGKOUDI An Attempt of Maintaining Albanian Language through Albanian Courses in Greece. 297 Πξνζπάζεηα δηαηήξεζεο ηεο αιβαληθήο γιώζζαο ζηελ Διιάδα - ε πεξίπησζε ησλ ηκεκάησλ δηδαζθαιίαο ηεο αιβαληθήο γιώζζαο. Përpjekjet për ruajtjen e gjuhës shqipe në Greqi rasti i seksioneve të mësimit të gjuhës shqipe. Α. ΡΟΝΣΟΤ-ΓΚΟΡΟΤ, Β. ΚΑΕΟΤΛΛΖ, Μ. ΟΤΚΑΛΟΠΟΤΛΟΤ, Α. ΡΔΒΤΘΗΑΓΟΤ, Β. ΠΤΡΟΠΟΤΛΟ, Γ. ΠΑΝΣΗΓΑΚΖ, Δ. ΜΔΥΗΛΛΖ & Α. ΕΔΚΟΛΛΑΡΗ Γισζζνδηδαθηηθό πιηθό γηα ηε δηδαζθαιία ηεο αιβαληθήο θαη ειεθηξνληθό καζεζηαθό πεξηβάιινλ. Material gjuhësor-didaktik për mësimdhënien e gjuhës shqipe dhe mjedisi didaktik elektronik. Language Material for Teaching Albanian and the Electronic Learning Environment. ΠΑΝΑΓΗΩΣΑ ΣΡΗΚΟΤ Δκπεηξίεο γξακκαηηζκνύ θαη εηεξόηεηα ζην λεπηαγσγείν απν ηελ νπηηθή ηνπ παηδηνύ. Γηεξεπλώληαο ηελ κεηάβαζε ησλ παηδηώλ κεηαλαζηώλ ζηνλ δεκνηηθό ζρνιείν: ηα πξώηα απνηειέζκαηα κηαο εζλνγξαθηθήο έξεπλαο ζηε Ρόδν. Përvoja të nxëni shkrim e këndim dhe diversiteti në kopsht nga këndvështrimi fëminor. Duke vërejtur kalimin e fëmijëve imigrantë në shkollën fillore. Rezultatet e para të një pune etnografike në terren në Rod. Literacy Experiences and Diversity in Nursery School from the Child s Perspective. Exploring the Transition of Immigrant Children to Primary School. First Results of an Ethnographic Fieldwork in Rhodes ALBANOHELLENICA NEWS - ΔΛΛΖΝΟΑΛΒΑΝΗΚΑ ΦΗΛΟΛΟΓΗΚΑ ΝΔΑ LAJME FILOLOGJIKE SHQIPTARO-GREKE The 1st International Conference of Albanian-Greek Studies, Tirana, March 2012 (337). Εναρκτήριος λόγος στο Α Διεθνές Συνέδριο Ελληνοαλβανικών Μελετών (Αριστοτέλης Σπύρου) (343). Fjala e hapjes në Konferencën I Ndërkombëtare të 7

8 Studimeve Shqiptaro-Greke (Aristotel Spiro) (345) Αποχαιρετιστήριος λόγος στο Α Διεθνές Συνέδριο Ελληνοαλβανικών Μελετών (Δώρης Κ. Κυριαζής) (347).Fjala e mbylljes në Konferencën I Ndërkombëtare të Studimeve Shqiptaro-Greke (Dhori Q. Qirjazi) (349). Promovimi i botimit faksimile të Kodikut të Korçës nr. 93 (shek. X) (Andi Rëmbeci) (351). International Conference: Modern Greek Enlightenment and the Albanian Renaissance (26 March 2013, Tirana, Albania) (Aristotle Spiro) (354). A Tribute to the Albanological Work of Titos Jochalas (356). BOOK REVIEW ΒΗΒΛΗΟΚΡΗΣΗΚΖ - RECENSION ALEKSANDËR MEKSI Botimi faksimile i Kodikut të Korçës nr The Facsimile Edition of the Code of Korça No. 93. Η πανομοιότυπη έκδοση του Κώδικα Κοριτσάς αριθ

9 BRIAN D. JOSEPH The Ohio State University Columbus, Ohio ON OLD AND NEW CONNECTIONS BETWEEN GREEK AND ALBANIAN: SOME GRAMMATICAL EVIDENCE 1. Introduction: A Traditional Indo-European Dialectological View of Albanian and Greek t is no exaggeration to say that Albanian and Greek have a considerable amount of shared history that has contributed to the two languages sharing in various linguistic features: both are Indo-European languages, and thus they have common elements that are the result of this shared Indo-European legacy; moreover, both are Balkan languages, and thus show some common elements that are the result of the mutual contact and contact with other languages of the region that gave rise to the remarkable structural convergences one sees in the Balkans. Nonetheless, especially since any contact-induced similarities are generally taken to be historically secondary, representing an overlay on top of a genealogical relationship, the usual stance taken with regard to Indo-European dialectology is that there is no special connection between Greek and Albanian according to generally accepted features diagnostic of subgrouping the various branches of Indo-European into dialectological units based on their treatment of features found in Proto-Indo-European (PIE). For instance, one can start with some of those discussed in general terms, i.e. not with specific reference to Albanian in each case, in Meillet (1922/1967), even if not all of them would represent innovations, as opposed to retentions, 1 and even if they are not all as cogent or compelling as they seemed when first proposed (as the footnotes and discussion indicate): (1) kepgep mf PIE *m ald *a 1 I mention this distinction because shared innovations away from some feature present in the proto-language, if they are not cross-linguistically common or jilgsiqricajjw rpitiaj (i.e. larspaj, bw qmke peaqmlabje keaqspe mf larspajleqq ), ape gelepajjw raiel rm be diaglmqric fmp gpmsnilg rum jalgsages together into a dialectological unit whereas shared retentions of a feature present in the proto-language are not. See also the discussion in section 4. 9

10 BRIAN D. JOSEPH kepgep mf PIE najaraj qrmnq (*i g g h) uirh PIE tejapq (*i g gh), uhar cal be cajjed rhe celrsk kepgep 2 rhe sqe of a prefix *e- il naqr relqeq (rhe asgkelr ) rhe msrcmke mf PIE *ə uirh a qilgje pefjev mp a rhpee-fold one. With regard to the merger of PIE *o and *a, a trait linking Balto-Slavic and Germanic, 3 Albanian shows the merger while Greek does not. Thus, from PIE *nok w t-s 'night', Greek preserves a round vowel in νόξ, with the -τ- being a development out of original *o in this sonorant-plus-labial/velar environment, while Albanian shows a, in natë. Regapdilg rhe celrsk kepgep, uharetep rhe qrarsq mf rhe centum/qarək split (see footnote 2), Greek shows the merger and thus fails to distinguish original palatals from original velars, whereas Albanian does not show the merger and thus maintains the original distinction. Thus, Greek shows forms like κλέορ fake, cognate with Sanskrit śpataq, from PIE *k'lewos, as well as κπέαρ pau kear, cmglare uirh Salqipir ipatiṣ, fpmk PIE *ipeuəq. Albanian, by contrast, shows forms such as thom I qaw, fpmk *i'ēmi (cf. Old Persian θāriw he qawq ), cmlrpaqrilg uirh kohë rike, fpmk *kēqi'ā. Regarding the augment, Greek has shown it very robustly throughout all of its history, from Mycenaean Greek of the 14 th century BC, in the form <a-pe-do-ie> he gate mtep, penpeqelrilg ἀπέδψκε, as in Classical Greek, right up to the present day, e.g. απέδψςε he arrpibsred. Ir iq rpse rhar lmlasgmented past tense forms are found in Homeric epic, but they are remnants of a different PIE formation and do not really compete with the augmented forms. 4 Albanian, by contrast, shows no overt prefix in 2 This label is not meant to indicate an acceptance of the famous so-called centum/qarək split within Indo-European because, for one thing, the merger that is said to characterize the centum languages is not as unusual as it might seem. In particular, it happened independently in Anatolian, between Proto-Anatolian and Hittite, and in Indo-European branches in Europe (Germanic, Greek, and Italo-Celtic). 3 I exclude from consideration here Indo-Iranian, since it shows merger of *e, *a, and *o, and thus may involve a different set of circumstances from the *o/*a merger; I note though that Meillet does include Indo-Iranian in his discussion of the *o/*a merger. 4 Ssch fmpkq, e.g. βῆ he uelr, penpeqelr rpaceq mf rhe PIE iljslcrite, a tepbaj mood distinct from the indicative and the subjunctive and characterized by past 10

11 ON OLD AND NEW CONNECTIONS BETWEEN GREEK AND ALBANIAN past tense forms, e.g. pa q/he qau, dha q/he gate, mori q/he rmmi. Meillet (pp ) saw this feature as dialectal within Indo- European, and specifically as an innovation linking Indo-Iranian, Armenian, and Greek, thus to the exclusion of Albanian. It is more usual now to see the augment as reflecting a feature present in the morphology of the proto-language itself, but rather than seeing Albanian as having innovatively lost the augment (along with several other branches), Hamp has argued that there are traces of the augment in Albanian; in dha, for instance, the unexpected dh outcome of PIE *d (root *deh 3 - gite ) apparently occurring in initial position rather than intervocalic position where that outcome is regular can be explained by positing as the pre-form an augmented root aorist *e-də-t (or a thematic aorist *e-dh 3 -e-t). Nonetheless, it is certainly true that Albanian does not have a direct reflex of the past tense *e- in the way that Greek does (along with Indo-Iranian and Armenian). Regarding rhe detejmnkelrq uirh PIE *ə, aq diqcsqqed by Meillet (pp ), Greek has a three-way outcome, ε α ο, deneldilg ml uhich japwlgeaj cmlqmlalr rhe *ə iq aqqmciared uirh, the e-coloring *H 1, the a-coloring H 2, or the o-coloring H 3, respectively. By contrast, Albanian, like Italo-Celtic, Germanic, and Balto-Slavic, has only a. Il addiriml rm rhe abmte fearspeq rhar, bw Meijjer q reckoning, would separate Greek and Albanian, there are other ones that can be mentioned that overtly link the one language to other branches, to the exclusion of the other. Greek and Armenian, for instance, show a prothetic vowel in word-initial position from an initial laryngeal (*H 1, H 2, or H 3 ), whereas Albanian does not, as shown by Greek ἀνήπ kal ald Apkelial ayr, as opposed to Albanian njeri. Similarly, like Balto-Slavic, Albanian shows lengthening of a short vowel before original voiced plain stops, what is known in the jireparspe aq Wilrep q Lau, aq il erë qcelr, qkejj fpmk npe- Albalial *ōd-r-, from a PIE root *H 3 ed- (cf. Latin odor qkejj ); aq Greek ὀςμή qkejj, fpmk *H 3 ed-qkā, qhmuq, Gpeei did lmr jelgrhel a vowel in this context. The following table sums up how Albanian and Greek match up with regard to these diagnostic features: tense endings but lacking the past tense prefix. It had a distinct use in PIE, especially in prohibitives, but may be simply a metrical variant in Homeric usage. 11

12 BRIAN D. JOSEPH Albanian Greek *o/a merger: YES NO centum merger: NO YES augment: (NO) YES 3-fold *ə msrcmke NO YES Prothetic vowel NO YES Wilrep q Lau YES NO As the complete lack of agreement between Albanian and Greek on these features indicates, there is little reason, working with these criteria, to think of Albanian and Greek as showing any sort of special relationship dialectologically or otherwise within Indo- European. 2. Some Dialectologically Irrelevant Shared Features between Albanian and Greek Running counter to the features in section 1 on which Albanian and Greek disagree and which thus separate the two languages, there are also numerous ways in which the languages match. None, however, are dialectologically significant, for various reasons. For instance, there are several shared lexical items, of which some appear to be quite old; a few of these are given in (2): (2) jaiëp cabbage ~ λαφανϋν gapdel hepbq kmiëpë kijjqrmle ~ μαφανά ilqrpskelr rapmgxë hejker ~ θψπάκιον bpeaqrnjare However, these are widely recognized as borrowings from Ancient Greek into Albanian at a period that, as far as Albanian is concerned, is prehistoric; as such, they are interesting from the point of view of ancient interactions among peoples in the Balkans, but they reflect nothing more than contact between the two speech communities and are dialectologically uninformative. In fact, contact between Albanian and Greek has continued, as there are loans that date from more recent times, from Greek into Albanian, such as those in (3): (3) aghaniq jmte ( ἀγαπης-) qrmjiq admpl ( ςσολίς-) 12

13 ON OLD AND NEW CONNECTIONS BETWEEN GREEK AND ALBANIAN In some instances, it is hard to assess whether the matching between the languages is simply a retention from the protolanguage or instead a meaningful isogloss reflecting a shared innovation. For example, Albanian as (ald) lmr haq beel qsggeqred by Pedersen 1900 to be cognate with Greek οὐ(κ) lmr, a umpd which Cowgill 1960 has derived, especially in its variant form οὐκί, from an earlier *(ne) H 2 oyu k w id lmr etep; lmr ml wmsp jife (jirepajjw, (lmr) 5 long-life alwrhilg ), cmllecrilg ir ajqm uirh Armenian mč, but leaving any linkage with as unexplored. Joseph 2002a, however, demonstrates how to make the as/οὐκί connection work, and includes the prefix as- lm- (aq il askush lm mle, cf. kush uhm? ) il rhe cmglate set. What is tricky here, however, is judging the status of *(ne) H 2 oyu k w id in Proto-Indo-European. The distribution of its reflexes, covering Greek, Armenian, and Albanian, a trio of branches that do not generally figure together in other Indo-European dialect isoglosses, 6 might be taken to suggest that this phrase was a PIE mode of negation, at which point it would be a shared retention, and not diagnostic of a special relationship; alternatively, its limited distribution could point to it being innovative, at which point it could be dialectologically significant. In this way, the ambiguity of how to interpret the as(-)/οὐ(κί) matching is somewhat like the situation with the augment, in that its dialectological value depends on how its proto-language status is assessed. Finally, there are some matchings that all linguists who have concerned themselves with them seem to agree must be considered retentions of features safely projected back into the protolanguage; these are listed in (4), with some discussion included after them: (4) a. modal vs. nonmodal negation distinction (mos vs. q /nuk ~ μή vs. οὐ) b. the form of modal negator, specifically, containing *meh 1 (mos (< PIE *meh 1 -k w id) ~ μή < PIE *meh 1 )) c. npeqelr/ampiqr qsnnjeriml (e.g. bpilg bie / prur- (Geg: prun-) ~ υέπψ / ἐνεγκ- < PIE *bher- / *pro-hleḱ-) 5 The *ne in this multi-part negation was presumably lost via the same sort of process, perhaps elimination of redundancy, that has led to its omission in the French bipartite negation le naq, which is simply pas in contemporary colloquial usage. 6 Though see below in section 3 concerning sot. 13

14 BRIAN D. JOSEPH d. special endings for mediopassive voice forms in present qwqrek, e.g. qeek (eldilgq il bmjd): 1SG dukem ~ υαίνομαι 2 dukesh ~ υαίνῃ (< *υαινεςαι) 3 duket ~ υαίνεσαι etc. As for (4a), the distinction seen in Albanian and Greek is also found in Indo-Iranian (e.g. Sanskrit and Avestan kā vs. na), Armenian (mi vs. mč ), Anatolian (e.g. Hittite jā vs. natta), and Italo- Celtic (e.g. Latin lē vs. non) so that it is reasonable to reconstruct it for PIE. Moreover, regarding (4b), the evidence of Albanian modal mos, Greek modal μή, Indo-Iranian kā, and Armenian mi points to *meh 1 for the form of the modal negation marker in the protolanguage; it can be noted too that even the languages that do not have an initial m- in this form do have a reflex of a long vowel. 7 With regard to (4c), the PIE character of suppletion in general but qnecificajjw mf rhe pmmrq mf bpilg il Ajbalial ald Gpeei iq guaranteed by the fact that suppletion involving the same roots is found in Old Irish, in which the present do. beir bpilgq haq a suppletive perfect (a category corresponding to the aorist of Albanian and Greek) ro. ucc, where, significantly, -ucc derives from *Hleḱ-. Further, while admittedly with a different aorist, qsnnjeriml uirh bpilg iq fmsld il Laril, uhepe rhe npeqelr fepō has an associated perfect form rsjī that is based on an entirely different root. Finally, special endings for the present tense mediopassive voice forms occur in Indo-Iranian (e.g. Sanskrit labhe / labhase / labhate ( raie ) etc.) and Germanic (e.g. Gothic baírada / baíraza / baírada), thus pointing to this being a feature of PIE. Putting all of these facts and interpretations together, it is clear that these matchings between Albanian and Greek, while certainly striking and noteworthy, are shared retentions that are not indicative of any sort of special dialectological relationship. 3. Other Notable and Possibly More Telling Features 7 And the nonmatching initial consonants have a ready explanation: the Latin #nis likely due to analogical pressure from the n- of the nonmodal negator, and the same can be said of Hittite, with the #l- being the result of the generalization of a variant occurring before a nasal, affected by a regular disimilatory sound change of l [+Nasal] => [+Naqaj]. 14

15 ON OLD AND NEW CONNECTIONS BETWEEN GREEK AND ALBANIAN The features discussed in sections 1 and 2 do not exhaust the range of material with some relevance to the question of the relationship between Albanian and Greek. There is yet more, some of it with more interesting implications than any of the preceding ones. This is a fortunate position to be in, since most of the foregoing cases have proven to be somewhat inconclusive. A particularly interesting case is offered by the word sot rmdaw. Liie qm kalw umpdq fmp rmdaw il Ildm-European languages, such as today itself or Russian sevodnja, Albanian sot surely derives fpmk qmke deicric ejekelr uirh a fmpk mf rhe umpd fmp daw. Getting to such a derivation for sot is somewhat complicated, but a compelling scenario can be developed. First, a suitable pre-form for daw, ditë, in Albanian is *dīri-, and this can be deployed in the reconstruction for sot. Second, in order to get the -o- vocalism in sot, a starting point with *-ā- would do nicely. The complicated part comes with the third step of motivating an appropriate deictic element. It would work here to invoke something along the lines of rhe iliriaj ejekelr *ijā- seen in Mycenaean Greek za-we-te, later Attic Greek σῆσερ, and Ionic Greek ςῆσερ rhiq weap, fpmk a npe-form *ijā-uerēq, bsijr uirh a deicric ejekelr, mf qmke qmpr, ald a fmpk mf rhe umpd fmp weap (Gpeei ἔσορ). The deictic element in question dmeq lmr hate a dipecr qmspce aq *ijā- but rather was due to the pealajwqiq mf rhe umpd fmp rmdaw il npe-greek. This word is ςήμεπον, in most dialects, though in Attic Greek σήμεπον, and the dialect variation of initial ς- / σ- points to a pre-form with initial *kj-. This *kj is the prevocalic form of a deictic *ki- rhiq, arrached hepe rm *ākep-, the pre-fmpk fmp rhe Gpeei umpd fmp daw (ἡμέπα, Doric ᾱμέπα) that occurs also in Armenian (awr). Fpmk *ijākep-, *ijā- uaq evrpacred, aq if rhe umpd uepe rm be qegkelred *ijā-merrather than the etymologically justified *kj-ākep-. The *k in Greek can reflect either a PIE velar *k or a palatal *k', of which the palatal is the better choice, since Balto-Slavic offers evidence for a deictic uirh a najaraj, il rhe npmlmsl rhiq (Ojd Chspch Sjatmlic sь, Lithuanian ši). Returning now to Albanian, sot can thus be derived from *k'jā-dīri-, uirh qwlcmne mf rhe *ī, rhe pegsjap dejeriml mf medial *d, and rhe pegsjap msrcmke mf *ā. The only development that requires a special assumption for Albanian is the s- from *k'j; *k' would be expected to give Albanian th ([θ]), but nothing stands in the way of assuming that in a combination with *-j-, it could give s-. 15

16 BRIAN D. JOSEPH Thus a pre-form *k'jā-dīri- for sot can be justified. That being the case, a reasonable question to ask is where *k'jā- comes from in Albanian. As noted, it has a source in Greek, albeit an indirect one, but there is no obvious source in Albanian; the *k'j can be taken as a pre-vocalic outcome in Albanian of the aforementioned *k'ideictic, but what is the *-ā-? I suggest that it has the same source as in Greek, that is, it comes from a reanalysis in prehistoric Albanian mf *ijākep-, with the same reqrpicred umpd fmp daw aq iq fmsld il Greek and Armenian, a word which only later was replaced by the *dīri- umpd, peleued, aq ir uepe, uhel *dīri- became the usual word fmp daw. Without positing *k'jākep- for Albanian in a prehistoric period, it is hard to see where the -o- of sot (fpmk al *ā) cmsjd cmke from. Borrowing *k'jā- from Greek seems rather unlikely, as the borrowing would have to have taken place at a very early stage, well before any other evidence of contact between the two speech communities, and moreover, the borrowing of an isolated prefix is hard to motivate. Thus the evidence of sot points to Albanian hatilg mlce had rhe *ākep- umpd fmp daw, a fmpk fmsld mrhepuiqe only in Greek and Armenian, and therefore presenting an interesting dialectological grouping for this feature. 8 This account of sot provides a basis for contemplating a connection between Albanian and Greek that the other features considered do not permit. But there are others as well that merit attention. It is necessary, though, to make some distinctions in them. Some, for instance, are found in Albanian and in Ancient Greek, and also in Modern Greek. For example, both Albanian and Greek, from ancient times up through the modern period, show the use of ostensibly 9 active endings in the mediopassive aorist; in Albanian, the reflexive marker u occurs with active aorist forms, e.g. u lava I uaqhed kwqejf (tq. lava I uaqhed (qmkemle mp qmkerhilg) ), ald Gpeei haq acrite naqr-tense endings added to mediopassive stem with θη- in Ancient Greek and -θηκ- in Modern Greek, e.g. ἐ-πλό-θη-ν / πλό-θηκ-α I uaqhed kwqejf, I uaq uaqhed, with the ending found in, e.g., ἔπλτνο-ν / έπλεν-α I uaq uaqhilg (qmkerhilg). 8 And of course, it would mean reassessing the dialectology of the *(ne) H 2 oyu k w id feature discussed in section 2, as it too is found in Albanian, Armenian, and Greek. 9 I qaw mqrelqibjw becasqe rhe eldilgq rhekqejteq, if sqed uirh bmrh active and lmlacrite fmpkq, callmr rpsjw be cajjed acrite eldilgq; erwkmjmgicajjw, however, they continue earlier active endings. 16

17 ON OLD AND NEW CONNECTIONS BETWEEN GREEK AND ALBANIAN Several of these features of this sort involve the modal negator discussed above in section 2. The presence alone of reflexes of *meh 1 does not indicate anything particular about Greek and Albanian, but, as discussed in Joseph 2002b, there are uses for *meh 1 that are not found outside of Greek and Albanian and thus form functionally based isoglosses linking the two. For instance, both Albanian mos and Greek μή, in Ancient Greek and in Modern Greek, are used as an introducer of tentative main-clause questions, as shown in (5): (5) mos / μή as introducer of tentative main-clause questions a. AncGrk: ἦ μὴ ποό σινα δτςμενέψν υάςθ ἔμμεναι ἀνδπῶν surely kē some/acc hostile/gen.pl say/2sg be/inf men/gen.pl Yms dm lmr, qspejw, rhili hik rm be (mle) mf rhe hmqrije kel? (Od ) b. ModGrk: μην είδερ σο παιδί? mi saw/2sg the-child Did wms hannel rm qee rhe chijd? c. Alb: mos e njihni atë? mos him know/2pl him/acc Dm wms (nephanq) ilmu hik? Yet, this function is not found for cognate forms in other Indo- European languages, making its restriction to Greek and Albanian potentially quite noteworthy. Importantly, too, there are other functions, such as the use of mos/μη as the only possible negator for nonfinite forms, as shown in (6), that are found only in Albanian and Modern Greek, but not in Ancient Greek: (6) Negating nonfinite forms a. in Albanian: with participles (gerundives), e.g. duke mos folur uhije lmr rajiilg, rhe ilfiliritaj fmpkariml, e.g. për të mos bërë gabim il mpdep rm lmr kaie a kiqraie, ald mrhep participially derived formations 17

18 BRIAN D. JOSEPH b. in later (Modern) Greek: with active participles, e.g. μην ακοόγονσαρ (uhije) lmr jiqrelilg, ald kiddje napriciples, e.g. μην επφϋμενορ (uhije) lmr cmkilg. The exclusive use of μή for the negation of nonfinite forms is not found as such in Ancient Greek; in Ancient Greek, μή could negate infinitives and participles, but so too could οὐ, depending on the modal or factual value of the infinitive or participle. Thus, the Modern Greek restriction could be an extension of the modal negation inherited from Ancient Greek, but since it is post-ancient Greek, it could be a contact-related feature in later Greek, borrowed from Albanian, or in Albanian, borrowed from Greek. 10 A further feature involving mos/μή with a distribution limited to Albanian and Greek, and within Greek to Modern Greek is the use of this form as a one-word prohibitive utterance, equivalent to English Dml r: Alb Mos! / ModGrk Μη!. There is perhaps an exclamatory μή that can be identified for Ancient Greek but it was not prohibitive per se. This usage is found also in other Balkan languages, including the Indic language Romani, but not in its earlier Indic predecessor, to judge from the evidence of Sanskrit. Thus it is perhaps a borrowing from Albanian or Greek (or Romani, for that matter) into the other language, or a feature these languages borrowed from another language. 11 Somewhat more speculative are a few features involving the prepositional element that in Albanian is me uirh ald in Greek με(-). A feature found only in Albanian and Modern Greek, thus with a distribution like some of above mos/μή features, is the use of me/με aq al ildeneldelr npenmqiriml uirh rhe kealilg uirh. There is no exact parallel for such a preposition elsewhere in Indo- European, though *me- dmeq mccsp aq rhe lscjesq mf npenmqirimlq like Ancient Greek μεσά uirh (cmlrilsed aq a jeaplediqk ilrm Modern Greek) and Germanic forms like Gothic miþ, German mit, and Danish med. Modern Greek με is generally considered to derive from earlier μεσά via the resegmentation/reanalysis of μεσά, when 10 Mmdepl Gpeei dmeq hate a lmlkmdaj legarmp, δεν, rhar ildipecrjw cmlrilseq οὐ, qilce ir iq depited fpmk οὐδέν lmrhilg, lmr, lmr ar ajj, a fmpk rhar iq a cmknmqire mf οὐ (οὐ + cmllecrite δέ + lesrep mf mle ἕν). Siglificalrjw hepe, rhe lmlkmdaj negator cannot be used with the participles of Modern Greek, the only nonfinite forms in the language (i.e., *δεν ακοόγονσαρ/επφϋμενορ). 11 In Joseph 2002b, I suggested that Balkan Romance might have been the source, since in Romanian, nu iq sqed fmp bmrh Nm! ald lmr. 18

19 ON OLD AND NEW CONNECTIONS BETWEEN GREEK AND ALBANIAN followed by a neuter accusative plural object, as με σά plus the noun, with σά taken as definite article, 12 and there are parallels to such a reanalysis, in that sporadically in earlier stages of Greek κασά dmul; rhpmsgh mccspq aq κα (as if κα # σά...). However, there are a few reasons to question this standard account of the origin of the Modern Greek preposition με. For one thing, one has to wonder whether neuter plural objects were frequent enough with μεσά to allow for the generalization of such a reanalyzed form. Also, the parallel reanalysis with κασά was highly sporadic and did not gain currency, while με was so successful, so one has to wonder why the two reanalyses differed so dramatically in that regard. In view of such concerns, alternative hypotheses can be entertained for the origin of με. For instance, it could be that με is an archaism that has been a part of Greek for a long time, just not found in the written record until Medieval Greek. If the lack of attestation is taken to be an obstacle to accepting that hypothesis, 13 it could simply be the case that the latter Greek με is to be considered a borrowing from Albanian. It should be clear, however, that only the με-as-archaism hypothesis would be a basis for a special relationship between Greek and Albanian, though the borrowing hypothesis would be consistent with what is known about later contact between speakers of the two languages. 14 What might help decide the question regarding the source of the me ~ με matching is one further matching related to the occurrence of the preposition, namely the so-cajjed cmkirarite agpeekelr cmlqrpscriml. Both Albanian and Modern Greek have a comitative construction in which a 1 st person singular nominative subject occurs with a comitative prepositional phrase and a verb that is 1 st nepqml njspaj il fmpk, i.e. I uirh Jmhl WE-cake, aq if rhe verb agreement is with both the nominative and the comitative taken together. This construction may be less usual or less preferred in Albanian than in Greek, but it does occur in both languages. A representative example from each language is given in (7): 12 If the object was a definite noun, there may have been haplological shortening mf μεσὰ σά + NOUN rm μεσά + NOUN before the reanalysis to με σά Lack of attestation in itself need not be a hindrance, since there are welldmcskelred caqeq mf jmlg slarreqred bsr aqqspedjw mjd fmpkq jiie ἔοπ dasghrep; fekaje cmsqil, fpmk *queqp- qiqrep ald rhepefmpe mjd, bsr snattested until Hesychius (5 th c. AD); see Janda and Joseph 2003 for discussion. 14 It is of course possible that the occurrence of me in Albanian is due to borrowing from Greek, whether an archaism or an innovative reanalysis of μεσά. 19

20 BRIAN D. JOSEPH (7) a. εγύ με σον Γιάννη ήπθαμε I/NOM with the-john/acc came/1pl Jmhl ald I cake / I cake uirh Jmhl 20 b. Unë me Gjonin erdhëm I/NOM with John/ACC came/1pl Jmhl ald I cake It is worth noting here that the Slavic pattern for expressing this content has a subject that is 1 st nepqml njspaj, lmr qilgsjap, i.e. We with John WE-cake, qm rhiq callmr be a Sjaticiqk il eirhep Albanian or Greek. Interestingly, Ancient Greek seems not to have had this construction, but there is no reason to think of this as an archaism; in the case of με, by contrast, the element in question was attested in Ancient Greek, but just not as an independent preposition, whereas there is nothing comparable to work with for the comitative agreement construction. If not an archaism that survived into Modern Greek, then the presence of the pattern of (7) in these languages is either a coincidental independent innovation in each language, or a matter of language contact. Taking it as due to contact would dovetail well with the borrowing hypothesis for me/με, on the assumption that this aspect of the syntax of me could have been borrowed along with the preposition; the most likely scenario here would be Albanian as the source language and Greek as the borrowing language, given the absence of the pattern in Ancient Greek. However, these contact accounts for the me/μεrelated matchings would deprive them of any value for Indo- European dialectology. 4. Putting all these together what can they mean? From the foregoing, it can be concluded that there do indeed appear to be many shared features between Albanian and Greek, and that fact alone might suggest some sort of special relationship between the two languages, but at the same time, the presence of these features raises questions as to their significance. In particular: Some may be retentions, but can we be sure of their proto-language status in each case? Some may be borrowings, but if so, are they old borrowings or instead recent ones? Some may be innovations, but are they shared innovations or independent developments in each language? And if innovations, are they old ones, predating the

21 ON OLD AND NEW CONNECTIONS BETWEEN GREEK AND ALBANIAN intense contact that gave rise to the convergences of the Balkan Sprachbund, or are they more recent ones that arose during the Balkan Sprachbund contact? All of the more recent ones, that is any of them that are post-ancient Greek, could be due to contact in the Balkans, but if so, when and under what conditions did the contact and the borrowing occur? It must be asked too whether shared retentions can count as a baqiq fmp a qneciaj pejarimlqhin, mf a diajecrmjmgicaj larspe. Mostly, the usual answer is no, since retentions involve doing nothing; that is, there is no shared common undertaking on the part of two speech communities. But, can resisting pressure to change be considered a type of shared common undertaking, especially if there seem to be several identifiable pressures? In this case, regarding the modal-negation related matchings, it has to be noted that Balto-Slavic, Italo-Celtic, and Tocharian eliminated the *mnegator vs. indicative negator distinction assumed for Proto-Indo- European, and Balto-Slavic and Italo-Celtic eliminated the *mnegator itself. Presumably, therefore, there were pressures at work in the system that gave rise to all of these developments, so what kept not only the distinction but also the form itself in both Albanian and Greek? Can their shared resistance to these pressures count as a shared innovation? Perhaps so, but the jury is still out on that important methodological point in general and thus in particular as applied here. There are of course kalw uawq il uhich qneciaj cmsjd be defiled fmp rhe nspnmqeq mf rajiilg abmsr a qneciaj pejarimlqhin between Greek and Albanian. In some sense, any contact-related connection is historically special. But from the point of view of a special dialectological relationship within Indo-European, perhaps the most striking feature discussed here is the mccsppelce mf *ākep daw hiddel il rhe *ijā- reanalysis that gave rise to Albanian sot, as presented in section 3. It is hard to see that as a shared retention; it could have been a Proto-Indo-Espmneal umpd fmp daw bsr lmr necessary the Proto-Indo-European word. Nor does it seem to be an independent innovation in each language, as it is not clear where it would have come from in each. And, it seems unlikely to be a bmppmuilg, qilce rhe uhmje umpd fmp rmdaw umsjd hate rm be borrowed and one would have to ask why that particular word was borrowed. Thus it may well be that this one matching is the significant innovation that is the key to seeing an old connection between Albanian and Greek, one that is dialectological within 21

22 BRIAN D. JOSEPH Indo-European, along with all the newer, possibly contact-related ones. REFERENCES Cowgill, Warren «Greek ou and Armenian mč». Language Janda, Richard D. and Brian D. Joseph «On Language, Change, and Language Change» Or Of History, Linguistics, and Historical Linguistics» (with Richard D. Janda). In Brian D. Joseph and Richard D. Janda (eds.) Handbook of Historical Linguistics, Oxford: Blackwell Publishers. Joseph, Brian D. 2002a. «More on the PIE and post-pie dimensions to Albanian-Greek negation parallels». Paper presented at 20 th Annual East Coast Indo-European Conference, University of Pennsylvania, 13 June Joseph, Brian D. 2002b. «Balkan insights into the Syntax of *me: in Indo- European». In Mark Southern (ed.) Indo-European Perspectives (Journal of Indo-European Studies Monograph Series 41), Washington, DC: Institute for the Study of Man. Pedersen, Holger «Die gutturale im Albanesischen». Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung

23 BARDHYL DEMIRAJ Ludwig-Maximilians-Universität MÜNCHEN GJURMË TË SUBSTRATIT MESDHETAR-BALLKANIK NË SHQIPE DHE GREQISHTE: SHQ. rrush DHE GR. VJ. ῥώξ SI RAST STUDIMI ë këtë studim jemi përqendruar mirëfilli në provën dhe plotësimin e një interpretimi etimologjik të njësisë leksikore shq. rrush, bashkëlidhja e dikurshme e së cilës me gjegjëqel gp. ῥώξ, ῥψγϋρ id. (Cakapda ) s qhmoëpsa qysh herët me njohjen e një baze substrati mesdhetar/ paragrek *rac-, duke bërë kështu të mundur edhe zgjerimin e mëvonshëm të saj me top[onimin] Ragusa (Dubrovnik), i menduar si i burimit ilir-shqiptar, khs.: p[roto]shq. *rag-ús(j)- > (Bogdani 1685) top. <Rsſce > (/ úʃə/ /púʃə/) Ragsqa (Çabej , SGJ II 102t., SE VI 355tt.). Kjm përqasje etimologjike, përpos ndonjë shmangieje të papërfillshme në rindërtimin e protoformës shqipe, tumiret në kohën tonë gjithkund si e mirëqenë, 1 përkatësisht ajo ka ndikuar që të mënjanohen nga debati shkencor syzime të mëparshme mbi etimonin e fjalës. 2 Gjirhqeqi terë pperhala oë gp. ῥώξ (ipahaq ῥά ξ, ῥάξ) lë gpeciqriië e që këtej edhe në indoevropianistikë mëtohet qi ljë fjajë e bspikir keqdherap [= Mittelmeerwort, Mediterranean word], 3 jep sigurisht shkas që të shqyrtojmë tash më nga afër 1 Shih Orel AED 381: PAlb *pāgsša; sidomos Hamp v.: * -ùs-v-. 2 Kërm qwxike, oë raqh ksld r i imlqidepmjkë lë fair qi rë ianëpcwepa, nm i radhisim pa ndonjë koment të hollësishëm, si vijon: Meyer-i (EWA 371) heq vetë dorë nga një përqasje e bërë më herët po prej tij me pers. e re raz, razan, kurd. rez ppsqh; njepgsjj ( ), dsie qheqrsap jm na pexeptë ljë jidhje fapefiqlmpe ke sll. vj. kisht. gpmxdь ppsqh. Ndëpimhë, iw afpik i dwrë erikmjmgjii a) mqe ëqhrë hedhur poshtë si i paqëlluar (Berneker I 355); b) ose është pranuar si i tillë, duke marrë parasysh këtu në mos një afri gjenetike ie. (Rohr : idg. *g h pēq-, *g h pōq- bap; fijix, jaqrap Pokorny IEW 454); atëherë c) një ndikim të një gjuheqsbqrpar rë naljmhsp (Ošrip Aphit II 33tt.; qhih edhe Tagjiavini ), ose d) ljë ldiiik npej qjjatiqhreq (që tjerëp iiqhrape) (Hsjd : OCS gpsqdь gpaneq, rhe npmbabje qmspce mf rrush ). Meldikir rë Ošrip-it i bashkohet së fundi edhe Polak-u ( ), që përsiat këtu një bazë jo-ie. * -, e cila, sipas tij, gjëllitka edhe në gjeorgj. pi a pejerml de tigle. Një qhnjegik rë hepqhëk etimologjik e ndeshim edhe te Kristoforidhi ( : rrush për -ντς- te emri mitologjik Διό(ντς)ορ = ὁ διδάξαρ σήν ἀμπελοτπγίαν - σποπῇ σοῦ ν εἰρ π). Një burim ie. të fjalës në bashkëlidhje etimologjike me lit. pasqiù, paũqri njsci përsiat Mann ( ; shih edhe Rasmussen : *rus- -). 3 Lidhur me problematikën e gr. ῥά ξ, ῥᾱγόρ, npalë ῥώξ, ῥψγόρ ppsqh; imiëpp ppsqhi shih ndër të tjerë Boisacq 835; Frisk II 642; Chantraine 966; Beekes

24 BARDHYL DEMIRAJ çështjen e prejardhjes së gjegjëses së saj shq. rrush, njëlloj siç kemi tenpsap e tenpmjkë xaimliqhr ke rë aqhrsosajrspar fjajë qsbqrpari, fjajë rë bspikir keqdherap anm fjalë isjrspe/qhregrape ke bspik rë naljmhsp, rë cijar qhoinja i ia rë përbashkëta me greqishten në mos edhe me gjuhë të tjera (qofshin këto edhe rrënoja) në hapësirën e Gadishullit Ballkanik e në pellgun e Mesdheut gjatë periudhës së antikitetit. 4 Përcollëm në këtë mënyrë që në fillim drejtpërdrejt ose tërthorazi çështjet që do të marrim në analizë, sigurisht pasi të kemi bërë më parë një paraqitje të thukët të paletës kuptimore, të çerdhes leksikore si edhe të përhapjes dialektore të fjalës rrush në gjuhën shqipe. Do të përqendrohemi pra: a) në bashkëlidhjen semantike e formale me top. Ragusa (Çabej, Hamp, Orel) përkatësisht me gjegjësen e gr. vj. ῥώξ (Camarda); b) në çështjen e zanafillës së fjalës: a buron shq. rrush prej së njëjtës gurrë substrati rë naidelrifiiseqhke lga afëp, anm dsher r i ljmhik edhe lë iërë rast greqishtes së vjetër rolin e ndërmjetësit? (Hamp); e c) në rast se po, kur është përftuar ky huazim? 1. Përdorimi dhe përhapja dialektore e fjalës Spektri kuptimor, sjellja gramatikore dhe përhapja dialektore e kësaj lekseme lënë të kuptojnë, se kemi të bëjmë këtu me një fjalë të lashtë në fondin leksikor të vitikulturës në gjuhën shqipe. Rrush gjëllin gjithkund në hapësirën dialektore dhe diasporën shqipfolëse si njësi e vetme leksikore për të shënjuar a) frytin e rrushit në kuptim kolektiv; b) rrushin si pemë frutore, krahas hardhi dhe 246; Furnée Në këtë qerthull problemor bën pjesë pa dyshim edhe lat. pacēksq biqrai ppsqhi ; qhih ldëp rë rjepë Wajde-Hoffmann II 414; Ernout-Meillet 562; Schpijtep : The ajreplariml mf Lar. c wirh Gp. γ, rhe tmcajiqk mf rhe Greek forms, the semantics, and the limited distribution of the etymon all point rm a qsbqrparsk umpd. ; qhih që fsldi edhe De Vaal : Ppmbabjw a jmalumpd fpmk a Medireppaleal jalgsage. 4 Dhe ky fond i burimit joie. rezulton të jetë jo i parëndësishëm sidomos në periudhën e antikitetit, përkatësisht në fazën e parë të kontakteve (historikeballkanike) shqiptaro-greke. Një imazh shumë domethënës arrijmë ta sendërtojmë falë klasifikimit nga kjo perspektivë e atij inventari leksikor që pranohet tashmë gjithkund në albanologji si gjurmë e ndikimit të greqishtes së vjetër në shqipe. Ndër 37 njësi leksikore të huazuara (me siguri) prej greqishtes së vjetër e ashtuquajtura listë e Ölbergut ( vv.) 26 syresh rezultojnë të jenë të gurrës joie. në greqishte dhe vetëm 11 të tilla dëshmojnë (në shumicën e rasteve) formime brendagjuhësore prej rrënjësh e bazash ie. në atë gjuhë. Shih hollësisht më poshtë shën

25 GJURMË TË SUBSTRATIT MESDHETAR-BALLKANIK NË SHQIPE DHE GREQISHTE pjergull ppsqh qi bikë iacatjeppëqe ; qi edhe c) kokrrën (e rrushit), 5 kryesisht në fraza përcaktore të tipit: kokërr rrushi, vesh / vile / bistak rrushi etj., më tej edhe d) përdorimin e tij në kuptimin e zgjeruar jjmj ppsqhi. Në pikëpamje gramatikore rrush sillet rregullisht si një emër mashkullor me paradigmë defektive (sing[ulare] tant[um]), duke u kodifikuar si i tillë edhe në leksikun e shqipes standarde, khs. rrush,- i m. (FSHS ). Forma shumësi më (t./g.) {-ra/na}, rrallë më (g.) {-a} dhe (arb. Kr.) {-nje}, ose pa mbaresë, gëzojnë përhapje dialektore të rrudhur dhe kryesisht në përdorimin e zgjeruar (pika d) jjmj ppsqhi. 6 Përndryshe dallojmë në disa të folme konservative toske e gege edhe përdorimin (paralel) të një paradigme pas gjase të hershme asnjanësi, khs. rrush,-t(ë) as. (sing. tant.), sidomos në kuptimin kolektiv. 7 Të dyja sjelljet gramatikore shfaqen në raporte të ndryshme edhe në letërsinë e vjetër shqipe, khs.: Buzuku (1555): a) <amun de mereteh en dpiεaſir russ? o fiћ ê ξepecaſir?> ( : /ppsqh/ (?) aq./k. iajj. lj. naqho.) Nskosid cmjjigslr de qniliq staq asr de rpibsjiq ficsq? (Marhesq 7 16) b) <Higne seh teh vigneneh diteh ћi reh affepmlere bsjchɣ ke cmŗeſir: e aih ћi ſrsnel psſre: meh ateh ћi en biell: e mallte teh chulognene vene tanble> ( : /rrushtë/ as. kall. nj. qho.) ecce dieq telislr dicir Dmkilsq er cmlnpehelder arator messorem et calcator uvae mittentem semen et qrijjabslr kmlreq dsjcedilek er mkleq cmjjeq csjri epslr (Amos 9 13) Bardhi (Blanchus 1635): a) <Cmſci i psſcer qualus> (118 20: /i rrushet/ gjin. sh. shq.) b) <teſci i psſcir racemus> (122 3: /i rrushit/ m. gjin. nj. shq.) c) <Rus vua> (188 13: /rrush/ em. nj. pashq.) Bogdani (1685): 5 Këtu bën pjesë edhe përdorimi në kuptimin figurativ-përkëdhelës, kryesisht në gjshël e fëkijëte, qi imia e mpgalir qeiqsaj kaqhisjjmp; neliq. 6 Shih ndër të tjerë Hahn AS III 111: sh. <πποτς >; Kristoforidhi 307: sh. rrush; Bashkimi 386: sh. rrush-na; Leotti 1246v.: sh. rrush-ëra, rrush-a; Kpqrić 106: qh. rrush-nje. Të dhëna të vlefshme gramatikore ndeshim gjithashtu te Kavalliotis 241: <ποόςς>; Apbalaq 107: <psš>; Cmpdiglalm 178; Gaxsjji 364; qidmkmq Mall Shih Bashkimi 386; Sasse 97: vetëm si asnjanës (kollektiv); Giordano 428 etj. 25

26 BARDHYL DEMIRAJ 26 a) <e Nmes gier qè pis ſi κiſc nèp rs lxieppè tela l Rsſcir e Noè t aggislſe ij kmdm di catap tilm dajj ste> (Papr I: I.VII.14: /rrushit/ m. rrj. nj. shq.) b) <luλeɛesle teleſcrare, e bale Rsſc e ù pojnè fiorirono le tigle, fecepm tsa, e ſi karspmpmlm> (Papr II: I.IV.16: /ppsqh/ (?) m./as. kall. nj. pashq.) c) <Ka me laam nde Vene stolen e Vet, me giaκ re Rsſcir peteκsl e ter. Genesis capite 49 lauabit in vino stolam tuam, & in sanguine vuæ pallium tuum. Gen. cap. 49> (Part. II: III.II.13: /të rrushit/ m. gjin. nj. shq.) Shmangie formale me karakter dialektor shfaqen te kjo fjalë vetëm në pozicion nistor: / sʃ/ isldpejr /psʃ/, dhe iërm ialë rë bëjnë kryesisht me bjerrjen e tiparit fonologjik që dallon bashkëtingëlloret vibrante / / dhe /r/ në zona të ndryshme të arealit dialektor të shqipes. Gjithsesi kemi të bëjmë këtu me një dukuri me një moshë pak a shumë të re e me përhapje dialektore të kufizuar që vepron kryesisht në pjesën lindore të toskërishtes veriore e të gegnishtes jugore (Gjinari vv.). Në këtë mënyrë lejohemi të rindërtojmë, falë përqasjes së varianteve ekzistuese formale, një formë bazë paradialektore, e cila përkon pak a shumë me atë strukturë fonologjike mbizotëruese që gjëllin sot në hapësirën kompakte shqipfolëse: shq. (shek. VI-IX e.j.) * r ruʃ(-). 2. Çerdhja leksikore e fjalës Në gjuhën e përditshme emri rrush shoqërohet jo rrallë me një mbiemër për të shënuar llojin, mënyrën e përpunimit, shijen etj., khs.: rr. i kuq, rr. i bardhë, rr. i thatë, rr. i thartë etj. Përndryshe ai gjëllin në terminologjinë e florës shqiptare si gjymtyrë frazash apo kompozitash përcaktore për të shënjuar lloje të ndryshme rrushi, ose edhe bimë e pemë të tjera me fryte përkatësisht me gjethe të ngjashme me ato të rrushit, khs.: vgl.: rr. i egër Viriq qijteqrpiq, rr. gardhi / lepuri / larush / pulëz Sedsk daqwnhwjjsk erj., (g.) rr. arushe Apcrmqranhwjmq, sta spqi, (diaj. r.) rr. gjalpërit Smjalsk ligpsk, S. hskije erj., (diaj. r.) rr. mali Vaccilsk kwprijjsq, Heidejbeepe, Bjasbeepe, (g.) pp. oẽli Smpbmq ascsnapia; Phwrmjacca decaldpa, (diaj. r.) pp. rmie / fpëlgs / qepexi Ribeq gpmqqsjapia, rr. miskodel sta fpagpalre, apmkarica, (diaj. g.) rr. fëllãnxe Danhle mjemideq, rr. dhelpën sta pmqqiccia ; rr. brestênë sta bialca dagji acili papi ; rr. gruzhdëz sta dei gpannmji niccmji dagji acili m chicchi firriqqiki, rr. qelbës / çilek jjmj ppsqhi apmkarii, (apb. Kp.) r. i shumpiêros mgpmxd ; imknmxira: rrushqyqe f. jjmj bike ke fpwre rë

27 GJURMË TË SUBSTRATIT MESDHETAR-BALLKANIK NË SHQIPE DHE GREQISHTE lgjaqhke ke arm rë ppsqhir, rrushkuq m., rrushkuqe f. neka e Jsdaq; jjmj qhisppeje e lgjaqhke ke gjileqhrpël, rrushzezë f. rhalsiëj, rrushqyqe f. jjmj bapiqhreje; bap spdhjeje erj.; fmpkike me prejardhje: (dial. g.) rrushé f. Ciqrsq tijjmqsq, jjmj rpeldafiji, fig. (diaj.) jjmj dhie, dekil. rrushk m. pranë rrushkë f. nekëj erj., rrushkull k. jjmj qhisppeje; rhepnejë (edhe rmn.), oë iërej edhe fig. rrushkulli f. hidhëpik e rrushkulloj fol. hejkmj ; lë iërë çepdhe hyjnë pas gjase edhe (dial. t./g.) lërushk m., larushk(ë) k./f. ppsqh i egëp (ljë ipwoëxik ke larëz f. id.?). 8 Formime të tjera me ndajshtesë: (dial. g.) rrushatak, rrushnuer kb. ke qhskë jëlg (fpsr), (i) rrushemë kb. i jagsp (dps), rrushman m./mb. kaqhisjjmp (Gaxsjji 364) erj. 3. Rrush dhe top. Ragusium (~ Ragusa) Me gjithë çerdhen e sotme leksikore relativisht të pasur, materiali gjuhësor që ofron leksiku i shqipes nuk na lejon të vendosim lidhje brendagjuhësore, që do të mundësonin hetimin e mëtejshëm të bazës paradialektore shq. * r psʃ(-), përkatësisht rindërtimin e fazave të mëhershme të zhvillimit të saj. Këtë qerthull problemor që përcjellin shumë njësi në terminologjinë e florës dhe të faunës shqiptare, rreket ta zbërthejë Çabej ( , SGJ II 102v.; SE VI 334vv.), i cili për hetimin e këtyre fazave në rastin konkret kërkon dhe gjen mbështetje në të dhënat e toponimisë antike-mesjetare në jug të bregdetit dalmat. Bëhet fjalë këtu për toponimin e supozuar si të burimit iliro-shqiptar: Ragusium (~ Ragusa: sot Dubrovnik / Kroaci), strukturën tingullore të të cilit Çabej e përsiat si paraformë të apelativit të sotëm rrush. Shkas për këtë i jep atij forma shq. / úʃə/ /púʃə/ (f.) e ekpir rë iërij owreri oë gjëllinte pas gjase në ligjërimin popullor shqip në fund të shek. XVII, siç na dëshmohet si e tillë dy herë në veprën e Bogdanit (1685), khs.: a) <iſſiλi peteκ, ndjere κeſſm κoheje gindete ruejtune nde fisniκeſcer Giɣrerte Rsſceſqè qual Vesticciola fino à oseqr hmpa qi rpmsa csqrmdira lejja lmbijiqqika Cirrà di Ragusa> (Part. II: I.IV.6: /të R(r)ushësë/ f. nj. gjin. shq. ); b) <Pietri Lucari nde Annalitè Rsſceſqè lib. 3. pag. 95. Pietro Luccari nelli Annali di Ragusa lib. 30. pag. 95.> (Part. II: Antepenultimate: Plechienia e sctepisse Bogdanagnet: /të R(r)ushësë/ f. nj. gjin. shq.). 8 Shih ndër të tjepë Cmpdiglalm 178; Lemrri 1246t.; Gaxsjji 364; Mall 443, Kpqrić 106, sidomos Mitrushi passim und FSHS 1157v. 27

28 BARDHYL DEMIRAJ Shndërrimi i formës së mëhershme, të fiksuar në top. Ragusium ~ Ragusa lë qho. e tj. (Bmgdali) <Rsſce> = / sʃə/ 9 është sipas Çabejt (SGJ II 102v., SE VI 355vv. ) produkt i bashkëveprimit të një tufe dukurish fonetike, të cilat janë përftuar gjatë periudhës historike të zhvillimit të shqipes, bash në fazën e ndikimit intensiv latino-roman. Ndër këto dukuri dallojmë: a) bjerrjen e mbylltores së zëshme /g/ në pozicion mesor ndërmjet dy zanoreve; b) rrëgjimin deri në bjerrje të plotë të zanores së patheksuar në rrokjen nistore; si edhe c) shndërrimin e rregullt */s/ > /ʃ/ lë nmxiciml jmliqrmp. Së fundi Çabej përqas formalisht strukturën fonologjike të formës diisp nmnsjjmpe (qhei. XVII, Bmgdali) <Rsſce> = / sʃə/ ke anejaritil rrush, duke hedhur në debatin albanologjik një formë burimore të përbashkët */rag-ús(j)-/ si ndërtim zvogëlues (= diminutiv) në isnrikil * ppsqhëx, imiëpprh ppsqhi. Nëse ky toponim, dëshmuar jo aq herët në bregdetin dalmat 10 e bashkë me të, sipas Çabejt, edhe simotra e tij top. Ragusa në jug të Siçilisë (Itali) 11 ka pasur (atëbotë) kuptimin bazë * ppsqh, iërë përsiatje e kemi sot për sot të vështirë ta mbështesim, përkatësisht ta hedhim poshtë patjetër, meqë na mungon materiali dokumentar përkatës. 12 Fakt është që kjo përqasje merr shkas thjesht dhe vetëm nga analiza fonologjike e formës popullore rmn. <Rsſce> ( 9 Transkriptimi i zgjeruar i nistores vibrante <R- -/ të fortë është në fakt një vendim ad hoc (shih Hamp ), sa kohë që dallimi grafik <r> ~ <rr> i bashkëtingëlloreve vibrante të shqipes me statusin fonetik [r] ~ [rr] (përkatësisht [ɾ] [p]) lsi qhfaoer ppegsjjiqhr re Bmgdali, qiispqe edhe lë reiqrer e tjerpa shqipe me alfabet latin. 10 Njohuri të vlefshme enciklopedike lidhur me themelimin e qytetit (rreth 615 e.j.), dikur nën sundimin bizantin e më pas venedikas, na kumton Grande Enciclopedia de Agostini (vëll. 18, Novara vv.); për gjykime të mirëfillta shkencore shih së fundi Mayer (I 282v., II 94), i cili regjistron përmbledhtas burimet historike më kryesore, duke i interpretuar ato nga perspektiva filologjike dhe gjuhësore-diakronike. 11 Njohuri të vlefshme enciklopedike në: Grande Enciclopedia de Agostini (vëll. 18, Nmtapa tt.: Fmldara npmbabijkelre lej qec. VIII da Ragusei della Dajkaxia qsj jsmgm dejj alrica Ibja Epea.. Një qwxik erikmjmgjii, nmp lë rjerëp kah, ndërmerr Rohlfs-i (LGII 440), i cili e heton më vete emrin e qytetit sicilian, dsie npmnmxsap ljë jidhje erikmjmgjiie ke gp. ῥογϋρ dsaj (gpspi), jar. *rogium, kë rej σοόρ Ρογούρ nëpërmjet arab. *Rogûs (te Edrisi Ragūq) Ragusa e sotme (owrer lë Sicijilë jsgjildmpe). 12 Shih për këtë Skok (III 98v.) dhe Mayer (I 282v., II 94). Ky emër është interpretuar atëbotë ndryshe në mendësinë popullore (= etimologji popullore), khs. ndër të tjerë Presbyter Docleas, c. 31 (ed. Šišić, Bejgpad 1928): il piniq kapiliq, osaq Pidaspi jilgsa qsa jasq dicslr. Ulde ea citiraq Lasqisk tmcara eqr, que postea r pro l nmqira, Ragsqisk annejjara eqr. Edhe më i hershëm Konstantinos Porphyrogennetos De. adm. imp. c

29 GJURMË TË SUBSTRATIT MESDHETAR-BALLKANIK NË SHQIPE DHE GREQISHTE <Ragusa>), të syzuar si tipike shqipe, struktura tingullore e së cilës sipas Çabejt nuk përkuaka rastësisht me atë të apelativit shq. rrush. Shndërrimin formal (top.) *ragusa në shq. rrush e tumir edhe Orel-i si specifikë e shqipes, 13 ndërsa Hamp-i siç lë të kuptohet në interpretimin e tij, mëton në këtë rast një operacion metodik më se të zakonshëm, meqë në zonën në fjalë emërtimet e vendeve me emra botanikë janë më se të pranishëm. 14 Pa dashur të ndalemi më gjatë në gjykimet e njërit apo tjetrit studiues, mund të përmbledhim thukët se sot për sot nuk jemi assesi në gjendje të verifikojmë në aspektin semantik një afri të mundshme etimologjike ndërmjet top. Ragusa dhe shq. rrush. E kjo rrethanë e bën të domosdoshme përqendrimin në detaj të analizës diaipmliie lë ppafqhil rilgsjjmp. Në iërë paqr jalë nëp r s qoapsap që pari dy çështje bazë, ku mbështetet i gjithë interpretimi i mësipërm, pikërisht: a) tufëza e dukurive fonetike, që kanë mundësuar shndërrimin pas gjase specifik shqip të top. Ragusa në shq. <Rsſce> / sʃə/ (qhei. XVII, Bmgdali); dhe b) teldmqja e qheljëq që bapaxiqë kidiq qrpsirspëq fmleriie rmn. (Bmgdali) <Rsſce> / sʃə/ dhe apelativit rrush / sʃ/. Sa i përket çështjes së parë, veçojmë sidomos bjerrjen e mbylltores së zëshme /-g-/ në pozicion ndërzanor, një dukuri që është mëtuar deri vonë si e mirëqenë vetëm në shqipe. Kjo dukuri ka nxitur pas gjase edhe mendimin lidhur me shndërrimin fonetik top. Ragusa > qho. (Bmgdali) <Rsſce> / sʃə/, dsie e tëqhrpsap arë qi specifik të shqipes historike. Gjithsesi duhet të mbajmë parasysh këtu që ky emër vendi dëshmohet me dhe pa mbylltoren /-g-/ ndërzanore në burime të ndryshme historike dokumentare greqisht, latinisht dhe italisht, si p.sh. lat.-it. Ragusium, Ragusa ~ Rausium (/Lausium), gr. Ραούςα, Ραούςιον etj. 15 Në këto rrethana në pikëpamje metodike na duhet të mbajmë hapur si opsion të dytë ksldëqilë oë tapialri <Rsſce> / sʃə/ i pegjiqrpsap re Bmgdali rë ketë qenë një variante popullore romane, në mos jo një e tillë 13 The fmpk mf rhe jarrep Ραούςα in Const. Porphyrogen. De. adm. reflects the early Albanian loss of the intervocalic voiced stop before the contraction of tmuejq. (Opej AED 391). 14 Çabej rhel gmeq ml rm ijlustrate the fact that it is quite normal to find place names in that region derived from botanical appellatives. The conclusion, then, is that there is no reason to divorce the phonetic sequence and presumed semantic source in the attested Ragùs-a from the Albanian rrush sta. (Hamp ) 15 Hollësisht për këtë Mayer I, 282v. 29

30 BARDHYL DEMIRAJ greko-bizantine. 16 Këtë supozim e mbështet: a) sidomos situata e ngjashme që dëshmojnë toponime të tjera përgjatë bregdetit dalmat, shi në ato zona, të cilat edhe në fazën e fundit të antikitetit e në mesjetë nuk i ngërthente hapësira kompakte shqipfolëse në Bajjial, ihq.: rmn. (gp.) Σπαγοόπιον, jar. Tragurium pranë Traorensis (Urbs), it. Traù < Traùr, Traòr pranë kroat. Trogir. 17 b) Gjithashtu duhet të mbajmë parasysh edhe faktin që i ashtuquajturi ligj i Meyer-it mbi bjerrjen e mediave ndërzanore në leksikun e trashëguar dhe atë të huazuar të shqipes nuk tumiret më si i mirëqenë në kohën tonë, të paktën sa i përket bjerrjes së mbylltores ndërzanore /-g-/ (B. Demiraj vv.). Këto rrethana na lejojnë tash të konsiderojmë bashkëlidhjen e supozuar ndërmjet top. Ragusa dhe shq. (Bogdani) <Ruſce> / sʃə/, mqe dsie npalsap ljë rol ndërmjetës greko-bizantin, përkatësisht (?) roman (shën. 16), ose në rastin më të mirë të njohim këtu një dukuri të izoluar në ligjërimin e thjeshtë popullor, që nuk u është nënshtruar patjetër rregullave të zakonshme fonetike të zhvillimit gjuhësor, siç ndodh jo rrallë në fushë të toponimisë, khs. shq. Berat < sll. Belgrad, shq. Pukë < lat. (via) Publica etj. Pavarësisht se cila nga dy zgjidhjet alternative do të parapëlqehej për interpretimin diakronik të toponimit në fjalë, mund të shtojmë së fundi që as njëra e as tjetra nuk i shkojnë për shtat barazimit formal të supozuar ndërmjet (top. Ragusa ~) shq. (Bogdani) <Rsſce> / sʃə/ (f.) dhe anejaritir qho. rrush (n./m.), 18 në 16 Skok (III 93v.) saktëson që të dyja variantet formale (me dhe pa /-g-/ ndërzanore) kanë qenë pas gjase në përdorim në gjuhën romane (= dalmatishten) të qytetit me rrethina, khs.: Ragusa = Ragusi neben Rausa = Rausi. Mayer (II 94) sillet gjithashtu i tërhequr, duke iu referuar me të drejtë top. dalmatin Σπαγοόπιον, lat. Tragurium pranë Traorensis (Urbs) (shih edhe shën. 16). Në rast se te të dyja toponimet kemi të bëjmë me një bjerrje relativisht të vonë të mbylltores /-g-/ në pozicion ndërzanor, atëherë do të ishim më të sigurt, sikur të përsiasnim këtu një dukuri të përftuar fillimisht në greqishten e enklavës anase të qytetit, siç ka ndodhur jo rrallë atëbotë në dialektet e ndryshme greke (shih Thumb v.). Orel përsiat një proces të përkundërt (AED 391 shih shën. 12). Do mbajtur parasysh këtu që në greqishten e Salentos (Itali e Jugut) kjo dsispi ia ppmisp edhe tijseqil e fjajëq ppsqh, ihq.: gp. tj. ῥά ξ ῥᾱγόρ (~ ῥώξ ῥψγόρ), pranë gr. e re ῥᾶγα (~ ῥϋγα) kundrejt gr. salent. vráva, vrá, grá (shih Rohlfs v.). 17 Shih për këtë Mayer II 118 dhe Skok III 93v. 18 Krahas strukturës së ndryshme rrokjesore mund të mëtojmë si tjetër mospërkim edhe statusin e ndryshëm në gjininë gramatikore të njësive që përqasen me njëra- rrush (n./m.). I paqartë Çabej (SGJ II 103; SE VI 336) me transkribimin Rrush (= 30

31 GJURMË TË SUBSTRATIT MESDHETAR-BALLKANIK NË SHQIPE DHE GREQISHTE kuptimin që asnjë syresh nuk ndihmon në interpretimin diakronik të shq. rrush. Alternativa e parë (: gr.-rom. Rausa > alb. / sʃə/) parakupton një proces huazimi paralel greko-roman gjithsesi fare të pavërtetueshëm, edhe për apelativin tonë rrush. Që ne duhet të heqim dorë edhe nga alternativa e dytë, këtë e tumir hetimi diakronik i gjatësisë së zanores së rrënjës /-u-/, e cila gjëllin si zanore e shkurtër gjithkund në letërsinë e vjetër shqipe, sikurse edhe sot gjithkund ku flitet shqip (shih më lart 1). Sigurisht që nuk do ta hasnim këtë situatë, domethënë një zanore të shkurtër në trup të fjalës, në rast se do të pranonim si të mirëqenë qoftë edhe njërën prej protoformave të rindërtuara dhe të shtruara për diskutim deri sot, khs.: *rag-ús(j)- (Çabej) krahas *pāgsša (Orel) apo * pōg-ùs-v- (Hamp), të cilat, përpos bjerrjes së bashkëtingëllores mbylltore në pozicion ndërzanor, parakuptojnë edhe një rrudhje të strukturës rrokjesore të temës së fjalës. Një rrudhje e tillë është shoqëruar rregullisht në shqipe me një zgjatim kompensator të zanores rrënjore që ndodhej nën theks, dukuri kjo më se e njohur në historinë e gjuhës shqipe si gjatësi historike në sistemin e saj fonologjik (Çabej SGJ III 141), që vërtetohet katërcipërisht sidomos në shtresën e huazimeve latine të shqipes, ku ndeshim rregullisht bjerrjen e bashkëtingëlloreve lat. /-d-/, pranë [-w-] (= lat. <-b->) në pozicion ndërzanor, khs. a) nga shtresa e leksikut latin: lat. *padūje- > shq. (t. ver., shq. let.) pyll, (dial. t. jug./g.) pȳll, shq. vj. (Buzuku, Bsdi, Bapdhi) <nɣɣj> = /nȳ / npalë (Bmgdali) <nɣλ> /py / (shih B. Demiraj vv.; 83); 19 si edhe b) në mënyrë sporadike në shtresën e leksikut të trashëguar të shqipes, khs.: *d h e b-(e)to-: shq. (t. ver., shq. let.) det, (dial. t. jug./g. ver.) dēr, letërsi e vjetër shqipe: (Bsxsis, Bsdi, Bapdhi) <deer> = /dēr/ npalë (Bmgdali) <der> = /der/. Këto dy argumente shtesë bëjnë të mundur tash të heqim dorë një herë e përgjithmonë qoftë prej përqasjes së sotme etimologjike ndërmjet shq. rrush dhe tapialrir (diisp) nmnsjjmp rmn. <Rsſqce> / sʃə/ (Bmgdali), aqhrs edhe npej npmrmfmpkëq që pildëprsap qi dëshmisë së dytë në veprën e Bogdanit: <Pietri Lucari nde Annalitè Rsſceſqè lib. 3. pag. 95.> (Part. II: Antepenultimate: Plechienia e sctepisse Bogdanagnet). 19 Në fakt Bogdani, me ndonjë përjashtim të rastit (khs. <κssr> /iūr/ ljëqi karëqe pperh 80 ck < jar. cubitus ljëqi karëqe pperh 44 ck ) lsi qhëlml grafikisht të ashtuquajturën gjatësi historike të zanoreve të shqipes me anë të dyfishimit të grafemave zanore. Gjithsesi kjo rrethanë nuk e dobëson aspak forcën e argumentit tonë, meqë zanorja rrënjore e apelativit rrush gjëllin gjithkund në arealin dialektor të shqipes, sikurse edhe në letërsinë e vjetër shqipe vetëm si zanore e shkurtër /-u-/. 31

32 BARDHYL DEMIRAJ formim zanafillës deminutiv: pshq. *rag-ús(j)- (Çabej), *pāgsša (Orel), * pōg-ùs-v-, *r g-ùs-v- (Hamp). Shq. rrush dhe gr. ῥώξ Sa i përket etimonit të shq. rrush Hamp-i nuk e përjashton krejt opsionin e një huazimi të mundshëm, në kuptimin që kjo leksemë, sipas tij, mund të jetë në shqipe rezultat i një ndikimi gjuhësor të greqishtes, në mos i një burimi tjetër, të panjohur prej Jsgsr rë Bajjialir. Sinaq rij: Fsprhepkmpe rhe npeqelce mf qsch ancient Greek garden products in Albanian as pjepër kejml ald lakër cabbage reacheq sq lmr rm evcjsde rhe gpane aq a nmqqibje early borrowing fpmk Gpeei mp rhe qmsrhepl Bajialq. (f. 10) Ky opsion mbart në vetvete të njëjtat vështirësi, me të cilat përballet shqyrtimi diakronik dhe etimologjik i një burie të konsiderueshme fjalësh të ashtuquajtura fjalë të substratit (paragrek), fjalë të burimit mesdhetar, fjalë kulture apo fjalë shtegtuese të periudhës së antikitetit, të cilat shqipja, pas gjase jo rastësisht, i ka të përbashkëta me greqishten në mos edhe me gjuhë të tjera (rrënoja) në Gadishullin Ballkanik dhe pellgun e Mesdheut. Lidhur me konkordancat leksikore greko-shqiptare, studimi orientohet zakonisht në hetimin e një gurre të përbashkët vetëm në rast se strukturat fonologjike të gjegjëseve simotra në gjuhët përkatëse shmangen nga njëra-tjera në mënyrë të tillë, sa që rezulton më se i nevojshëm rindërtimi i një protoforme bazë, prej së cilës mund të rrjedhojmë pa vështirësi secilën syresh në gjuhët përkatëse, khs.: shq. bathë ~ gr. υακϋρ rhjeppëx (B. Dekipaj ); shq. shegë ~ gr. vj. ςίδη, ςίβδην id. (Fpiqi II 702t.); thes, (dial.) thas, sh. thasë gp. tj. ςάκκορ rheq (ke jeqh dhie) (bspik qekir B. Demiraj ). Në rast se struktura tingullore e gjegjëses shqipe mund të rrjedhohet pa kurrfarë vështirësish prej pedantit grek, d.m.th. pa cënuar aspak rregullsitë e shndërrimeve fonologjike të shqipes në kohë e hapësirë, atëherë i njihet greqishtes roli i ndërmjetësit në procesin e huazimit. Bëjmë fjalë këtu për një premisë metodike, që e tumirin faktorë të njohur jashtëgjuhësorë, të tillë si a) faktori kulturor-historik roli i grecitetit antik si njëri ndër bazamentet e qytetërimit evropian, por edhe b) faktori kulturor-gjeografik përhapja e këtij greciteti dhe forca e rrezatimit të tij në gjithë rajonin e Mesdheut e të 32

33 GJURMË TË SUBSTRATIT MESDHETAR-BALLKANIK NË SHQIPE DHE GREQISHTE Gadishullit Ballkanik, khs. shq. mollë < gr. vj. (dor.) μᾶλον (~ μῆλον) id. (lga is edhe jar. kājsk, kējsk; Frisk II 226) Një shqyrtim i detajuar i listës së Ölberg-ut ( vv. shih shën. 3) tumir plotësisht forcën e rrezatimit të grecitetit antik edhe në shqipe. Ndër 37 njësitë leksikore të lashta të burimit grek në shqipe (grupi A) 26 syresh rezultojnë të burimit joie., ndërsa (grupi B) vetëm 11 të tilla dëshmojnë baza të mirëfillta që rindërtohen për fazën e përbashkët të zhvillimit gjuhësor ie. Një ballafaqim i burimit etimologjik të gjegjëseve me rezultatet më të fundit në grecistikë dhe indoevropianistikë (Beekes II 1274) na jep pasqyrën që vijon: Grupi A: bli,-ni jjmj neqhis < gp. βλέννορ jjscë; jjmj neqhis (Beeieq I 219); bretëk < gp. βάσπαφορ, βπάσαφορ erj. (Beeieq I 206); dhjamë < gp. δημϋρ id. (Beekes I 325v.); hut m., hutë f. (diaj. r./g.) Aegwnisq; jjmj bsfi; jjmj fajimi erj. < gp. ὦσορ id. (Çabej SE IV 338); kamare (Bjalchsq) kepikalgë < gp. κάμμαπορ jjmj kepikalge (Beeieq I 631): kandër own taji < gp. κάνθαπορ jjmj bpskbsjji; fig. isnë nëp rë nipë; tapië ialmraxhi (Beeieq I 634-5); kumbull < gp. κοκκόμηλον id. (Beeieq I 733); lábrik jetpei < λάβπιφορ, λαβπάκιον (Beeieq I 818: fmpkik bpelda gpeoiqhreq lga jmie. λάβπορ fspimsq, bmiqrepmsq, timjelr, fiepce; gjsrrmlmsq ); lakër < gp. λάφανον, qidmkmq -α (qh.) gapdel-hepbq, tegerabjeq (Beekes I 839); lëpjetë < λάπαθον (l.) kmli q phsbapb, Rskev acermqa (Beeieq I 833); liqen < gp. λεκάνη baqil, diqh mqe λεκάνιον id. (Beeieq I 846); mëllagë Majte < gp. μαλάφη id. (Beeieq II 896); mëngërë, g. mangër npeqë taji < μάγγανον nhijrpe, rhapk; ipml neg, bmjr (Beeieq II 887); mokër Mühjqreil : gp. μηφανή, dmp. μᾱφανά kealq, rmmj, kachile erc. (Beeieq II ); mollë kmjjë; fpsrë < μῆλον (dmp. μᾶλον) id. (Beeieq II 943t.); okër rpiricsk kmlmcmccsk < ὦφπορ jarhwpsq Ochpsq (Beeieq II 1684); pellg, (Bapdhi) <nejeg> < πέλαγορ der, qinëpfaoe e derir (Beeieq II ); presh Ajjisk nmppsk < ππάςον id. (Beekes II 1229); qershi < κεπαςία bipd cheppw (Beeieq I 677); sherp < ςίπυιον, ςίλυιον Sijnhisk (Beeieq II 1332); shkarpë < κάπυορ, *ςκάπιυορ, ihq. gp. pe ςκάπιυορ qhiapnë (Beeieq I 651); shkop < (Heqwch) ςκᾶπορ ( jar. qcānsq) (Beekes?); shpellë < agp. ςπήλαιον id. (Beeieq II 1382); tepë rpiricsk kmlmcmccsk < σίυη id. (Beeieq II 1489); tarogzë nëpipelape < ϑψπάκιον napxkmpe (Beeieq I 569); trumzë Thwksq, Thwkial < θόμβπα, θπόμπα id. (Beekes I 363) Grupi B: bletë < μέλισσα id. (Beeieq II 925: ie. *melit- kjajrë ); duket (më) < agr. δοκεὲ μοι (Beeieq I 344-5); egër (i) < ἄγπιορ id. (Beeieq I 16: ie. *h 2 g -ro-); fier < πσέπιρ fepl, bpaciel (Beeieq II 1248: ie. *pet- fjw ); gjuhë f. < gr. vj. (dor.) γλῶςςα id. (Beeieq I 278) kum tajë (deri) < κῦμα,-ασορ id. (Beekes I 801: ie. *i sh 1 - quejj ); merimangë < agp. μόπμᾱξ id. (Beeieq II 928: ie. *morui- alr ); pëllëmbë, g. pllaz < παλάμη dmpë (e qhrpipë), qhsnjaië (Beeieq II 1144: *plh 2 -(e)m-); pjepër, g. pjepën < agp. πέπψν peif (Beeieq II 1174: ie. *pek w - njei ); shtëmbë, g. shtam(b)ë < ςσάμνορ own i kadh, bsr tepe (Beeieq II 1390: *sth 2 -mn-o- qraldilg ); vadhë, (g.) vodhë, vodhe, vodhëz qmpbsq dmkeqrica, Sneiepjilg : zgjerim më {-dhë} i rrënjës *vo-/va- npej gp. tj. ὄα Smpbsq dmkeqrica (Beeieq II 1040v.: ie. *Hoi-ueh 2 -). Shkruesi i këtyre radhëve nuk e konsideron këtë inventar si të ezauruar plotësisht, përkundrazi është i mendimit se në albanologji nuk është arritur ende të sendërtohen premisat metodike që do të mundësonin hetimin ballor të 33

34 BARDHYL DEMIRAJ Pa dashur të shmangim patjetër diskutimin në plan të përgjithshëm, se sa e mbështetur do të ishte kjo premisë metodike në hulumtimin e kontakteve gjuhësore të shqipes, mendojmë gjithsesi se nuk jemi në hulli të gabuar, në qoftë se ndjekim nga afër opsionin e një ndikimi, përkatësisht ndërmjetësimi të mundshëm të greqishtes në shqipe edhe për rastin në shqyrtim. Shkas për këtë na jep së pari vetë përqasja e Camarda-s me gjegjësen gr. ῥώξ ῥψγόρ. Mënjanimi i top. Ragusium ~ Ragusa, (Bmgdali) <Rsſce> lga oeprhsjji problematik në fjalë nuk e dëmton aspak këtë përqasje diakronike formale. Përkundrazi ajo gëzon tash edhe përparësinë se të dyja madhësitë e krahasimit: shq. rrush (= Camarda <ῥoόςρ>) ~ gr. ῥώξ, përkojnë plotësisht me njëra tjetrën në kuptimet e tyre kryesore: ppsqh (fpwr/nekë); ppsqh (imiëpp), ldëpqa fmpkajiqhr arm i afpml edhe më shumë me njëra tjetrën struktura tematike njërrokëshe. Është pikërisht kjo rrethanë, që na nxit të shtrojmë tash pyetjen: Çfarë rezultati ofron hetimi diakronik i segmenteve të veçantë në strukturat tematike përkatëse. Në këtë kuadër është vetëm bashkëtingëllorja nistore e secilës njësi që nuk mbart kurrfarë vështirësie në interpretimin diakronik, meqë gr. [ h r-] (= <ῥ- >) dhe shq. [rr-] (= <rr->) në pozicion nistor absolut janë përftuar nga të njëjtat burime (jo-)ie.: ie. */sr-/, */ r-/, (?) */r-/, jo-ie. */r-/, kundrejt sekuencës ie. */Hr-/ > gr. */Vr-/ = pshq. */Vr-/ > gr. /Vr-/ (: <Vπ->) = alb. */r-/ (B. Demiraj vv.). 21 Këtu do mbajtur gjithashtu parasysh se forcimi i vibrantes nistore */r-/ > / -/ në shqipe ishte në veprim edhe në fazën e parë të ndikimit sllavojugor dhe roman në shqipe (shek. VII-X e. j.), 22 khs.: shq. rrugë f. < it. ruga, rrafsh m. < sll. (jug.) *ravos < psl. *orov (si temë e vjetër emërore më - s-). Sa i përket vokalizmit të rrënjës, Camarda sjell për krahasim tapialril gp. ῥώξ, na nëpkeldsp ldmljë apgskelr nëp nëpoaqjel formale në shqyrtim. Këtë mund ta përcjellim paraprakisht si një ndërmarrje ad hoc të autorit, 23 përderisa greqishtja dëshmon disa tapialre fmpkaje ke xalmpe ppëljmpe rë naqrabijixsap, ihq.: ῥά ξ ndikimit të greqishtes së vjetër në gjuhën shqipe. Për vështirësitë e hulumtimit në këtë drejtim, shih sidomos Ölberg art. cit. 21 Për situatën në greqishte shih së fundi s. Rix vv.; HGG 62, 66, Shih Demiraj, Sh vv.; Topalli vv. 23 E kemi të vështirë të deduktojmë se përse Camarda ka mëtuar një përqasje fmpkaje (terëk) ke tapialril gp. ῥώξ, nëpdepiqa ai terë lsi qhnpeher nëp iërë. Ndoshta kemi të bëjmë me një rastësi, pasi siç do ta rimarrim edhe më poshtë (shih shën. 26) Camarda i referohet këtij varianti kur trajton zhvillimet e qnipalreq */q/ (> qho. /ʃ/) lë gpsne rë ldpwqhke baqhiërilgëjjmpe. 34

35 GJURMË TË SUBSTRATIT MESDHETAR-BALLKANIK NË SHQIPE DHE GREQISHTE ῥᾱγόρ, ῥάξ ῥαγόρ, ῥώξ ῥψγόρ; gp. e pe (diaj.) ῥᾶγα, ῥόγα, gp. (qajelr.) vráva, vrá, grá (Frisk II 642; Rohlfs ). Një përpjekje të parë për rindërtimin e një paradigme burimore të njësuar të greqishtes e ndërmerr Hamp (2000 7vv.), i cili dallon për variantet tematike gr. ῥ γ- sld ῥψγ- ldmqhra ke rë dpejrë rhe pekailq mf a qilgje mjd lmsl : (ek. lj.) * pṓhg-s: *ϝπώξ, (gjil. lj.) * rhg-ós: *ϝπᾱγόρ mqe *ϝπαγόρ s.a. Pra, sipas Hamp-ir, gp. ῥώξ nëpfaoëqml naldëpkjerqhëk formën bazë të një paradigme dikur të njësuar (= paradialektore) të greqishtes: (em. nj.) * pṓhg-s: *ϝπώξ > ῥώξ. Papë lga nepqneirita e albanologjisë, mund të shtojmë tani sidomos lidhur me vokalizmin e rrënjës, që kjo rrethanë gjuhësore në greqishte e së bashku me të edhe rindërtimi i protoformës së njësuar (em. nj.) * pṓhg-s i shkojnë përshtat fare edhe përqasjes formale të shq. rrush ke gp. ῥώξ. Gjithsesi duhet të mbajmë parasysh këtu se hetojmë për çdo rast në kuadrin e kontakteve të hershme ndërgjuhësore, përkatësisht të veprimit të substratit, meqë marrëdhënie proporcionale të kësaj larwpe: gp. */ō, m/: shq. /u/ i hasim në shqipe (pavarësisht nga mjedisi fonologjik) vetëm në fondin joindoevropian përkatësisht në shtresën e hershme të huazimeve (edhe) prej greqishtes së vjetër në shqipe, 24 khs.: shq. gjuhë f. < gp. tj. (dmp.) γλῶςςα id. (Çabej SE IV 338), hut m., hutë f. (diaj. r./g.) Aegwnisq; jjmj bsfi; jjmj fajimi erj. : gp. tj. ὦσορ id., jar. ōrsq id. (Çabej SE IV 384: hsaxik gp. tj.; Meyer EWA 460: huazim lat.); (më) duket fmj. < gp. tj. δοκεὲ μοι (Çabej SE III 354) etj. 25 Në pikëpamje të kronologjisë relative procesi i huazimit duhet të jetë përftuar në një fazë të caktuar të zhvillimit, kur në sistemin zanor të shqipes mungonte një zanore e mesme buzore, e radhës së prapme [o(:)], përkatësisht ishte përftuar ndërkohë një boshllëk në aksin velar të atij sistemi, bash në një periudhë kur korrelacioni i gjatësisë në sistemin e zanoreve të greqishtes së vjetër kishte filluar të humbiste funksionin e vet fonologjik kuptimdallues. 26 Vetëm në këto rrethana, pra duke i njohur depërtimit të kësaj fjale substrati në shqipe rolin ndërmjetës të greqishtes së vjetër, ne 24 Lidhur me problematikën e huazimeve pas gjase latine, të cilat dëshmojnë në shqipe, sikurse edhe në greqishten (bizantine) ngritjen [o:, o] > [u], shih së fundi Bonnet 1998, 75vv. 25 Përqasjet përkatëse në shtresën leksikore të trashëguar të këtyre dy gjuhëve dëshmojnë të tjera proporcione që nuk kushtëzohen nga mjedisi fonetik: gr. vj. (= ie.) /ō m/: qho. /e a/, ihq. qho. te(të): gr. ὀκσώ lsk. id. npalë asht(ë) m./n.: gr. ὀςσέον id. s.a. (B. Dekipaj , 82t.). 26 Rix HGG 56: ndërmjet periudhës së helenizmit dhe fundit të antikitetit. 35

36 BARDHYL DEMIRAJ lejohemi tash të tumirim edhe pranëvënien formale që mëton Camarda, kur përqas tingujt fundorë: shq. /-ʃ/: gr. vj. /-ks/ ( = <-ςρ>: <-ξ>), 27 në kuptimin që grupi bashkëtingëllor fundor në kufijtë morfematikë të fjalës /-ks/ (= { K-s}) gjatë procesit të huazimit është perceptuar (edhe) në ndjesinë gjuhësore të bashkësisë së dikurshme shqipfolëse pak a shumë si një tog bashkëtingëllor me shqiptim të lidhur, që vjen me thënë se fjalëforma / h r ks/ (= { h r k-s}) është përjetuar dhe përthithur prej folësve të atëhershëm të (proto)shqipes si një njësi morfologjike e mëvetësishme. Si i tillë ky tog fundor i është nënshtruar asimilimit rë ppegsjjr oë nëpjermi gpsni */iq/ > qh. /ʃ/ omfrë lë fmldil e trashëguar indoevropian ashtu edhe në shtresat e huazimeve greke e latino-romane të fondin të shqipes, khs.: gjashtë num.: ie. *qei q(- to); (onom.) Llesh < gr. (bizant.) Άλέξ-ιρ, pranë Llezhdër < Άλέξανδπορ (Çabej ); frashër m. < lat. fraxinus etj. Përfundim Nga sa u kumtua më lart vijmë në përfundimin që shq. rrush është një fjalë e izoluar në shtresat e hershme të leksikut të shqipes, sikurse shumë njësi leksikore nga fushat e florës dhe të faunës shqiptare, për të cilat interpretimi etimologjik i nënshtrohet kryekëput krahasimit diakronik me gjuhët simotra, përkatësisht kontaktit (para)historik me gjuhët fqinjë. Përqasja formale me toponimin Ragusa (Dubrovnik / Kroaci), që dëshmohet në letërsinë shqipe të shek. XVII në formën popullore / sʃə/ (Bmgdali: <Rsſce>), edhe pse është pranuar deri vonë në debatin albanologjik si e mirëqenë, nuk gjen më mbështetje me rezultatet e reja në fushën e fonologjisë historike të shqipes. Përkundrazi bashkëlidhja e dikurshme me gjegjësen gr. ῥώξ (Camarda ) fiton nga kjo perspektivë gjithnjë e më shumë terren, gjithsesi duke dëshmuar pa kurrfarë keqkuptimi rolin ndërmjetës të ndikimit të lashtë gjuhësor-kulturor helen. 27 Camarda sjell të dyja fjalët në krahasim formal, kur trajton burimet e baqhiërilgëjjmpeq /ʃ/ lë gjshë qhoine: La ς (= *s B.D.) non solamente semplice, ma anche compresa nella χ soggiace facilmente al detto raddolcimento, p. e. in πςρέφ-e (= pshehë B.D.) tosk., io nascondo, cf. χέϕ-αρ [...] Del pari la ξ risente spesso di questo vezzo albanico, ed il kmjri caqi è npmffepira ςρ (= sh B.D.), come in [...] ῥoόςρ (- rrush B.D.), uva, ῥώξ acilm d sta, uva (f. 87). 36

37 GJURMË TË SUBSTRATIT MESDHETAR-BALLKANIK NË SHQIPE DHE GREQISHTE BIBLIOGRAFI 1. MATERIALE BURIMORE a) Letërsi e vjetër shqipe Buzuku, Gjon: shih më poshtë Çabej, Eqrem (rubr. 1.a.). Çabej, Eqrem: "Meshari i Gjon Buzukut, Bd. I-II. Tiranë 1968 (= Buzuku). Blanchus, Franciscus: Dictionarium latino-epiroticum. Rom 1635 (= Bardhi). Bogdanus, Petrus: Cuneus Prophetarum de Chrito Salvatore Mundi et eius evangelica veritate. Padua Ribotim anastatik: Cuneus Prophetarum a Pietro Bogdano (mit einem Beitrag von Giuseppe Valentini und Martin Camaj), në: Beiträge zur Kenntnis Südosteuropas und des Nahen Oriens, Bd. 24. München 1977 (= Bogdani). b) Fjalorë, glosarë etj. Arbanas, Louis: Deutsch-Albanisches und Albanisch-deutsches Wörterbuch. Wien Leipzig 1912 (= Arbanas) Cordignano, P. Fulvio: Dizionario Albanese Italiano e Italiano Albanese (il lsmtm Jslgg ), Papre Ajbaleqe Italiana. Milano 1934 (= Cordignano). Fjalor i Shqipes së Sotme. Tiranë 2002 (bot. 2. = FSHS). Fjaluer i Rii i Shcypés (Përbaam préie Shocniiét t'bashkimit). Shkodër 1908 (= Bashkimi). Gazulli, Nikollë: Fjaluer i Ri. Fjalë të rralla të përdoruna në Veri të Shqipnis. Tiranë 1941 (= Gazulli). Giordano, Emanuele: Fjalor i arbëreshëve të Italisë - Dizionario degli albanesi d'italia. Bari 1963 (= Giordano). Hahn, Johann Georg v.: Albanesische Studien. Heft III (Beiträge zu einem albanesisch-deutschen Lexikon. Wien 1854 (= AS III). A. Hetzer: Kavalliotis, Das dreisprachige Wörterverzeichnis von Theodoros Anastasiu Kavalliotis aus Moschopolis, gedruckt 1770 in Venedig. Hamburg (= Kavalliotis). Kavalliotis, Th. Anastasiu: shih më lart Hetzer, A. Kpqrić, Kpslm: Rječlii Gmtmpa Zadapqkih Arbanasa. Zadap 1987 (= Kpqrić). Leotti, Angelo: Dizionario Albanese-Italiano. Roma 1937 (= Leotti). Mann, Stuart: An Historical Albanian-English Dictionary. London - New York - Toronto Mitrushi, Ilia: Drurët dhe shkurret e Shqipërisë. Tiranë 1955 (= Mitrushi). Sasse, Hans-Jürgen: Arvanitika. Die albanischen Sprachreste in Griechenland, Teil I. Wiesbaden 1991 (= Sasse). Kristoforidhi, Konstantin: Fjalor shqip-greqisht (bot. i 2-të, përpunuar dhe transkriptuar nga Aleksandër Xhuvani). Prishtinë 1961 (= Lex.). 37

38 BARDHYL DEMIRAJ 2. LETËRSI SHKENCORE Beekes, Robert S. P The Development of the Proto-Indo-Europen Laryngeals in Greek. Den Haag Paris. Beekes, Robert S. P Etymological Dictionary of Greek, bl. I-II, Leiden Boston. Berneker, Erich: Slavisches etymologisches Wörterbuch, bl. I-II/1. Heidelberg (= Berneker). Boisacq, Émile Dictionaire étymologique de la langue grecque... Heidelberg (= Boisacq). Camarda, Demetrio Saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese, vol. I. Livorno. Chantraine, Pierre Dictionaire étymologique de la langue grecque. Histoire de mots. Paris. (= Chantraine). Çabej, Eqrem «Die älteren Wohnsitze der Albaner auf der Balkanhalbinsel im Lichte der Sprache und der Ortsnamen». Në: Atti 7. Congresso internazionale di Scienze onomastiche, Bd. I. Firenze. Çabej, Eqrem «Vendbanimi i hershëm i shqiptarëve në Gadishullin Ballkanik në dritën e gjuhës e të emrave të vendeve». Në: Buletin i Universitetit të Tiranës (SSHSH). 1, Çabej, Eqrem Studime gjuhësore, Bd. II/III/IV. Prishtinë (= SGJ). Çabej, Eqrem. 1996, Studime etimologjike në fushë të shqipes, Bd. IV/VI. Tiranë (= SE). De Vaan, Michiel Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages, Leiden Boston. Demiraj, Bardhyl «Bemerkungen zur Entwicklung der anlautenden idg. Laryngale im Albanischen». Në: «In honorem Holger Pedersen. Kolloquium der Indogermanischen Gesellschaft vom 25. bis 28. März 1993 in Kopenhagen». Wiesbaden, f Demiraj, Bardhyl Albanische Etymologien, Amsterdam Atlanta. (= AE). Demiraj, Bardhyl «Das Meyersche Gesetz über den Schwund der intervokalischen Media im Albanischen (Revision)». Në: «Münchener Zeitschrift zur Sprachwissenschaft», 61, Demiraj, Shaban Fonetikë historike e gjuhës shqipe. Tiranë. Ernout, Alfred - Meillet, Antoine Dictionaire étymologique de la langue latine (4. Auflage). Paris (= Ernout Meillet). Frisk, Hjalmar Griechisches etymologisches Wörterbuch, Bd. I-III. Heidelberg (= Frisk). Furnée, Edzard Johan Die wichtigsten konsonantischen Erscheinungen des Vorgriechischen. The Hague Paris. Gjinari, Jorgji Dialektet e gjuhës shqipe. Tiranë. Hamp, Eric «Greek ϝπά ξ ϝπαγόρ, Albanian rrush, and Ragusa». Në: Ponto Baltica. 10, Huld, Martin Basic Albanian Etymologies. Columbus. 38

39 GJURMË TË SUBSTRATIT MESDHETAR-BALLKANIK NË SHQIPE DHE GREQISHTE Kortlandt, Frederik H. H.: «Armenian and Albanian». Në: La place de l'arménien dans les langues indo-européennes. Në: Mém. Akad. Roy. Belg. (Cl. Lettres), Bd. III. Lovanii, f Kortlandt, Frederik H. H «PIE. *s in Albanian». Në: SSGL 10, Kortlandt, Frederik H. H «Albanian and Armenian». Në: KZ 94, Kristoforidhi, Konstantin: shih më lart në 1.b. Mann, Stuart E «The Indo-European vowels in Albanian». Në: Language 26, Mayer, Antun Die Sprache der alten Illyrier, Bd. I-II. Wien. Meyer, Gustav «Albanesische Studien I. Die Pluralbildungen der albanesischen Nomina». In: Sitzungsber. d. phil.-hist. Cl. d. kais. Akad. d. Wiss. in Wien, Bd Wien. Meyer, Gustav Etymologisches Wörterbuch der Albanesischen Sprache. Straßburg (= EWA). Ölberg, Hermann «Griechisch-albanische Sprachbeziehungen». Në: IBK 17, Ölberg, Hermann «Sprachlicher Kontakt und Lautchronologie». Në: Dona slavica aenipontana. In honorem Herbert Schelesniker. München Orel, Vladimir Albanian Etymological Dictionary. Leiden Boston Köln (= AED). Pokorny, Julius Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bd. I. Bern - München (= Pok.). Polák, Václav «Les éléments caucasiens en albanais». Në: Orbis 16, 139vv. Rasmussen, Jens Elmegård Forelæsninger over albansk sproghistorie. Kbh. ES (- drsh.). Rix, Helmut «Anlautender Laryngal vor Liquida und Nasalis Sonans im Griechischen». Në: MSS 31, Rix, Helmut Historische Grammatik des Griechischen. Laut und Formenlehre. Darmstadt (2. Auflage = HGG). Rohlfs, Gerhard. 1956, Vocabolarim dei diajerri qajelrili (Teppa d Orpalrm). Bd. I-III, München. Rohlfs, Gerhard Neue Beiträge zur Kenntnis der unteritalischen Gräzität. München. Rohlfs, Gerhard Lexicon Graecanicum Italiae Inferioris. Tübingen (2. Auflage = LGII). Rohr, Rupprecht Etymologisches Wörterbuch des Arbresh in Acquaformosa. Nach den Aufzeichnungen des AIS (Punkt 751). Den Haag und Herchen. Schrijver, Peter The Reflexes of the Proto-Indo-European Laryngeals in Latin. Amsterdam - Atlanta. Skok, Petar Erikmjmgijqii pječlii hptarqimga iji qpnqimga jexiia. Vëll. III. Zagreb. 39

40 BARDHYL DEMIRAJ Tagliavini, Carlo L albanese di Dalmazia. Contributi alla conoscenza del dialetto ghegho di Borgo Erizzo presso Zara. Firenze. Thumb, Albert «Altgriechische Elemente des Albanesischen». In IF 26, Thumb, Albert A Handbook of the Modern Greek Language (2. Aufl. engl. Übs.). Chicago. Topalli, Kolec Sonantet e gjuhës shqipe. Tiranë. Walde, Alois Lateinisches etymologisches Wörterbuch (3. neubearbeitete Auflage von J.B.Hofmann). Bd. I-III. Heidelberg (= Walde-Hofmann). BARDHYL DEMIRAJ Ludwig-Maximilians-Universität München TRACES OF THE MEDITERRANEAN-BALKAN SUBSTRATUM IN ALBANIAN AND GREEK: ALB. rrush AND OLD GR. ῥώξ AS CASE STUDY he ildmespmnialiqariml mf rhe Bajialq detejmned mtep rike fpmk the substratum of different cultures, which together built the base of the civilization, which in the first ancient period has had a high point by the Greek population and their colonies in the Mediterranean coast of the Ionian See, Adriatic See and elsewhere. The absorb of the indigenous cultures has left tracks in the earliest stratum of the Non-Indoeuropean jeviq mf rhe alcielr Gpeei, uhich iq mfrel cajjed Ppe-Greek qsbqrparsk, Pejaqgial mp umpdq fpmk a Medireppaleal qmspce rm umpdq uirh slilmul qmspce. Not accidentally a considerable number of lexical entries of this kind is to be found in Albanian, more, this is part of the oldest Non- Indoeuropean substratum, aq il rhe caqe mf rhe umpd aj. ppsqh, idek gp. ῥώξ (rmgerhep uirh ῥά ξ, ῥάξ) iq, aq baqe irekq il rhe repkilmjmgw mf tiricsjrspe, which is the subject of this treatment. The language comparison and the diachronic analysis of Albanian from multiple research perspectives, precise the intermediate role, which have had the Old Greek language in this case the loan of the cited word into Albanian, while the former comparison with the toponym Ragusa (Dubrovnik) results as not to be right. The research of the origin of the old words of this kind in Albanian with methods of etymological and ethnolinguistic analysis completes the mosaic not only the old Albanian-Greek language contact, but helps in one or the other way to rebuild the picture of the intercultural exchange in the (Pre-)ancient Balkans. 40

41 ARISTOTEL SPIRO Universiteti i Tiranës Tiranë DENTALET FRIKATIVE DHE PALATALET OKLUZIVE: IZOFONE SHQIPTARO-GREKE NË KUADRIN BALLKANIK ur bëhet fjalë për ballkanizma, zakonisht nënkuptohen bashkëpërkimet midis tri a më shumë gjuhëve ballkanike në morfologji e në leksik, meqenëse këto fusha janë disi më të studiuara. Në dhjetëvjeçarët e fundit megjithatë ka filluar të diskutohet më shumë për ballkanizma në fonetikë (Sawicka 1996), por edhe në sintaksë (Rivero & Ralli 2001; Joseph 2001). Konsideratat për bashkëpërkimet fonetike mbështeten kryesisht tek ndikimet gjatë kontaktit gjuhësor. Megjithëse që më 1933 B. Havránek përvijoi disa tufëza veçorish të përbashkëta dhe vijimisht u shkruan artikuj dhe studime përkatëse, mbetet ende mjaft punë për të hartuar një pamje të qartë të ballkanizmave fonetikë. Ideja e skicimit të një atlasi fonetik ballkanik, i cili do të zbulonte izofonet e këtij areali të gjerë, do të kishte interes të veçantë. Realizimi i tij, që duket ende mjaft i largët deri praktikisht i pamundur, nënkupton shqyrtimin suksesiv të sistemeve fonetike jo aq të gjuhëve standarde, sesa të të folmeve lokale dialektore. Interes për studiuesin do të përbënte konstatimi i ekzistencës ose jo të continua-ve fonetike në kontekstin ballkanik. Në rastin e gjuhëve që i përkasin një dege të njëjtë, siç janë, p.sh. gjuhët sllave (Chambers-Trudgill 2004, 6), kjo do të përbënte një fakt të pritshëm. Por çfarë mund të thuhej për gjuhë në kontakt që nuk i përkasin së njëjtës degë gjuhësore? A mund të kishte kuptim të kërkonim zbulimin dhe identifikimin e continua-ve fonetike? Studimi i thellë i foneticitetit ballkanik do të çonte detyrimisht në rishikimin e disa parimeve bazë që konstituojnë Lidhjen Gjuhësore Ballkanike (Balkan Sprachbund), meqenëse kufijtë e sistemeve fonetike të gjuhëve ballkanike nuk përkojnë me kufijtë e kësaj Lidhjeje 1. 1 P.sh. vërehet një konsekuencë nga B. Havránek (1933), që shquan variantin bullgar dhe rumun të sistemit zanor të gjuhëve ballkanike, tek Asenova (1989), e cila sheh dy tipa reduktimi fonetik në gjuhët ballkanike: a) tipin shqiptaro-rumun dhe b) tipin greko-bullgar (22). Por nga ana tjetër disa analiza eksperimentale matematikore tregojnë përfundime të ndryshme. Afendras (1969), f.v., përfundon se katër nga gjashtë sistemet [fonetike] të shqipes (të dialekteve brenda hapësirës gjeografike ballkanike) përmblidhen në një grup dhe janë më afër maqedonishtes e bullgarishtes sesa rumanishtes (15). 41

42 ARISTOTEL SPIRO Nga një vëzhgim i thjeshtë i sistemit fonetik të shqipes dhe greqishtes nuk është vështirë të konstatohet ekzistenca e disa fonemave përjashtimisht të përbashkëta. Këto janë dentalet frikative /θ/, /ð/ dhe palatalet okluzive [c], [ɟ], të cilat, për nga shtrirja mbarëgjuhësore, nuk hasen në asnjë gjuhë tjetër ballkanike, përveçse në greqishte e në shqipe dhe në disa dialekte gjuhësh kufitare. Ndër to, /θ/ dhe /ð/ njohin një përhapje të madhe pothuaj në të gjithë arealin folës greko-shqiptar. Në këtë kuptim, mund të bëhet fjalë për një continuum thuajse të plotë fonetik greko-shqiptar të fonemave /θ/ dhe /ð/. Përjashtim mund të përbënin disa të folme margjinale, si për shqipen, ashtu edhe për greqishten. Kështu, p.sh. në të folmet greke të Puljes (Itali) /θ/ dhe /ð/ prej kohësh nuk përdoren dhe në vend të tyre përdoren përkatësisht /t/ose /s/ dhe /d/ (Contossopoulos 1994, 19). Po ashtu, edhe në të folmet greke të Kapadokisë, në Silë /θ/-ja shqiptohet si /s/, ndërsa /ð/-ja si /r/ (Contossopoulos 1994, 9). Këtë shqiptim të [θ]-së dhe [ð]-së e vërejmë edhe në të folmet shqipe të Arbneshit të Zarës, ku /θ/-ja shqiptohet si /s/ (Gjinari et. al 2007, 92). Shprehi të ngjashme fonetike nuk vërehen tek arbëreshët e Italisë së Poshtme, ku dentalet frikative /θ/ dhe /ð/ realizohen normalisht si të tilla (De Rada 1870, 8; Gerbino 2009, 11) 2. Shqiptimet e deafrikuara shpjegohen në mënyrë të natyrshme me ndikimin e gjuhëve në kontakt, përkatësisht italishtes, turqishtes dhe serbishtes/kroatishtes, të cilat nuk i kanë dentalet frikative, por kanë pasur një rol impakti në komunikimin me shqipfolësit. Për sa u përket foneve [c] dhe [ɉ], ato njohin një shtrirje të gjerë gjeografike në arealin greko-shqiptar, ndonëse jo në përmasat e fonemave /θ/ dhe /ð/. Ky areal i përbashkët, që mund të quhet hapësira e continuum-it fonetik të palataleve okluzive, përfshin pjesën më të madhe të Peloponezit dhe Greqinë Kontinentale, Maqedoninë, Epirin, gjithë territorin e Shqipërisë deri në Mal të Zi, duke lënë të papërfshira të folmet e gegërishtes së mesme dhe verilindore, Lezhës, Dukagjinit, Tropojës, si dhe të folmet e Kosovës (Gjinari et. al 2007, 95, Ajeti 2005,341) (shih hartën 1). Në këto treva palatalet shqiptohen si prepalatale (alveopalatale) afrikate [t ], [d ] (geg. verilindore, Kosovë) ose si alveolare (geg. e mesme), një shqiptim i cili paraqitet si neutralizim i dy çifteve (guturalepalatale) q-ç, gj-xh (Ajeti 2005, 341). Ky çift i përftuar afrikatesh 2 Ky ndryshim në realizimin e dentaleve midis grekëve dhe arbëreshëve të Italisë përbën një argument të qartë për hershmërinë relative të pranisë së kolonive greke në Italinë e Poshtme. 42

43 DENTALET FRIKATIVE DHE PALATALET OKLUZIVE Harta 1. Gjeografia e palataleve shqipe /c/ dhe /ɉ/ (nga Gjinari et al, 2007, 95) 43

44 ARISTOTEL SPIRO palatale ka gjegjësin e vet fonetik tek të folmet dialektore serbe. Por, në serbishte/kroatishte ky shqiptim afrikat nuk ka thjesht karakter dialektor, por mbarëgjuhësor (Stanišić 2003, 117). Janë shprehur mendime të ndryshme lidhur me këto gjendje gjuhësore. P. Itić (Ajeti 2005, 342) dhe V. Stanišić (2003, 177) mendojnë se serbishtja ka ndikuar në thjeshtimin e çifteve palatale të shqipes, ldëpqa D. Bajpairapetić tëpel ljë ldiiik rë rspoiqhreq kbi serbishten e shqipen (Ajeti, po aty). Kronologjia e këtij thjeshtimi beqmj qe ëqhrë e tjerëp, ldmqhra kë e tjerëp lga ç ksld rë pritet. I. Ajeti (po aty) mendon se ky thjeshtim i takon fundit të shekullit XIX. Por dëshmitë e shkruara për përdorimin e okluziveve palatale ndeshel oë lë jibpil e napë qhoin, Meqhapil (1555), ku, për paraqitjen grafike si të të zëshmeve ashtu edhe të të pazëshmeve, përdoret e njëjta shenjë (Çabej 1968, 58). Kjo mund të merret tërthorazi si një tregues i hershëm i veprimit të dukurisë së thjeshtimit / neutralizimit të palataleve okluzive përgjithësisht në gegërishten veriore. Një pamje të ngjashme ofrojnë palatalet edhe tek mjaft të folme dialektore greke. Në të vërtetë, këtu vërehet realizimi i palataleve [c] dhe [ɟ] si palatoalveolare afrikate [ʧ] dhe [ʤ] ose si alveopalatale afrikate [t ], [d ], madje në mjaft raste edhe si [ts], [dz] përkatësisht. Ky realizim fonetik, i cili, sipas traditës terminologjike greke quhet «citakizëm» (σςισακιςμϋρ), vërehet në mjaft të folme të Peloponezit (në fshatra të Korintisë, Akaisë, Argolidës, Arkadisë, Lakonisë, Mesinisë, Ilisë (Pantelidis 2008, ), në të folmet e Cikladeve, Dodekanezit, Kretës, Kitherës, Antikitherës, Santorinit, Anafit, Milosit, Skirosit, Mikonosit, në mjaft të folme veriore, si dhe në dialektet konservative të Cakonisë dhe Manit (Contossopoulos 1994) (shih hartën 2). Shqiptimi themelor në bazë të të cilit është kryer «citakizmi» është ai palatal. Bashkëtingëlloret palatoalveolare afrikate [ʧ], [ʤ] si dhe alveolopalatale afrikate [t ], [d ] paraqiten si shqiptime dytësore, të cilat mund të përftoheshin natyrshëm përmes kontakteve të folësve dialektorë grekë me folës të gjuhëve të tjera dhe, mandej, në kushtet e një dygjuhësie pasive ose aktive. Për të folmet e Peloponezit është me shumë interes vërejtja e faktit se vendbanimet ku konstatohet «citakizmi» ose kanë qenë më parë arbërishtfolëse (Miliarakis 1886, 120) ose janë ndodhur pranë fshatrave arbërishtfolëse (Pantelidis 2008, ). Megjithatë, popullsi arbëreshe ose shqipfolëse ka pasur jo vetëm në Peloponez, por edhe në Atikë, Eube, Egjinë etj., si dhe pranë të folmeve veriore 44

45 DENTALET FRIKATIVE DHE PALATALET OKLUZIVE e gjysmëveriore greke. Sistemi fonetik i arvanitishtes përmban në inventarin e tij fonemat bashkëtingëllore [ʧ], [ʤ], por jo realizimet fonetike alveopalatale afrikate [t ], [d ]. Nëse marrim parasysh që arvanitishtja i ka edhe fonemat bashkëtingëllore palatale, atëherë supozimi i nënkuptuar se mund të ketë ndikuar në shqiptimin e Harta 2. Izoglosat e geminateve greke dhe të citakizmit (nga Contossopoulos 2011, 171) «citakizuar» (palatoalveolar afrikativ) nuk do të dilte i përligjur. Në këto kushte mund të pranohej se të folmet arvanite kanë ndihmuar në futjen dhe përhapjen e fonemave palatale [c] dhe [ɉ] në greqishte, por nuk kanë ndikuar në ndryshimin e karakterit të tyre fonetik (shqiptim palatoalveolar, alveopalatal, afrikat apo frikativ). Gjasa që turqishtja të ketë qenë burimi i «citakizmit» paraqitet e pamundur, edhe pse kjo gjuhë i ka si palatalet okluzive ashtu edhe palatoalveolaret, meqenëse do të vërehej në mbarë hapësirën greqishtfolëse dhe shqipfolëse dhe jo në disa pjesë të saj. Në 45

46 ARISTOTEL SPIRO huazimet turke të të folmeve të Kretës, ku dukuria e «citakizmit» është e pranishme si një dukuri në zhvillim e sipër (Pangalos 1955, 229), si një proces i papërfunduar (Anagnostopoulos 1926, 144), ndeshim shqiptim të pastër palatal, të «pacitakizuar» (p.sh. [ca meti], [ci mas]) (Contossopoulos 1969, 35). Burimi i «citakizmit» duhet kërkuar në kontaktet e greqishtes me gjuhë të tjera, të cilat nuk i kanë fonemat palatale [c] dhe [ɟ]. Dhe gjuhët që mund të ndikonin në zhvillimin e këtyre shprehive shqiptimore të reja ishin frëngjishtja dhe sidomos italishtja. Është një fakt historik i njohur dominimi frëng në viset greke, si dhe ndikimi përkatës në gjuhë (Simeonides 1999, ). Rezervat e Contossopoulos-it (1969, 44) për një ndikim të venetishtes në citakizmin e të folmeve kretase ndoshta mund të vlejnë pjesërisht për rastin e Kretës, por jo për pjesën tjetër ku shfaqet kjo dukuri. Prapëseprapë këto rezerva duhen përballuar me rezervë. Nuk është rastësi që ai shfaqet sidomos në zona ishullore e bregdetare thuajse në të njëjtën formë e në të gjitha pikat e dominimit venecian, që nga Qiproja (Contossopoulos 1994, 22) e deri në Himarë (Qirjazi 2011, 43). Siç shihet, ka arsye të mjaftueshme për të menduar se zhvillimi i palataleve në palatoalveolare dhe alveopalatale afrikate ose frikative është kryer në greqishte jo prej ndikimit të shqipes (apo arvanitishtes), por prej frëngjishtes dhe italishtes/venetishtes. Në këtë mënyrë, areali gjuhësor shqiptaro-grek përfaqëson një continuum fonetik, i cili dëshmohet nga prania diakronike dhe e qëndrueshme e izofonit të dentaleve frikative. Në rastin e palataleve kemi përsëri praninë e një continuum-i fonetik ndërgjuhësor shqiptaro-grek, i cili shfaqet i qëndrueshëm për pjesën më të madhe të viseve shqipfolëse e greqishtfolëse në formën e një izofoni palatalesh ([c] dhe [ɟ]), ndërsa skajet e këtij continuum-i paraqiten nëpërmjet izofonesh palatoalveolare afrikate ([ʧ], [ʤ]) ose alveopalatale afrikate ([t ], [d ]) dhe frikative ([ ], [ ]) në veri, nën ndikimin e serbishtes / kroatishtes mbi shqipen, dhe në jug nën ndikimin e frëngjishtes dhe italishtes mbi greqishten. Nga ana e vet shqipja duket se ka ndikuar mbi dialekte fqinje, si f.v. nëpër dialektet e bullgarishtes perëndimore ose të maqedonishtes sllave, në të cilën, për shkak edhe të këtij ndikimi vërejmë praninë e fonemave palatale q dhe gj (Lunt 1952, 12). Në sistemin fonologjik të arumanishtes konstatohen jo vetëm fonemat palatale okluzive /c/ dhe /ɟ/, nmp edhe prepalatalet (alveopalatalet) 46

47 DENTALET FRIKATIVE DHE PALATALET OKLUZIVE [t ], [d ] 3, si dhe ato dentale frikative / / e / / (Caragiu- Mapimțeals 1968, 37). Kjo pamje e gjeografisë ndërgjuhësore me izofone dentalesh frikative dhe palatalesh okluzive sugjeron një komunikim relativisht të hershëm, të vazhdueshëm e të qëndrueshëm midis shqipfolësve e greqishtfolësve dhe përftimin e disa shprehive shqiptimore me vlerë tipologjike. Evolucioni i palataleve në alveopalatale afrikate ([t ], [d ]), frikative ([ ], [ ]) ose palatoalveolare afrikate ([ʧ], [ʤ]) është dytësor dhe i kryer në kushtet e kontakteve me folës të gjuhëve të tjera (serbishtes / kroatishtes, frëngjishtes, italishtes). Ky konfiguracion lejon të supozojmë se areali i përbashkët shqiptaro-grek i izofoneve të palataleve ka qenë më i gjerë. Në arealin shqiptaro-grek, izofonet dentale frikative, krahasuar me palatalet okluzive, janë jo vetëm më të përhapura gjeografikisht, por edhe më të hershme historikisht. Ndërsa dentalet frikative shfaqen që në greqishten e mesme, palatalet okluzive konstatohen në greqishten e re (Petrounias 2001, 1110). Një tjetër krahasim mund të bëhet përsa i përket statusit fonetik dhe fonologjik të dentaleve frikative dhe palataleve okluzive në shqip dhe greqisht. Ndërsa tek të parat vërehet një ngjashmëri e plotë, tek të dytat ka dallime të qenësishme. Në shqipe [c] dhe [ɉ] gëzojnë statusin e fonemave të veçanta (çifti i fonemave palatale), ndërsa në greqishte ato përbëjnë allofone të çiftit fonematik velar (/k/, /g/), të cilat palatalizohen kur ndodhen përpara zanoreve të përparme. Për këtë arsye në greqishte palatalet mund të hasen në fillim ose në mes të fjalës, por kurrë në fund të saj. Përkundrazi, në shqip mund të hasen në çdo pozicion, pa u kushtëzuar fonetikisht. Edhe pse nuk ka dokumentim shkrimor, supozohet se në shqip palatalet dhe dentalet janë relativisht më të hershme se gjegjëset e 3 Caragiu-Mapimțeals (1968, 12) nëpdmp nëp ajtemnajarajer repkil npenajaraje dhe qikbmjer nëpiarëqe ĉ dhe ĝ. Ekziston në përgjithësi një laryshi mbresëlënëse në përdorimin e terminologjisë, në varësi të traditës teorike dhe kërkimore imkbërape. Në gpeoiqhre, nëpteç repkir fijmjmgjii ciraiixëk, nëpdmpel edhe repka dwrëqmpë najarajixik, qibijalrixik, lë qepbiqhre kedimnajaraje nëp najarajer e rhjeqhra baqhiënëpdmper ke najarmtejape, rë cijar nëpoaqel ke najarajer e kaoedmliqhreq qjjate (Srališić 2003, 111), kegjirhëqe nëp fmjëqil e shqipes dallimi midis tyre është mjaft i qartë. Rreziku i pështjellimit është kaq i nafajqhëk, qaoë ksld rë tenpmjë na isnrsap. Verë qhipseqi i iërij apriisjji pretendon se palatalja [c] e shqipes është e njëjtë me palatalen [c] të greqishtes, nmp isp e qhoinrmi napa ljë fmjëqi rë isajifiisap rë gpeoiqhreq, s imppigjsa ke vërejtjen se palatalja e shqipes ngjante më shumë me alveopalatale (!!!). 47

48 ARISTOTEL SPIRO greqishtes. Pederseni madje ka vërejtur edhe një fakt tjetër interesant: se palatalet okluzive të hershme i.e. janë reflektuar në shqipe me dentale (Çabej 1976, 251, 252; Topalli 2007, 333). Ky fakt, i bashkëvlerësuar në kuadrin e izofoneve karakteristike grekoshqiptare, mund të dukej i natyrshëm e të shihej ndoshta edhe si një argument përforcues i ekzistencës së një bashkësie fonetike shqiptaro-greke 4, ku si bazë shërben shqiptimi i shqipes. Por shtrirja gjeografike e dentaleve frikative në thuajse krejt arealin greqishtfolës e bën shumë të vështirë argumentimin e një ndikimi të mundshëm të fonemave gjegjëse shqipe mbi greqishten. Në gjendjen e sotme të gjërave, ndërsa dentalet frikative përbëjnë një continuum me kufij të qartë brenda arealit shqiptarogrek, palatalet okluzive janë pjesë e një continuum-i që shtrihet përtej këtyre dy gjuhëve. Nga njëra anë, kontaktet me gjuhë të tjera kanë ndikuar në prishjen e karakterit të tyre të pastër palatal, nga ana tjetër gjuhë të treta duket se janë ndikuar prej këtij areali duke zhvilluar në sistemin e tyre fonetik fonema bashkëtingëllore palatale. P.sh., në maqedonishten sllave fonemat ḱ dhe đ janë përftuar përkatësisht nga zhvillimi fonetik i grupeve shqiptimore ti dhe di (Lunt 1952: 12). Raste analoge konstatohen edhe në fonetikën dialektore shqipe (khs. p.sh. ti > [c] / [ʨ]: Shqefën < Shtjefën, shqerrë < shtjerrë, pisqollë < pistjollë, qetër < tjetër; [aˈʨe] < atje; di > [ ] / [ʥ]: gjalë [ a l]< djalë, [ʥa l] ]< djalë sidomos në të folmet e gegërishtes qendrore, përjashtuar Krujën, në gegërishten veriore, Pukë, Lezhë, Has, Tetovë, Cërnicë, Preshevë etj.) (Gjinari: 1988, 59, 64; Topalli: 1974, 299, Gjinari et al. 2007, 103), gjë që sugjeron shprehi shqiptimore të njëjta nga bashkësi dy-e më shumë-gjuhëshe, kronologjikisht përkatëse të një periudhe të vonë, ndoshta të dy shekujve të fundit. Përfundime A mund të quhen ballkanizma këto izofone? Përsa u përket dentaleve frikative, fakti që këto hasen vetëm në shqipe e greqishte e bën të vështirë karakterizimin e tyre si ballkanizma të mirëfilltë. Ato janë kryesisht izofone greko-shqiptare, por me shtrirjen e tyre edhe në dialekte gjuhësh të tjera fqinje fitojnë veçoritë e 4 Dsher kappë napaqwqh gjirhqeqi oë baqhiërilgëjjmper [θ] dhe [ð] jalë ppjedhik i një zhvillimi fonetik edhe të bashkëtingëlloreve të tjera, si p.sh. i [s]-së (Çabej 1976: 257, 259; Topalli 2007: ), [t]-së apo [d]-së (Çabej 1976: 257; Topalli 2007: ) apo ndoshta edhe i grupit /st/ me realizimet [sd]/[zd] (Topalli 2007: , 334) 48

49 DENTALET FRIKATIVE DHE PALATALET OKLUZIVE ballkanizmave. Në rastin e okluziveve palatale mund të flitet për ballkanizma fonetike, meqenëse këtu implikimi i gjuhëve të tjera të Ballkanit është më i qartë. Shënim: Dëshiroj të falënderoj nga zemra prof. Irena Sawicka, që pati mirësinë të lexonte tekstin dhe të bënte vërejtje të vlefshme. BIBLIOGRAFI Afendras, Evangelos A «Mathematical Models for Balkan Phonological Convergence». Në Third International Conference on Computational Linguistics. Sånga Säby, Kursgård. Sweden. September 1-4, Quebec (Preprint No. 56). Ajeti, Idriz «Zhvillimi historik i së folmes gege të Zarës». Në Studime dialektore dhe etimologjike. Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë Caragiu-Mapimțeals, Matilda Fmlmkmpfmjmgie apmkâlă. Srsdis de diajecrmjmgie qrpscrspajă. Bscspeșri: Ed. Acad. Chambers, J. K. & Trudgill, P Dialectology. 2nd edition. Cambridge University Press. Christidis, Anastasios-Fivos (ed.) Ιςσοπία σηρ ελληνικήρ γλώςςαρ από σιρ απφέρ έψρ σην ύςσεπη απφαιόσησα. Θεςςαλονίκη: Κένσπο Ελληνικήρ Γλύςςαρ. Ινςσισοόσο Νεοελληνικύν ποτδύν [Ίδπτμα Μανϋλη Σπιανσαυτλλίδη]. Contossopoulos, N Γλψςςογεψγπαυικαί διεπετνήςειρ ειρ σην κπησικήν διάλεκσον. Εν Αθήναιρ: Η Εν Αθήναιρ Επιςσημονική Εσαιπεία: Γπαυικαί Σέφναι Ετςσ. Παποόλια. Contossopoulos, N Διάλεκσοι και ιδιώμασα σηρ Νέαρ Ελληνικήρ. Αθήνα. Contossopoulos, N «Ιςϋγλψςςοι διαλεκσικύν υαινομένψν σηρ Νέαρ Ελληνικήρ». Në Ελληνική Διαλεκσολογία. 6. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνύν. Κένσπο Επεόνηρ σψν Νεοελληνικύν Διαλέκσψν και Ιδιψμάσψν Ι.Λ.Ν.Ε. (ed. Christina Bassea-Bezantakou). Çabej, Eqrem «Meshari» i Gjon Buzukut (1555). Botim kritik. pjesa 1. Hyrje dhe transliterim. Pjesa 2. Faksimile dhe transkribim fonetik. Tiranë: Universiteti Shtetëror i Tiranës Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë. Çabej, Eqrem Hyrje në historinë e gjuhës shqipe. Tiranë: Universiteti i Tiranës Fakulteti i Historisë dhe Filologjisë. De Rada, Giuseppe Grammatica della lingua albanese. Firenze: Tinmgpafia dejj Aqqmciaximle. 49

50 ARISTOTEL SPIRO Gerbino, Gaetano Grammatica della parlata arbëreshe di Piana degli Albanesi. Cesena. Gjinari, J Dialektologjia shqiptare. Tiranë: Universiteti i Tiranës Eltep Hmvha. Faisjreri i Hiqrmpisë dhe i Filologjisë. Shtëpia Botuese e Librit Universitar. Gjinari, J. et al Arjaqi diajeirmjmgjii i gjshe q qhoine. I. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë - Univ. degli Studi di Napoli l Orientale, Dipartimento di Studi dell Europa Orientale. Napoli. Joseph, Brian D «Is Balkan Comparative Syntax Possible», in: Rivero, María Luisa & Ralli, Angela (eds.), 2001, Lunt, H Grammar of the Macedonian Literary Language. Skopje. Miliarakis, A Γεψγπαυία πολισική νέα καὶ ἀπφαία σοῦ νομοῦ Ἀπγολίδορ καὶ Κοπινθίαρ: Μεσὰ γεψγπαυικοῦ πίνακορ σοῦ νομοῦ. Ἀθήνα: ςσία. Pangalos, Georgios E Πεπὶ σοῦ γλψςςικοῦ ἰδιώμασορ σῆρ Κπήσηρ. T. 1. Εἰςαγψγή, γπαμμασική. ν Ἀθήναιρ. Pantelidis, Nikos «Σο υαινϋμενο σοτ σςισακιςμοό ςσα πελοποννηςιακά ιδιύμασα» Në 8 ο Διεθνέρ τνέδπιο Ελληνικήρ Γλψςςολογίαρ. Ιψάννινα, 30 Ατγοόςσοτ 2 επσεμβπίοτ Πανεπιςσήμιο Ιψαννίνψν. Σμήμα Υιλολογίαρ. Σομέαρ Γλψςςολογίαρ ( vizita e fundit: Pentrounias, Evangelos «Η εξέλιξη σοτ υψνησικοό ςτςσήμασορ σηρ ελληνικήρ». Në Christidis 2001: (Botuar së pari në Petrounias, E Νεοελληνική γπαμμασική και ςτγκπισική ανάλτςη. Μέπορ Α : Θεψπία. Θεςςαλονίκη). Qirjazi, Dhori Q «Rreth marrëdhënieve të së folmes greke të Himarës me të folmet e tjera të greqishtes së re». Albanohellenica, 4, Rivero, María Luisa & Ralli, Angela (eds.) Comparative Syntax of Balkan Languages. Oxford Studies in Comparative Syntax. OUP. Sawicka, Irena «Liga ballkanike fonetike». Në Seminari XVIII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. Tiranë: Toena. Akademia e Shkencave Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë & Universiteti i Prishtinës Fakulteti i Filologjisë Simeonides, Charalampos P «Η Υπαγκική και Βενεσική Επίδπαςη», në Kopidakis, M. Z. (ed.) Ιςσοπία σηρ ελληνικήρ γλώςςαρ. Αθήνα: Ελληνικϋ Λογοσεφνικϋ και Ιςσοπικϋ Απφείο, Srališić, Valja Српско-албански језички додири и два типа фонолошких система у балканским језицима. (English Summary: Serbian-Albanian Language Contacts and Two Types 50

51 DENTALET FRIKATIVE DHE PALATALET OKLUZIVE of Phonological Systems in the Balkan Languages). Balcanica, 2003 (34): Topalli, K Fonetika historike e gjuhës shqipe. Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Topalli, Xh «Disa vërejtje për të folmen e krahinës së Pukës». Dialektologjia shqiptare II. Tiranë: Akademia e Shkencave e RP të Shqipërisë Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, ARISTOTLE SPIRO University of Tirana Tirana FRICATIVE DENTALS AND OCCLUSIVE PALATALS: GREEK-ALBANIAN ISOPHONES IN THE BALKAN CONTEXT (Summary) hen talking about balkanisms, morphological or lexical concordances between three or more languages are usually intended. But in the recent decades there is more discussion about concordances in Phonetics (Sawicka 1996) and Syntax (Rivero & Ralli 2001; Joseph 2001). From a comparison of the phonetic systems of Greek and Albanian one can realize the existence of some phonemes, which are exclusively common. These are the fricative dentals /θ/, /ð/ and the occlusive palatals [c], [ ], which occur in this phonetic quality in no other Balkan language, except for Greek and Albanian and some dialects of adjacent languages (Arumanian, Slavic Macedonian). There can be talk for an almost clear Greek-Albanian phonetic continuum of the phonemes /θ/ and /ð/. As regards especially the phones [c] and [ ], they have a wide geographical distribution in the Greek-Albanian area, though not in the dimensions of the fricative dentals. The extreme margins of this continuum are affected by the impact of third languages (Serbian, Croatian, Italian, French), which modified the palatal character of these consonants. The designation of these isophones as balkanisms remains questionable since they are restricted mainly in two languages (Albanian and Greek), while implication of third languages alters their phonetic quality. 51

52

53 V. SPYROPOULOS (University of Athens) A. REVITHIADOU (University of Thessaloniki) I. KAPPA (University of Crete) K. NIKOLOU (University of the Aegean) A. LENGERIS (University of Thessaloniki) N. STAMATOGIANNIS (University of Athens) P. ANAGNOSTOPOULOS (University of Athens) G. MARKOPOULOS (University of Thessaloniki) A COMPARATIVE STUDY OF ALBANIAN-GREEK: ASPECTS OF PHONOLOGICAL AND MORPHOSYNTACTIC STRUCTURE 1,2 1. Introduction irhil rhe Ppmgpak Education of immigrant and penarpiare qrsdelrq, the research team of the Action Reilfmpcekelr mf rhe qrsdelrq kmrhep rmlgse produced a comparative analysis of Albanian and Greek at all grammatical levels (phonetics, phonology, morphology and syntax). 3 This comparative research aspires at providing the appropriate comparative descriptions of the two languages to language teachers and educators interested in issues of bilingual education and, moreover, at equipping Greek teachers with a useful guide for the teaching of Greek to Albanian-speaking students. One of the main goals of the Program is to support the teaching/learning of Albanian to young students (9-12 years old) of primary and secondary education with Albanian as their heritage language and, ultimately, to foster their bilingualism. The language material produced for this purpose, therefore, must take into consideration the fact that Greek is the ambient (and often dominant) language for these students. By unearthing the 1 This research was supported by the Program «Education of immigrant and repatriate students» (URL: funded by the European Social Fund, National Strategic Reference Framework (NSRF) and the Ministry of Education, Lifelong Learning and Religious Affairs of the Hellenic Republic. The scientific director of the program is Prof. Anna Anastassiadis-Symeonidis (A.U.Th) and the project leader of the Action «Reilfmpcekelr mf qrsdelrq kmrhep rmlgse» iq Dp. A. Retirhiadms (A.U.Th). 2 We would like to thank Aristotle Spiro for his comments. All errors are our own. 3 The comparative study consists of a number of detailed reports on grammatical systems and phenomena and the corresponding abbreviated versions. All this material is accessible for free at: 53

54 SPYROPOULOS, REVITHIADOU, KAPPA, NIKOLOU, LENGERIS et al. structures in which the two systems converge or diverge, the comparative study provides the basis for the design and production of appropriate language material that would bring to light the similarities as well as the differences in the structure of the two systems and lead to a more targeted language learning. Regarding the methodology, the description of the grammatical systems and subsystems is strictly synchronic and it is based on the analytic tools provided by current linguistic practice. Thus, we depart from the traditional descriptions of the two languages in both terminology and content in the sense that forms and systems are defined strictly in structural terms and the comparison is based on the descriptive elements of linguistic analysis and typology. 4 Our description and analysis is based on material drawn from various grammatical descriptions (traditional or linguistically defined) (e.g., Newmark 1957, Newmark et al. 1982, Orel 2000, Camaj 1984, Domi & Demiraj 1995, Shkurtaj & Hysa 2001, Akademia e Shkencave e Shqipërisë 2002, Beci 2004 for Albanian; Triantafyllides 1988[1941], Joseph & Philippaki-Warburton 1987, Κλαίπηρ & Μπαμπινιύσηρ 2005, Holton et al for Greek), from specialized analyses of grammatical subsystems, structures and phenomena (e.g., (Philippaki-)Warburton 1970, 1998, Bevington 1974, Ralli 1988, 2005, Rivero 1990, 1994, Nespor 1999, Kallulli 1999, Spyropoulos & Revithiadou 2009, Memushaj 2010, Kallulli & Trommer 2011), from previous comparative studies of the two jalgsageq (πόποτ 2003), fpmk dicrimlapieq (e.g., Γκίνηρ 1993, 1998), fpmk jalgsage reachilg karepiaj (e.g., Zwkbepi 1991, Κτπιαζήρ 1994, Çejiis er aj. 1998, Παπαυίληρ 2007, Mëliis & Caknmq 2011, 2012) and other sources (e.g., Korpusi e gjuhës shqipe, as well as on data from native speakers. Finally, we confine our comparative study to the standard varieties of the two languages; thus, we use the terms Albanian and Greek to refer to Standard Albanian and Standard Greek respectively, unless indicated. In the remainder of this article we present (a) the sound inventories and a few representative (morpho)phonological rules of 4 The following abbreviations of the various grammatical features are used in the glosses: AUG = augment, DIM = diminutive, FUT = future, IMPERF = imperfective, NOM = nominative, NONFIN = non finite, PART = participle, PASS = passive (= non active), PERF = perfective, OPT = optative, PL = plural, SG = singular, SUBJ = subjunctive, VOI = voiced. 54

55 A COMPARATIVE STUDY OF ALBANIAN AND GREEK Albanian and Greek, and (b) a brief comparative description of the basic aspects of their verb morphosyntax. 2. The sound inventory and morphophonological rules 2.1. Consonants and vowels Tables 1 and 2 illustrate the consonantal sounds of Albanian and Greek, respectively, whereas Table 3 depicts the differences between the two systems by highlighting the set of sounds that are not shared by the respective languages. An important difference between the two languages is that Greek lacks post-alveolar and glottal consonants (presented in up diagonal cells), whereas Albanian has no palatal and velar fricatives (presented in shaded cells). Furthermore, Albanian has a set of alveolar and palatal sonorants, namely the laterals / l, ɫ/ and the nasals /l, ɲ/ (1), which in Greek stand in allophonic relation, especially in certain dialectal varieties (2). (1) a. [luftə] (luftë) uap b. [ɫum] (llum) qjsdge c. lə (lë) il d. ɲə (një) a (2) a. [laði] mij b. [ɫaði] (tq. [jiqi] qmjsriml Theqqajmliii dialect) c. [nisi] iqjald d. [ɲiqi] (tq. [lmrmq] qmsrh Hepaijeiml diajecr) Finally, Albanian has more contrasts in rhotics since the trill /r/ and the flap /ɾ/ occur as independent phonemes, (3), in cmlrpaqr rm Gpeei uhich mljw haq a fjan, e.g. [leɾm] uarep. (3) [ɾ]: [ɾatsə ] (racë) pace [r]: [rap] (rrap) njale (Γκίνηρ 1993) Regarding the vowels, Albanian has a round, front high vowel /w/ ald al slpmslded celrpaj tmuej /ə/ rhar Gpeei jaciq. The remainder vocalic sounds are the same. 55

56 SPYROPOULOS, REVITHIADOU, KAPPA, NIKOLOU, LENGERIS et al (Morpho)phonological rules In both languages neighbouring consonants agree in voicing: (4) Albanian a. s-voicing /as-ɟə/ [azɟə] qmkerhilg 56 b. devoicing /hið-te/ [hiθte] throw- IMPERF-PAST.3SG /punov-ʃa/ [punofʃa] umpi-opt.1sg (5) Greek a. s-voicing

57 A COMPARATIVE STUDY OF ALBANIAN AND GREEK /kaθis-ma/ [kaθizma] qear (Baltazani 2011, Kainada 2010) b. devoicing /rav-tis/ [raftis] raijmp (Neqnmp & Rajji 1999) Moreover, nasals assimilate to the place of articulation of the following velar consonant: (6) Albanian a. /kongres/ [koŋgres] cmlfepelce b. /konkurs/ [koŋkurs] cmkneririml (Memushaj 2010) (7) Greek a. /sin-katikos/ [siŋgatikos] fjarkare b. /sin-pono/ [simbono] qwknarhixe uirh Albanian, however, unlike Greek, also exhibits intervocalic s- voicing, /mesi/ [mezi] celrep, kiddje (Memushaj 2010) (cf. Greek [keqi] kiddje ). Filajjw, tejap qrmnq, /i, g/, becmke najaraj, [c, ɟ], uhel preceded by a front (non-round) vowel /e, i/ in both languages. Interestingly, however, this rule is morphologically conditioned in Albanian but post-lexical, and hence across-the-board and exceptionless in Greek (8). More specifically, in Albanian it applies across morpheme boundaries (9), and in stem-final position, as in plural noun forms (10). (8) a. /larig-i/ [jaɾiɟi] japwlv b. /peð-ak-i/ [peðaci] chijd-dim c. /gem-i/ [ɟemi] peilq d. /kip-os/ [cipos] gapdel (9) a. burg bur[ɟ]-e npiqml npiqml-nom.pl b. duʃk duʃ[c]-e bsqh bsqh-nom.pl (10) zog zo[ɟ] bipd bipd-nom.pl 57

58 SPYROPOULOS, REVITHIADOU, KAPPA, NIKOLOU, LENGERIS et al. However, it fails to apply morpheme-internally suggesting that it is a derived environment rule (Mascaro 1976, Kiparsky 1982a,b, among others): (11) a. [iiʃə] chspch b. [gegə] Gheg (Bevington 1974) 3. Verb morphology and morphosyntax Both languages manifest the same more or less grammatical categories and features in their verb system; 5,6 the main differences concern (a) the way these features are expressed and (b) the interplay of these features in defining the system of verb forms. For instance, in Greek the distinction between perfective and imperfective cuts through the whole verb system (Mackridge 1985, Holton et al. 2012), whereas in Albanian it is neutralized in certain contexts (Newmark 1957, Newmark et al. 1982). (12) Verb features in Greek and Albanian ALBANIAN GREEK TENSE past non past (= present) future past non past future ASPECT imperfective perfective perfect imperfective perfective perfect 5 For descriptions and analyses of Greek verb morphosyntax see Triantafyllides (1988[1941]), Hamp (1961), Koutsoudas (1962), Householder et al. (1964), Μπαμπινιύσηρ & Κονσϋρ (1967), Matthews (1967), (Philippaki-)Warburton (1970, 1973, 1994, 1998), Μπαμπινιύσηρ (1972), Βελοόδηρ & Υιλιππάκη-Warburton (1983), Mackridge (1985), Joseph & Philippaki-Warburton (1987), Ralli (1988, 1998, 2005), Rivero (1990, 1994), Joseph & Smirniotopoulos (1993), Rivero & Terzi (1995), Philippaki-Warburton & Spyropoulos (1999, 2004, 2006), Tsangalidis (1999, 2001, 2002), Roussou (2000), Hesse (2003), Κλαίπηρ & Μπαμπινιύσηρ (2005), Gajali (2005), Spyropoulos & Revithiadou (2009), Tsangalidis & Roussou (2010), Holton et al. (2012), Oostendorp (2012), Manzini et al. (2009) among others. 6 For descriptions and analyses of Albanian verb morphosyntax see Newmark (1957, 1997), Dhrimo et al. (1976), Newmark et al. (1982), Camaj (1984), Rivero (1990, 1994), Zwkbepi (1991), Κτπιαζήρ (1994), Dmki & Dekipaj (1995), Kajjsjji (1999), Shkurtaj & Hysa (2001), Akademia e Shkencave e Shqipërisë (2002), Barlow (2002), Beci (2004), Παπαυίληρ (2007), Mëliis & Caknmq (2012), Malxili er aj. (2009) among others. 58

59 A COMPARATIVE STUDY OF ALBANIAN AND GREEK progressive SUBJECT AGREEMENT person (1-2-3) & number (singular plural) person (1-2-3) & number (singular plural) VOICE active non active active non active MOOD indicative subjunctive imperative indicative subjunctive imperative admirative optative MODALITY epistemic epistemic As far as verb morphology is concerned, Greek and Albanian are both stem-based and suffixal languages. In other words, grammatical features are mainly expressed by suffixes, which are added to the relevant stems and bases. (13) Albanian a. la-j wash-nonpast.1sg b. la-n wash-nonpast.3sg c. la-jmë wash-nonpast.1pl (14) Greek a. ɣpaf-o write-nonpast.1sg b. ɣraf-is write-nonpast.2sg c. ɣraf-t-ik-ame write-pass.perf-perf.past-past.1sg However, certain features may be expressed by means of readjustment rules and suppletion, which are processes that affect the stem/base of the form: (15) Readjustment rule: ablaut a. Albanian jap jep give.nonpast.1sg give.nonpast.3sg b. Greek plen-o e-plen-a e-plin-a wash-nonpast.1sg AUG(PAST)-wash.IMPERF-PAST.2SG AUG(PAST)-wash.PERF-PAST.2SG 59

60 SPYROPOULOS, REVITHIADOU, KAPPA, NIKOLOU, LENGERIS et al. (16) Readjustment rule: ablaut and change of the final stem consonant Albanian vras kill.nonpast.1sg vret kill.nonpast.3sg (17) Suppletion a. Albanian jap-in dha-në b. Greek vlep-o ið-a give-nonpast.3pl give.perf-past.3pl see-nonpast.1sg see.perf.past-past1sg On some occasions, readjustment rules may combine with suffix addition: (18) Readjustment rule and suffix addition a. Albanian heq pull.nonpast.1sg hiq-ja hoq-a pull.perf-perf.past.1sg pull-imperf.nonpast.1sg b. Greek pez-o e-pez-a e-pek-s-a play-nonpast.1sg AUG(PAST)-play.NONPERF-PAST.2SG AUG(PAST)-play.PERF-PERF-PAST.2SG Albanian also employs the process of incorporation. Thus, the admirative mood is expressed by incorporating the relevant form of the originally auxiliary kam hate rm rhe tepb baqe: (19) hap open-nonpast.1sg hap-kam open-have.nonpast.1sg As is evident from the examples above, both languages make extensive use of fusion (a certain formative or process expresses more than one feature in the same form) and fission (a certain feature is expressed by more than one formatives and/or processes in the same form). 60

61 A COMPARATIVE STUDY OF ALBANIAN AND GREEK 3.1. Subject Agreement Both languages express the distinctions in person and number of subject agreement in detail. However, whereas in Greek each combination of person and number receives a distinct morphological realization, in Albanian non-past active forms neutralize person distinctions in the singular: (20) jaj uaqh heg nsjj 1 la-j heq 2 la-n heq 3 la-n heq The tables below present the basic groups of subject-agreement suffixes of the two languages. The suffixes are given in their phonemic form; the graphemic form of Albanian suffixes are given within angled brackets < >. (21) Albanian active subject-agreement suffixes NON PAST (= PRESENT) PAST IMPERFECTIVE PERFECTIVE 1SG /-i/ (<-j>) ~ /-ja/ (<-ja>) /-a/ (<-a>) 2SG /-əl/ (<-ën>) ~ /-je/ (<-je>) /-e/ (<-e>) 3SG /-əl/ (<-ën>) ~ /-(n)te/ (<-(n)te>) /-I/ (<-i> ή <-u>) 1PL /-ikə/ (<-imë> or <- /-nim/ (<-nim>) /-əkə/ (<-ëmë>) jmë>) ~ /-kə/ (<-më>) 2PL /-ni/ (<-ni>) /-nit/ (<-nit>) /-ərə/ (<-ëtë>) 3PL /-ilə/ (<-inë> or <-jnë>) ~ /-lə/ (<-në>) /-nin/ (<-nin>) /-ələ/ (<-ënë>) (22) Albanian non-active subject-agreement suffixes 7 NON PAST (= PRESENT) PAST IMPERFECTIVE 1SG /-m/ (<-m>) /-ʃ-a/ (<-sh-a>) 2SG /-ʃ/ (<-sh>) /-ʃ-e/ (<-sh-e>) 3SG /-t/ (<-t>) /-i/ (<-j>) ~ /-ʃ/ (<-sh>) 7 These suffixes are combined with the non-active formative -(h)e to form the endings of the non-active forms, e.g. /-(h)em/ (<-hem>), /-(h)e-ʃ-a/ (<he-sh-a>), etc. 61

62 SPYROPOULOS, REVITHIADOU, KAPPA, NIKOLOU, LENGERIS et al. 1PL /-mi/ (<-mi>) /-ʃ-im/ (<-sh-im>) 2PL /-ni/ (<-ni>) /-ʃ-it/ (<-sh-it>) 3PL /-n/ (<-n>) /-ʃ-in/ (<-sh-in>) (23) Albanian optative subject-agreement suffixes SINGULAR 1 /-a/ (<-a>) /-im/ (<-im>) 2 - /-i/ (<-im>) 3 /-rə/ (<-të>) /-in/ (<-in>) PLURAL (24) a. Greek non-imperative subject-agreement suffixes NON PAST PAST NON PAST NON ACTIVE 1 2Α 2Β 1 2Α 2Β 1SG -o -o / -a m -o -a -ome -ie ke -úke 2SG -is -a s -íq -es -ese -ie qe -íqe 3SG -i -a i -í -e -ete -ie re -íre 1PL -ume -a ke ~ -úme -úke -ame -omaste -io kaqre -úkaqre 2PL -ete -a re -íre -ate -este -ie qre -íste 3PL -un(e) -a l(e) ~ -úl(e) -úl(e) -an(e) -onde -iúlde -úlde b. Greek non-imperative subject-agreement suffixes PAST - IMPERFECTIVE - NON ACTIVE 1 2Α 2Β 1SG -o ksn(a) -io ksl(a) -úksl 2SG -o qsl(a) -io qsl(a) -úqsl 3SG -o ral(e) -io ral(a) -úldal 1PL -ϋmastan -io kaqral -úkaqral 2PL -o qaqral -io qaqral -úqaqral 3PL -ondan ~ -o ldsqal -iúldal ~ -io ldsqal -úldal (25) Greek imperative subject-agreement suffixes ACTIVE 2SG -e -u 2PL -(e)te -íte NON ACTIVE In Greek the morphological realization of subject agreement is strictly suffixal, whereas in Albanian subject agreement may also be realized by readjustment rules: 62

63 A COMPARATIVE STUDY OF ALBANIAN AND GREEK (26) Non-past forms of njoh I pecmglixe SINGULAR PLURAL 1 njoh njoh-im 2 njeh njih-ni 3 njeh njoh-in 3.2. Aspect Both languages distinguish three basic aspects: perfective imperfective perfect and use the same means to express these distinctions. Thus, the distinction perfective vs. imperfective is expressed strictly morphologically in the stem or the base to which the subject-agreement suffixes attach, whereas the perfect aspect is expressed by means of periphrases which involve an auxiliary verb and a non-finite verb form (27) Greek a. exo plini I hate uaqhed b. ixa plini I had uaqhed (28) Albanian a. kam la-rë I hate uaqhed b. pata la-rë I had uaqhed However, whereas in Greek the perfective vs. imperfective distinction cuts through the whole verb system and combines with all mood and tense distinctions, in Albanian it is limited only in the past forms of the indicative mood. Thus, there is no perfective vs. imperfective distinction in the non-past forms of the indicative, in the future, in the subjunctive, in the imperative and in the rest moods. On the other hand, the perfect aspect cuts through the whole system in both languages except from the imperative. In Greek both active and non-active perfect periphrases involve the auxiliary exo hate, uhepeaq il Ajbalial acrite nepfecr periphrases involve the auxiliary kam hate ald lml-active perfect periphrases involve the auxiliary verb jam be : (29) Greek a. exo plini I hate uaqhed have-nonpast.1sg wash-nonfin 63

64 SPYROPOULOS, REVITHIADOU, KAPPA, NIKOLOU, LENGERIS et al. b. exo pli- -i I hate beel uaqhed have-nonpast.1sg wash-pass.perf-nonfin (30) Albanian a. kam la-rë I hate uaqhed have-nonpast.1sg wash-part b. jam la-rë I hate beel uaqhed be-nonpast.1sg wash-part It should be noticed that Albanian has two past perfect periphrases, simply because its auxiliaries have two past forms, one perfective and another imperfective: (31) active past perfect periphrases a. kisha larë I had uaqhed have-imperf.past.1sg wash-part b. pata larë I had uaqhed have.perf-perf.past.1sg wash-part (32) non-active past perfect periphrases a. isha larë I had beel uaqhed be-imperf.past.1sg wash-part b. qeshë larë I had beel uaqhed be.perf-perf.past.1sg wash-part The periphrasis with the perfective past form of the auxiliary has the same function as the one with the imperfective past form and it is not so frequent in use. Finally, Albanian specially marks the progressive aspect by means of the particle po plus the imperfective (past and non-past) verb forms: 8 (33) a. po la-j I ak uaqhilg b. po la-ja I uaq uaqhilg 3.3. Voice Both languages distinguish between active vs. non-active (passive) voice. In Greek, voice is marked strictly morphologically. Thus, the 8 The progressive aspect is also expressed by means of a periphrasis that involves the verb jam be ald rhe gepsld form, e.g. jam duke larë = po laj. 64

65 A COMPARATIVE STUDY OF ALBANIAN AND GREEK non-active voice is expressed as fused either with the subjectagreement suffixes (in the imperfective forms), or with the aspect suffixes (in the perfective forms) (Spyropoulos & Revithiadou 2009, Holton et al. 2012): (34) a. ɣpaf-ome write-pass.nonpast.1sg b. ɣpaf-t-ik-a write-pass.perf-perf.past-past.1sg In Albanian the realization of non-active voice is morphological in the forms, which involve the stem of the non-past (Present) form (the imperfective base) and morphosyntactic in the forms, which involve the perfective or the participial stem (Rivero 1990, Kallulli 1999, 2009, Manzini et al. 2009, Kallulli & Trommer 2011). Thus, in the non-past (present) and the imperfective past forms of the indicative, as well as the in the future and the subjunctive, the non-active voice is expressed by means of the nonactive formative -(h)e 9 and the special non-active subjectagreement suffixes: (35) NON PAST (= PRESENT) INDICATIVE PAST IMPERFECTIVE NON PAST SUBJUNCTIVE PAST IMPERFECTIVE 1SG la-he-m la-he-sh-a të la-he-m të la-he-sh-a 2SG la-he-sh la-he-sh-e të la-he-sh të la-he-sh-e 3SG la-he-t la-he-j ~ la-he-sh të la-he-t të la-he-j / la-he-sh 1PL la-he-mi la-he-sh-im të la-he-mi të la-he-sh-im 2PL la-he-ni la-he-sh-it të la-he-ni të la-he-sh-it 3PL la-he-n la-he-sh-in të la-he-n të la-he-sh-in In all other forms, non-active voice is expressed by means of the clitic u, which is in fact the reflexive form of the weak personal pronoun (Newmark et al. 1982). 9 This formative appears in two allomorphs, which are phonologically conditioned; the allomorph -he appears after stems ending in consonants, whereas the allomorph -e appears after stems ending in vowels. 65

66 SPYROPOULOS, REVITHIADOU, KAPPA, NIKOLOU, LENGERIS et al. (36) INDICATIVE PAST PERFECTIVE NON PAST ADMIRATIVE PAST IMPERFECTIVE OPTATIVE AFFIRM ATIVE IMPERATIVE NEGATIVE 1SG u lava u lakam u lakësha u lafsha 2SG u lave u lake u lakëshe u lafsh la-hu mos u laj 3SG u la u laka u lakësh ~ u lakej u laftë 1PL u lame u lakemi u lakëshim u lafshim 2PL u latë u lakeni u lakëshit u lafshi la-hu-ni mos u lani 3PL u lanë u lakan u lakëshin u lafshin In perfect periphrases the non-active voice is expressed in the nonfinite form in Greek. In Albanian it is expressed by using the auxiliary verb jam be ilqread mf rhe kam hate ald ir dmeq lmr affect the non-finite form. (37) Greek a. exo plini I hate uaqhed have-nonpast.1sg wash-nonfin b. exo pli- -i I hate beel uaqhed have-nonpast.1sg wash-pass.perf-nonfin (38) Albanian a. kam la-rë I hate uaqhed have-nonpast.1sg wash-part b. jam la-rë I hate beel uaqhed be-nonpast.1sg wash-part 3.4. Tense Both languages morphologically distinguish between past and nonpast forms. The future is marked by a specific particle in both languages: θα in Greek and do in Albanian. In Greek, the future periphrases use the non-past verb forms. 10 In Albanian the future periphrases use the subjunctive periphrases: 10 For more information about the particle θα and the periphrases in which it is involved see Philippaki-Warburton & Spyropoulos (1999, 2004, 2006), Tsangalidis (1999, 2001, 2002), Tsangalidis & Roussou (2010) among others. 66

67 A COMPARATIVE STUDY OF ALBANIAN AND GREEK (39) Greek a. θa plen-o I uijj be uaqhilg FUT wash-nonpast.1sg b. θa plin-o I uijj uaqh FUT wash.perf-nonpast.1sg c. θa exo plini I uijj hate uaqhed FUT have-1sg wash-nonfin (40) Albanian a. do të laj I uijj uaqh/i uijj be uaqhilg FUT SUBJ wash-nonpast.1sg b. do të kem larë I uijj hate uaqhed FUT SUBJ have-nonpast.1sg wash-part 3.5. Mood and modality In Albanian, verb morphology marks four moods: indicative, imperative, admirative and optative. Admirative is expressed by means of the incorporation of the relevant forms of the auxiliary kam hate, uhepeaq mnrarite iq kapied bw kealq mf rhe qneciaj suffix -fsh/-f ~ -sh ~ -ç and the special optative subject-agreement suffixes: (41) Admirative PERFECT NON PAST PAST NON PAST PAST 1SG la-kam la-kësha paskam larë paskësha larë 2SG la-ke la-këshe paske larë paskëshe larë 3SG la-ka la-kësh ~ la-kej paska larë paskej larë 1PL la-kemi la-këshim paskemi larë paskëshim larë 2PL la-keni la-këshit paskeni larë paskëshit larë 3PL la-kan la-këshin paskan larë paskëshin larë (42) Optative PERFECT 1SG la-fsh-a paça la-rë 2SG la-fsh paç la-rë 3SG la-f-të pastë la-rë 1PL la-fsh-im paçim la-rë 2PL la-fsh-i paçi la-rë 3PL la-fsh-in paçin la-rë 67

68 SPYROPOULOS, REVITHIADOU, KAPPA, NIKOLOU, LENGERIS et al. In Greek, verb morphology distinguishes only between imperative and non-imperative forms. The subjunctive is expressed by means of a periphrasis, which consists of the subjunctive particles na/as and the non-imperative verb forms: 11 (43) The subjunctive periphrases in Greek (pleno uaqh ) NON PAST IMPERFECTIVE na/as pleno PERFECTIVE na/as plino PERFECT na/as exo plini PAST IMPERFECTIVE na/as eplena PERFECTIVE na/as eplina PERFECT na/as ixa plini In Albanian, the subjunctive is also expressed by means of a periphrasis. This periphrasis consists of the special particle të and a set of verb forms, which are the same as the indicative ones except from the 2SG and 3SG non-past forms: (44) The subjunctive in Albanian (la-rë uaqh ) IMPERFECTIVE PERFECT NON PAST PAST NON PAST PAST 1SG të la-j të la-ja të kem la-rë të kisha la-rë 2SG të la-sh të la-je të kesh la-rë të kishe la-rë 3SG të la-jë të la-nte të ketë la-rë të kishte la-rë 1PL të la-jmë të la-nim të kemi la-rë të kishim la-rë 2PL të la-ni të la-nit të keni la-rë të kishit la-rë 3PL të la-jnë të la-nin të kenë la-rë të kishin la-rë Finally, both languages mark epistemic modalities (mainly the counterfactual and probability) in periphrases with the same particle that marks the future, i.e. θa for Greek and do for Albanian. In these periphrases, Greek uses the past non-imperative forms, whereas Albanian uses the past subjunctive forms: (45) Greek a. θa eplena FUT wash-past.1sg I umsjd uaqh, I umsjd hate uaqhed, I uaq npmbabjw uaqhilg 11 For more information about the Greek mood system and particular the subjunctive see Βελοόδηρ & Υιλιππάκη-Warburton 1983, Philippaki-Warburton (1994, 1998), Tsangalidis (2001), Philippaki-Warburton & Spyropoulos (2004, 2006). 68

69 A COMPARATIVE STUDY OF ALBANIAN AND GREEK b. θa eplina FUT wash.perf-past.1sg I npmbabjw uaqhed c. θa ixa plini FUT have-past.1sg wash-nonfin I umsjd hate uaqhed, I had npmbabjw uaqhed (46) Albanian a. do të laja I umsjd uaqh FUT SUBJ wash-imprf.past.1sg b. do të kisha larë I umsjd hate uaqhed FUT SUBJ have-imprf.past.1sg wash-nonfin 3.6. Comparative presentation of Greek and Albanian verb forms and periphrases (47) Active forms and periphrases MOOD TENSE ASPECT GREEK ALBANIAN INDICATIVE NON PAST IMPERFECTIVE pleno laj PROGRESSIVE PERFECTIVE plino - po laj PERFECT exo plini kam larë PAST IMPERFECTIVE eplena laja PROGRESSIVE po laja PERFECTIVE eplina lava PERFECT ixa plini kisha larë pata larë SUBJUNCTIVE NON PAST IMPERFECTIVE na pleno të laj PERFECTIVE na plino PERFECT na exo plini të kem larë PAST IMPERFECTIVE na eplena të laja PERFECTIVE na eplina PERFECT na ixa plini të kisha larë FUTURE AND EPISTEMIC MODALITY NON PAST IMPERFECTIVE θa njelm do të laj PERFECTIVE θa njilm PERFECT θa evm njili do të kem larë PAST IMPERFECTIVE θa enjela do të laja PERFECTIVE θa enjila PERFECT θa iva njili do të kisha larë IMPERATIVE IMPERFECTIVE plene laj PERFECTIVE pline ADMIRATIVE NON PAST IMPERFECTIVE - lakam 69

70 SPYROPOULOS, REVITHIADOU, KAPPA, NIKOLOU, LENGERIS et al. PERFECTIVE - PERFECT - paskam larë PAST IMPERFECTIVE - lakësha PERFECTIVE - PERFECT - paskësha larë OPTATIVE IMPERFECTIVE - lafsha PERFECTIVE - PERFECT - paça larë (48) Non-active forms and periphrases MOOD TENSE ASPECT GREEK ALBANIAN INDICATIVE NON PAST IMPERFECTIVE plenome lahem PROGRESSIVE PERFECTIVE njiθm - po lahem PERFECT evm njiθi jam larë PAST IMPERFECTIVE plenomun(a) lahesha PROGRESSIVE po lahesha PERFECTIVE njiθiia u lava PERFECT iva njiθi isha larë qeshë larë SUBJUNCTIVE NON PAST IMPERFECTIVE na plenome të lahem PERFECTIVE la njiθm PERFECT la evm njiθi të jem larë PAST IMPERFECTIVE na të lahesha plenomun(a) PERFECTIVE la njiθiia PERFECT la iva njiθi të isha larë FUTURE AND EPISTEMIC MODALITY NON PAST IMPERFECTIVE θa njelmke do të lahem PERFECTIVE θa njiθm PERFECT θa evm njiθi do të jem larë PAST IMPERFECTIVE θa do te lahesha plenomun(a) PERFECTIVE θa njiθiia PERFECT θa iva njiθi do të isha larë IMPERATIVE IMPERFECTIVE - lahu PERFECTIVE plisu ADMIRATIVE 12 NON PAST IMPERFECTIVE - u lakam PERFECTIVE - PERFECT - qenkam larë PAST IMPERFECTIVE - u lakësha 12 There is also a future form for the admirative (Çeliku et al. 1998, 166). Thanks to Aristotle Spiro for bringing this to our attention. 70

71 A COMPARATIVE STUDY OF ALBANIAN AND GREEK PERFECTIVE - PERFECT - qenkësha larë OPTATIVE IMPERFECTIVE - u lafsha PERFECTIVE - PERFECT - qofsha larë REFERENCES: Akademia e Shkencave e Shqipërisë Gramatika e gjuhës shqipe 1. Tiranë: ASHSH. Baltazani, M «On /s/-voicing in Greek.» In Proceedings of the 7 th International Conference on Greek Linguistics. Electronic Publication. Retrieved from Barlow, P Albanian Grammar: Albanian Verbs Explained. Ashford: Bay Foreign Language Books. Beci, B Gramatika e gjuhës shqipe. EDFA. Βελοόδηρ, Ι. & Ει. Υιλιππάκη-Warburton «Η τποσακσική ςση Νέα Ελληνική». Μελέσερ για σην Ελληνική Γλώςςα 4: Bevington, G. L Albanian Phonology. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag. Camaj, M Albanian Grammar. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. Çeliku, M., M. Karapinjalli & R. Stringa Gramatika praktike e gjuhës shqipe. Tiranë: Botimet Toena. Γκίνηρ, Ν.Φ Ελληνο-Αλβανικό Λεξικό. Fjalor greqisht-shqip. Επιμέλεια Κ. Οικονϋμοτ. Ιψάννινα. Γκίνηρ, Ν.Φ Αλβανο-Ελληνικό Λεξικό. Fjalor shqip-greqisht. Επιμέλεια Γ. Καχάληρ. Ιψάννινα. Dhrimo, A., E. Angoni, E. Hysa, E. Lafe, E. Likaj, F. Agalliu & Sh. Demiraj Morfologjia. Tiranë: Akademia e Shkelcate e RP re Shoinëpiqë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Domi, M. et al Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe. Tiranë: Aiadekia e Shielcate e RP re Shoine piqe, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Domi, M. & Sh. Demiraj Gpakariia e gjshe q qhoine, Vëll. I: Morfologjia. Tiranë: Aiadekia e Shielcate e Rensbjiie q qe Shoine piqe, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Galani, A The Morphosyntax of Verbs in Modern Greek. Doctoral dissertation, University of York. Hamp, E «Σο πήμα εν ση ςημεπινή ομιλοτμένη ελληνική γλύςςη». Αθηνά 65:

72 SPYROPOULOS, REVITHIADOU, KAPPA, NIKOLOU, LENGERIS et al. Hesse, R Syntax of the Modern Greek Verbal System: The Use of the Forms, Particularly in Combination with θα and να. University of Copenhagen: Museum Tusculanum Press. Holton. D., P. Mackridge, I. Philippaki-Warburton & V. Spyropoulos Greek: A Comprehensive Grammar. Second Edition. London: Routledge. Householder, F.W., K. Kazazis & A. Koutsoudas A Reference Grammar of Literary Dhimotiki. Bloomington: Indiana University. Joseph, B.D. & I. Philippaki-Warburton Modern Greek. London: Croom Helm. Joseph, B.D. & J. Smirniotopoulos «The morphosyntax of the Modern Greek verb as morphology and not syntax». Linguistic Inquiry 24: Kainada, E The Phonetic and Phonological Nature of Prosodic Boundaries: Evidence from Modern Greek. Doctoral dissertation, University of Edinburgh. Kallulli, D «Non-active morphology in Albanian and event (de)composition». In I. Kenesei (ed.), Crossing Boundaries. Amsterdam: John Benjamins Kiparsky, P. 1982a. Explanation in Phonology. Dordrecht: Foris. Kiparsky, P. 1982b. «Lexical morphology and phonology». In I.S Yang (ed.), Linguistics in the Morning Calm. Seoul: Hanshin Κλαίπηρ, Φ. & Γ. Μπαμπινιύσηρ (ςε ςτνεπγαςία με σοτρ Α. Μϋζεπ, Αι. Μπακάκοτ-Οπυανοό &. κοπεσέα) Γπαμμασική σηρ Νέαρ Ελληνικήρ. Δομολεισοτπγική - Επικοινψνιακή. Αθήνα: Ελληνικά Γπάμμασα. Koutsoudas, A Verb Morphology of Modern Greek. The Hague: Mouton & Co. Κτπιαζήρ, Δ Μέθοδορ για σην Εκμάθηςη σηρ Αλβανικήρ και Λεξικό 9000 λέξεψν. Θεςςαλονίκη: Μαλλιάπηρ Παιδεία. Macridge, P The Modern Greek Language: A Descriptive Analysis of Standard Modern Greek. Oxford: Oxford University Press. Manzini, M. R., A. Roussou & L. Savoia «The morphosyntax of nonactive voice in Greek and Albanian». To appear in Proceedings of Mediterranean Syntax Meeting 2. Retrieved from: voiaroussou_greekalbanian.pdf. Matthews, P «The main features of Modern Greek verb inflection». Foundations of Language 3: Memushaj, R Fonetika e shqipes standarde. Tirana: Toena. Mëniku, L. & H. Campos Discovering Albanian 1 Textbook. Madison: The University of Wisconsin Press. Mëniku, L. & H. Campos Colloquial Albanian. London: Routledge. Μπαμπινιύσηρ, Γ Σο Ρήμα σηρ Ελληνικήρ. Αθήνα: Ίδπτμα ουίαρ απιπϋλοτ. 72

73 A COMPARATIVE STUDY OF ALBANIAN AND GREEK Μπαμπινιύσηρ, Γ. & Π. Κονσϋρ τγφπονική Γπαμμασική σηρ Κοινήρ Νέαρ Ελληνικήρ. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Nespor, M. & A. Ralli Υψνολογία. Αθήνα: Πασάκηρ. [Πποςαπμογή ςσην Ελληνική Γλύςςα σοτ βιβλίοτ Neqnmp, M Fonologia. Bologna: Il Mulino]. Newmark, L Structural Grammar of Albanian. Bloomington: Indiana University. Newmark, L Spoken Albanian. Urbana: Spoken Language Services. Newmark, L., Ph. Hubbard & P. Prifti Standard Albanian: A Reference Grammar for Students. Stanford: Stanford University Press. Orel, V. E A Concise Historical Grammar of the Albanian Language: Reconstruction of Proto-Albanian. Leiden: Brill. Oostendorp, M. van «Stress as a proclitic in Modern Greek». Lingua 122: Παπαυίληρ, Κ Γπαμμασική και τνσακσικό σηρ Αλβανικήρ Γλώςςαρ. Αθήνα: Εκδϋςειρ Μιφάλη ιδέπη. (Philippaki-)Warburton, I On the Verb in Modern Greek. The Hague: Mouton. (Philippaki-)Warburton, I «Modern Greek verb conjugation: Inflectional morphology in a Transformational Grammar». Lingua 32: Philippaki-Warburton, I «The subjunctive mood and the syntactic qrarsq mf rhe napricje la il Mmdepl Gpeei». Folia Linguistica 28: Philippaki-Warburton, I «Functional categories and Modern Greek syntax». The Linguistic Review 15: Philippaki-Warburton, I. & V. Spyropoulos «On the boundaries of inflection and syntax: Greek pronominal clitics and particles». In G. Booij & J. van Marle (eds.), The Yearbook of Morphology Dordrecht: Kluwer Philippaki-Warburton, I. & V. Spyropoulos «A change of mood: The development of the Greek mood system». Linguistics 42: Ralli, Α Éléments de la Morphologie du Grec Moderne: La Structure du Verb. Ph.D. dissertation, University of Montreal. Ralli, A «On the morphological status of inflectional features: Evidence from Modern Greek». In B. D. Joseph, G. Horrocks & I. Philippaki-Warburton (eds.), Themes in Greek Linguistics II. Amsterdam: John Benjamins Ralli, A «Inflectional features and the Morphological Module hypothesis». In Working Papers in Theoretical and Applied Linguistics 6. Thessaloniki: English Department, Aristotle University of Thessaloniki Ράλλη, Α Μοπυολογία. Αθήνα: Πασάκηρ. Rivero, M.-L «The location of non-active voice in Albanian and Modern Greek». Linguistic Inquiry 21:

74 SPYROPOULOS, REVITHIADOU, KAPPA, NIKOLOU, LENGERIS et al. Rivero, M.-L «Clause structure and V-movement in the languages of the Balkans». Natural Language and Linguistic Theory 12: Rivero, M.-L. & Terzi, A «Imperatives, V-movement and logical mood». Journal of Linguistics 31: Roussou, A «On the left periphery: Modal particles and complementizers». Journal of Greek Linguistics 1: Shkurtaj, Gj. & E. Hysa Gjuha shqipe. Tiranë: Toena. Spyropoulos, V. & Revithiadou, A «The morphology of past in Greek». Μελέσερ για σην Ελληνική Γλώςςα 29: πόποτ, Α Αλβανική και Νεοελληνική: Πποβλήμασα σψν Αλβανουώνψν κασά σην Εκμάθηςη σηρ Ελληνικήρ Γλώςςαρ. Αθήνα: Εθνικϋ και Καποδιςσπιακϋ Πανεπιςσήμιο Αθηνύν, ΚΕΔΑ. Σπιανσαυτλλίδηρ, Μ. 1988[1941]. Νεοελληνική Γπαμμασική (σηρ Δημοσικήρ). Ανασόπψςη σηρ έκδοςηρ σοτ ΟΕΒ (1941) με διοπθύςειρ. Θεςςαλονίκη: Ινςσισοόσο Νεοελληνικύν ποτδύν, Ίδπτμα Μανϋλη Σπιανσαυτλλίδη. Tsangalidis, A Will and Tha: A Comparative Study of the Category Future. Thessaloniki: University Studio Press. Σςαγγαλίδηρ, Α «Για σιρ ςτνσακσικέρ εγκλίςειρ σηρ Nέαρ Eλληνικήρ». Il Ελληνική Γλψςςολογία 99. Ππακσικά σοτ 4οτ Διεθνούρ τνεδπίοτ για σην Ελληνική Γλώςςα. Θεςςαλονίκη: University Studio Press Σςαγγαλίδηρ, Α «Για σοτρ φπϋνοτρ σοτ νεοελληνικοό πήμασορ». Μελέσερ για σην Ελληνική Γλώςςα 23: Tsangalidis, A. & A. Roussou «Reconsidering the modal particles in Modern Greek». Journal of Greek Linguistics 10: Υιλιππάκη-Wapbsprml, Ει. & B. πτπϋποτλορ «Σο εγκλισικϋ ςόςσημα σηρ Ελληνικήρ: τγκπισική θεύπηςη με σην Σοτπκική και διδακσικέρ πποσάςειρ». Il. Μοςφονάρ (ed.), Η ύνσαξη ςση Μάθηςη και ςση Διδαςκαλία σηρ Ελληνικήρ ψρ Ξένηρ Γλώςςαρ. Αθήνα: Πασάκηρ Zymberi, I Colloquial Albanian. London: Routledge. 74

75 XHEVAT LLOSHI Tiranë HUAZIMET NGA GREQISHTJA NË DHIATËN E RE (1827) otimi i së parës Dhiatë të Re, që e dokumentonte shqipen si gjuhë të aftë edhe për përdorim letrar, shërbeu për futjen e saj në shërbesat fetare, nxiti interesimin për shqipen e shkruar te popullsia shqiptare dhe te filologjia europiane. Shtysa e parë për përkthimin ka qenë evropiane. Si pjesë e programit për rilindjen e kombësive të Ballkanit, nga filologu slloven Jeremi Kopitar, që punonte në Vjenë, u përfshi më 1815 edhe përkthimi i Dhiatës së Re shqip. Kjo sipërmarrje gjeti mbështetjen e orientalistit të njohur francez, baronit Silvestër de Sasi, i cili ia përcolli mendimin Shoqërisë Biblike Britanike dhe për Vendet e Huaja (BFBS) në Londër. Shoqëria kishte vetëm dhjetë vjet që ishte themeluar, nuk kishte njerëz në Londër të specializuar për gjuhët sllave dhe për shqipen. Propozimi iu kalua veprimtarit më energjik të BFBS, Robert Pinkertonit, në degën e Shoqërisë të Sankt Peterburgut në Rusi. Robert Pinkertoni erdhi në Vjenë më 1816 për të themeluar degën e BFBS. Atje me J. Kopitarin e rrahu në të gjitha hollësitë planin e përkthimeve në gjuhët ballkanike, ndërsa patën mbështetje edhe nga të dhënat prej bisedimeve me shqiptarët në Vjenë. U arrit në përfundimin se përkthimi shqip mund të shtypej duke iu drejtuar alfabetit grek me ndryshimet e nevojshme. Botimet me këto shkronja për Perandorinë Osmane bëheshin në Venecie. Ndër të tjera doli se më 1814 atje ishte botuar një libër i përkthyer greqisht nga frëngjishtja prej historisë së gjerë të abatit francez Fleri. Përkthimin e kishte bërë Vangjel Meksi dhe ky nuk ishte një libër shqip, siç është mbajtur deri më sot 1. Austria ishte një vend katolik; hapja e degës së një shoqërie protestante ishte pothuaj e pamundur. Pinkertoni bëri takime me njerëz të ndryshëm dhe përfundimi ishte se duhej të takonte vetë kryeministrin Klemens Metternich ( ). Atmosfera historike ishte e përshtatshme në rrethanat menjëherë pas thyerjes përfundimisht të Napoleonit. Më 20 gusht 1816 princi Meternik e priti në audiencë Pinkertonin. Sipas historianit G. Browne (vëll. II), 2 Pinkertoni ka biseduar gjerësisht me Meternikun për mundësinë e përkthimeve në gjuhët sllave, ndërsa është e kuptueshme nga ecuria e mëtejshme, se kanë shqyrtuar edhe një zgjidhje për gjuhën shqipe. I kërkoi ta parashtronte me shkrim projektin për Shoqërinë Kombëtare Biblike Austriake. Projektin e përktheu gjermanisht Kopitari dhe iu paraqit Meternikut më 24 gusht, që pas miratimit prej tij të kalonte te mbreti austriak 1 Dh. S. Shuteriqi, Shkrimet shqipe në vitet , Tiranë, G. Browne, The History of the British and Foreign Bible Society from its Institution in 1804 to the Close of its Jubilee in vëll. I-II, Londër, 2010 (bot. I 1859). 75

76 XHEVAT LLOSHI Gjuha shqipe kështu, me mbështetjen e filologut të shquar slloven dhe të përfaqësuesit të Shoqërisë Biblike, u paraqit përpara autoriteteve më të larta shtetërore të Vjenës. Vetëm katër ditë më vonë, më 28 gusht 1816 nga Vjena, Robert Pinkertoni i dërgoi raportin përkatës 3 qendrës për të argumentuar njëherazi gjithashtu nevojën e përkthimeve shqip. Më 1819 Pinkertoni ndërmori një udhëtim tjetër të madh, që e çoi nga Rusia në Maltë, në Ishujt Grekë, Korinth, Athinë, Stamboll, gjatë të cilit mblodhi një informacion shumë të gjerë nëpërmjet hulumtimeve jo thjesht për punët e degëve biblike, por për vendet dhe kombet e ndryshme. Tani ai kishte një përfytyrim shumë më të gjerë sesa më 1816 për shtrirjen e shqiptarëve, «fiset e të cilëve janë të përhapura anë e kënd krahinave të lashta të Ilirisë, Epirit, Maqedonisë e Greqisë». Në vjeshtë 1819 u kthye sërish në Stamboll dhe këtu u njoh nga afër me Vangjel Meksin. Ashtu si dhe për gjuhët sllave, ai para së gjithash takoi klerikë të lartë të bashkësisë fetare greke. Vangjel Meksin, veç të tjerëve, e njihte edhe patriku grek i Stambollit, Grigori, i cili e miratoi këtë ndërmarrje. Besoj se konkretisht përkthimi greqisht i vitit 1814 dhe pjesëmarrja e Meksit në organizatën e lëvizjes greke (Filiki Heteria) ishin arsyeja prapa këtij miratimi. Ndërsa te Pinkertoni, pa dyshim ka ndikur sidomos gramatika e shqipes, që i tregoi Vangjeli. Marrëveshja e plotë u nënshkrua më 19 tetor 1819 dhe ruhet në arkiv me këtë titull anglisht: «Agreement respecting the translation of the New Testament from the Ancient Greek text into the Albanian language marked D». Përkthimin e bëri Vangjel Meksi, ndërsa redaktimin dhe përcjelljen në shtyp e bëri Grigor Gjirokastriti. U shtyp së pari si provë vetëm Ungjilli i Mateut më 1824, pastaj Dhiata e plotë më 1827 në Korfuz. Libri doli në dy gjuhë paralelisht dhe ishte përkthim nga greqishtja. Kësaj ane deri më sot nuk i është kushtuar vëmendja e nevojshme. Ka, pra, edhe një pyetje tjetër: cili variant ishte marrë për greqishten? Sipas marrëveshjes, Meksi do ta bënte përkthimin nga greqishtja e vjetër dhe ajo do të ishte në shtylla paralele. Ky mendim u mënjanua, meqë shqiptarët dhe grekët do ta kishin të vështirë tekstin në greqishten e 3 Thirteenth Report of the British and Foreign Bible Society, London, Ndër të tjera, Pinkertoni shkruante: Pajiqja e qhoinrapëte rë nairël ke Dhiarël e pe lë gjshël e rwpe është një objekt që e meriton në shkallën më të lartë të tërheqë vëmendjen e Shoqërisë Biblike Britanike dhe për Vendet e Huaja. Ky komb zë një pjesë të madhe të Ilirikumit të lashtë dhe të Epirit, ndërsa flet një gjuhë, e cila duket se nuk ka asnjë afëri gramatikore me sllavishten, turqishten, greqishten ose latinishten. Nuk është llogaritur me përpikëri numri i tyre, por pranohet se mund të jenë nga 8 deri në frymë. Pasi kam bërë shumë hetime, më del se një përkthim i Dhiatës së re në gjuhën shqipe mund të kryhet prej një njeriu ose prej disa vetave në Ishujt Jonianë. Nga bisedat që kam patur me disa shqiptarë të zotë këtu, nuk kam dyshim se mund të gjenden atje njerëz kompetentë për këtë detyrë. Në rast se kjo punë do të ndërmerrej, duhet të shtypet me shkronja të greqishtes, mbasi alfabeti grek, duke iu shtuar vetëm pak tinguj, është më i miri për të shprehur gjuhën qhoine. 76

77 HUAZIMET NGA GREQISHTJA NË DHIATËN E RE (1827) vjetër. Historiani Kanton 4 thotë se Ungjilli i Mateut ishte paralel me greqishten e re sipas përkthimit të Hilarionit. Nga dokumentet doli se përkthimi i Hilarionit nuk ishte ende gati më 1824 dhe u shtyp më Është A. Tomsoni që më 1877 do të vërë në dukje se: «Versioni i vjetër shqip toskërisht i Korfuzit më 1827, me sa duket, nuk është bërë nga origjinali greqisht, por nga versioni i vjetër në greqishten e re, i cili e shoqëronte dhe të cilin e ka ndjekur fjalë për fjalë» 5. Ky variant ishte botuar për herë të parë më 1638 në Gjenevë, i përkthyer nga Maksim Galipoli (Kalliargi) dhe ribotuar më 1703, 1705, 1760 në Halle. Përputhjen e dy kolonave, greqisht dhe shqip, e bëri G. Gjirokastriti gjatë shtypit. Tashmë kemi edhe një kopje të dorëshkrimit të V. Meksit të vitit Në këtë kumtesë përfundimet janë nxjerrë nga shqyrtimi i plotë i leksikut vetëm te Ungjilli i Mateut në dorëshkrim, në botimin e vitit 1824 veçan dhe në botimin e plotë Dhiata e re në origjinalin greqisht ka afër 4800 fjalë, kurse vetëm Mateu si vëllim përbën një të tetën e gjithë veprës. Shqip kemi aty gati 30 për qind të leksikut të përgjithshëm të veprës, dy herë e ca më shumë sesa do të pritej, domethënë po të nxirrej fjalësi i gjithë librit shqip, do të dilte një numër më i madh se te origjinali. Kjo shpjegohet me sinoniminë e gjepë dhe ke tapialrer lë dmpëqhipik, rë cijar Meiqi i ia jëlë nëp r i naqsp redaktori që të bënte zgjedhjen përfundimtare. Shtratin leksikor të veprës shqip e ka përcaktuar Meksi fjalë të dorëshkrimit janë të përbashkëta me botimin nën kujdesin e Grigorit që ka 1290 fjalë, sepse ai ka hequr 200 fjalë të dorëshkrimit dhe ka shtuar 220 të tjera. Shqipja në këtë libër është ballafaquar drejtpërdrejt me greqishten. Për shkak të kërkesave krejt të veçanta në rastin e përkthimeve të tilla të librave themelorë fetarë, përkthyesit dhe redaktorit u del si detyrë të ndjekin sa më afër origjinalin. Para së gjithash, sintaksa nuk mund të ndryshohet, me përjashtim të rasteve kur fjalitë shqipe do të dilnin pa kuptim. Krahasimi nga kjo anë do të ishte me interes për të gjetur përputhjet e këtyre dy gjuhëve ballkanike, dallimet ndërmjet tyre dhe arritjet ose dështimet e përkthimit, por kjo fushë nuk do të preket këtu. Ekpar e nëpteçëk Meiqi iqhre nëpnjeisp r i qhipsalre kë afëp rilgëjjikir shqip, ndërsa Grigori ka ndjekur tërësisht drejtshkrimin e greqishtes. Rrjedhimisht, shqyrtimi i leksikut këtu tërheq vëmendjen kryesore. Është krejt e kuptueshme, që së pari përkthyesi do të ishte nën ndikimin e fortë të tekstit greqisht. Krahasimi tregon se Grigori për më tepër, e ka bërë redaktimin duke e sjellë tekstin shqip më afër me origjinalin. Së dyti, Meksi dhe Grigori jetonin në një mjedis dy- dhe trigjuhësh, madje në rastin e gjuhës së shkruar përparësinë kulturore e kishte greqishtja. Së treti, vetë shqipja nuk e kishte arritur një shkallë të 4 W. Canton, A History of the British and Foreign Bible Society. Në 5 vëllime ( ), London, Xh. Lloshi, Kristoforidhi përmes dokumentimit, Tiranë: Bota Shqiptare,

78 XHEVAT LLOSHI lartë lëvrimi dhe nuk kishte pasur përpara tyre asnjë tekst kaq të gjerë në variantin e shkruar toskërisht. Së fundi, ka ndikuar edhe njohja gjuhësore vetjake që kishin, ndonëse Grigori ndodhej në kushte më të privilegjuara, sepse tashmë e kishte një zgjidhje pikërisht për atë tekst. Para se të trajtohet më imtësisht leksiku, çështja qendrore është të dallohen greqizmat, si fjalë që i ka përvetësuar shqipja, nga fjalët greke, të cilat (me përjashtim të kushteve të dygjuhësisë), as në atë kohë dhe as sot nuk gjejnë vend në shqipen e shkruar. Si konkretizim po përmend dallimin e qartë ndërmjet greqizmit akoma dhe fjalës greke elpidhë. Fjala e parë bën pjesë në leksikun e shqipes; e dyta as ka qenë dhe as është pjesë e shqipes. Pas këtij dallimi, del se dorëshkrimi dhe botimi kanë të përbashkët afër 45 greqizma 6. Natyrisht, një pjesë prej këtyre fjalëve sot ndihen të vjetruara, krahinore ose të ligjërimit të folur dhe të shkujdesur, por Grigori i ka pranuar. Nga ana tjetër, kanë 107 fjalë greke të përbashkëta 7. Grigori ka hequr rreth 45 fjalë greke, por ka shtuar afër 40 të tjera, kështu që secili ka afër 200 greqizma dhe fjalë greke së bashku, domethënë rreth një të gjashtën e gjithë leksikut. Këto të dhëna janë një pikënisje e mirë për të ndjekur lëvrimin e mëtejshëm të shqipes së shkruar dhe për të kuptuar punën e K. Kristoforidhit e diskutimet e mëvonshme rreth kësaj çështjeje. Që më 1860 Kristoforidhi e kishte vënë re, se ndeshej një përzierje mjaft e rëndë me fjalë prej greqishtes së re, që vështirë se mund të kuptoheshin nga vendësit e mirëfilltë të Shqipërisë. Ndërkaq, bëhet e qartë se studiuesit e huaj shpesh nuk kanë qenë në gjendje të bëjnë dallimin ndërmjet greqizmave të shqipes dhe fjalëve greke, që janë shfaqur në kushtet e dygjuhësisë. Do ta pranojmë, që disa njësi leksikore ishin në jigjëpikil dwgjshëqh, nm edhe lsi ksld r s iëpimher dw asrmpëte ralë oë r s gjelil ke jehrëqi bapaqtjepëqer qhoine. Madje lënëpkjer npmceqete rë ndryshme dhe me trajta e kuptime të ndryshuara ka njësi që në shtresa të caktuara kanë hyrë në leksikun e shqipes. 6 Greqizma të përbashkët tek të dy autorët janë: akoma, apostull, arhond, aspër, avlli, dhaskal, dheks, feks, fole, fron, gamile, greminë, gremis, gjenealogji, gjiton, hegjemon, hipokrit, jatro, kofin, llaps, llogari, nom, paravoli, pirg, pisë, potir, sinor, stis, stolis, stromë, taks, thimjan, vuv, i vuvosur, zili. 7 Fjalë greke të përbashkëta tek Meksi e Grigori janë: adha, aksio, anangas, angalas, angareps, arnis, arravonis, dha, dhemon, dhemoniset, i dhemonisur, dhidhahi, dhidhaks, dhidhaskali, dhinar, dhistaks, efharistis, ekatondarh, eksetaks, eksomolojis, eksusi, eleftero, eleimosi, eleis, erimi, erimoset, ethniko, fantasi, i feksur, fili, fiteps, fiti, foti, foveri, grammatiko, hlamidhe, hrii, idhisi, iero, jotë, karpo, katafronis, katigoris, kit, korvana, kumerk, lefteros, martir, miho, mirolojis, modh, nao, noti, paradhos, paralitiko, parigorisem, patitir, patridhë, piraks, pirasmo, pitrop, poktis, potis, profit, profiteps, profiti, prothesi, qerdhes, qere, qiriks, sfungar, silloi, simfonis, skandhal, skandhalis, skotadh, smirnë, sofi, sofo, statirë, tajmë, taks, tapinos, telio, i teliosur, telon, tetrarh, tiliks, tharos, thavmë, thavmaturgji, thellimë, thisiastirio, urgi, vaptisti, vasanis, vlasfimi, vlasfimis, vreili. 78

79 HUAZIMET NGA GREQISHTJA NË DHIATËN E RE (1827) Interesante janë fjalët, të cilat Meksi i ka shqipëruar përgjysmë: dorëkuc, monosy, protoparë, i panom; Grigori ka pranuar prej tij vetëm ksenderoj dhe vetë ka ndërtuar sipas këtij kalkimi: kseshpërblim. Meqë përkthimin e kishte bërë Meksi, pika kryesore në këtë rast del qëndrimi i Grigorit ndaj fjalëve greke (domethënë jo ndaj greqizmave). Arrijnë mbi 40 fjalët greke te Meksi 8, të cilat i ka hequr Grigori gjatë redaktimit. Fakti që këto njësi Grigori i ka fshirë vërteton, se ishin fjalë, të cilat edhe në atë kohë nuk i përkisnin shqipes. Mënyrat se si i ka mënjanuar janë disa. a. Disa fjalë greke i ka fshirë kryesisht sepse e kishin një sinonim tjetër: adhinato (e pamundurë); anomi (faje), apoli (humbi), kolas (mundonesh); poliandhisi (me di zëmëra); trivol (murriza), votridha (kopica). b. Disa i ka zëvendësuar po me fjalë greke ose greqizma; dhiathiqi dhiatë, dhidhaskaleps dhidhaks, leis eleis, logismo siloi, zali dhilë c. Ndonjë fjalë greke e ka zëvendësuar, por pa vlerë përmirësismi: filaqi hapsanë, qiramidha qiramidhçi; lauz turmë, por edhe lao; thisavro hazine d. Ajo që ka më shumë interes janë fjalët të cilat i ka shqipëruar: apokalips dëftoj, arhiere i pari i priftërinjve, erimoset nuk qëndron, kakollojis thotë të ligë, karav varkë, katigori fjalë të liga, kserizoset shkulet, lejmonis zemërohem, llogarismo llogari, mihois kurvëroj, mirjilojis qaj, misis q e dsa, monosi me një si; parakales i lutem, i paralisur i mbajtur, paraqinis thërres, protoparë më përpara; psevdomartir martir i rremë, psevdomartiris martiris rremë, psevdoprofit profit i rremë, qima tallaz, sendon - çarçaf, sillois - mendoj, simvoli - kuvend, skorpis - përhap, spire shokë, tapino i urtë. Pjesa më e madhe e këtyre shqipërimeve përbën një përpjekje me tjepë rë Gpigmpir, qenqe qigspiqhr oë ëqhrë e dpejrë rë qhipsher do të qhisjer lë teld rë dm rë iqepixmqer dhe i nëphan lë teld rë i qimpniq. Përveç këtyre, te Grigori ndeshen greqizma të shtuar prej tij: kunup, kuturis, lambadhë, miro, qeli, stere, por këto dalin te pjesa që mungon te Meksi. Prandaj ngrenë më tepër peshë në këtë shqyrtim mbi 35 fjalët greke të shtuara te Grigori 9. 8 Fjalë greke te Meksi, të cilat i ka hequr Grigori: adhinato, anomi, apokalips, apoli, arhiere, dhiathiqi, dhidhaskaleps, erimoset, filaqi, kakollojis, karav, katigori, kolas, kserizoset, leis, lejmonis, logismo, llogarismo, mihois, mirjilojis, misis, parakales, i paralisur, paraqinis, poliandhisi, preps, psevdomartir, psevdomartiris, psevdoprofit, qima, qiramidha, sendon, sillois, simvoli, skorpis, spire, tapino, trivol, thisavro, votridha. 9 Fjalë greke të shtuara te Grigori: aformi, anathematis, angjistër, argjiri, arnisi, dhekatis, i dhiavasur, dhillë, dhoqimas, elpidhë, filaka, i gramatepsur, idholë, katadhikas, kataklismo, klironomi, klironomis, klosh, kseniti, kumerqar, lao, lipso, mnimore, paranomi, 79

80 XHEVAT LLOSHI Rrjedhim i drejtpërdrejtë i përshtatjes më të mirë me origjinalin greqisht është mënjanimi i rasteve të ligjërimit të folur dhe kalimi te një gjuhë më librore. Për shembull, ndërsa Meksi e kishte ju qas pirasmoi djalli, Grigori e ka bërë u qas tek ai djalli. Për drejtimin e foljeve dhe për disa parafjalë redaktori ka ndjekur greqishten, duke i dalë ndërtimet artificiale për shqipen. E tillë është fjalia nuk është ndëjerë tek ti të keç atë, ndërsa Meksi e kishte nukë të ndëjenetë tij të kesh atë. Gjuha shqipe nuk i ka të nevojshëm në disa raste përemrat vetorë dhe pronorë, por Grigori i ka ruajtur sipas origjinalit: unë dërgoj ëngjëllinë tim të shkojë përpara teje, ai do të dërtojë udhënë tënde përpara teje; nga pemëtë dha të ture dm r i ljihli ata. E kësaj natyre është përsëritja e pjesëzave, e parafjalëve dhe e lidhëzave, që në të folur bien, p.sh. ndëpërmes të qishësë edhe të vendit; mbi re të qiellit me fuqi edhe me shumë lëvdim; do t s nëpgjigjerë e do r s rhmrë; të shëroni të sëmurëtë, të qëroni të leprosuritë, të ngjallni të vdekuritë, të kreni të paudhëtë. Gjuha e folur parapëlqen ndërtimet veprore, gjuha librore parapëlqen ndërtimet pësore. Kështu, Meksi e kishte ngaha ai që të kërkoi hua, Grigori e ka bërë atë që kërkon të huhetë nga teje, një ndërtim tërësisht artificial. Zëvendësimet në shembuj si: hazine për thisavro dhe hapsanë për filaqi, ngrenë një problem tjetër. Përgjithësisht është e papritur, që ndërkohë kur te dorëshkrimi dhe te botimi ka gjithsej 26 turqizma të përbashkët 10, Grigori ka shtuar afër 30 të tjerë, domethënë e ka dyfishuar numrin. Në këtë kornizë shpjegohen zëvendësimet e fjalëve greke me turqizma. Një veçori tejet befasuese, që del nga krahasimi i leksikut, është se ai tregon që Meksi nuk është mbështetur vetëm te një tekst në greqishten e re, por edhe në përkthimin italisht, të quajtur të Diodatit. Kalvinisti Giovanni Diodati ( ) ishte teolog italian nga Zvicra, profesor i hebraishtes e i teologjisë. Përktheu Biblën italisht më 1603 dhe e botoi të përmirësuar më Ky ishte një variant protestant dhe është krejt e mundshme që Meksi do ta kishte gjetur për ta përdorur. Vërtetimin e këtij hamendësimi e gjej te disa raste, prej të cilëve po citoj vetëm nja dy. Dorëshkrimi te 26:25 e ka: mos jam unë ravii; edhe te 26:49 gëzo o ravi. Grigori e ka dhaskal. Te përkthimi anglisht i mbretit Xhejms është master; te Diodati gjithashtu është maestro, por Vulgata dhe një përkthim frëngjisht e kanë rabbi. Te 27:65 dhe 27:66 Meksi ka kustodhi; Grigori e ka ruajtur, ndonëse greqisht ishte filakas, madje këtë radhë nuk ka fshirë as parafrazimin e Meksit trimatë që ruajnë, i cili është dëshmia më e mirë se Grigori e shihte si fjalë jo të njohur, që kërkonte shpjegim. Fjala është nga Vulgata custodibus, ndërsa Diodati e kishte guardia. paranta, piraksi, poniri, pramati, prokops, qedhiosi, qeli, qimino, qinso, të qiriksur, qivoto, zijo. 10 Tek të dy autorët dalin 26 turqizma të përbashkët: baba, bara, borxh, çifut, haber, hajde, hambar, haraç, hasm, kamxhik, killë, kollaj, kurban, milet, nishan, pazar, sebep, siri, soj, shëndan, shinik, tallaz, torbë, i zahmetshëm, zinxhir, zurna. 80

81 HUAZIMET NGA GREQISHTJA NË DHIATËN E RE (1827) Te Meksi hasen shkrees dhe shkronjës, të dy rastet Grigori i ka fshirë dhe ka vënë fjalën greke grammatiko. Në të dy rastet te Diodati është scribi. Te Meksi del 56 herë lidhëza ma e italishtes, e cila ka hyrë edhe në greqishten e folur, domethënë ishte krejt e zakonshme për Vangjelin, që dinte italishten, ndërsa Grigori përkundrazi, e ka fshirë 42 herë, domethënë në tri të katërtat e rasteve. Një shembull: Meksi 1820 ma ai që vjen pas meje; Diodati ma colui che viene dietro a me; Grigori po ai që vjen pas meje. Një dukuri tjetër e përgjithshme dhe me rëndësi për ta nxjerrë në dukje është, se gjatë punës Grigori është përpjekur jo vetëm ta afrojë tekstin me origjinalin greqisht, por edhe ku ka qenë e mundur ta përshtasë me ritin ortodoks, duke i shkelur kriteret e Shoqërisë Biblike. E dëshmon këtë më së miri qëndrimi ndaj termave për ndërtesën e qhëpbeqate ferape. Në iërë Ulgjijj haqer 15 hepë repki reknsjj, qenqe ishte fjala për tempullin e hebrenjve. Te Grigori haset 20 herë termi iiqhë, oë lë mpigjilaj ëqhrë terëk 3 hepë, dmkerhëlë reknsjjil ai e ia dhënë për kishë, si dhe e ka përkthyer në kishë dw hepë repkil ajrap. Ëqhrë e tëprerë oë edhe Meiqi e ia iiqhë, nmp dw hepë kë nai, ldërsa njëkohësisht ka përdorur edhe 2 herë nao, dy herë iero dhe 2 herë meshë. Fakti tjetër ëshë se dy herë Grigori në togun Zoti Krisht e ka shtuar fjalën Zmri oë lsi e ia mpigjilaji, qenqe ijm ia oelë npairiië e jigjëpikir ortodoks. Duke i rrokur me një vështrim të përgjithshëm edhe anë të tjera, që zbulohen nga krahasimi, del se përkthimi i Meksit ishte më perëndimor, redaktimi i Grigorit është më lindor; përkthimi i Meksit ishte më i lirë, redaktimi i Grigorit është më afër tekstit origjinal greqisht; përkthimi i Meksit ishte më afër shqipes së folur, redaktimi i Grigorit është më afër shqipes së shkruar. Dallimet ndërmjet tyre janë dallime në formimin gjuhësor dhe si personalitete. Meksi ishte mjek, laik, jo shërbestar, njihte disa gjuhë të huaja edhe perëndimore; Grigori ishte klerik, me arsim fetar greqisht, jo me gjuhë të tjera. Meksi kishte jetuar mes babilonisë gjuhësore të Janinës, ndërsa aty edhe të tjerë kishin bërë përpjekje lidhur me gjuhën shqipe, njëkohësisht ai vetë kishte edhe përvojë si përkthyes; Grigori kishte qenë më larg mjedisit shqiptar, dhe veçanërisht larg pranisë së ndikimit venecian në Korfuz, as vetë nuk kishte mësuar e udhëtuar nëpër Europë si Meksi, përkundrazi, qe në përpjekje më të afërt me sunduesit osmanë në Eube. Për fat të mirë, ai hyri në marrëdhënie me të huajt dhe me shqiptarët e përfshirë në peripecitë e Ishujve Jonianë; aty fitoi një përvojë të re, duke u marrë me përkthimin e Meksit dhe e çoi më tej punën. Ishte një përkim fatlum ndërmjet një redaktori dhe një përkthyesi, përkim që përftoi një vepër me rëndësi në rrugën e shqipes së shkruar. Shqyrtimi i hollësishëm i gjithë dorëshkrimit, duke e nxjerrë të plotë fjalësin e tij, do të sjellë të dhëna të tjera, do të përvijojë më gjerësisht kriteret e përkthyesit, njohjen e traditës dhe shfrytëzimin e saj. 81

82 XHEVAT LLOSHI Vangjel Meksi nuk është thjesht i pari përkthyes i suksesshëm i Biblës shqip; ai është një figurë e shquar e kulturës shqiptare në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë, puna e të cilit pati jehonë dhe ndikim si në Shqipëri, ashtu edhe në opinionin botëror. Vepra e tij ka vend të caktuar në historinë e gjuhës së shkruar shqipe. Grigor Gjirokastriti dha ndihmesën e tij të pazëvendësueshme, që të bëheshin botimet shqip dhe të fitonin autoritet. Me punën e tyre ata të dy bënë një hap vendimtar në lëvrimin e shqipes së shkruar dhe janë paraardhës të Rilindjes në këtë fushë. REFERIME BIBLIOGRAFIKE Browne, G The History of the British and Foreign Bible Society from its Institution in 1804 to the Close of its Jubilee in vëll. I-II. London : The Society s House (ribot. nga Rarebooksclub.com, Londër, 2010). Canton, W A History of the British and Foreign Bible Society. 5 vëllime ( ). London: John Murray. Lloshi, Xh Kristoforidhi përmes dokumentimit. Tiranë: Bota Shqiptare. Pinkerton, R Thirteenth Report of the British and Foreign Bible Society: London. Shuteriqi, Dh. S Shkrimet shqipe në vitet Tiranë: Akademia e Shkencave e RP të Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. 82

83 HUAZIMET NGA GREQISHTJA NË DHIATËN E RE (1827) XHEVAT LLOSHI Tirana GREEK LOANWORDS IN THE ALBANIAN TRANSLATION OF THE NEW TESTAMENT (1827) (Summary) he first Albanian edition of the New Testament in 1827 was an important event because it documented Albanian as a language capable for a literary use; it served the introduction of the Albanian into religious services, and stimulated the interest towards the written Albanian by Albanians and foreign philologists. The impetus to this translation was of European provenance. The Slovenian scholar Jeremy Bartolommeo Kopitar elaborated in 1815 a program aiming the englightenment of the Balkan peoples through the cultivation of their written language and the propagation of literacy. As the best means to this he saw the publication of the New Testament. He had the support of the well known French orientalist Silvester de Sacy, who presented the issue to the British and Foreign Bible Society. The realization of the project was trusted to the most energetic agent of BFBS Robert Pinkerton. From Sankt Petersburg he went to Vienna where he discussed the question with Kopitar, and the project was presented to the highest Austrian authorities. In Autumn 1819 R. Pinkerton met in Istanbul Vangjel Meksi, the former physician of Ali Pasha of Tepelen, and signed with him an Agreement regarding the translation of the New Testament from the Ancient Greek text into Albanian. V. Meksi finished the translation, but soon afterwards he died participating in the Greek Revolution. The revision of the manuscript was handed to Gregory from Gjirokastra, former archbishop of Euboea in Greece, who worked in Corfu initially for the separate Gospel of Matthew, published in 1824, and later for the full text of the New Testament in Because of the specific requirements to this type of translations, the translator must closely follow the original text. Moreover, the translator and the reviser lived in a bilingual community, while the elaboration of the written Albanian was not highly advanced in their time. It was the first large Albanian text in the southern dialect. As a consequence of these factors a large number of Greek borrowings and words occur in this book. The thorough analysis of the vocabulary from the Matthew Gospel shows that the translator and the reviser did not show the same attitude towards Greek words. The most striking fact is that the manuscript demonstrates that V. Meksi used Latin and western neo-latin versions, and included in his lexicon even a number of Albanian northern dialect words. On the other hand, Gregory from Gjirokastra added a number of 83

84 XHEVAT LLOSHI other Greek words, making the text to follow more closely the Greek original, and applying corrections to adjust it in accordance with some Orthodox practices; he also doubled the number of the Turkish loan words. Both authors of this Albanian text made a decisive step on their way to the elaboration of literary Albanian, acting as predecessors of the Albanian Renaissance. 84

85 ΔΨΡΗ K. ΚΤΡΙΑΖΗ Απιςσοσέλειο Πανεπιςσήμιο Θεςςαλονίκηρ ΛΑΩΚΕ ΛΕΞΕΙ ΚΑΙ ΝΕΟΛΟΓΙΜΟΙ: ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΣΡΨΜΑΣΨΗ ΣΑ ΕΛΛΗΝΟ-ΑΛΒΑΝΙΚΑ ΛΕΞΙΚΑ ΣΨΝ Θ. ΜΗΣΚΟΤ ΚΑΙ Π. ΚΟΤΠΙΣΨΡΗ «Duhetë vetëmë sa të muntmë me shumë kujdes të mërgojmë prishjetë e hsajrëpikerë. Edhe fjajërë oë dm dirspia e q i ia gjsha jmlë rë npmjkë qa rë kslrkë r i bëjkë npej fjajëte q alëqë, naq xaimleter rë qaj. Edhe isp rë kmq kslrkë r i bëjkë lga gjsha jmlë, r i kapkë lga ejiliqhrja, a lga jariliqhrja, me të cilat është shumë gjëri; dhe prej atyre kanë marrë e janë begatuarë gjirhë gjshër e Etpmnëqë, nm r i kbpsjkë ndë tipar e ndë fytyrë të sanësë pas të moçimeve prej atyre që janë mbrujturë vetiu ndë gjuhët tënë». J. Vreto 1. «letmja e nslëte ipimj ljë nëpjildie imkbërape, e cija liqi ra oëpmjë e ta përmirësojë, domethënë ta ndrojë gjuhën». F. Bey Konica 2. «Άμα σο έθνορ πεπί σα μέςα σοτ παπελθόνσορ [18 οτ ] αιώνορ απέςειςε σον βαπύν τπεπφιλιεσή ντςσαγμόν σοτ πνεύμασορ και μιςήςαν σην αμάθειαν σην δειςιδαιμονίαν και σην δοτλείαν, επόθηςε σον υψσιςμόν και σην ελετθεπίαν σψν πάλαι ππογόνψν σοτ, ευιλοσιμήθη να πποβή και ειρ πλάςιν λέξεψν δι ψν να εκυπάζψνσαι ση οικεία υψνή σα νέα ππάγμασα και διανοήμασα, α επεβάλλεσο να αποκσήςη ππορ κασαςκετήν βίοτ καινού, ςτμυώνοτ σψ νεψσέπψ πολισιςμώ». σ. Κοτμανοόδηρ 3. 1 «Ππέπει μόνο όςο μοπέςοτμε και με μεγάλη πποςοφή να αποβάλλοτμε σα υθαπμένα και σοτρ ξενιςμούρ. Και σιρ λέξειρ ποτ φπειάζεσαι η επιςσήμη και δεν διαθέσει η γλώςςα μαρ να υπονσίςοτμε όςο μποπούμε να σιρ πλάςοτμε από σιρ λέξειρ σηρ γλώςςαρ μαρ, ςύμυψνα με σοτρ κανόνερ σηρ. Κι όσαν δεν μποπέςοτμε να σιρ πλάςοτμε από ση γλώςςα μαρ, να σιρ πάποτμε από σην ελληνική, ή από ση λασινική, με σιρ οποίερ έφει μεγάλη ςτγγένεια απ ατσέρ μάλιςσα δανείςσηκαν και εμπλοτσίςσηκαν όλερ οι γλώςςερ σηρ Ετπώπηρ, αλλά να σιρ πλάςοτμε κασά σα γνψπίςμασα και σον σύπο σηρ δικήρ μαρ ακολοτθώνσαρ σιρ παλαιόσεπερ ποτ έφοτν ςφημασιςσεί ατσοσελώρ ςση γλώςςα μαρ». J. Vperm, Dpira 1, Βλ. και ϋςα ςημειύνει ςφεσικά ο F. Bey Konica: Ma tepër vete tui u punue gjuha shqype e ma tepër nihet nevoja me e shtue fjalësinë, a tui kriue fjalë të ra a tui përdorue fjalë krejt shqype, por të panjoftuna në do vise e të njoftuna njeti. [«Όςο πιο πολό ςμιλεόεσαι η αλβανική γλύςςα σϋςο πεπιςςϋσεπο γίνεσαι αιςθησή η ανάγκη αόξηςηρ σοτ λεξιλογίοτ, είσε με ση δημιοτπγία νέψν λέξεψν είσε με ση φπήςη λέξεψν αποκλειςσικά σηρ αλβανικήρ, ποτ ϋμψρ είναι άγνψςσερ ςε κάποια μέπη και γνψςσέρ αλλοό.»]. F. Bey Konica, Albania 3, «η ανάγκη σψν ππαγμάσψν δημιούπγηςε μια εθνική αναγέννηςη, η οποία άπφιςε να καθαπίζει και να βελσιώνει, δηλαδή να αλλάζει ση γλώςςα». F. Bey Konica, Albania 8, Α. Κοτμανοόδηρ, τναγψγή Νέψν Λέξεψν τπό σψν λογίψν πλαςθειςών από σηρ Αλώςεψρ μέφπι σψν καθ ημάρ φπόνψν. Επμήρ, Αθήνα Σο παπάθεμα απϋ σο φεδίαςμα ππολόγοτ σοτ. Κ., ποτ παπαθέσει ο επιμελησήρ σηρ έκδοςηρ Κ.Θ. 85

86 ΓΩΡΖ Κ. ΚΤΡΗΑΕΖ α εθνικά κινήμασα ποτ αναπσόφθηκαν ςσα Βαλκάνια ςση διάπκεια κτπίψρ σοτ 19 οτ αιύνα επιδίψξαν σην ανάδειξη και καλλιέπγεια σψν εθνικύν γλψςςύν ψρ ιςφτποό ςτμβϋλοτ σατσϋσησαρ αλλά και ψρ μέςοτ εδπαίψςηρ και πεπαισέπψ εμπέδψςηρ σηρ εθνικήρ ςτνείδηςηρ 4. Η μελέση σψν πνετμασικύν διεπγαςιύν σηρ πεπιϋδοτ ατσήρ έφει πλέον κασαλήξει ςσο ςτμπέπαςμα ϋσι All the modern Balkan literary languages have manifested a powerful trend toward establishing popular languages as their basis. 5. Είναι γνψςσϋ επίςηρ ϋσι, ενύ τπάπφοτν κοινέρ ςτνιςσαμένερ ςσην στπολογία διαμϋπυψςηρ σψν κοινών ςσα Βαλκάνια, απϋ γλύςςα ςε γλύςςα κι απϋ φύπα ςε φύπα ενσοπίζονσαι και διαυοπέρ ποτ αποππέοτν απϋ σιρ ιδιαίσεπερ ιςσοπικοκοινψνικέρ ςτνθήκερ ποτ επικπάσηςαν ςε καθεμία απ ατσέρ 6. σην πεπίπσψςη σηρ αλβανικήρ και σηρ ελληνικήρ, ποτ θα αποσελέςοτν σο ανσικείμενο σηρ παποόςαρ επγαςίαρ, διαπιςσύνει κανείρ ςτγκλίνονσα και αποκλίνονσα υαινϋμενα, ςσα οποία θα αναυεπθοόμε αναλτσικά ςση ςτνέφεια. Γόπψ ςσα 1820, ο Αθ. Χαλίδαρ έγπαυε ϋσι «η Απβανήσικη [=αλβανική] γλύςςα αν και επήπε πολλαίρ ξέναιρ λέξειρ, είναι κασά Δημαπάρ (ΦΙΙΙ κε.) ςσο ειςαγψγικϋ δοκίμιϋ σοτ με σίσλο «Λεξικογπαυία και ιδεολογία». 4 Aq mle jmmiq baci ar rhe tarious developments which led to the emergence of the modern Balkan literary languages, one is struck by the fact that the incentive came from outside, from the West. Three movements contributed: Enlightenment, the French Revolution, and Romanticism. All three directed the attention toward the people, whether it was education to prepare them for political liberation or interest in the past to make them aware of and strengthen their national identity. Language in all three instances acquired preponderant impmpralce. S. Sieldi, The ekepgelce mf rhe kmdepl Bajial jirepapw jalgsageq a comparative approach, ςσο G. Reichenkron & A. Schmaus (Hrsg.) Die Kultur Südosteuropas, ihre Geschichte und ihre Ausdrucksformen, Wiesbaden, Otto Harrassowitz 1964, 318. Βλ. και Δ. Κτπιαζήρ, Ιδεολογικέρ ϋχειρ και ππακσικέρ σα γλψςςικήρ πεπιθψπιοποίηςηρ, ςσο C. Everhard & E. Mela-Athanasopoulou (ed.) Selected Papers from the International Conference on Language Documentation and Tradition (Thessaloniki, 7-9 November 2008), University Studio Press, Thessaloniki 2011, , ϋποτ και εκσενέςσεπη βιβλιογπαυία. 5 Skendi, ϋ.π Rmkalric larimlajiqk peached Ajbalia parhep jare. Beilg a kmslrailmsq country and with a population two-thirds Moslem, she was not open to Western ideaq jiie hep leighbmspq. Sieldi 1964:

87 ΛΔΞΗΛΟΓΗΚΖ ΓΗΑΣΡΩΜΑΣΩΖ ΣΑ ΔΛΛΖΝΟ-ΑΛΒΑΝΗΚΑ ΛΔΞΗΚΑ πάνσα πσψφή και ελλειπήρ και γλύςςα απολισίςσοτ γένοτρ 7», και έυσανε ςσο ςτμπέπαςμα ατσϋ, «Επειδή ειρ σην Απβανήσικην γλύςςαν δεν ημποπεί να εξηγηθή σιναρ λέγψνσαρ, άνθπψπορ, ανθπψπόσηρ, ανθπψπιά, ανθπψπίζει, υιλάνθπψπορ, υιλανθπψπιά, διακπίνψ, διάκπιςιρ, διακπισικόρ, ετφαπιςσώ, ετφαπίςσηςιρ, αφάπιςσορ και καθεξήρ» 8. ε πλήπη ςτμυψνία με σα λϋγια ατσά σοτ Χαλίδα έπφεσαι μια διαπίςσψςη σοτ εκ Κοπτσςάρ ελληνομαθοόρ αλβανοό λογίοτ Ε. Μήσκοτ, γπαμμένη μιςϋ αιύνα απγϋσεπα, σο 1869: «Δεν γνψπίζψ πύρ να ονομάςψμεν Αλβανιςσί σην πόλιν. Ημείρ λέγοτμε σοτπκ. kasaba, οι Γέγαι shéhir» 9. Δέκα και κάσι φπϋνια ππιν απϋ σον Μήσκο, ο κασαγϋμενορ απϋ σην Ύδπα απβανίσηρ λϋγιορ Π. Κοτπισύπηρ εξέυπαζε σην πίςση ϋσι με σο έπγο σοτ θα αποδείκντε πψρ σα απβανίσικα δεν ήσαν παπακασιανή γλύςςα 10. Διαβάζονσαρ ςήμεπα σα γπαυϋμενά σοτρ κασαλαβαίνοτμε ϋσι γόπψ ςσα μέςα σοτ 19 οτ αι., ςσον απϋηφο σψν σεκσαινϋμενψν ςση γεισονιά σοτρ, οι αλβανοί λϋγιοι ειςέπφονσαι ςε έναν κόκλο πποβλημασιςμύν ποτ αυοπά ση υόςη και ση δομή σηρ αναδτϋμενηρ αλβανικήρ. Ο Μήσκορ μάλιςσα νιύθει σην ανάγκη ςόνσαξηρ ενϋρ λεξικοό σηρ αλβανικήρ, σην οποία εκυπάζει ςε γπάμμα σοτ 1868 ππορ σον ισαλο-αλβανϋ λϋγιο Δ. Καμάπδα 11. Η εμπειπία ποτ αποκσά και ο λεξιλογικϋρ πλοόσορ ποτ ςτγκενσπύνει κασά ση ςτλλογή λαογπαυικοό τλικοό για σην πποεσοιμαςία σηρ «Αλβανικήρ Μέλιςςαρ» 12 θα σον οδηγήςοτν με υτςικϋ σπϋπο ςσην ανάληχη σηρ ςτγγπαυήρ ενϋρ αλβανο-ελληνικοό λεξικοό, ποτ ςσην οτςία ήσαν επμηνετσικϋ λεξικϋ σηρ αλβανικήρ, και σο οποίο δεν ετσόφηςε να 7 Αρ ςημειψθεί εδύ ϋσι η υπ. «απολίσιςσο γένορ» απανσά ςτφνά ςσο έπγο σοτ διαυψσιςσή Χαλίδα, ο οποίορ δεν φαπίζεσαι ακϋμα και ςσοτρ ομοεθνείρ σοτ πποκειμένοτ να κασαγγείλει σο εόπορ σηρ αμάθειαρ σψν λαύν σηρ Ετπψπαωκήρ Σοτπκίαρ. 8 Χαλίδαρ 1941: Ππϋκεισαι για λεξιλογικά ςφϋλια σοτ Μήσκοτ ςε αυιεπψμασικϋ ποίημα σοτ ςτμπασπιύση σοτ Βαςίλη Κοόςσα για σον J.G. von Hahn. Σο ποίημα απϋκεισαι ςσον Υάκελο Ε. Μήσκοτ σψν Αλβανικύν Κπασικύν Απφείψν ςσα Σίπανα. 10 U kam olpidhe, kur të shohënë njerëzët e diturë punënë t ënë, të ndenjënë, ce gluha e-onë nëk ishtë m e poshtëra ka sa flit henë.. [«Έφψ σην ελπίδα ϋσι οι γπαμμασιςμένοι άνθπψποι, ϋσαν δοόνε σο έπγο μαρ, θα κασαλάβοτν ϋσι η γλύςςα μαρ [σα απβανίσικα] δεν είναι η πιο παπακασιανή απ ϋςερ ομιλοόνσαι»]. Απϋ επιςσολή σοτ Π. Κοτπισύπη για σον ιεπέα Β. ακελλαπίοτ, γπαμμένη ςσα απβανίσικα, Ναόπλιο, Klosi 2005: Qirjazi Μήσκοτ

88 ΓΩΡΖ Κ. ΚΤΡΗΑΕΖ ολοκληπύςει και να δει εκστπψμένο 13. Έσςι και ο Κοτπισύπηρ, ο οποίορ ςτνσάςςει σην ίδια εποφή ένα ελληνο-απβανίσικο-αλβανικϋ λεξικϋ, ποτ είδε μϋλιρ ππϋςυασα σο υψρ σηρ δημοςιϋσησαρ 14. Σο πλοόςιο τλικϋ ποτ πεπιέφοτν σα λεξικά ατσά -ο Μήσκορ μάρ άυηςε και ένα πεπιοπιςμένηρ έκσαςηρ ημισελέρ ελληνο-αλβανικϋ λεξικϋμαρ δίνει ση δτνασϋσησα να παπακολοτθήςοτμε βήμα βήμα ση διαδικαςία και σοτρ σπϋποτρ λεξιλογικοό εμπλοτσιςμοό σηρ αλβανικήρ κασά σιρ σελετσαίερ δεκαεσίερ σοτ 19 οτ αι. Επιλέξαμε να εςσιάςοτμε ςσα έπγα ατσά λϋγψ σψν ομοιοσήσψν ποτ παποτςιάζοτν ςε ϋ,σι αυοπά σο φπϋνο ςτγκπϋσηςηρ αλλά και ση δομή σοτρ. Η ςτνεξέσαςη ατσή πποςυέπεσαι και για σο άνοιγμα σοτ επετνησικοό οπίζονσα ςσην ετπόσεπη πεπιοφή σψν Βαλκανίψν. ση Βοτλγαπία, για παπάδειγμα, ανάμεςα ςε πολλοόρ ελληνομαθείρ σοτ 19 οτ αιύνα, ξεφψπίζει η μοπυή σοτ Νεϋυτσοτ Ρίλςκι ( ), απϋυοισοτ σοτ ελληνικοό ςφολείοτ Μελένικοτ, ο οποίορ ςτνέσαξε ππύσα ένα ελληνο-βοτλγαπικϋ λεξικϋ και ςση ςτνέφεια σο βοτλγαπο-ελληνικϋ δίδτμϋ σοτ, σα οποία ϋμψρ παπαμένοτν ανέκδοσα ακϋμη και ςήμεπα 15. Άλλψςσε η ποπεία σοτ Μήσκοτ ψρ λαογπάυοτ και λεξικογπάυοτ μοιάζει απκεσά με εκείνη σοτ ςέπβοτ Vuk Kapadžić 16, αλλά και με σην ποπεία πολλύν Βαλκάνιψν λογίψν σηρ ίδιαρ εποφήρ, ποτ ςτνδόαςαν σην εμποπική δπαςσηπιϋσησα με σην πνετμασική πποςυοπά 17. Να πποςσεθεί επίςηρ ϋσι μέςψ σηρ δπάςηρ ατσήρ ο Μήσκορ θα εδπαιύςει πολό νψπίρ σην πεποίθηςη ϋσι «Η ασϋυια αλβανική γλύςςα ζει ανάμεςα ςσοτρ οπεςίβιοτρ, αναμέςα ςε εκείνοτρ ποτ δεν έφοτν αναμιφθεί με άλλα έθνη» 18. Με δεδομένο ϋσι Μήσκορ και Κοτπισύπηρ τπήπξαν ελληνομαθείρ, αλλά και επειδή ϋλη ςφεδϋν η πνετμασική ηγεςία 13 Βλ. Qirjazi 2012 και Bulo1998: Γιοφάλαρ 2006, σϋμορ Β, ϋποτ εκδίδεσαι σο Ελληνο-(Τδπαιο)Αλβανικϋ λεξικϋ σοτ Π. Κοτπισύπη, με σίσλο Λεξικόν ελληναλβανικόν επίσομον εκ σηρ ελληνικήρ ειρ σην αλβανικήν διάλεκσον σψν εν Ελλάδι Αλβανών, μάλιςσα σην σψν Τδπαίψν, μεσά παπαθέςεψρ και σψν άλλψν διαλέκσψν, σοςκικήρ, γκεγκικήρ και σηρ σψν εν Ισαλία και ικελία Αλβανών. 15 Βλ. Kjuvlieva 1997: και Nikolova 2010: Για ση ςτμβολή σοτ ςση διαμϋπυψςη σηρ ςεπβικήρ κοινήρ βλ. κοπεσέα 1988: Είναι ςτγκινησικϋ να βπίςκει κανείρ υόλλα σψν φειπϋγπαυψν λεξικύν σοτ Μήσκοτ, ποτ υέποτν σον λογϋστπο σοτ εμποπικοό σοτ οίκοτ αλλά και κασαγεγπαμένη γλψςςική ή λαογπαυική όλη μαζί με απιθμησικέρ ππάξειρ ή εμποπική αλληλογπαυία. 18 Απϋ επιςσολή σοτ E. Μήσκοτ ππορ σον G. Meyer, σηρ 17 Δεκ Haxhihasani 1985:

89 ΛΔΞΗΛΟΓΗΚΖ ΓΗΑΣΡΩΜΑΣΩΖ ΣΑ ΔΛΛΖΝΟ-ΑΛΒΑΝΗΚΑ ΛΔΞΗΚΑ σοτ αλβανικοό εθνικοό κινήμασορ είφε πεπάςει απϋ σα θπανία σηρ Ζψςιμαίαρ ςφολήρ Ιψαννίνψν, επιβάλλεσαι να αναζησήςοτμε ςε σι βαθμϋ επηπεάςσηκαν οι άνθπψποι ατσοί απϋ σιρ επιλογέρ ποτ είφαν γίνει ςσην πεπίπσψςη σηρ ελληνικήρ. Πιςσεόοτμε ϋσι είναι διαυψσιςσική η ςόγκπιςη ποτ επιφειπεί ο σ. Κοτμανοόδηρ 19 ςε ϋ,σι αυοπά σην παπαγψγή νεολογιςμύν ςσην Ελλάδα, επβία και Ρψςςία. Για σην ελληνική, ξεκινύνσαρ απϋ σα μέςα σοτ 18 οτ αι., ξεφψπίζει σπειρ υάςειρ, ϋποτ ο ελληνικϋρ λαϋρ 20 : 1. «κασ απφάρ μεν ςτν σοιρ ππάγμαςι και σα ονϋμασα ατσά σα ξένα παπελάμβανε ςφεδϋν αμεσάβλησα», 2. «σψν ετκλεύν Ελλήνψν ϋμοιορ να γίνη πάλιν ςποτδάζψν, ενεθτμήθη ϋσι πλείςσα σψν φπειψδύν ονομάσψν ηδόνασο να σα μεσαγάγη εκ σψν απφαίψν ελληνικύν βιβλίψν ειρ νέαν ζψήν και φπήςιν», 3. «πλείςσα δε άλλα, α ήςαν νεψσέπαρ εν σψ κϋςμψ κασαγψγήρ, ύυειλε να μεσαυπάςη ειρ σο οικείον ιδίψμα, ακολοτθύν σην αναλογίαν και σοτρ κανϋναρ σηρ παλαιάρ Ελληνικήρ». Απϋ σιρ υάςειρ ή σιρ επιλογέρ ατσέρ, η ππύση ανσιςσοιφεί ςσον κλαςικό λεξιλογικό δανειςμό, η δεόσεπη αυοπά σον λεγϋμενο εςψσεπικό δανειςμό, ενύ η σπίση αναυέπεσαι κτπίψρ ςσον μεσαυπαςσικό δανειςμό. Βπιςκϋμαςσε ςσο φψπο σηρ νεολογίαρ, ποτ ππουανύρ δεν ήσαν και δεν είναι ελληνικϋ αποκλειςσικά υαινϋμενο, αλλά ςσην Ελλάδα πποςέλαβε ιδιαίσεπα φαπακσηπιςσικά και έκσαςη φάπιρ ςσην πλοόςια λϋγια και απφαία λεξιλογική κληπονομιά ποτ διέθεσε η ελληνική. Όπψρ γπάυει ο Κοτμανοόδηρ, άλλοι λαοί δεν κινήθηκαν ςσα ίδια ακπιβύρ μονοπάσια. Διαπιςσύνονσαρ «απειπία» ξένψν λέξεψν ςε ςεπβικέρ και πψςςικέρ ευημεπίδερ, παπασηπεί ϋσι οι έπβοι, λ.φ., 19 Κοτμανοόδηρ 1998: ΦΙ-XVII (φεδιάςμασα ππολϋγοτ). 20 «απξάμενορ διχαλέψρ να μεσαγγίζη σην ςουίαν εκ σηρ Δόςεψρ κασ απφάρ μεν ςτν σοιρ ππάγμαςι και σα ονϋμασα ατσά σα ξένα παπελάμβανε ςφεδϋν αμεσάβλησα [ ] Αλλά σαφέψρ κασενϋηςεν ϋσι αππεπέρ ήσο ειρ σην σοιαόσην έξιν να μένη, εξ ηρ αςφημίζεσο μεν η καλή μησπική σοτ γλύςςα, εςκοσίζεσο δε πψρ και η λαμππά ατσοό εκ σψν απφαίψν Ελλήνψν κασαγψγή, δεν ανεπσεποόσο δε ππορ σα γενναία έπγα υπϋνημα. Εκείνψν σψν ετκλεύν Ελλήνψν! ϋμοιορ να γίνη πάλιν ςποτδάζψν, έππεπε και σην γλύςςαν σοτ να κασαςσήςη ομοίαν ει μη σην ατσήν και ενεθτμήθη ϋσι πλείςσα σψν φπειψδύν ονομάσψν ηδόνασο να σα μεσαγάγη εκ σψν απφαίψν ελληνικύν βιβλίψν ειρ νέαν ζψήν και φπήςιν, πλείςσα δε άλλα, α ήςαν νεψσέπαρ εν σψ κϋςμψ κασαγψγήρ, άσε μοπυψθένσα εν σψ πλοτςίψρ και ποικίλψρ αναπστφθένσι βίψ σψν Εςπεπίψν, ύυειλε να μεσαυπάςη ειρ σο οικείον ιδίψμα, ακολοτθύν σην αναλογίαν και σοτρ κανϋναρ σηρ παλαιάρ Ελληνικήρ». Κοτμανοόδηρ 1998: XI-XIII. 89

90 ΓΩΡΖ Κ. ΚΤΡΗΑΕΖ «γενϋμενοι απϋ ικανύν δεκαεσηπίδψν σοτ πολισιςμοό σοτ νεύσεποτ επαςσαί, και πεπ έφονσερ γλύςςαν εκ υόςεψρ πλοτςίαν και εόπλαςσον (οποία εν γένει ομολογείσαι η λαβική) όμψρ δεν επεβάλλονσο ειμή αδπανέςσασα ειρ σην ονομασοθεςίαν σψν αναγκαιούνσψν. [ ] εσπάπηςαν επί σψ απλώρ δανείζεςθαι σαρ ξέναρ λέξειρ, δεν εμιμήθηςαν δε σοτρ ππο αιώνψν πποπάσοπάρ σψν οίσινερ πάςαν σην Γπαυήν και σαρ ακολοτθίαρ σηρ Εκκληςίαρ ειρ σην εατσύν γλύςςαν εκ σηρ ελληνικήρ επιπϋνψρ μεσέυπαςαν, ολίγαρ μϋνον λέξειρ ατσοτςίψρ ελληνικάρ παπαλαβϋνσερ» 21. Κασά σον Κοτμανοόδη, δίπλα ςσον κίνδτνο σοτ «απλύρ δανείζεςθαι ξέναρ λέξειρ» τπήπφε και σο ενδεφϋμενο σποπήρ (και τποσποπήρ) ππορ κασαςσάςειρ «ακασάςφεσηρ νεολογίαρ». Παπαθέσψ ατσοόςιο σο παπακάσψ φψπίο, διϋσι θα μαρ δύςει ένατςμα για ση ςτνέφιςη σοτ πποβλημασιςμοό μαρ: «Πϋςον διαυϋπψρ ημείρ ειρ σαόσα εφψπήςαμεν. Εκ σηρ πολλήρ ευέςεψρ σοτ να ονομάζψμεν ση οικεία υψνή σα δανειζϋμενα ππάγμασα εποιούμεν σαφέψρ ετθύρ νέαρ λέξειρ και ππιν ή καλώρ μελεσήςψμεν σον παλαιόν πλούσον σον εν σοιρ βιβλίοιρ ψρ και σην εν σψ ςσόμασι σοτ λαού ςψζομένην ονομασολογίαν, εκ σοόσοτ δε διπλαί σπιπλαί και σεσπαπλαί ανευόονσο ονομαςίαι κασίςφτε δ εξ ατσύν ενίοσε οτφί η κπασίςση» 22. Ανάμεςα ςσο «απλύρ δανείζεςθαι ξέναρ λέξειρ» και σο «σαφέψρ ποιείν νέαρ» θα μποποόςε να ενσάξει κανείρ σην πεπίπσψςη σηρ αλβανικήρ, ποτ με ση ςειπά σηρ έπφεσαι να πποςθέςει νέα ςσοιφεία ςσην πλοόςια νεολογική βαλκανική εμπειπία. Επιφειπύνσαρ ϋμψρ σην αναζήσηςη ατσή, θα έππεπε ππύσ απ ϋλα να λάβοτμε τπϋχη ση διαυοπά υάςηρ ςσην ιςσοπική ποπεία Ελλήνψν και Αλβανύν ππορ ση ςτγκπϋσηςη εθνικύν κπασύν. Με άλλα λϋγια, ςε ϋ,σι αυοπά σην εθνική αυόπνιςη σψν Αλβανύν και σιρ πποςπάθειερ ανάδειξηρ και καλλιέπηγειαρ σηρ γλύςςαρ σοτρ, οι δεκαεσίερ , κασά σιρ οποίερ ςτνσάςςονσαι σα τπϋ εξέσαςη λεξικά (ϋπψρ και η τναγψγή σοτ Κοτμανοόδη) ανσιςσοιφοόν λίγο-πολό ςσιρ δεκαεσίερ ποτ πποηγήθηκαν σοτ ελληνικοό Γόπψ ςσο 1880, σο νεοελληνικϋ κπάσορ έφει διανόςει μιςϋ αιύνα ζψήρ, ενύ οι Αλβανοί θα αποκσήςοτν δικϋ σοτρ κπάσορ μϋλιρ σο 1912, και για σην ακπίβεια, γόπψ ςσα Δεν είναι στφαίο, λ.φ., σο ϋσι η ππύση αλβανική 21 Κοτμανοόδηρ 1998: XΙV-XV. Οι τπογπαμμίςειρ δικέρ μαρ. 22 Κοτμανοόδηρ 1998: XV. Οι τπογπαμμίςειρ δικέρ μαρ. 90

91 ΛΔΞΗΛΟΓΗΚΖ ΓΗΑΣΡΩΜΑΣΩΖ ΣΑ ΔΛΛΖΝΟ-ΑΛΒΑΝΗΚΑ ΛΔΞΗΚΑ Φπηςσοήθεια εμυανίζεσαι μϋλιρ σο , ενύ οι ανσίςσοιφερ ελληνικέρ είφαν εμυανιςσεί ςσιρ απαπφέρ σοτ 19 οτ αιύνα 24. Έναρ άλλορ παπάγονσαρ ποτ θα ππέπει να ςτντπολογιςσεί ςση διαμϋπυψςη σοτ βαλκανικοό γλψςςικοό σοπίοτ ςσα μέςα σοτ 19 οτ αι. είναι και η εμυάνιςη σηρ Μεγάληρ Ιδέαρ 25. Οι πποςδοκίερ ποτ δημιοόπγηςε ςσοτρ Έλληνερ, αλλά και οι ανσιδπάςειρ ποτ πποκάλεςε ςσοτρ γείσονέρ σοτρ, θα αλλάξοτν πιζικά σο κλίμα σηρ εποφήρ: η μία πλετπά θα πποςπαθήςει να επεκσείνει σα εθνολογικά σηρ ϋπια υέπνονσαρ ψρ επιφείπημα σην άκσινα διάδοςηρ σηρ ελληνικήρ η άλλη, ανήςτφη για σην επέκσαςη ατσή, θα παςφίςει να ςτππικνύςει σον φύπο σηρ ελληνικήρ. Έσςι, ο ανσαγψνιςμϋρ για ση φάπαξη σψν μελλονσικύν πολισικύν ςτνϋπψν γεννοόςε αναπϋυετκσα ςτγκποόςειρ και διαμάφερ για σην επαναφάπαξη σψν γλψςςικύν οπίψν ςσα Βαλκάνια. Ο φύπορ σηρ ελληνικήρ, διαμοπυψμένορ ςε βάθορ αιύνψν και ςσο πλαίςιο πολτεθνικύν ατσοκπασοπιύν, σατσιζϋσαν σύπα με σον εθνολογικϋ φύπο σψν Ελλήνψν, πποκειμένοτ να επεκσαθοόν σα ϋπια σοτ νεοςτςσαθένσορ εθνικοό σοτρ κπάσοτρ. Ο γλψςςικϋρ ςτμβολιςμϋρ καλοόνσαν να εξτπηπεσήςει σον εθνικϋ επεκσασιςμϋ. Ύςσεπα απϋ σιρ ειςαγψγικέρ ατσέρ ςκέχειρ, έφονσαρ ςσο νοτ μαρ σιρ επιςημάνςειρ σοτ Κοτμανοόδη, αρ δοόμε δειγμασοληπσικά αν και πύρ αποδίδονσαι απϋ σα τπϋ εξέσαςη λεξικά οι αυηπημένερ έννοιερ ποτ ςημείψνε ο Χαλίδαρ γόπψ ςσα άνθπψπορ, M(ήσκορ) (Eλλ.Aλβ.Λ. +) άνθπψπορ. Njepī-s, ljeepī, lieepī. (επί πλήθοτρ) bo rë-a, llaús-xi, και (fjj. 140) jje hë, ή jje gë. «Lje e gë rë pe a nëp de ir ja al e tíljël (140)». [A 744] M (Aλβ.Eλλ.Λ. +) ljepī-u. ή γ. ljeepī. Άνθπψπορ. (πλθσ.) njérëzë και njérëza-të, (καθ ημάρ) njérëzi-rë (Cmlcij. 13). [C 0858] ljepī ή ljeepī-u. [C 0862] K(οτπισ.) (Eλλ.Aλβ.Λ. +) άνθπψπορ (ο) 1. njerí-u, njerí-iv; άνθπψπορ (η) njeríe-ja, grua-ja, 2. djalë-li, kopil-i. ανθπψπϋσηρ, M (Eλλ.Aλβ.Λ. -) M (Aλβ.Eλλ.Λ. +) njerëxī-a. Ανθπψπϋσηρ, υιλανθπψπία (εταγ. 413, 3). Έσι άνθπψποι, κϋςμορ. Έσι ετεπγεςία «E me baam njerëzii të huojëvet (Concil. 46)». njerím-i (αππ. 268). Ανθπψπϋσηρ. «difrms lala e gjirhë ljepikir» (Κασ εμέ) njerím = ανθπύπιςιρ. και njerëzíë = ανθπψπϋσηρ. [C 0861] 23 Kyriazis 1997: Δημαπάρ 1977: Για ση γέννηςη και σο πεπιεφϋμενο σοτ ϋποτ βλ. κοπεσέα 1988:

92 ΓΩΡΖ Κ. ΚΤΡΗΑΕΖ K (Eλλ.Aλβ.Λ +) njerëzí-a, njérës-zitë. ανθπψπιά, M (Eλλ.Aλβ.Λ. -) M (Aλβ.Eλλ.Λ. -) K (Eλλ.Aλβ.Λ. +) njerëzí-a, të férturë-itë si njerí. ανθπψπίζει, M (Eλλ.Aλβ.Λ. -) M (Aλβ.Eλλ.Λ. +) njerónj (αππ. ). Ενανθπψπίζψ, ανθπψπίζψ. (ίςψρ κάλλιον) njerëzónj, njerëzóhem. njeróhem. Ανθπψπίζομαι, γίνομαι άνθπψπορ. K (Eλλ.Aλβ.Λ. +) ανθπψπίζψ, njerësónj, e bënj njeri; ανθπψπίζομαι, njerësónem, bënem njeri, jam si njeri. υιλάνθπψπορ, M (Eλλ.Aλβ.Λ. +) υιλάνθπψπορ. Zëmbrëdáshurë, (κτπ.) njerzíshimë. M (Aλβ.Eλλ.Λ. - ) K (Eλλ.Aλβ.Λ. +) i dashuri njerëzitë, njerinë; miku i njerësvet. υιλανθπψπιά, M (Eλλ.Aλβ. +) υιλανθπψπία (διάσ. 3, 480) njerëzī-a. M (Aλβ.Eλλ. -), K (Eλλ.Aλβ.Λ. -) διακπίνψ, M (Eλλ.Aλβ.Λ. +) διακπίνψ. Shoúalj, qhoýelj, qhëkbëjjēlj (διαγινύςκψ), ή çoúalj, ekëpōlj, ekëlōlj. «Ekëlo heqhil ldëp ra (fjj.)» qhimo, ipei (υλσ. 45) M (Aλβ.Eλλ.Λ. +) shqúanj. Φψπίζψ, ςφίζψ, διακπίνψ, ξεφψπίζψ (shklúanj). Ίδ. shqýenj. Σο γ ον ππϋςψπον εκλαμβάνεσαι ενίοσε και ψρ παθησικϋν. ψρ «shquan ay (διακπίνεσαι)». (παθσ.) shqúhem και shqúahem. [C 0324] K (Eλλ.Aλβ.Λ. +) ndanj, ksendërlíks, sinikás, molivís 2. kam dhjákris, dhiakrín. διάκπιςιρ, M (Eλλ.Aλβ.Λ. +) διάκπιςιρ. Shoýapjë (αλυαβ. Βπέσ.) qhoýqë-a. shqísë-a, <shëmbëllím>. M (Aλβ.Eλλ.Λ. -), K (Eλλ.Aλβ.Λ. +) ndajtësírë-a 2. dhjákris-i. διακπισικϋρ, M (Eλλ.Aλβ.Λ -), M (Aλβ.Eλλ.Λ. -), K (Eλλ.Aλβ.Λ -) ετφαπιςσύ, M (Eλλ.Aλβ.Λ. +) ετφαπιςσύ, δίδψ ετφαπίςσηςιν. Κëla o = εταπεςσύ, πποξενύ εταπέςκειαν. -ετφαπιςσύ, γνψπίζψ φάπιν. Fa jek lde epëq (αππ. 190). iak hīp. [A 856] KAI ετφαπιςσημένορ. (fjj.) Gmqhlúi, i iëla ospë, lgo nspë, hipúapë. // ετφάπιςσορ. I iëla oëqhikë. 92

93 ΛΔΞΗΛΟΓΗΚΖ ΓΗΑΣΡΩΜΑΣΩΖ ΣΑ ΔΛΛΖΝΟ-ΑΛΒΑΝΗΚΑ ΛΔΞΗΚΑ M (Aλβ.Eλλ.Λ. +) kënáq (πμ. μεσαβ.) εταπεςσύ σινα, ετφαπιςσύ, ικανοποιύ, ανσαμείβψ. (Κμπδ. 1, 110) πεπιποιοόμαι, κάμνψ να ετφαπιςσηθήι (Cmlcij. 12) ηδόνψ, φαωδεόψ. Έσι «(Cmlc. 2, 60) iëlaoer npej». K (Eλλ.Aλβ.Λ. +) ετφαπιςσύ, ετφαπιςσοόμαι, kënáq, -qem, efharistís, kam efharístis. ετφαπίςσηςιρ, M (Eλλ.Aλβ.Λ. +) ετφαπιςσία, ετφαπίςσηςιρ. Nde ep-a (bd. 222), hirím. M (Aλβ.Eλλ.Λ. +) këlaoī-a. εταπέςκεια, ετφαπίςσηςιρ, αγαθά, πεπιποίηςιρ, ηδονή, φάδια. K (Eλλ.Aλβ.Λ. +) të kënáqm-itë, të kënáqurë-itë; η αγία ετφαπιςσία, kungím-i. αφάπιςσορ, M (Eλλ.Aλβ.Λ. -) M (Aλβ.Ελλ.Λ. -) K (Eλλ.Aλβ.Λ. +) i panjóhurë të mirënë. Σα παπασιθέμενα ςτγκπισικά ςσοιφεία, αν και δεν μποποόμε να θεψπήςοτμε ϋσι παπέφοτν μια πιςσή εικϋνα σηρ κασάςσαςηρ σοτ αλβανικοό λεξιλογίοτ σηρ εποφήρ 26, επιβεβαιύνοτν έςσψ και ςε αδπέρ γπαμμέρ ϋςα έναρ άλλορ ελληνομαθήρ και κοςμοπολίσηρ αλβανϋρ λϋγιορ, ο Faik Bey Konica, ςημείψνε ςφεσικά με ση λεξιπενία σηρ αλβανικήρ: «μια ανεπεξέπγαςση γλύςςα, ακϋμη κι ϋσαν απφίζει να καλλιεπγείσαι, δεν μποπεί να είναι πλοόςια λέξη ποτ πποκαλεί θτμηδία, αλλά οόσε και επαπκήρ ςσιρ πιο απαπαίσησερ λέξειρ» 27. Αν αναλογιςσοόμε ϋσι ο Konica σα γπάυει ατσά ςσιρ απφέρ σοτ 20 οτ αιύνα, γεννάσαι σο επύσημα για ποιοτρ λϋγοτρ τπήπξε ατσή η καθτςσέπηςη. Η απάνσηςη θα επιφειπηθεί εξεσάζονσαρ σιρ εςψσεπικέρ διεπγαςίερ σηρ αλβανικήρ ςε ςόγκπιςη με εκείνερ σψν γεισονικύν σηρ γλψςςύν. σην πεπίπσψςη σηρ αλβανικήρ, η λϋγια παπάδοςη ήσαν οτςιαςσικά ανόπαπκση 28 και επομένψρ η ςσπουή ππορ ση γλύςςα σοτ λαοό 29 αλλά και ππορ άλλερ γλύςςερ ήσαν μονϋδπομορ. Η 26 Όπψρ έφοτμε ήδη επιςημάνει, σο ελληνο-αλβανικϋ λεξικϋ σοτ Μήσκοτ είναι πεπιοπιςμένηρ έκσαςηρ, ενύ εκείνο σοτ Κοτπισύπη, παπά σα ϋςα μαρ τπϋςφεσαι ο σίσλορ σοτ, δεν παόει να αυοπά κασά βάςη μια πεπιυεπειακή διάλεκσο σηρ εν διαςποπά αλβανικήρ. Για σο λϋγο ατσϋ αξιοποιοόνσαι και σα ςσοιφεία ποτ μποπεί να πποςυέπει σο αλβανο-ελληνικϋ λεξικϋ σοτ Μήσκοτ. 27 ljë gjshë e nanslsap e oi liq rë nslmher lsië kslr rë jerë jm e begarë fjalë për të qeshur, nmp aq njmr ke fiajër kë rë letmjqhëke. F. Bew Kmlica, Albania (Jorgaqi 2006: 166). 28 Ψςσϋςο, ο Μήσκορ σοτλάφιςσον, ςσο αλβανο-ελληνικϋ λεξικϋ σοτ κασαφψπίζει τλικϋ απϋ σον Budi (έκδ. 1664) και υαίνεσαι να έφει αποδελσιύςει με ςτςσημασικϋ σπϋπο σο έπγο Kuvendi i Arbënit (απφέρ 18 οτ αι.). 29 Baza popullore e shqipes letrare ka qenë historikisht e vetmja bazë për të dhe nuk është ndeshur me asnjë bazë tjetër, - qoftë me ndonjë traditë shkrimi më të 93

94 ΓΩΡΖ Κ. ΚΤΡΗΑΕΖ έλλειχη λϋγιαρ παπάδοςηρ απάλλαξε σοτρ Αλβανοόρ απϋ διαμάφερ παπϋμοιερ με εκείνερ πεπί σοτ γλψςςικοό ζησήμασορ ςσην Ελλάδα. Οι ςτζησήςειρ σοτρ ςσπέυονσαι γόπψ απϋ σο ζήσημα σηρ διαλεκσικήρ βάςηρ σηρ γλύςςαρ και δεν οπίζονσαι απϋ διλήμμασα σοτ σόποτ λϋγια ή λαωκή. Επίςηρ, παπά σην επισακσική ανάγκη για εμπλοτσιςμϋ και ανανέψςη σοτ λεξιλογίοτ, ποτ θα μποποόςε ενδεφομένψρ να κάμχει σιρ καθαπολογικέρ σάςειρ, οι σελετσαίερ είναι παποόςερ ςση ςκέχη και σην ππακσική σψν αλβανύν λογίψν ποτ έθεςαν σα θεμέλια σηρ αλβανικήρ κοινήρ. Καθύρ η νεολογία λαμβάνει μεγάλη έκσαςη μέςψ κτπίψρ σοτ μεσαυπαςσικοό δανειςμοό, είναι ένσονο και ςσην πεπίπσψςη σηρ αλβανικήρ σο υαινϋμενο σηρ διπλο, σπιπλο- και πολτστπίαρ, ποτ είφε επιςημάνει για σην ελληνική ο Κοτμανοόδηρ 30. Η πληθύπα νεολογιςμύν δεν ουείλεσαι απλά ςσην έλλειχη σηρ λϋγιαρ γπαπσήρ παπάδοςηρ σηρ αλβανικήρ, αλλά και ςσην πεπιοπιςμένη σϋσε γνύςη σηρ λαωκήρ σηρ βάςηρ. ανίδα ςψσηπίαρ λοιπϋν ο δανειςμϋρ, και ειδικά ο μεσαυπαςσικϋρ δανειςμϋρ ψρ μια ςτγκεκαλτμένη μοπυή δανειςμοό ποτ πποκαλεί λίγερ ή καθϋλοτ ανσιδπάςειρ 31. Ο Ε. Μήσκορ αποσελεί ένα ενδεικσικϋ παπάδειγμα σοτ πύρ η ελληνομάθεια, απϋ ϋφημα μόηςηρ και δτνάμει πποςφύπηςηρ ςσο ελληνικϋ υανσαςιακϋ μεσασπέπεσαι ςε πηγή γνύςηρ και πποβλημασιςμοό για σην όπαπξη και ση διαυοπεσική ποπεία άλλψν εθνοσικύν ομάδψν ενσϋρ σηρ βαλκανικήρ επικπάσειαρ. Πιςσεόει ϋσι τπάπφει μια ειδική ςφέςη ανάμεςα ςσα δτο έθνη και σιρ γλύςςερ σοτρ, γι ατσϋ και ςημειύνει με έμυαςη ϋσι «η αλβανική, οόςα vjetër e të shuar, qoftë me ndonjë bazë gjuhësore të huaj, siç ka ndodhur me gjuhë të tjera të Ballkanit e të Evropës [«Η λαωκή βάςη σηρ αλβανικήρ κοινήρ τπήπξε ιςσοπικά η μοναδική σηρ βάςη και δεν ςτγκποόςσηκε με καμία άλλη βάςη, -είσε με κάποια παλαιϋσεπη και εξαλειυθείςα γπαπσή παπάδοςη, είσε με κάποια ξένη γλψςςική βάςη, ϋπψρ ςτνέβη με άλλερ γλύςςερ σψν Βαλκανίψν και σηρ Ετπύπηρ»]. Kostallari 1990 I: «Εκ σηρ πολλήρ ευέςεψρ σοτ να ονομάζψμεν ση οικεία υψνή σα δανειζϋμενα ππάγμασα διπλαί σπιπλαί και σεσπαπλαί ανευόονσο ονομαςίαι κασίςφτε δ εξ ατσύν ενίοσε οτφί η κπασίςση». Κοτμανοόδηρ 1998: XV. 31 Rilindësit mendonin se duhej të vijonte në një shkallë më të lartë kontakti gjuhësor me gjuhët e tjera më të përpunuara ; ky kontakt duhej të kishte si rrjedhim kryesor jo huazimet e drejtpërdrejta, por, si të thuash huazimet e tërthorta kalkimet, të cilat, në thelb, nuk janë huazime të mirëfillta dhe ndërtohen zakonisht sipas modeleve fjalëformuese të shqipes. [«Οι αναγεννησέρ πίςσεταν ϋσι έππεπε να ςτνεφιςσεί ςε ανύσεπη κλίμακα η γλψςςική επαυή με σιρ άλλερ πιο επεξεπγαςμένερ γλύςςερ η επαυή ατσή θα έππεπε να έφει ψρ κόπιο αποσέλεςμα ϋφι σα άμεςα δάνεια, αλλά σα έμμεςα σπϋπον σινά δάνεια σα καλκ, σα οποία, ςσην οτςία, δεν αποσελοόν καθεατσά δάνεια και ςφημασίζονσαι ςτνήθψρ με βάςη σα παπαγψγικά μονσέλα σηρ αλβανικήρ»]. Kostallari 1990 II:

95 ΛΔΞΗΛΟΓΗΚΖ ΓΗΑΣΡΩΜΑΣΩΖ ΣΑ ΔΛΛΖΝΟ-ΑΛΒΑΝΗΚΑ ΛΔΞΗΚΑ ςσενοσάση ςτγγενήρ σηρ απφαίαρ ελληνικήρ, οτδεμίαν ςφέςιν έφει με σην σοτπκικήν, ή σην πεπςικήν, ή σην απαβικήν, είσε σην ςλατωκήν, εκ σψν οποίψν γλψςςύν παπειςέυπηςαν αι λέξειρ αόσαι, ϋλψρ πεπισσαί, ανψυελείρ και κακϋυψνοι δι ατσήν. Όθεν σαρ σοιαόσαρ λέξειρ ξένηρ ϋλψρ κασαγψγήρ και πίζηρ δέον να αποππίχη ο Αλβανικϋρ λαϋρ, διϋσι εκσϋρ ϋσι είναι ϋλψρ πεπισσαί και κακϋηφοι, νοθεόοτςι ση γλύςςα, ψρ μη κοινολογοόςαι ππορ σαρ σηρ αλβανικήρ πποκειμένοτ δε πεπί ππαγμασικήρ γλψςςικήρ ανάγκηρ, ππέπει να επανίζησαι σοιαόσαρ εκ σηρ ελληνικήρ ψρ σηρ υτςικήρ πηγήρ» 32. Με γνύμονα σιρ απϋχειρ ατσέρ σοτ Μήσκοτ, ποτ ςτμβαδίζοτν με σο γλψςςικϋ ππϋγπαμμα σηρ αλβανικήρ εθνικήρ αναγέννηςηρ 33, αλλά και με βάςη σην ειδική κασ ατσϋν ςφέςη αλβανικήρ και ελληνικήρ, είναι πιο εόκολο να κασανοήςοτμε και να επμηνεόςοτμε σιρ επιλογέρ σοτ ςε ϋ,σι αυοπά ση μακποδομή και μικποδομή σοτ αλβανο-ελληνικοό λεξικοό σοτ (και δετσεπετϋνσψρ σοτ ελληνοαλβανικοό). Η ανάδειξη σοτ πλοόσοτ σηρ λαωκήρ γλύςςαρ υαίνεσαι απϋ ση ςτςσημασική πποςπάθεια σοτ Μήσκοτ να ςτμπεπιλάβει ςσο λεξικϋ σοτ λέξειρ απϋ ϋλερ ςφεδϋν σιρ διαλέκσοτρ και σα ιδιύμασα σηρ αλβανικήρ, ςτμπεπιλαμβανομένψν και σψν αλβανϋυψνψν εςσιύν σηρ Ελλάδαρ και σηρ Ισαλίαρ. τνηθίζει να παπαθέσει ςτνψντμικέρ αλτςίδερ ςτνοδετϋμενερ κι απϋ πληπουοπίερ για ση γεψγπαυική κασανομή σοτρ: ájkë-a. Σςόπα σοτ βπαςμένοτ γάλακσορ ανθϋγαλα, σο (σοτπκ.) καωμάκι, αυπϋγαλα, πόαπ. Ίδε máazë-a. (flj. shtálpë-a). trobolícë-a (ππμσ) ή túndës-i (κπσρ.). Σάλαπορ ή κάδδη, ϋποτ κστποόν σο γάλα ίνα βγάλοτν σο βοόστπον. Ίδ. pëtī-ja και túndës και tī-u. (Ίςψρ trubulícë). mjeraúshë-a (Dεβολ και Γϋππαι) μόπμηξ, (γ) thënégëlë, και (Σοςκ.) mizëpërdhése-ja. (Ίςψρ γπαπσέον mieraúshë, και mieraúshkë). κάπα. (σ) Gúnë-a, tallagáne-ja, (απb.) bërrúcë-a. (μ.) shárkë-a. κασαβολάρ. Lláshkë-a (ππμσ), και katoríqe-ja, bekáçe (bθκ), και (ισαλ.) përpájn-i, përpáina και propáinë. κοίση. Shtrat-i, qhrpo fië, xājj. κϋπη. Çúpë-a, vájëzë, kéçe-ja, gócë (Κπνδ.) bíçë, (ςκδπ.) çíkë. Έσι váizë. Υπονσίζει να παποτςιάςει με πληπϋσησα σο ςημαςιολογικϋ, παπαθέσονσαρ σην κτπιολεκσική και ςση ςτνέφεια μεσαυοπική ςημαςία σψν λέξεψν: 32 Μήσκοτ 1878: 190. Πποειςαγψγή ςσο Λεξιλόγιον Αλβανο-Ελληνικόν. 33 Βλ. σιρ πποαναυεπθείςερ ήδη επγαςίερ σοτ A. Kostallari καθύρ και σην ππϋςυαση μελέση σοτ Xh. Lloshi για σιρ διπλο- και σπιπλοστπίερ (Lloshi 2011), ϋποτ και επιλεγμένη νεϋσεπη βιβλιογπαυία. 95

96 ΓΩΡΖ Κ. ΚΤΡΗΑΕΖ bárrë-a. Βάπορ, υοπσίον. (μσυπ.) Ετθόνη, καθήκον, ηθική τποφπέψςιρ. bulmét-i. Γαλακσεπά εδέςμασα. Σο ειρ γάλασα πποωϋν σψν γαλακσουϋπψν ζύψν. «Simviet s kanë bulmet bagëtia». (μεσυπ.) πποωϋν εν γένει. «Ky stan këtë bulmet ka». Έσι bulmét = καπόκετμα σψν υαγησύν, και εν γένει πποςυάγι (ςκδπ.). (Ίδ. bulmīnj και përbulét). «Mos keni ndoonjë bulmet për me hangrun? (Εταγ. 321)», άπστμα. Είναι φαπακσηπιςσικϋ επίςηρ σο ϋσι ο Μήσκορ ςτμβοτλεόεσαι ϋλερ ςφεδϋν σιρ διαθέςιμερ γπαπσέρ πηγέρ σηρ αλβανικήρ μέφπι σα σέλη σοτ Η ςφέςη σοτ με ση λαωκή γλύςςα αποσπέπει σον Μήσκο απϋ σο να τιοθεσεί μη δϋκιμοτρ νεολογιςμοόρ, αλλά σατσϋφπονα σον βλέποτμε να μην απουεόγει σον «πειπαςμϋ» δημιοτπγίαρ ή κασαφύπιςηρ νεολογιςμύν ποτ έφοτν ψρ «μήσπα» λέξειρ σηρ ελληνικήρ. ε ϋ,σι αυοπά σα μεσαυπαςσικά δάνεια, είναι υειδψλϋρ ςσην πεπίπσψςη σοτ αλβανο-ελληνικοό λεξικοό και δείφνει «ανοιφσοφέπηρ» ϋσαν ππϋκεισαι για σο ελληνο-αλβανικϋ: bënjapiésëmë ή bënjapyésëmë-i (flj. 7, 248). Βοτλετσήρ, τπάλληλορ σηρ Κτβεπνήςεψρ, ufficiale. hie-madhërī-ja (diσοτπ. 8η 139). Μεγαλοππέπεια. hieróre-ja. (εταγ. Μασθ. 31, 7) ιεπϋν, ναϋρ, ιεπϋν βήμα. (Ίςψρ hyierōre) και (Kend. 18) hietōre. farmírë-i (πελςγ. 10). Θεϋρ. «Farmiri të të ruanjë». καλλισέφνηρ. Punë-búkurë, mjeshtëri-búkurë. κενοδοξία = lëvdatëkotësī-a. κενϋδοξορ = lëvdatëkót-i, mburrëcák-u. δικηγϋπορ. Gjyqfólës, (κμπδ.) pajëtōr-i. Ίςψρ gjýqës-i = διάδικορ. (ςκj.) najëtōr. θπηςκολήπσηρ. Marrë-fēje-ja. θπηςκοληχία. Marrëfejësī-a. Σο λεξικϋ σοτ Μήσκοτ ανσιςσαθμίζει, ψρ ένα βαθμϋ, σην έλλειχη ενϋρ ιςσοπικοό λεξικοό σηρ αλβανικήρ, για σην ακπίβεια ενϋρ λεξικοό σψν μεσαυπαςσικύν δανείψν σηρ γλύςςαρ ατσήρ, σοτ οποίοτ σην αναγκαιϋσησα διαπιςσύνοτμε ϋςερ υοπέρ κασαπιανϋμαςσε με θέμασα σοτ αλβανικοό λεξιλογίοτ κασά σον 19 ο, κτπίψρ, αιύνα. Ο Π. Κοτπισύπηρ ανήκει ςσοτρ αλβανϋυψνοτρ πληθτςμοόρ ποτ είφαν απϋ αιύνερ εγκασαςσαθεί ςε διάυοπα ςημεία σοτ ελλαδικοό φύποτ. Σο ομϋδοξον και σο κοινϋ βτζανσινϋ πολισιςμικϋ τπϋβαθπο ςτνέσειναν ςση ςόγκλιςη σψν επήλτδψν με σοτρ 34 Βλ. Qirjazi 2012: , ϋποτ παπασίθενσαι οι σίσλοι έπγψν ποτ ςτμβοτλεόσηκε ο Μήσκορ. 96

97 ΛΔΞΗΛΟΓΗΚΖ ΓΗΑΣΡΩΜΑΣΩΖ ΣΑ ΔΛΛΖΝΟ-ΑΛΒΑΝΗΚΑ ΛΔΞΗΚΑ νσϋπιοτρ πληθτςμοόρ. σα φπϋνια σηρ Ελληνικήρ Επανάςσαςηρ και ειδικά μεσά σην ίδπτςη σοτ νεοελληνικοό κπάσοτρ παπασηπείσαι μια επισάφτνςη σοτ πτθμοό αυομοίψςηρ σψν πληθτςμύν ατσύν. Ο Κοτπισύπηρ πποςπαθεί να αποδείξει με σο έπγο σοτ ϋσι οι Απβανίσερ, παπά σο εσεπϋγλψςςϋν σοτρ, είναι Έλληνερ. Για να σο πεσόφει ατσϋ, επιςσπασεόει διάυοπα επιφειπήμασα, γλψςςικά και ιςσοπικά, ποτ βαςίζονσαι εν πολλοίρ ςσην ακμάζοτςα σϋσε πελαςγική θεψπία. Όπψρ έφοτμε γπάχει και με άλλη ετκαιπία, η επιφειπημασολογία σοτ είναι ενίοσε ανσιυασική 35. Ο Κοτπισύπηρ δεν μαρ έφει αυήςει κάσι γπαμμένο, ϋποτ να εξηγεί σο ςκοπϋ και σα κπισήπια ςόνσαξηρ σοτ λεξικοό σοτ. Θέλει να δείξει ϋσι η αλβανική δεν είναι κασύσεπη σηρ ελληνικήρ; Θέλει να διαςύςει ϋ,σι μποπέςει απϋ σα απβανίσικα, μπποςσά ςση ςόνσομη, κασ ατσϋν, πποοπσική ςίγηςήρ σοτρ; Η ανάλτςη σοτ σίσλοτ, αλλά και σηρ δομήρ σοτ εν λϋγψ λεξικοό δείφνει ϋσι ππϋκεισαι οτςιαςσικά για έπγο ποτ δεν εξτπηπεσεί άμεςοτρ φπηςσικοόρ ςκοποόρ. Δίπλα ςσην ελληνική λέξη (ποια είναι σα κπισήπια επιλογήρ σοτ ελληνικοό λημμασολογίοτ; 36 ) παπασίθενσαι ςειπά απϋ ςτνύντμα σηρ αλβανικήρ-απβανίσικηρ φψπίρ να δίνονσαι πεπαισέπψ πληπουοπίερ για σο σι φπηςιμοποιείσαι ποό. Αν επιφειπήςοτμε λοιπϋν μια εςψσεπική διαςσπψμάσψςη σψν λέξεψν ποτ μπαίνοτν ψρ επμήνετμα, παπασηποόμε: -λέξειρ μιαρ ετπόσεπηρ γεψγπαυικήρ διάδοςηρ, ποτ απανσάνε και ςσιρ άλλερ διαλέκσοτρ σηρ αλβανικήρ, και ποτ ανήκοτν κασά κανϋνα ςσο βαςικϋ λεξιλϋγιϋ σηρ 37. Ππϋκεισαι κτπίψρ για λαίκέρ λέξειρ 38. κοίση. shtrat-i, krevat-i, gjumë-i. (ςσο Μήσκο Shtrat-i, shtrófkë, zāll.) κϋπη. vaizë-a, bilë-a, kopile-a (ςσο Μήσκο Çúpë-a, vájëzë, kéçe-ja, gócë (Κπνδ.) bíçë, (ςκδπ.) çíkë. Έσι váizë.) 35 Βλ., λ.φ., Κτπιαζήρ 2011: 160, αλλά και Κοτπισύπηρ 1879: 39, ϋποτ ςημειύνει σα εξήρ: «η ελληναλβανική, ην λαλοόςιν οι εν ση ελετθέπα Ελλάδι Αλβανοί εςσίν η παςύν [σψν διαλέκσψν σηρ Αλβανικήρ] μάλλον ημελημένη και οςημέπαι εκλείποτςα, καίσοι κομχοσέπα παςύν και σοτρ σόποτρ καθαπψσέπα και ςαυεςσέπα, ψρ αναπστφθείςα κασά μίμηςιν και επίδπαςιν σηρ ςαυεςσάσηρ και καθαπψσάσηρ σψν γλψςςύν, σηρ ελληνικήρ». 36 Βλ. ςφεσικά σιρ φπήςιμερ και εόςσοφερ παπασηπήςειρ σοτ Σ. Γιοφάλα (2006: Β ). 37 Ο Γιοφάλαρ (2006: Β 437) απέδειξε ϋσι ο Κοτπισύπηρ ανσλεί απκεσϋ τλικϋ απϋ σο αλβανο-γεπμανικϋ και γεπμανο-αλβανικϋ λεξικϋ σοτ J. G. von Hahn. 38 Ο Κοτπισύπηρ, διαυοπεσικά απϋ σο Μήσκο, δεν κασαφψπίζει σοτρ λϋγιοτρ ςφημασιςμοόρ άλλψν. 97

98 ΓΩΡΖ Κ. ΚΤΡΗΑΕΖ -λέξειρ σηρ τδπαωκήρ απβανίσικηρ, ςσοιφεία σα οποία ανήκοτν ςσην «ιςσοπική κληπονομιά» σηρ διαλέκσοτ 39 αλλά και δάνειερ λέξειρ ποικίληρ πποέλετςηρ: ισαλικέρ, σοτπκικέρ, ςλαβικέρ. σην κασηγοπία ατσή θα ςτπεπιλάβοτμε και ελληνικέρ λέξειρ πποςαπμοςμένερ ςσο στπικϋ σηρ απβανίσικηρ ϋπψρ και «πεπίεπγοτρ», ϋπψρ θα δοόμε, ςφημασιςμοόρ ποτ πλάςσηκαν ςσο πλαίςιο σηρ ένσονηρ ελληνο-απβανίσικηρ διγλψςςίαρ. Η λ. κήπορ αποδίδεσαι ψρ gardh, kofshtë (σοςκ.) και kopësht (γκεγκ.), σα ιασπόρ και ιάσπιςςα ψρ shërótës και shërótëlë, η κψμψδία ψρ kënkëqeshëlë, befardhjare, komodhí, η κψλουψσιά ψρ bythëdritëzë, σο π. θπηνώ ψρ blegërinj, kla, derth lot, rëkonj, vajëtonj, thrinisem, κσλ. Φαπακσηπιςσική είναι η ελληνικήρ απφήρ λ. oish < λογήρ: çë oish? σι λογήρ;, shum oish πολλύν λογιύν κσλ. -λέξειρ-νεολογιςμοόρ ποτ υέποτν ση δική σοτ πποςψπική ςυπαγίδα. Διαυοπεσικά απϋ σο Μήσκο και άλλοτρ γλψςςοπλάςσερ σηρ εποφήρ σοτ, ο Κοτπισύπηρ δεν δείφνει ιδιαίσεπη αδτναμία ςσα μεσαυπαςσικά δάνεια. Για παπάδειγμα, ο Μήσκορ αποδίδει ση λ. ανεξαπσηςία. ψρ shpërvárme-ja, ενύ ο Κοτπισύπηρ ψρ të pavarturitë ka jetrë, të papaturitë zot mbi krie. Είναι εμυανήρ η σάςη σοτ να παπαυπάζει σιρ ελληνικέρ λέξειρ, και μάλιςσα με έναν σπϋπο δικϋ σοτ, ποτ δεν είμαςσε βέβαιοι αν πποςιδιάζει πάνσα ςσιρ ϋποιερ ιδιαισεπϋσησερ σηρ απβανίσικηρ. Έσςι, ενύ αποδίδει σιρ λ. έμβπτον και βπάγφια ψρ djalë mbë bark και veshët e pishqivet ανσίςσοιφα, για σιρ λ. αςσεποςκόπιον και αςσεποςκόπορ φπηςιμοποιεί σα καλκ ilsvëshdim και ils-vështótës, ποτ είναι μάλλον δικέρ σοτ επινοήςειρ. Μια άλλη κασηγοπία λέξεψν, κτπίψρ επίθεσα ςε σορ, -σόρ, -μένορ, σιρ αποδίδει ψρ εξήρ: άκαπσορ i paqethurë, i paprerë leshtë, i pavënë gërshërë, ακεπαόνψσορ i pararë shkepëtimë, i pavrarë ka shkepëtimë, ακλήπψσορ i pamarrë pjesë, ακλάδετσορ i paprerë kërrceltë, i pashkurtuarë degatë, ακοίμησορ i pambillturë sinë, αλασιςσϋρ i shtirë kripë, i zënë kripa, αμάλλιαςσορ i pazënë lesh, i panxerë lesh, i pabënë lesh, ανάλασορ pakripë, i pashtirë kripë, i pakupriturë, αλέπιςσορ i panxerë cipënë, μαδιςσϋρ 1. i-ndukurë do, i-shkulturë do, i-shkulturë qimetë / pendëtë 2. i rarë qimetë / pendëtë, μαδημένορ i-ndukurë, ετλογιοκομμένορ i prerë lisë [cf. i vrarë lie], θαλαςςοδαπμένορ i-rrahurë denë, i-rrahurë deti, κσλ. Ππϋκεισαι για ένα μάλλον «απολιθψμένο» ςτνσακσικϋ ςφήμα, ποτ σο βπίςκοτμε, λ.φ., ςση νϋσια Αλβανία, και ςτγκεκπιμένα ςσα 39 Παπαμένει ζησοόμενο η ςόνσαξη ενϋρ ανσίςσπουοτ, αλβανο-απβανίσικοελληνικοό, «δίδτμοτ» σοτ λεξικοό Κοτπισύπη, ποτ θα αναδείξει σον «κπτμμένο» μέςα ςσα επμηνεόμασα πλοόσο σηρ απβανίσικηρ-αλβανικήρ. 98

99 ΛΔΞΗΛΟΓΗΚΖ ΓΗΑΣΡΩΜΑΣΩΖ ΣΑ ΔΛΛΖΝΟ-ΑΛΒΑΝΗΚΑ ΛΔΞΗΚΑ μέπη σηρ Ππεμεσήρ: cergosur i zënë cerga 40. Πάνσψρ, είναι ςτζησήςιμο αν ϋλοι οι παπαπάνψ σόποι είναι τπαπκσοί ή αποσελοόν δτνάμει αποδϋςειρ σοτ Κοτπισύπη. Ένα ενδιαυέπον υαινϋμενο, ποτ απανσά ςσον Κοτπισύπη, είναι οι λεγϋμενοι διαδοφικοί νεολογιςμοί, δηλαδή μεσαυπαςσικά δάνεια σηρ αλβανικήρ πλαςμένα πάνψ ςση «μήσπα» νεϋκοπψν ελληνικύν λέξεψν, οι οποίερ δεν έφοτν λάβει ακϋμη σο «βάπσιςμα σοτ πτπϋρ» 41. Θα πεπιοπιςσοόμε μϋνο ςε ένα παπάδειγμα, δίπλα ςε πολλά ποτ δίνει ο Σ. Γιοφάλαρ ςφολιάζονσαρ σο λημμασολϋγιο σοτ Κοτπισύπη 42. Η λ. ανσιβπόφιον, νεολογικϋρ ςφημασιςμϋρ ποτ κασαγπάυει και ο Κοτμανοόδηρ 43 ψρ ανσιβπόφιον, σο. Γαλ. parapluie. φ. Λεβ. λ. 61., εμυανίζεσαι ςσον Κοτπισύπη ψρ ανσιβπόφιον, ανσίβποφον (σο) çadër-i, shimbajtëlë-a, ombrellë-a, ϋποτ δίπλα ςσιρ δάνειερ λ. çadër και ombrellë παπασίθεσαι και σο καλκ shimbajtëlë (<qhi βποφή + kbaj κπασύ ). σα τπϋ εξέσαςη λεξικά, η παποτςία άμεςψν δανείψν απϋ σιρ νεολασινικέρ γλύςςερ είναι πεπιοπιςμένη, ππάγμα ποτ δείφνει ϋσι δεν έφει απφίςει ακϋμη η μεσαςσπουή σψν Αλβανύν ππορ σιρ δτσικέρ γλύςςερ. Η εμυάνιςή σοτρ θα οδηγήςει ςσην αναδιοπγάνψςη σψν ςσπψμάσψν σοτ λεξιλογίοτ σηρ αλβανικήρ και ςσον επαναπποςδιοπιςμϋ σψν ςφέςεύν σηρ με άλλερ γλύςςερ. Ο Μήσκορ λ.φ. επμηνεόει ση λ. βοτλετσήρ ψρ plak, gjyqtar, κάλλιον mendimtar, ενύ λίγο απγϋσεπα θα εμυανιςσεί η λ. deputet, ποτ έφει πλέον γενικετθεί ςσην κοινή αλβανική. Ποια ήσαν η σόφη σέσοιψν νεολογιςμύν; Γενικά δεν άνσεξαν ςσο φπϋνο (κι ατσϋ δεν ςτνέβη μϋνο με σην αλβανική) 44. Οι 40 Tase 2006: Καθύρ ςτγκπίνοτμε σιρ δτο γλύςςερ ςε επίπεδο νεολογίαρ, αγνοοόμε ςτφνά ή δεν λαμβάνοτμε ϋςο ππέπει τπϋχη σο ϋσι και η (νέα) ελληνική ανανεύθηκε και εμπλοτσίςσηκε αιςθησά φάπιρ ςε διαδοφικά νεολογικά «κόμασα». Άλλψςσε, ϋπψρ γπάυει ο P. Mackridge, «Απϋ σο 1821 μέφπι ςήμεπα η Ελληνική γλύςςα ςσιρ διάυοπερ ππουοπικέρ και γπαπσέρ εκδοφέρ σηρ έφει τποςσεί μεγαλόσεπερ μεσαβολέρ απ ατσέρ ποτ ςημειύθηκαν ςε οποιαδήποσε εθνική γλύςςα σηρ δτσικήρ Ετπύπηρ ςσο ίδιο φπονικϋ διάςσημα». Ιςσοπία 1999: 236. Μάπστπαρ αδιάχετςσορ σψν αλλαγύν ατσύν είναι και η τναγψγή Νέψν Λέξεψν σοτ. Α. Κοτμανοόδη. 42 Γιοφάλαρ 2006: Β Κοτμανοόδηρ 1998: Βλ., για παπάδειγμα, ςσο Μήσκο: ανσίγπαυον Ngritjë-shkrónjë (Bπσ), shkruangrésë, ή (κάλλιον) shkronjë-ngrítje-ja. Shpërrëshkrésë και shpërrëshkrōnj = ανσιγπάυψ. Shkrungréë, shkrongrésë-a ή shkruengrítë. Βλ. και σα ςφϋλια σοτ Κοτμανοόδη (1998: 75) για σιρ «πεπιπέσειερ» απϋδοςηρ ςσα ελληνικά σηρ γαλλ. λέξηρ ascenseur, για σην οποία, μέφπι σο Υεβπ. 1895, είφαν πποσαθεί οι νεολογιςμοί αναδπομεύρ, αναςτπσήπ, ανέλκηθπον, ανελκσήπ, 99

100 ΓΩΡΖ Κ. ΚΤΡΗΑΕΖ δημιοτπγοί σοτρ, ιδίψρ ϋςοι έπλαςαν λέξειρ για αυηπημένερ έννοιερ, δεν ακολοόθηςαν πάνσοσε σο παπάδειγμα και σο μονσέλο σψν παλαιϋσεπψν / λαωκύν λέξεψν σηρ αλβανικήρ. Σο αν απείφαν και απέφοτν ατσοό σοτ είδοτρ οι ςφημασιςμοί απϋ ση γλύςςα σοτ λαοό σϋσε και ςήμεπα μποπεί να υανεί απϋ ση ςόγκπιςη αποςπαςμάσψν ενϋρ κειμένοτ σοτ ίδιοτ σοτ Μήσκοτ (ανέκδοσορ ππϋλογορ ςσην «Αλβανική Μέλιςςα», γπαμμένορ αλβανικά, με βάςη σo ελληνικϋ κείμενο, σο 1874) με σο αλβανο-ελληνικϋ λεξικϋ σοτ: 45 Po nga gjithë këto utund edhe fryma kundrastare e disa Qyverniave, që sicila kish ndë Anatoli mposë të vetëtën gjytetië, të vetëta përdhënële, të vetëta ondij e të dhëna-dorë. (Εκινήθη και σο ανσιδπαςσικόν πνεύμα κτβεπνήςεψν σινών εφοτςών εκάςσηρ ειρ σην Ανασολήν ιδίαν εξψσεπικήν πολισικήν, ιδίαρ παπαδόςειρ, ιδίοτρ τλικούρ ςκοπούρ και ςτμυέπονσα.) Mbë këta të mangët tuke shtirë sytë më tepëre, kuur paa shkrime të gluhës vëndit është një gjë e paamunçime të gjytetërohen e të hapën sytë Shqypëtarët të tërë, vepërova këtë të shkruame. (Ειρ σαύσην ιδίψρ σην έλλειχιν αποβλέχαρ, και όσι άνετ σψν γπαμμάσψν σηρ εγφψπίοτ γλώςςηρ αδύνασον είναι να εκπολισιςθώςιν οι καθόλοτ Αλβανοί, ευιλοπόνηςα σο παπόν πονημάσιον.) Οι νεολογιςμοί σοτ Κοτπισύπη, επίςηρ, μοιάζοτν ςτφνά ςαν ξένο ςύμα ςε ςφέςη με σα απβανίσικα σηρ Ύδπαρ, δείγμα σψν οποίψν βπίςκοτμε ςε ένα ςσιφοόπγημα σηρ εποφήρ, γπαμμένο ππορ σιμήν σηρ ππιγκίπιςςαρ Αλεξάνδπαρ 46. Pmqhr a ri ldë Fajipe luan deti me steré; herë piqetë ndë gur, herë fle siprë ndë shur; qasetë e puth shurénë, htilketë e qesh me dhenë; kur frin erëza më shumë, blon shurénë gjithë shkumë, vjen ndë vócajll i pushtron, Εκεί κάσψ ειρ σο Υάληπον παίζει η θάλαςςα με σην ξηπάν. Άλλοσε ςφίζεσαι επί σοτ βπάφοτ, και άλλοσε κοιμάσαι επί σηρ άμμοτ πληςιάζοτςα, υιλεί σην αμμοτδιά, αποςτπομένη, μειδιά με σην ξηπάν ϋσαν υτςάει σο αεπάκι δτνασύσεπον, γεμίζει σην αμμοτδιά απϋ αυποόρ, έπφεσαι και καλόπσει σοτρ φάλικαρ, ανελκτςσήπ, ανελκτςσήρ, ανολκεύρ, αντχψσήπ, τχελάσηρ, τχιελάσηρ, τχιυοπεύρ. «Υαίνεσαι ϋμψρ σο γε ντν ϋσι επικπασεί ο ανελκτςσήπ, γπαυϋμενορ ςτφνά εν ευημεπίςιν», ςτμπληπύνει ο Κοτμανοόδηρ. 45 Βλ.. ση φπήςη σψν νεολογιςμύν gjytetië, απϋδοςη σοτ ελλ. πολισική (<πϋλιρ), με βάςη σο alb. qytet, gjytet (<λασ. civitas), ποτ ϋμψρ δεν επικπάσηςε καθύρ ςήμεπα φπηςιμοποιείσαι η λ. politikë, ϋπψρ επίςηρ και σοτ gjytetërohem, με βάςη σο εκπολισίζομαι, σο οποίο απανσά ςσην κοινή αλβανική ψρ qytetërohem ή civilizohem. 46 «Νσε επάπα βαςιλοπούβα γιόνε Λεξάνδπα Ππορ σην ππώσην βαςιλοπούλαν μαρ Αλέξάνδπαν», Λϋγιο ποίημα ςσα απβανίσικα σηρ Ύδπαρ (Γιοφάλαρ 2006: Α 174). Σο ποίημα ατσϋ, αν και φαπακσηπίζεσαι λϋγιο, υέπει ένσονη ση ςυπαγίδα σοτ σοπικοό απβανίσικοτ ιδιύμασορ. 100

101 ΛΔΞΗΛΟΓΗΚΖ ΓΗΑΣΡΩΜΑΣΩΖ ΣΑ ΔΛΛΖΝΟ-ΑΛΒΑΝΗΚΑ ΛΔΞΗΚΑ npiper e i ppëiso n; απεςόπεσαι και σοτρ κασπακτλά méta qaset e i síell, επιςσπέυει πάλι, και σοτρ επαναυέπει, për të spardhenë ndë diell. διά να λετκαίνψνσαι ειρ σον ήλιον 47. Οι πποςπάθειερ σψν Μήσκοτ και Κοτπισύπη για σον εμπλοτσιςμϋ σοτ λεξιλογίοτ σηρ αλβανικήρ είναι ανάγκη να ενσαφθοόν ςε ένα ετπύσεπο πλαίςιο -αλβανικϋ, ελληνικϋ και βαλκανικϋ, ιςσοπικϋ και πολισιςμικϋ-, ποτ αξίζει να μελεσηθεί πεπαισέπψ. Κασά ση γνύμη μαρ, αποκσά βαπόνοτςα ςημαςία η ςαυήρ διαφψπιςσική γπαμμή ποτ φαπάςςει ο Μήσκορ (ελληνικϋρ ππϋλογορ σηρ «Αλβανικήρ Μέλιςςαρ») ανάμεςα ςσην πολισιςμική επικπάσεια σηρ ελληνικήρ και ςσον εθνολογικό φώπο σψν Ελλήνψν. Ο διαφψπιςμϋρ ατσϋρ βοηθάει να πποςεγγίςοτμε ανσικειμενικά και φψπίρ εξψγλψςςικέρ παπεμβολέρ σο πόλο σηρ ελληνικήρ γλώςςαρ κασά σην ππο-εθνική υάςη σψν Βαλκανίψν, καθύρ και σιρ ανσιυάςειρ ποτ ςτνϋδεχαν και σελικά ςτππίκνψςαν σο πϋλο εκείνο κασά σην εποφή ίδπτςηρ και εδπαίψςηρ σψν εθνικών κπασών ςσα Βαλκάνια. Καθύρ η ελληνική εξακολοτθεί να παπαμένει ςση υάςη ατσή μια απϋ σιρ κόπιερ πηγέρ δανειςμοό, αλλά και «μήσπα» ςφημασιςμοό πολλύν νεολογιςμύν, οι απϋπειπερ επμηνείαρ σοτ υαινομένοτ με οπολογία και ςτνομψςιολογικέρ υανσαςιύςειρ σοτ σόποτ «kthetra të greqishtes - πλοκάμια σηρ ελληνικήρ» σο μϋνο ποτ κασαυέπνοτν είναι να μαρ δείφνοτν σο «δίφστ ιδεοληχίαρ» ςσο οποίο βπίςκονσαι παγιδετμένοι οι εκυπαςσέρ σοτρ 48. Σο ιςσοπικϋ παπελθϋν επιβάλλεσαι να εξεσάζεσαι έξψ και πέπα απϋ σο ππίςμα σοτ παπϋνσορ. Όπψρ απέδειξε ππϋςυασα ο Β. Παναγιψσϋποτλορ με αυοπμή σην έκδοςη εγγπάυψν απϋ σο Απφείο σοτ Αλή Παςά σψν Ιψαννίνψν 49, η αλβανική ελληνουψνία ανάγεσαι ςση βτζανσινή πεπίοδο και ςτνεπύρ δεν μποπεί να θεψπηθεί απϋπποια σηρ δπαςσηπιϋσησαρ σηρ οπθϋδοξηρ εκκληςίαρ και σοτ νεοελληνικοό κπάσοτρ για ση διασήπηςη και διάδοςη σηρ ελληνικήρ παιδείαρ κασά σοτρ δόο με σπειρ σελετσαίοτρ αιύνερ. Η παποτςία και διάδοςη σηρ ελληνικήρ ςφεσίζονσαι με ση θέςη και σο 47 Η ελληνική κασά λέξη ςφεδϋν μεσάυπαςη ςτνοδεόει σο ππψσϋστπο και ανήκει μάλλον ςσο ςτγγπαυέα σοτ ποιήμασορ. 48 Η πποςέγγιςη σοτ ζησήμασορ ατσοό και η ακπαία πολισικοποίηςή σοτ μοιάζει ςε μεγάλο βαθμϋ με σον σπϋπο θεύπηςηρ σηρ διαδικαςίαρ διαμϋπυψςηρ και ανάδειξηρ σηρ αλβανικήρ κοινήρ, η οποία ςση μεσά σο 1990 Αλβανία θεψπείσαι οόσε λίγο οόσε πολό έπγο σψν κομοτνιςσύν! Ποτ ςημαίνει ϋσι ο Κ. Φπιςσουοπίδηρ και ο Ν. Υπάςεπι, απϋ σοτρ ππψσεπγάσερ σηρ αλβανικήρ κασά σον 19 ο αι., τπήπξαν κομοτνιςσέρ;! 49 Παναγιψσϋποτλορ

102 ΓΩΡΖ Κ. ΚΤΡΗΑΕΖ πϋλο σηρ, αλλά και με σην ανάγκη όπαπξηρ και φπήςηρ μιαρ γπαπσήρ και ππουοπικήρ lingua franca ψρ μέςοτ επικοινψνίαρ σψν αλλογλψςςψν λαύν ςσα Βαλκάνια. Τπϋ σην έννοια ατσή, ακϋμη και η δπάςη σοτ Κοςμά σοτ Αισψλοό δεν μποπεί να επμηνετθεί απλά ψρ απϋπειπα σοτ Υαναπιοό να διασηπήςει σην επιπποή ςσο οπθϋδοξο ποίμνιϋ σοτ. Η διδαφή σοτ «ςφολεία να φσίζεσε και ϋφι εκκληςίερ» άγγιζε σιρ χτφέρ σοτ αγπάμμασοτ οπθϋδοξοτ πλήθοτρ, ποτ σον είφε αγιοποιήςει ςση ςτνείδηςή σοτ πολό πιο ππιν απϋ σην Εκκληςία. Ο μόθορ σοτ Αγίοτ Κοςμά, ϋπψρ και ο μόθορ σηρ Απφαίαρ Ελλάδαρ, ποτ διαδϋθηκαν ςσοτρ πληθτςμοόρ σοτ ςημεπινοό αλβανικοό νϋσοτ, είναι πποωϋν ςόνθεσψν ιςσοπικύν κασαςσάςεψν και παπαγϋνσψν, ποτ ςφεσίζονσαι με σην πεπίοδο σψν υύσψν ςσα Βαλκάνια. ε μια ππύση υάςη, σην πποεθνική, εκείνο ποτ πποείφε ήσαν η διάδοςη σψν υύσψν και ϋφι σϋςο η γλύςςα μέςψ σηρ οποίαρ θα επιστγφάνεσο ατσϋ. Με παπϋμοιο σπϋπο, σο να ιςφτπίζεσαι κανείρ ϋσι ο μόθορ σηρ Απφαίαρ Ελλάδαρ επιβλήθηκε ςσοτρ οπθϋδοξοτρ πληθτςμοόρ σοτ αλβανικοό νϋσοτ, είναι ςαν να έλεγε ϋσι κάποιοι ποιοι άπαγε;! - επέβαλαν σα ονϋμασα Ηπακλήρ, Πεπικλήρ, Επαμεινώνδαρ, Αθηνά, Καλλιόπη, Ετυποςύνη ή και σο Βύπψν 50, πποκειμένοτ να εξτπηπεσήςοτν ςτγκεκπιμένα ςτμυέπονσα. Θτμίζοτμε ϋσι η Εκκληςία ςσάθηκε ανσίθεση ςσην σάςη φπήςηρ απφαιοελληνικύν ονομάσψν ψρ βαυσιςσικύν 51. Απϋ σην άλλη, είναι ανάγκη να λάβοτμε τπϋχη ϋσι σο δίκστο ςφολείψν λεισοτπγοόςε ςτφνά με σα φπήμασα και σιρ δψπεέρ εμπϋπψν ποτ είφαν κάνει ςκοπϋ ζψήρ σοτρ σην «ετποιία», και ϋσι ςσα ςφολεία ατσά διδάςκονσαν μαθήμασα ποτ πποήγαγαν σην επιςσήμη σηρ Λογικήρ (βλ. διαυψσιςμϋρ), ςε ανσίθεςη με ση Μεσαυτςική (βλ. θπηςκεία). Η εμυάνιςη διπλοστπιύν ή πολτστπιύν ήσαν, κασά ση γνύμη μαρ, μια ανάγκη σηρ εποφήρ 52 και ο τπεπβάλλψν ζήλορ για σην κάλτχή σηρ οδήγηςε ςσο να μεσασπαπεί η νεολογία ςε μϋδα! Η μεσέπεισα ποπεία σηρ γλύςςαρ εππϋκεισο να ξεκαθαπίςει σο σοπίο και να πεπιοπίςει σην πολτστπία ατσή. Η ολοκλήπψςη μιαρ σέσοιαρ διαδικαςίαρ πποϊποθέσει ση μεςολάβηςη κάποιοτ φπϋνοτ, ο οποίορ ςσην πεπίπσψςη σηρ ελληνικήρ είφε μεγαλόσεπη διάπκεια 50 Σο ονομα Βόπψν, εξελληνιςμένορ σόπορ σοτ Byron, επιβιύνει και ςήμεπα με ση μοπυή Virón ςσα μέπη σηρ νϋσιαρ Αλβανίαρ, μάπστπαρ αδιάχετςσορ σοτ απϋηφοτ σηρ Ελληνικήρ Επανάςσαςηρ ςσοτρ πληθτςμοόρ ατσοόρ. 51 Ο Οικοτμενικϋρ Πασπιάπφηρ Γπηγϋπιορ Ε ςσέλνει σο 1819 εγκόκλιο ϋποτ σο νέο ατσϋ έθιμο φαπακσηπίζεσαι «κασαυπϋνηςιρ σηρ φπιςσιανικήρ ονομασοθεςίαρ». Η πληπουοπία απϋ σο Δημαπάρ 1977: Βλ. ενδεικσικά Lloshi 1996, Kyriazis 1997, Tzitzilis

103 ΛΔΞΗΛΟΓΗΚΖ ΓΗΑΣΡΩΜΑΣΩΖ ΣΑ ΔΛΛΖΝΟ-ΑΛΒΑΝΗΚΑ ΛΔΞΗΚΑ παπέφονσαρ ση δτνασϋσησα επικπάσηςηρ ενόρ κασά κανϋνα σόποτ (βλ. λ.φ., σιρ λ. πόλιςμα και πολισιςμόρ ςσον Κοτμανοόδη). Κλείνονσαρ, θα σολμοόςα να κάνψ σην τπϋθεςη ϋσι εάν ςτνσάςςονσαν ςήμεπα οι ανσίςσπουερ, αλβανο-ελληνικέρ, εκδοφέρ σψν τπϋ εξέσαςη λεξικύν, είναι μάλλον βέβαιο ϋσι μεγάλορ απιθμϋρ λέξεψν δεν θα γίνονσαν κασανοησέρ ή θα παποτςίαζαν δτςκολίερ κασανϋηςηρ απϋ σοτρ ςόγφπονοτρ Αλβανοόρ. Παπ ϋλα ατσά, οι πποςπάθειερ σψν Μήσκοτ και Κοτπισύπη και σο έπγο σοτρ αποσελοόν ςημανσική ςτμβολή ςσο δπϋμο ανανέψςηρ και εμπλοτσιςμοό σοτ λεξιλογίοτ σηρ αλβανικήρ. Σα παπακάσψ λϋγια σοτ μεγάλοτ δαςκάλοτ και μελεσησή σηρ ελληνικήρ νεολογίαρ υαίνεσαι ςα να γπάυσηκαν ειδικά για ατσοόρ: «Οτδέν θαόμα δε αν και ατσοί ενίοσε ομοίψρ σοιρ Εςπεπίοιρ εςυάλλονσο πεπί σην σψν ατσύν ή άλλψν ππαγμάσψν και νοημάσψν ονομασοθεςίαν, διϋσι σο έπγον ομολογείσαι δτςφεπέρ. Είναι ϋπορ οόσψρ ειπείν υιλοςουικϋρ πάςα λέξιρ πανσϋρ ππάγμασορ. Ειρ ποίηςιν δε ϋποτ δεν απκεί γνύςιρ μϋνον πλήπηρ σοτ οπιζομένοτ ππάγμασορ και σψν κανϋνψν σηρ γπαμμασικήρ και μνήμη σοτ εν σοιρ λεξικοίρ ςτνηγμένοτ τλικοό λέξεψν, εξ οτ βοηθοόμενορ να ςτλλέγηρ σα ςσοιφεία σα ππϋςυοπα ειρ πλάςιν νέψν ϋλψρ λέξεψν ή ςτνθέσψν. Είναι φπεία και ετυτίαρ καθϋλοτ και υανσαςίαρ ιδίψρ» 53. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ Bulo, J Magjia dhe magjistarët e fjalës. Tiranë: Dituria. Haxhihasani, Q «Thimi Mitko dhe Gustav Majeri». Kultura popullore 2, 151. Jorgaqi, K Faik Konica. Mendime Gjuhësie (Mblodhi, transkriptoi, pajisi me shënime dhe një hyrje studimore Kristina Jorgaqi). Tiranë: Ombra GVG. Kjuvlieva, V Bъjgapqimrm pečliimtm dejm npex Vъxpaždalerm, Sofija: Bъjgapqia Aiadekija la Nasiire. Klosi, A Netët Pellazgjike të Karl Reinholdit Tekste të vjetra shqipe të Greqisë mbledhur nga Karl Reinhold , transkriptuar e shpjeguar nga Ardian Klosi. Tiranë: K & B. Kostallari, A «Baza popullore e gjuhës letrare shqipe dhe i ashtuquajturi purizëm. I. Atributet e bazës popullore dhe vendi i saj në leksikun e sotëm». Studime filologjike. 2, Kostallari, A II. «Baza popullore e gjuhës letrare shqipe dhe i ashtuquajturi purizëm. II. Thelbi i lëvizjes për pastrimin e 53. Κοτμανοόδηρ 1998: XIII. 103

104 ΓΩΡΖ Κ. ΚΤΡΗΑΕΖ pasurimin e shqipes letrare në shekujt XIX-XX». Studime filologjike 3, Kyriazis, D «Calques of Greek Origin in Albanian (19 th Century early 20 th Century)». Zeitschrift für Balkanologie 33/2, Lloshi, Xh «Cases of Word-Formation in Albanian Following Greek Patterns», Zeitschrift für Balkanologie. 32/1, Lloshi, Xh «Dysorët e përftuar nga purizmi». Gjuha shqipe 1, Qirjazi, Dh. Q «Mjajrë lga hmjer dhe rpmjer e qhoineq: Fjajmpi dorëshkrim shqip-greqisht i Th. Mitkos dhe suaza ballkanike e tij». σο R. Ismajli (ed.) Shqipja dhe gjuhët e Ballkanit, Prishtinë: ASHA e Kosovës Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Nikolova, N «Greek-Bulgarian and Bulgarian-Greek Dictionary of Neophyte Rilski». Balkansko Ezikoznanie XLIX/3, Skendi, S «The emergence of the modern Balkan literary languages a comparative approach». σο G. Reichenkron & A. Schmaus (Hrsg.) Die Kultur Südosteuropas, ihre Geschichte und ihre Ausdrucksformen, Wiesbaden: Otto Harrassowitz. Tzitzilis, Chr «Methodische Bemerkungen zu den Lehnübertragungen in den Balkansprachen». Linguistique balkanique XLI/1, Γιοφάλαρ, Σ Ύδπα ληςμονημένη γλώςςα, σϋμοι Α + Β, Αθήνα: Πασάκηρ. Δημαπάρ, Κ. Θ Νεοελληνικόρ διαυψσιςμόρ, Αθήνα: Επμήρ. Ιςσοπία 1999: Ιςσοπία σηρ Ελληνικήρ Γλώςςαρ, Αθήνα: ΕΛΙΑ. Κοτμανοόδηρ,. Α τναγψγή νέψν λέξεψν τπό σψν λογίψν πλαςθειςών από σηρ Αλώςεψρ μέφπι σψν καθ ημάρ φπόνψν. Επιμέλεια-ειςαγψγή Κ.Θ. Δημαπάρ. Αθήνα: Επμήρ. Κοτπισύπηρ, Π Αλβανικαί Μελέσαι Ππαγμασεία ιςσοπική και υιλολογική πεπί σηρ γλώςςηρ και σοτ έθνοτρ σψν Αλβανών. Εν Αθήναιρ: εκ σοτ Στπογπαυείοτ σοτ Μέλλονσορ. Κτπιαζήρ, Δ «Ιδεολογικέρ ϋχειρ και ππακσικέρ σηρ γλψςςικήρ πεπιθψπιοποίηςηρ». σο C. Everhard & E. Mela-Athanasopoulou (ed.) Selected Papers from the International Conference on Language Documentation and Tradition (Thessaloniki, 7-9 November 2008), Thessaloniki: University Studio Press, Μήσκοτ, Ε Αλβανική Μέλιςςα (Βηλιέσσα ρκιτπησάπε). ύγγπαμμα Αλβανο-Ελληνικόν. Εν Αλεξανδπεία: σόποιρ Ξενουύνσορ Ν. λάσοτ. Παναγιψσϋποτλορ, Β «Η ελληνϋυψνη επιςσολογπαυία ςσο Απφείο σοτ Αλή παςά». Μεςαιψνικά και Νέα Ελληνικά. 8, κοπεσέα, Ε Σο «Ππόστπο Βαςίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα, όχειρ σοτ εθνικού πποβλήμασορ ςσην Ελλάδα. Αθήνα. Χαλίδαρ, Α «Απφαιολογία σψν Απβανισύν». Ηπειπψσικά Φπονικά. 16,

105 ΛΔΞΗΛΟΓΗΚΖ ΓΗΑΣΡΩΜΑΣΩΖ ΣΑ ΔΛΛΖΝΟ-ΑΛΒΑΝΗΚΑ ΛΔΞΗΚΑ DORIS K. KYRIAZIS Aristotle University of Thessaloniki Thessaloniki OLD WORDS AND NEOLOGISMS: LEXICAL STRATIFICATIONS IN THE GREEK-ALBANIAN DICTIONARIES OF TH. MITKO AND P. KOUPITORIS (Summary) he rich material of the Greek-Albanian dictionaries of E. Mitko (forthcoming) and P. Koupitoris (published in 2006) provides us the opportunity to follow the process and the ways of the lexical enrichment of the Albanian language during the last decades of the 19 th century as well as to fully understand the factors that facilitated or posed certain barriers to this process. Setting the issue in a broader Balkan frame we examine if and how the facts that the writers knew the Greek language and perceived the relation between Greek and Albanian as special, have influenced their choices. 105

106

107 EVALDA PACI Qendra e Studimeve Albanologjike Tiranë DISA RASTE GREQIZMASH NË MESHARIN (1555) E GJON BUZUKUT uke qenë një libër themelor për studimin e traditës së historishkrimit të shqipes, Meshari i Gjon Buzukut gjurmohet dhe në pikëpamje të pikënisjes së përdorimit të termave dhe emërtesave të caktuara nga fusha e liturgjisë. 1 Gjurmimi i elementeve të caktuara leksikore nga shkrimet e vjetra shqipe është bërë gjithashtu nga studiues të historisë së kësaj gjuhe. Një traditë studimesh ekzistuese mbi leksikun e Mesharit, qofshin të natyrës evidentuese, qofshin të natyrës shpjeguese, ndihmon në përzgjedhjen e disa elementeve nga fusha të ndryshme leksikore, jo vetëm nga liturgjia, por dhe nga fusha të tjera të dijes. Në studimet e Kolës Ashtës e në veçanti në botimin kushtuar leksikut historik të shqipes me trajtesa pikërisht mbi elemente të leksikut të Mesharit janë vënë në dukje jo rrallë fjalë të cilat mund të kenë origjinë nga greqishtja, ajo e mesme apo ajo e re. Në botimin e shqyrtuar vihet re një rregullsi e vijimësi në drejtim të kritereve të zbatuara për evidentimin e paragrafit në të cilin gjinden fjalët e cituara si dhe në sqarimin nga pikëpamja e tij të origjinës së fjalëve të trajtuara. Ashta ka treguar gjithashtu vëmendje dhe në drejtim të 1 Meshari mbetet libri i parë i njohur deri më sot nga tradita e studimeve mbi historishkrimin e gjuhës shqipe. Ky libër përmban ndër të tjera elemente të Ritualit, Breviarit dhe Mesharit romak, përmban pjesë nga Besëlidhja e Vjetër dhe ajo e Re, psalmet pendestare, Litanitë e shenjtërve etj. Emërtesa Meshar e kësaj vepre mbizotëron dhe sot e kësaj dite në studimet mbi tekstet e vjetra shqipe. Duke përfaqësuar kështu një prej dokumentimeve më të rëndësishme shkrimore për historinë e gjuhës së shkruar shqipe, në të gjurmohen tipare dhe elemente të sistemit emëror, mbiemëror, foljor, përemëror dhe pjesët e pandryshueshme të ligjëratës. Në sistemin emëror konstatohen trajta analitike emrash, në drejtim të sistemit mbiemëror vihet re një ndarje e konsoliduar në klasa të mbiemrave. Janë bërë gjithashtu objekt studimi foljet dhe parafjalët e këtij libri. Sistemi foljor i Mesharit përmban një numër të konsiderueshëm tipesh dhe nëngrupesh, si dhe ofron mundësi përqasjeje me trajtat përgjegjëse në autorë pasardhës të Buzukut dhe në shqipen e sotme. Për shumë arsye, qoftë dhe për rëndësinë e studimit në pikëpamje tekstologjike të librit të parë në gjuhën shqipe, Meshari mbetet dhe sot e kësaj dite një burim i pashtershëm të dhënash të vyera për studiesit e historisë së gjuhës së shkruar shqipe dhe historisë së letërsisë së vjetër shqipe. 107

108 EVALDA PACI sjelljes së tyre nga ana e autorit të Mesharit si dhe për fjalë të caktuara ka realizuar përqasje me autorë të tjerë të letërsisë së vjetër shqipe, kjo dhe falë faktit që i ka njohur dhe studiuar me seriozitet nga të njëjtat pikëpamje. 2 Fjalët që mund të gjurmohen në këtë studim të Ashtës prekin areale semantike të ndryshme: terma specifike të pranishme në libra lutjesh e psalmesh, emërtime objektesh, bimësh të pranishme në tekstet e Buzukut. Të tilla janë fjalë si: antifena 3, letani, 4 bandierët (Ashta, po aty, 255); cohë,ashta, (po aty, 264); drandofille, (po aty, 276) ; dreqi, (po aty, 276). Për disa prej tyre jo vetëm evidentohen variantet ekzistuese në greqishte dhe latinishte, por dhe ndiqet shkalla e modifikimit fonemor dhe kuptimor në autorët pasardhës të Buzukut. 5 Për disa prej tyre gjenden dhe përkime me studiues të tjerë që janë marrë me gjuhën e Buzukut e më konkretisht me argumentin në fjalë. 6 2 Duke qenë një libër me destinacion të natyrës liturgjike, libri i Buzukut ashtu si dhe vepra të autorëve pasardhës të tij përmban pa dyshim elemente kryesisht të greqishtes së vjetër. Për vetë natyrën e ndryshme të gjithsecilës prej veprave që përfaqësojnë letërsinë e vjetër shqipe, denduria e përdorimit të greqizmave si dhe shkalla e përpunimit të tyre në pikëpamje kryesisht fonetike është e ndryshme. Por gjithsesi libri i Buzukut përbën veprën e parë të kësaj natyre në të cilën dhe duhen gjurmuar të tilla elemente, kryesisht nga fusha e liturgjisë. Nuk përjashtojmë dhe emërtesa e përdorime të fushave të tjera të cilat evidentohen më mirë në rast të një përqasjeje me tekste përgjegjëse në gjuhë të tjera në të cilat është shkruar Vulgata. 3 Il Devoto-Oli, Vocabolario della lingua italiana, Le Monnier, Firenze, 2008, 144: Antifona: 1. Nella musica greco-romana canto eseguito da due voci in ottava fra jmpm.; lejja jirspgia cpiqriala, ij bpalm che npecede j intonazione di un salmo dejj sfficim e che tiele pinersrm ajja file di eqqm. ; anche, breve frase musicale cantata durante la Messa in momenti determinati, il cui testo di ispira alla feqritirà cejebpara: a.ajj ilgpeqqm ; a. ajj mffeprmpim ; a. alla comunione. Dal lat. kediet. alrìnhŏla, daj gp. alrínhōlmq che qsmla il piqnmqra (npikm decellim sec.xiv). 4 Ashta K., botim i cituar, 352: Letani-të: greq. litaneia, lat. litania.: këtu zanë enfill jeralirë, XVIII, I. Ndëpqa nëp rpajrël litani shih po aty, botim i cituar, 362. Për këtë term shih dhe Devoto-Oli, botim i cituar, 1552: litania(arc. o pop. letania; arc.letana) s.f.1.al pl. Preghiera liturgica costituita da una serie di invocazioni rivolte a Dio,alla Vergine, agli angeli e ai santi.2.fig.monotona e fastidiosa filastrocca, lamentela insistente; talvolta, per antifrasi, seguito di espressioni tmjgapi e ippitepelri: sla j. di kmccmji.3.apc.ppmceqqimle. Daj jar.cpiqrialm jiralīa, daj gp.jiraleía, dep. di jiraleúō iltmcm cml npeghiepe zz file qec.xiii. 5 Rasti i fjalës pellëg, me variantet e cituara përkatësisht nga greq.pélagos dhe jar.nejagsq der.shih Aqhra K., botim i cituar, Shih në veçanti trajtimin mbi gjeni-a e. greq. e mesme geneia ; gjini ose afri njerëzish sipas barkut, nga ana e gruas «Izabeta gjenia jote» XXX, II= Elisabeth cognata tua» Luca I, 36 ;»gjenia e ati» LVIII bis (LXVIII) 26=»cognatus tuus» XVIII, 26 në Ashta K., botim i cituar,

109 DISA RASTE GREQIZMASH NË MESHARIN (1555) E GJON BUZUKUT Tek Ashta gjithashtu nuk mungojnë citime dhe vënie në dukje variantesh nga latinishtja, ndërkohë që njihet dhe gjurmohet dhe ajo përgjegjëse me origjinë nga greqishtja (pikërisht rasti i përdorimit Rrshajë te Buzuku, qasur nga Ashta me lat. rosalia, (fjala greke pentekoste). 7 Te i njëjti burim duhen vënë re dhe fjalë me origjinë greke po që kanë hyrë në gjuhën e liturgjisë nëpërmjet latinishtes: prift, 8 psalm 9 etj. Referimi ndaj fjalëve greke ose sqarimi i origjinës greke të fjalëve të caktuara është i pranishëm në mënyrë të konsiderueshme në studimin që Ashta i ka kushtuar leksikut të Mesharit.Në këtë pikë, duhet vënë në dukje që qoftë në drejtim të latinishtes, qoftë në drejtim të greqishtes, studiuesi ynë në mjaft raste ka bërë dallimet e duhura në kuptimin që ka sqaruar dhe përkatësinë kronologjike të këtyre fjalëve, fakt që provohet nga emërtesat që ai ka përdorur:latinishte e shkruar, 10 latinishte e mesme, 11 latinishte tekstesh, 12 greqishte e mesme, greqishte e re 13 etj. 7 Ashta K., Leksiku historik i gjuhës shqipe, I, Shkodër, 1996, 303: errshaj-tëe.lat.rosalia.festë fetare që bie 50 ditë pas Pashkëve, greq.pentekoste, për të cilën Mjeda rpajrml lemjmgjixkil e neqëdherqhkeja nëp r apdhslir oi epdh Shnipri Sheljr el epqhajëqh XVIII,IV; elbaq eppqhajqh, LII, IV. Te Aqhra dsher tëlë lë dukje që në drejtim të emrit psalm përdorur te Buzuku ndër të tjera dhe në një pjese të rëndësishme të librit, veçanërisht në atë të Psalmeve pendestare, nënvizohet origjina latine e depërtimit të kësaj fjale në libër Shih për këtë Ashta K., botim i cituar, 422.Te Ashta nuk mungon gjithsesi citimi i fjalës pentekoste, po aty, botim i cituar, 406: pentekoste-ja.e. ital. pentecoste nga greq. pentékosté. ppëqhajr elbaq naqhiëqh djepje elbëh miratër rëh nelreimqreqë XIII,IV. 8 Ashta K., botim i cituar, 420: prift-i e. lat. presbwrep. 1. keqhrap ri je npifr nëp jerë rë jerëqë, XII,I= rs eq qacepdmq il aereplsk.pqajksq CIX,4. 2.Kjep mpm nëp npifrëlir.ix,ii= mpa npm cjepm.oparim. 9 Ashta K., botim i cituar, f.422: psalm-i-e. jar. lga reiqrer nqajksq nqajk isldëp qsnepbiqë XVI, III; s rw iëldmlj iërm nqajke XIX, III. 10 Për këtë përdorim të cituar më sipër(për fjalën gaxofilacio) shih pikërisht në Ashta K., botim i cituar, 316. Përveçse sqarohet në kuptimin e mirëfilltë të saj, kjo fjalë qaset nga autori dhe me variantet përgjegjëse në latinishte dhe greqishten gazofylakion. 11 Ashta K., botim i cituar, 320: greshtë-a e. lat. e mesme agresta, ital.gresta(venet.). Rpsqhrë oë lsi ëqhrë njeisp elde nëpilrë ralë algpëlëh gpeqhrëlë e dhalbërë e d bijer s elnilëh XLV, I= narpeq cmkederunt uvam acerbam, et dentes filiorum mbqrsneqcslr. Exechiej XVIII,2; epdhiarë xslë keh bak gpeqhrëlë e jëqhsmlë eppëlë e elder rwle LXXXVII( XCVII),II= tileae fjmpelreq dedepslr mdmpek qssk Calricsk calricmpsk II, 13. Bapdhi gpeqhrë 77. Rpsqhrë e nanjeisp r i mpin dhambët, këndej e merr kuptimin gresë për thartësi e pastaj atë me atë psihik, egërsim, si në Shkodër: mos e merr djalin me gresë. 12 Ashta K., botim i cituar,

110 EVALDA PACI Nga vetë natyra e studimit të ndërmarrë nga Ashta, më tepër evidentuese dhe ubikuese në drejtim të përdorimeve të cituara nga Meshari, jo gjithmonë vërehet një vijimësi në drejtim të trajtimit të fjalëve të caktuara.po pikërisht në lidhje me terma që i kanë interesuar vështrimit tonë, gjenden dhe trajtime me vlerë, si në rastin e emrit Krisht të cilat mëtojnë dhe të sqarojnë ndikime përkatëse të autorit të librit nga variante sllave apo greke. 14 Ashta ka dhënë në disa raste dhe trajtat gjegjëse për të dyja gjuhët, si për latinishten, ashtu dhe për greqishten(rasti i fjalës paraklet, për të cilën jepet si trajta greke paraklitos, ashtu dhe ajo latine paracletus 15 ). Greqizmat trajtohen pa dyshim dhe në studimin e Camajt mbi Mesharin. Duke qenë njohës i mirë i disa gjuhëve dhe i problematikës që paraqet studimi i një libri si Meshari, ky i fundit bën objekt hulumtimi dhe çështje të ndikimeve nga gjuhë si latinishtja, greqishtja, serbokroatishtja, italishtja etj. Camaj ka trajtuar në një optikë serioze çështjen e përqasjes së teksteve të Buzukut me variantet paralele që mund të kenë shërbyer si burime referenciale për këtë të fundit gjatë përgatitjes së librit. Në qasjen e të njëjtave tekste ungjillore(linjë e rëndësishme e metodologjisë së studimit të tekstit nga ana e tij mbi librin e parë në gjuhën shqipe) ai vë në dukje pikërisht ndikimet përkatëse nga latinishtja apo greqishtja. 16 Të tilla qasje i shërbejnë dhe përforcimit të mendimit që ai shpreh në lidhje me autorësinë e librit në fjalë: ndryshimet e dukshme në drejtim të tipareve gjuhësore të veprës e veçanërisht nga njëra pjesë e veprës në 13 Ashta K., botim i cituar, 401, rasti i fjalës panagjyr: greq. e mesme, e re panegyris.gpskbsjjik ljepëxiqh lë paqr feqraqh alqhrë ljmhslë elbëh dwepr rëh owrerete e eldëh nalagjwpar bsppih hi qajh LXXXVII,II. (XCVII,IV). 14 Ashta K., botim i cituar, 348: isp Bsxsis e napaoer ekpil ke qhisprik, qhipsher ke shkronja cirilike xp=hr, cka vërteton për një ndikesë sllave te autori ynë, por këto shkronja i nëpiaqil dhe gpeoiqhreq Jexs vnir IX,II: ialë ke elgpirsleh ipiqhrëlah rë rëh peqhik e npmferëh rëh fajqah LXXXII(XCII)= qspgelr elik nqesdmchpiqri er nqesdmnpmnherae. Matthaeus XXIV, Ashta K., botim i cituar, 402. Shpjegimi në fjalë nga ana e Ashtës merr vlerë të veçantë meqenëse autori shpjegon kuptimin origjinar të fjalës në greqishte dhe arë nëpiarëq lë repkilmjmgjilë iiqhrape: aih napaijeri oë dml ke rhaqhslëh Shpirri Sheljr (gpaf. Selgr) elgsqhsjjsmq LXVIII (LXXVIII),I. 16 Camaj M., Il Messale di Gjon Buzuku, contributi linguistici allo studio della genesi, Shêjzat, Roma 1960, Bëhet fjalë për qasje tekstesh të njëjta nga Ungjilli sipas Lukës, në të cilat bien në sy përdorimi i fjalëve kunatë dhe gjeni, të dyja të pranishme në leksikun e Buzukut, po të gjendura në pasazhe të ndryshme të librit.pikëpamjen për origjinën përkatësisht latine dhe greke të dy përdorimeve të cituara e gjejmë dhe në shënimin përkatës të Camajt në lidhje me këtë tekst të Ungjillit sipas Lukës(shënim n. 20 në fund të faqes 41 të botimit të sipërcituar). 110

111 DISA RASTE GREQIZMASH NË MESHARIN (1555) E GJON BUZUKUT tjetrën, përforcohen dhe nga rastet e sjella më sipër nga autori i punimit. 17 Dhe në kapitullin mbi ndikimet nga gjuhë të tjera të huaja e veçanërisht në nënkapitullin mbi ndikimin nga greqishtja, 18 Camaj mbështet mendimin që në Mesharin e Buzukut gjenden gjurmë përkthimesh nga Ungjilli në greqisht, duke deduktuar sërish që një fakt i tillë mbetet dëshmi e raporteve ndërfetare midis Veriut dhe Jugut të Shqipërisë. Në botimin kritik të realizuar nga E. Çabej (Tiranë, 1968) gjenden pa dyshim të sigluara mjaft nga këto elemente, të cilat nuk shtrihen në rrafshin e thjeshtë leksikor. Shënimet kritike me të cilat E. Çabej ka pajisur aparatin kritik që shoqëron vëllimin e dytë të këtij botimi përmbajnë sqarime të vyera të lidhura me një sërë nënsistemesh, jo vetëm atë leksikor. Çabej ka pasur mirë parasysh që autori i Mesharit duhet të ketë konsultuar një seri tekstesh referenciale nga gjuhë të tjera e ndoshta pikërisht dhe për këtë arsye në mjaft raste u referohet disa varianteve të shkruara ndër të tjera dhe në greqishte. Një vështrim më i vëmendshëm pa dyshim do na çonte dhe në gjurmimin e një raporti përpjesëtimor midis rasteve të evidentuara prej tij: nuk mungojnë raste në të cilat ai citon dhe variante referenciale në gjuhën latine, italiane, serbokroate etj. Mendojmë a priori se mbizotërojnë rastet e citimit nga ana e tij e qasjeve me Vulgatën latine, por ky fakt nuk përjashton që objekt i vëmendjes së studiuesit tonë duhet të kenë qenë dhe elementet nga greqishtja apo dhe rastet kur autori i Mesharit sipas tij gjatë përpilimit të teksteve të tij duhet të ketë ndjekur variantet ekzistuese në greqishte. 17 Camaj M., botim i cituar, 42: Dal raffronto di queste due varianti, delle quali ho messo in rilievo alcune caratteristiche essenziali, risulta che le differenze sono troppo marcate per considerarle traduzioni fatte di seguito dallo stesso autore da sl slica fmlre jarila. Nejja npika tepqimle, cimè lej bpalm dejj Allslciaximle dejj Officium B.M.V., si riflette in molti punti la costruzione e lo spirito della Vulgata latina di S.Girolamo, però nello stesso tempo non si stacca del tutto dalla seconda versione, che è più spontanea, perciò più albanese, nelle forme e nel lessico, esente da influssi stranieri. 18 Camaj M., botim i cituar, Capitolo IV, Influssi stranieri nella lingua del «Messale», 68: Però il fatto che nel Buzuku si trovano elementi del dialetto tosco e poi tracce di rpadsximli farre daj Valgejm mpigilaje gpecm arreqra najeqekelre j eqiqrepe di relazioni religiose tra Nord e Sud d Ajbalia. Daj nslrm di tiqra fijmjmgicm je rpacce del Vangelo in greco sono una documentazione importantissima poichè viene rivelata una tradizione scritta, secondo tutte le probabilità in dialetto tosco che Buzuku o altri prima ebbero presente nelle loro traduzioni dal latino in ghego. 111

112 EVALDA PACI Në pikëpamjen e dallimit dhe trajtimit të greqizmave në përbërje të librit të Buzukut duhet pasur mirë parasysh se elementet nga greqishtja të gjendura në tekstet e tij janë pothuaj universale.ato janë të pranishme në ato pjesë të librit në të cilat citohen terma bazilare të liturgjisë apo ofiqeve kishtare: pjesë nga Breviari, elementet katekistike, Litanitë e shenjtërve(konkretisht me emrat e shenjtorëve të caktuar), introdukte të pjesëve të caktuara biblike etj.për fjalë të caktuara origjina greke është më se e oaprë, na s nëpjaqhrsap kë naq hinmrexa qe asrmpi ksld r i ierë marrë dhe nga tekste latine apo në italishten e kohës së tij. Elemente të tilla të marra në shqyrtim në Mesharin e Gjon Buzukut janë kryesisht të një përkatësie të veçantë nga pikëpamja e fushës leksikore. Ndër të tjera përdorimi i emrit klishë mbetet një prej elementeve të ndjekura më tepër, qoftë për trajtën në të cilën paraqitet, qoftë dhe për faktin se mund të bëhet objekt qasjeje me përdorime gjegjëse në autorët pasardhës të Buzukut, të cilët mund të kenë sjellë në tekstet e tyre dhe të tjera emërtesa në lidhje me objektet e kultit. Fjala klishë te Buzuku përdoret kryesisht në ato tekste biblike që i përkasin Besëlidhjes së Re (Novum Testamentum). Janë të shpeshta rastet e përdorimit të kësaj fjale në përbërje të disa plotësave, ndër të tjera dhe të të ashtuquajturit rrethanor vendi që shënon drejtim lëvizjeje të prirë nga parafjalët ņdë dhe m: 1. Ņd arë kmr, rse s bāk dira e feqrëqë Xhsdhiter, vote Jezu ņdë ijiqhë e mpson. 19 Iam autem, die festo mediante ascendit Iesus in templum et docebat E nëpanë ņdëlaraler hepëjer epdh m klishë e gjithë populli uinjinë tek aj ; e aj rse ņdeljunë ata mpson. 21 Et diluculo iterum venit in templum et omnis populus venit ad eum, et sedens docebat eos Meshari, botim kritik përgatitur nga E. Çabej, Tiranë, 1968, pjesa e dytë, 173/b. 20 Evangelium secundum Iohannem, 7, Meshari, botim kritik përgatitur nga E. Çabej, Tiranë, 1968, pjesa e dytë, 167/b. 22 Evangelium secundum Iohannem, 8, 2. Në tekstet referenciale në gjuhën latine duhet vënë re dhe fakti se emërtimit klishë i gjegjet në të dyja rastet asnjanësi templum, që në manuale të caktuara në pikëpamje të etimologjisë trajtohet si emër me origjinë greke. 112

113 DISA RASTE GREQIZMASH NË MESHARIN (1555) E GJON BUZUKUT Një përdorim tipik i kësaj fjale ndeshet dhe në kolofonin e Mesharit. Autori i përdor këtë fjalë në dy momente të rëndësishme të përmbylljes së tij: 1. U jsq kbaq qmdi kā qhneqh rë sili m klishë, përse ju kini me gjegjunë ordhëninë e Tinëzot. E atë në kbapmfqhi, Zmrwlë rë ierë kiqhëpiep kbī js. E ara oi s monduonë djerie tash, ma mos u mondonjënë. E ju t ili rë xgiedhslirë e Tilëxmr. E nëphepë Zmrwlë iā ke ijelë ke jū, js rse ņdjeislë rë dëpejrëlë e rse jalë rë qhrpekbëlëlë. E iëra js rse bāk, Zmrwlë ia ke qhrsmk ņdëp js, qe rë impërë raj rë ņgjarerë djepie ņ që tjejaqh, e rë tjejërë djepie ņ që kbjejjaqh.e s kā dsm të mbaroj veprënë teme, Tinëzot tue pëlqyem Përse ata qi shtamponjinë kishnë të madhe fëdigë, e aqë nukë mundë qëllonjinë se faj të mos banjinë, nëpqe nëphepë ņdaj ra lsië ksldë jeqhë; s rse mbajtunë një klishë, mbë të dӯ alër kë dshē ke qhepbwek. E raqh s jak ņfajë gjirhëte, e jsrëli Tenëzonë ende për muo. 24 Duke qenë se emërton një objekt kulti, termi i mësipërm meriton dhe qasje me autorët pasardhës të sipërpërmendur. Te Bogdani ndeshim ndër të tjera trajtën kishë, të modifikuar fonetikisht në krahasim me trajtën klishë të ndeshur te Buzuku: 23 Meshari, botim kritik përgatitur nga E. Çabej, Tiranë, 1968, pjesa e dytë, 387. Në përkthimin përgjegjës në gjuhën latine të gjendur në fund të botimit kritik të Mesharit (Romë, 1958) të realizuar nga Ressuli gjendet gjithashtu përdorimi i trajtës së latinizuar të kësaj fjale: Vos deprecor ut in posterum saepius veniatis ad Ecclesiam quia audietis mandatum Domini nostri; et hoc si adimpleatis Dominus noster misereatur vestri, et illi qui vos persequuntur hucusque iam vos non persequantur. Et vos sitis dilecti Domini nostri, et semper Dominus noster erit vobiscum, sectantibus vobis iustitiam et vitantibus in iustitiam. Et hoc vobis facientibus, Dominus noster addet in vobis, ut apprehendat messium tritura vindemiam et vindemia occupet sementem. Et ego iam volo finem imponere operi meo, si Deo placuerit. 24 Meshari, botim kritik i cituar, pjesa e dytë, 387. Shih përkthimin gjegjës në latinisht të kësaj pjese të gjendur në fund të botimit kritik të sipërcituar të Mesharit (1958) të realizuar nga Ressuli: Quoniam typographi laborem magnum habebant et tantum intendere non poterant ut non errarent; quia semper apud eos non poteram esse, cum regerem Ecclesiam, utrobique oportebat me servire.et nunc ego iam valedico omnibus et orate Dominum nostrum pro me. 113

114 EVALDA PACI Thonë shumë dotorë se e lumeja Virgjinë kje qhêjrëlsek nëp rë gjajj rë ter, aldaj i S. Jāis i kadh (ende sa ajo kjë mbë këtë jetë) i trajtoj nji kishë ndë gjwrē rë Caeqap Asgsqrëqë ldë pegjilī rë Snaljëqë. Dicmlm kmjri Dmrrmpi che ja B.Vepgile fmſſe Canonizata in vita; Perilche San Giacomo Maggiore (alcmp titeldm ejja) je epeſſe tl Tempio nella Città di Ceſap Asgsqra lej Reglm di Snagla. 25 Në Mesharin gjenden dhe përdorime të emrit profet 26 dhe ky i fundit do parë në veçanti në drejtim të dendurisë së përdorimit në pjesët nga Besëlidhja e Vjetër dhe ajo e Re. 27 E i tha: Ata në kmq ņdigjmfqhinë Moiseut e profetëvet, edhe lë ņgjajje isqh ņ që tdeisliqhir, rë kmq besonjënë. 28 Ait autem illi: Si Moysen et prophetas non audiunt, neque si quis ex mortuis resurrexerit, credent. 29 Pikërisht në lidhje me emrin profet 30 do vënë në dukje vijimësia e përdorimit në autorët pasardhës të Buzukut: Budi, Bardhi e Bogdani. Ajm dirë ke këlī/qi rë tiljë ldë e tmlë/kërë qheisjjë rë xī/ta djegë e ra nëptëjmljë,/ Si Profeta 25 P. Bogdani, Cuneus prophetarum, botim kritik i cituar, Tiranë, 2005, Shkall. I, Ligj. III, Grande Dizionario delle religioni, Cittadella editrice, Edizioni Piemme, Casale Monferrato, 1988, Shih dhe trajtën prophaeta(transkr.propheta nga B. Demiraj në botimin kritik të vitit 2008 të këtij fjalori ) të evidentuar në Dicionarin latinisht-shqip të Frang Bardhit(1635), 113, Shih ndër të tjera dhe përdorimin e këtij emri në incipit-et apo siglat që shënojnë fillimet e paragrafeve të caktuara biblike: Zgiedh Lekcionënë e Izaisë Profetë (Meshari, botim kritik i cituar, 175/b); Zgiedh Pistullinë e Izaisë profetë (Meshari, botim kritik i cituar, 185/a); Zgiedh Pistullinë e Jonësë Profetë(Meshari, botim kritik i cituar, 189/a); Zgiedh Pistullinë e Danielit Profetë (Meshari, ibidem, 191/a). 28 Meshari, botim kritik i cituar, Tiranë, 1968, 143/b. 29 Evangelium secundum Lucam, 16, Të vihet re dhe interpretimi i kësaj fjale në fjalorin e mëposhtëm të gjuhës latine (T. Vallauri, C. Durando, Dizionario della lingua latina, Zeus editoriale, Genova, 1990, f.642): Ppmnhēra, m npmnhēreq, ae, k., Ansj.npmfera(npeqqm i Gelriji, npeqide dej reknim ed ilrepnpere degji mpacmji.ppeqqm i Cpiqriali, smkm qalrm lejj Alricm Teqrakelrm che prediceva gli eventi del popolo di Dio ecc.).mbi origjinën e kësaj fjale shih dhe Devoto- Oli, botim i cituar, f.2151: daj jarilm rapdm npmnhera, daj gp.npmnherēq, dep. di npmnhēki npedicm, dep. di nheki dicm, cmj npef.npm-. seconda metà sec.xii. 114

115 DISA RASTE GREQIZMASH NË MESHARIN (1555) E GJON BUZUKUT bal dëqhkī/me Sibilënë, po thonë,/ I madh gjӯq e këlī/të tiljë nëp kiare rmlë. 31 Në leksikun e Mesharit greqizmat duhen parë me vëmendje dhe në kuptimin e vendit të rëndësishëm që duhet të zënë pikërisht ato fjalë që i përkasin fushës së liturgjisë. Qasja e tyre me përdorimet gjegjëse në veprat e autorëve të tjerë të letërsisë së vjetër shqipe, pavarësisht diversitetit të natyrës tekstologjike të këtyre veprave, do të ndihmonte në përvijimin e një profili të plotë mbi përdorimin e greqizmave në këta autorë duke përforcuar dhe mendimin që këto elemente do të zënë një vend mjaft të rëndësishëm në përbërjen e një thesaurus-i gjithëpërfshirës të leksikut të letërsisë së vjetër shqipe. BIBLIOGRAFI Ashta K «Rreth disa ҫështjeve të leksikut të Pjetër Budit». Studime filologjike. 1, Ashta K Leksiku historik i gjuhës shqipe I. Shkodër. Ashta K Leksiku historik i gjuhës shqipe II. Tiranë:botimet Toena. Ashta K Leksiku historik i gjuhës shqipe III. Shkodër. Ashta K Leksiku historik i gjuhës shqipe, IV, Camaj-Pipa. Shkodër. Bardhi F Fjalor latinisht-shqip 1635, (përgatiti E.Sedaj). Prishtinë. Blanchus F Dictionarium latino-epiroticum (me parathënie nga Mario Roques). Tiranë: Çabej. Camaj M Il «Messale» di Gjon Buzuku, contributi linguistici allo studio della genesi. Romë: Shêjzat. Çabej E Shqipja në kapërcyell/epoka dhe gjuha e Gjon Buzukut, Tiranë: Çabej. Çabej E Studime shqiptare, Vepra të zgjedhura. Prishtinë: ASHAK. Demiraj B Dictionarium latino-epiroticum (Romæ, 1635), per R.D. Franciscum Blanchum. Shkodër: Botime Françeskane. Jorgaqi K., Ndikimi i italishtes në letërsinë e vjetër shqipe(xvi- XVII).Tiranë: Toena. Ndreca M Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe. Tiranë: Toena. Paci E «Çështje të sistemit mbiemëror në Mesharin e Gjon Buzukut (mbiemri i panyjshëm)». Hylli i dritës. 1, Paci E Sistemi mbiemëror në Mesharin e Gjon Buzukut. Tiranë: Botimet Albanologjike. Budi P Rituale Romanum et Speculum confessionis in Epyroticam linguam a Petro Budi Episcopo Sapatense et Sardanense translata. Romae. 31 P.Budi: Poezi ( ), Parathënia, tejshkrimi dhe komentet: Rexhep Ismajli, Prishtinë, 2006,

116 EVALDA PACI Budi P Dottrina Christiana, composta per ordine della fel.mem. di Papa Clemente VIII. Roma. Ressuli N Ij Meqqaje di Gimtalli Bsxsis, (pinpmdsximle e rpaqcpiximle). Roma: Biblioteca Apostolica Vaticana. Riza S Pesë autorët më të vjetër në gjuhën shqipe. Tiranë: Toena. Riza S Vepra. 4. Prishtinë: ASHAK. Romizi R Vocabolario greco-italiano etimologico ragionato. Bologna: Zanichelli. Roques M Recherches sur les anciens textes albanais. Paris: Librairie orientaliste P. Geuthner. Rrota J Per historín e alfabetit shqyp dhe studime tjera gjuhesore. Shkodër: Botime françeskane. Sciambra M Bmgdalica (qrsdi qs Bmgdali e j mnepa qsa), tmjske II, qaggim sul lessico scientifico e culturale del Bogdani. Bologna: Pàtron. Sedaj E Bibla e përkthimet e saj në gjuhën shqipe, Prishtinë: Shtufi. Vallauri T., Durando C Dizionario della lingua latina. Genova: Zeus. EVALDA PACI Center of Albanology Tirana SOME CASES OF GREEK WORDS IN THE MISSAL (1555) OF GJON BUZUKU (Summary) he lexicon of the Missal of Gjon Buzuku is often the research subject by the scholars of the Albanian written language. The elements of the vocabulary of this work are found in the studies of Kolë Ashta, Martin Camaj, Eqrem Çabej, Justin Rrota, Selman Riza, etc. In this paper was taken into consideration not only the above kelrimled qchmjapq nmilr mf tieu ml rhiq oseqriml (Smke Greek words in the Missal of Gjon Buzuku) but we have quoted concrete cases from the first book in the Albanian language; among others the word prophet, names of cult objects (clichés ), etc. Sikijap caqeq ape elcmslreped etel il rhe qscceqqmp q asrhors (Budi, Bardhi, Bogdani etc.). The thematic of these works makes possible such usages, especially of the elements of the fields of liturgy. In the Missal of Gjon Buzuku the usage frequency in the parts from (Old Testament) Vetus Testamentum and New Testament (Novum testamentum). The investigation of these elements with Greek origin in the Missal of Gjon Buzuku tries to be a contribution for a guide of a full glossary on the works of old Albanian language. 116

117 TITOS JOCHALAS Athinë Shpërngulja MBI VENDOSJEN E POPULLATËS SHQIPTARE NË GREQI shtë e njohur që pas kryqëzatës ( ) sundoi në vendin e Shqipërisë së sotme turbullirë, që keqësohej nga kontraditat midis grekëve, sllavëve, anzhuinëve dhe në disa qytete të fuqishme italiane që përbënin një faktor të fuqishëm ekonomik në tokën dhe bregdetin e Ilirisë. Kjo gjendje, që kishte dobësuar akoma më shumë sundimin qendror të Kostandinopojës, lehtësonte përhapjen e popullatës shqiptare drejt jugut. Kështu në fillim të shek. XIV (pothuaj më 1325), ndoshta edhe më shpejt, një numër i madh endacakësh shfaqen në mënyrë dinamike në Thesali, shkatërrojnë dhe vjedhin çfarë gjejnë jashtë kalave duke shkaktuar zemërimin sa ndër grekët, po aq edhe tek katalanët, të cilët që më 1318 me pikënisje Thivën kanë pushtuar dukatin e Patrës së re (Ipatisë). Grekët dhe katalanët u përpoqën së bashku për r i nëpxënë, por pa rezultat. Më vonë (më 1333) shqiptarë që bënin pjesë në Buitët, Malakasët dhe Mesaritët (siç quheshin nga tarafi i udhëheqësve të tyre) pa marrë lejë për r s vendosur dhe pa iu bindur perandorit «αβαςίλετσοι», plaçkitnin zonën fushore të Thesalisë dhe shkonin drejt zonës së saj malore pa krijuar ngulime të përhershme. Pepaldmpi i Bixalrir Aldpmliimq III Pajemjmgs s derwpsa r i qsjkmlre të huajt, të cilët më në fund iu «bindën» Paleologut nga frika se duke ardhur dimri do të shkatërroheshin nga ushtria bizantine, siç thekson edhe Kantakuzinos. Diplomacia bizantine u kujdes nga ana rjerëp oë r i bëlre rë jigjqhëk dsie s dhëlë arwpe jeje oëldpiki «δια φπτςοβοόλλοτ και πποςσάγμασορ βαςιλικοό» (me vulën dhe spdhpil e kbperir), keoë lsi ksld r i nëpbajjmlre qsiqeqqhëk ke armë. Një valë e re shqiptarësh u shfaq përsëri nga mesi i shek. XIV. Mbperi i qepbëte Srefal Dsšal, naqi xanrmi Shoinëpilë dsie shkatërruar dhe çrrënjosur anzhuinët nga vendngulimi i tyre, u kthye drejt jugut dhe duke pasur mbështetjen e shqiptarëve sundoi Një version të shkurtër e kam dorëzuar për Festschrift-in e Prof. Zef Mirdita. Ky tekst u kumtua para studentëve doktorantë të Fakultetit të Historisë dhe Filologjisë të Universitetit të Tiranës më 23 mars

118 TITOS JOCHALAS Epirin, Thesalinë dhe Etolo-Akarnaninë, të cilën ua dha shqiptarëve, bashkëluftëtarëve të tij, si edhe periferinë e Artës. Shqiptarë do të vendosen më 1359 në Angjelokastro të Ahelout pas fitores së tyre dhe rënies së Niqiforos Angjelut, gjithashtu do të vendosen në Etoli dhe në qytetet e Artës dhe Rogjis, vende të cilat sa dha Sikml Upeši, tëjjai i Srefal Dsšalir, qi qhnëpbjik nëp shërbimet e tyre. Këto valë të njëpasnjëshme shqiptarësh në zonat e mësipërme do të ushtrojnë presion edhe në të ngulurit e mëparshëm, të cilët do t i drejtohen jugut, gjë që solli fillimin e përleshjeve të ashpra të të çrrënjosurve me katalanët, të cilët e kishin dukatin e Athinës që më 1311, si dhe dukatin e Ipatisë që më Por këto përleshje të shqiptarëve me katalanët u dhanë mundësinë këtyre të fundit të çmojnë zotësinë luftarake të kalorësve shqiptarë dhe menduan të përfitonin prej tyre duke i përdorur si ushtarë me rrogë. Vërtet dimë që katalanët kishin atëherë në shërbim të tyre 1500 trupa kalorës shqiptarë dhe që me ndihmën e tyre pushtuan bazën e Pteleut. Nga një dokument i vitit 1381 i mbretit të Aragonës, Petros, dimë që shqiptarët ishin vendosur në zonën e lumit Sperhios. Ka shumë mundësi që katalanët i përdornin shqiptarët kundër navarëve, sulmet vjedharake të të cilëve kishin shkretuar dukatin e Athinës. Pikërisht për këtë arsye më 1382 mbreti i Aragonës Petro bëri të njohur një proklamatë-ftesë për vendosjen e grekëve dhe shqiptarëve në dukatin e Athinës, duke i çliruar ata nga taksat për dy vjet. Ky ishte ngulimi i parë shqiptar në Atikë dhe Beoti, prej të cilit mbijetojnë akoma edhe sot shumë toponime shqiptare dhe pjesërisht gjuha arvanite. Zhvillimet ishin të shpejta. Bankieri nga Firenza Nerio Axajioli duke shfrytëzuar rraskapitjen e katalanëve nga lufta e tyre civile por dhe nga përleshjet e tyre me navariotët, duke pasur si pikënisje Akrokorintin dhe Akropolin e Megarës pushtoi dukatin e Athinës duke hedhur poshtë përfundimisht nga Akropoli (më 2 maj 1388) flamurin e Aragonës, që nuk u valëvit më kurrë mbi kalanë e Athinës. Ka shumë mundësi që Nerio të ketë përforcuar vendosjen e shqiptarëve në Atikë, pasi dimë që mund të kishte në dispozicion të vet 800 kalorës shqiptarë, 70 shigjetarë dhe shumë më tepër këmbësorë. Por edhe në Epir e në Thesali gjendja ndryshoi krejtësisht. Kapji I Tmim, imlri i Qefajiliqë kë 1411 hwpi lë Jalilë ( ειςήλθεν ειρ σα Ιψάννινα ) dhe kë 1414 nsqhrmi Aprël dhe Rmgër dsie nëpxëlë tërësisht shqiptarët nga Epiri dhe nga Etolo-Akarnania. Shqiptarët e 118

119 MBI VENDOSJEN E POPULLATËS SHQIPTARE NË GREQI përzënë dhe të ndjekur me forcë u kthyen më në jug drejt Beotisë, Atikës dhe Peloponezit. Në të njëjtën periudhë venedikasit favorizojnë vendosjen e shqiptarëve në Eube në frymën e një politike të tyre, të vlerësojnë përgjithësisht elementin shqiptar në zonat që kishin përvetësuar në Greqi. Vendosja e popullatës shqiptare në Eube Dimë me siguri që shqiptarët u vendosën me familjet dhe kafshët e tyre në Eube sipas proklamatës-ftesë zyrtare, që bënë venedikasit, mbisundues atëherë sa në Eube po aq edhe në dukatin e Athinës. Venedikasit e kuptonin mirë që të mbanin të çmuarën Eube duhej të ishin ata vetë zotërues të tokës së Atikës dhe kryesisht të bregdetit të saj. Pikërisht atëherë shpallin ftesën zyrtare për vendosjen e shqiptarëve në Eube (1402). I vendosin ata kryesisht, siç do të shohim, në Eubenë jugore, sepse kishin frikë nga sulmet në bregdetin jugor. Veç duke blinduar me forca ushtarake Eubenë jugore do të mundeshin në rast rreziku të sillnin shpejt në Athinën përballë forca, me qëllim që të mbronin dukatin e Athinës, që më në fund ra në duart e Antonios një vit pas proklamatës (1403). Këtyre kalorësve të huaj ardhacakë - të cilët do të ishin të përjashtuar nga çdo angari personale tashmë reale - venedikasit do t s jepnin sipërfaqe të papunuara shtetërore, të përshtatshme për nslik, rë cijar rë hsajr dm rë ksld r sa rpaqhëgmlil naqapdhëqte rë rwpe, lëqe iiqhil; nëpldpwqhe, dm r ia irhelil qhrerir telediiaq. Zwprapër telediiaq rë iqhsjjir dm r sa jenlil fajaq rmiël qhretërore të ardhurve në bazë të profesionit, numrit të anëtarëve të çdo familjeje. Veçse ishin edhe ata të detyruar të mos e braktisin Eubenë pa lejen e zyrtarëve venedikas. Gjithashtu çdo familje shqiptare ishte e detyruar të kishte aq kuaj sa burra kishte, të cilët gjithashtu do të mbronin ishullin nga çdo plan djallëzor i huaj. Sa shqiptarë u vendosën në Eube menjëherë pas vitit 1402, nuk e dimë. Është e njohur veç që më 1425 u shfaqën në Evripo 300 familje shqiptare «nga zona të ndryshme» dhe që kërkuan nga venedikasit leje qëndrimi me kafshët e tyre në ishull. Venediku i dha sdhëxike baijmq oë r s jenej keljëhepë jeje oëldpiki jm terëk atyre, por edhe shqiptarëve të tjerë që do të vinin, duke u kujdesur vetëm për sigurinë që mos të rrezikoheshin qytetarët venedikas, të mos vendoseshin brenda kalave venedikase, por jashtë tyre. Prej kalave do të mund të hynin e dilnin çdo herë me grupe të vogla dhe gjirhaqhrs rë bermheqhil qe dm r i oëldpmlil beqliië nsqhrerir venedikas. 119

120 TITOS JOCHALAS Kjo kategori shqiptarësh nga Thesalia dhe Livadhjaja ishin padyshim viktimat e një vërshimi të ri të patriotëve të tyre, e cila erdhi nga përzënia e përgjithshme e tyre nga Epiri dhe Etolo- Akarnania nga Karli I Toko, konti i Qefalinisë, i cili më 1411 erdhi në Janinë dhe më 1414 zaptoi Artën dhe Rogjit. Shqiptarët, të detyruar dhe të përzënë me forcë më në jug, iu drejtuan Beotisë, Atikës dhe Peloponezit. Kjo shumicë e menjëhershme shqiptare në Eube rreth vitit 1425, siç arrijmë në përfundim nga numri i madh i mbiemrave shqiptarë të ishullit në katalogun otoman të shek. XV, u ekuilibrua me thithjen e një numri të konsiderueshëm familjesh shqiptare në Androsin verior, kur në të njëjtën periudhë autoriteti i Androsit është diplomati Pjetro Zeno ( ), që i shërbeu me efikasitet Venedikut në misionet e tij diplomatike të vështira dhe delikate, gjithashtu kishte pranuar edhe politikën e tij të jashme. Pothuaj në të njëjtën periudhë kohore venedikasit favorizojnë vendosjen e shqiptarëve në Argos, në frymën e një politike të tyre për të përfituar përgjithësisht nga elementi shqiptar në zonat që kishin pushtuar në Greqi. Vendosja e shqiptarëve në Peloponez Kërkimi historik nuk ka përcaktuar deri më sot kur kaluan dhe u vendosën shqiptarët në Peloponez dhe konkretisht nga cila zonë e Greqisë Kontinentale. Veçse me vendosjen e tyre në Angjelokastro (1359), siç e pamë, ishte e lehtë, duke përçarë gjirin e Patrës të zbresin përballë në bregdetin e Peloponezit. Thuhet se i pari Manuil Kantakuzinos, despot i Peloponezit ( ), në përpjekje për të rritur fuqinë e gardës së tij thirri disa ushtarë rrogëtarë shqiptarë që të rrënjoste pushtetin e tij. Nuk është veç e qartë nëse flitet vetëm për ushtarë apo për krijimin e një kolonie. Dimë se, kur u bë despot i Mistrasë Theodhoros Paleologu ( ), shqiptarë u paraqitën dhe fushuan në Istëm me gratë, fëmijët dhe kafshët e tyre, dhe kërkuan nëpërmjet nëpfaoëqseqir rë «qhiëjowep» jejel lga dheqnmri nëp r s teldmqsp lë shtetin e tij. Këshilltarët e tij nuk e lejuan Paleologun që të pranojë, të trembur nga numri i madh i tyre «σο σε πλήθορ δεδιϋσερ», por edhe nga mënyra e ndryshme e jetesës «σο έθεςιν εσέποιρ εκείνοτρ ζην», që mund të ishte shkak skandali «αίσιον ςκανδάλοτ». Por Theodhoros Paleologu i pranoi duke u mjaftuar në betimet e tyre, në «besën» e tyre. Të gjitha këto i njohim nga fjalimi i perandorit 120

121 MBI VENDOSJEN E POPULLATËS SHQIPTARE NË GREQI Manuil Paleologu në varrimin e vëllait të tij, dhespotit të Mistrasë Theodoros. Manuili zbatoi vendimin e vëllait të tij, të vendosë shqiptarë në despotat. Ky vendim i përgjigjej planit të tij për rritjen e popullsisë në zonën që sundonte, e cila ishte shkretuar nga sulmet vdekjeprurëse dhe shfarosëse turke, të beut Evrenos, dhe veçanërisht të pasha Jakupit më Kështu Theodoros jo vetëm përforcoi në mënyrë të konsiderueshme forcën ushtarake të tij, por me të ardhurit në zonën e tij pastroi zonat pyjore të mëparshme, mbolli dhe punoi toka ku më parë ishin zona vetëm për vjedhës, tani banoheshin prej njerëzve që dinin të punonin, të mbillnin dhe të gjuanin. Llogaritet që kjo koloni e shqiptarëve u formua gjatë vitit 1405, vitet e fundit të pushtetit të Theodhoros (në periudhën kur Karli I Toko përzinte dhe zmbrapste tërësisht shqiptarët nga Epiri dhe Etolo-Akarnania), dhe që u vendosën në Arkadi, prej së cilës më vonë u përhapën drejt Mesinisë, Argolidës dhe në zona të tjera të Peloponezit. Dhe diçka tjetër: pothuaj 100 vjet më parë sipas përshkrimit të dhimbshëm të Marino Sanuto (1325), për sulmet grabitëse të fisit të shqiptarëve («Albanensium gentis nomine»), përshkrim që ndryshon grekët dhe katalanët, këshilltarët bizantinë në despotatin e Peloponezit flasin akoma për «ilirë» që rrojnë me zakone të ndryshme nga vendasit. Kemi, pra, të bëjmë me të ardhur që ndryshojnë nga vendasit, me fisin ilir; zakonet dhe gjuha e tyre, edhe pse nuk theksohet në tekstin e perandorit, karakterizohet pak më vonë si barbare dhe tallet nga historiani Frantzis. Ajo popullsi shqiptare do të qëndrojë në Peloponez dhe do të bashkëjetojë me grekët për një periudhë të gjatë kohore. Peloponezi u tregua furrënalta më e madhe shkrirëse greke, në të cilën i vetmi metal që vonoi të shkrihet ishte pikërisht gjuha e shqipfolësve. Kjo amalgamë e re që do të dalë do të përbëjë në një shkallë të madhe baballarët e pasardhësve që do të vendosen më vonë në Idhra. Shkrirja dhe lidhja e gjakut Rrjedhja e popullsisë shqiptare drejt Peloponezit duket që vazhdoi edhe pas vdekjes të Emanuil Kantakuzinos dhe të Theodhor Paleologut. Veçanërisht pas shpërbërjes të fuqisë shqiptare në Etolo-Akarnani dhe në zonat e Artës, Rogjis nga Karli I Toko dhe zotërimin përfundimtar të tij në këto zona, shqiptarët emigrojnë 121

122 TITOS JOCHALAS drejt Atikës, grumbuj-grumbuj, «αθπϋοι» drejt Peloponezit. Dimë që venedikasit ftojnë shqiptarët të vendosen me qëllim që të mbrojnë Eksamilin (1422). Por edhe në Methoni dhe në Koroni parashikohet relativisht një numër i madh shqiptarësh me kuajt e tyre (1401, 1423, 1325). Prania e tyre bëhet e dukshme gjatë sulmeve turke që pasuan. Në përleshjet që u bënë në Peloponez me sulmin e Turahanit, djalit të Omarit por edhe të vetë Mehmetit II, më 1423, elementi shqiptar luajti rol kryesor duke luftuar ashpër, për këtë arsye u ndoqën pamëshirë dhe u dërrmuan brutalisht nga turqit. Historiani Laonikos Halkokondilis flet për «pirgjet» çnjerëzore që ngriti Turahani me kafkat e 800 shqiptarëve që theri pas luftës së Davias. Megjithatë prezenca e shqiptarëve në despotat të Peloponezit u rrit shumë, depiqa kë 1453 lsi npalsal r sa nagsajlë raiqël e nënshtrimit despotëve, ngritën krye kundër dy vëllezërve Paleologë, Thoma dhe Dhimitri dhe synuan ta marrin ata në duar pushtetin politik. Pas pushtimit turk të Peloponezit (më 1460), strehën e fundit shpëtimtare e dhanë zotërimet venedikase në Methoni, Koroni, Monemvasia dhe Argonafplia. Do të pasojë një luftë e pashpresë veneto-turke për risundime kryesisht të Argonafplisë. Në dështimet e atëhershme të luftës në zonë, shqiptarët u derdhën për të shpëtuar deri në brigjet e Ermionidhës. Haraçi i gjakut që u pagua në ato përleshje të përtëritura venetoshqiptarogreke-turke ishte i rëndë. Veç e lidhi elementin shqiptar me atë grek duke sheshuar kontraditat e tyre të jashme dhe, përsa i përket gjendjes shpirtërore, i bashkoi ata me ndjenjën e bashkekzistencës fizike dhe fetare. Por ky njësim shpirtëror nuk arriti akoma në atë kohë në njësimin absolut të tyre. Në fazën e fundit të luftës urrejtja e turqve ndaj shqiptarëve që i shkaktuan dëm të madh ushtrisë turke ishte e tillë që nuk linte as më të voglën mundësi për mbijetesën e robërve. Prandaj, kur më 1534 telediiaqir teldmqël kë lë fsld r s janil rspote Merhmlil, dhe më tragjikja, të braktisin Nafplion dhe Monemvasinë, pikërisht atëherë (më 1534, 1540) një numër më i madh shqiptarësh dhe një numër më i vogël grekësh, preferuan të braktisin Peloponezin dhe të largohen me anije të perandorit Karlit V. Një pjesë e tyre u vendosën në ishujt e Jonit. Të tjerët u përdorën nga venedikasit në luftërat e brendshme në Itali, Kretë dhe në Qipro, ku iu dha tokë shtetërore për vendosje. Shumica e tyre u vendosën në Italinë e poshtme dhe në Siqeli. Shqiptarët dhe grekët që u vendosën në Itali dhe që ekzistojnë në dokumenta si 122

123 MBI VENDOSJEN E POPULLATËS SHQIPTARE NË GREQI «Koronei» fituan privilegje të veçanta, si përjashtim nga taksat, bile edhe shpërblim nga arka mbretërore për raste të veçanta, të shoqëruar edhe nga priftërinjtë e tyre. Ata dhanë një ndriçim të ri në ortodoksi, pasi popullsia greqishtfolëse në vendin e Greqisë së Madhe (kryesisht në Italinë e poshtme) pothuaj ishte latinizuar. Por ndërsa është fakt pjesëmarrja e popullatës greke në formimin e disa nga ato komunitete, vemë re që, pas njëfarë periudhe bashkëjetese të elementit shqiptar dhe grek, më në fund grekët braktisën këto komunitete të veçuara të Siqelisë dhe poshtë Italisë, duke shkuar në qendra tregtare të Mesinisë, të Palermos dhe të Napolit. Sa grekë ndenjën në komunitete të vogla u shqiptarizuan. Në këtë mënyrë këto fshatra fituan një kompaktësi gjuhësore dhe racore. Duhet të theksohet që, me gjithë ndikimin e dukshëm grek në gjuhë dhe në poezinë e tyre popullore, falë jetës së tyre grekortodokse dhe kontrastin e tyre në lidhje me vendasit «latinë», u ndërgjegjësuan edhe më shumë për shqiptarësinë e tyre. Dhe jo vetëm shkruan në gjuhën e tyre, por në këto komunitete shqipfolëse të Italisë u shfaqën dhe u lëvruan ekzemplarët e parë të shumë gjinive në shqip dhe përgjithësisht letërsia. Më vonë priftërinj italo-shqiptarë, njerëz të kënduar dhe vjershëtarë, luajtën rol parësor në lëvizjen kombëtare shqiptare të shek. XIX. Përfundimi ynë është që deri më 1540, dhe duke gjykuar më vonë nga e pakta vetëdijë e shqipfolësve të komuniteteve të Siqelisë dhe poshtë Italisë që u formuan kryesisht me popullatë shqiptare të Peloponezit, elementi shqiptar i tij në këtë periudhë (gjatë shek. XVI) nuk ishte asimiluar akoma. Kjo procedurë e shkrirjes përparonte në mënyrë të palëkundshme por ngadalë. Lufta e re veneto-turke ( ), preku akoma më shumë elementin grek e shqiptar, që në thelb përjetonin mizerjen dhe fatkeqësinë. Në lidhje me këtë në raportin e tij Angjelo Emo mbikëqyrësi i Venedikut në Peloponez (19 janar 1700) vërente që, në atë periudhë në Peloponez jetonin «turq, grekë, dhe një e treta një fis të quajtur shqiptar, dhe pak izraelitë». Grekët jetonin në qendra të mëdha ekonomike tregtare ose merreshin me artizanat («opere manuali»), të paktë ishin gjithashtu detarë. «Grekët (e tjerë) jetonin të vuajtur nëpër fusha, në djersë e varfëri, sikundër shqiptarët, këta njerëz të mjerë, të grumbulluar me familjet e tyre në vendet e fshehta të maleve, që jetojnë në kasolle të varfra dhe mbahen me bagëtitë e tyre, dhe, pra, të mbetur barinj të përhershëm». Iniciativa e venedikasve për të rimarrë Peloponezin me kapitenin Françesko Morosini (1659) u mbështet kryesisht tek 123

124 TITOS JOCHALAS elementi grek dhe ai shqiptar i Peloponezit, si gjatë pushtimit të kalave të Mesinisë po aq dhe në pushtimin e Argonafplisë, si edhe zotërime të tjera venedikase në Peloponez. Për këtë arsye kur veziri i madh më 1715 hyri në Peloponez dhe zaptoi Nafplion, përndjekja e elementit shqiptar ishte e pamëshirshme. Kjo ndjekje e ashpër vazhdoi me rënien e Methonit, Koronit dhe të Monemvasisë. Sundimi i Peloponezit nga turqit do të kishte pasojë dhe në koloninë e Idhrës. Gjuha arvanite në Idhra Historiani Gjeorgjios Frantzis tall gjuhën e shqiptarëve barbare, siç shkruan, në të cilën, në vend të thonë κϋμμαρ ose άςσεα thoshin kastras. Është mohimi i parë i shqipes nga një greqishtfolës i shkolluar bizantin. Pas 500 vjet të përdorimit të saj në tokë greke, mohimi i saj do të bëhet në mënyrë të ndërgjegjshme nga vetë avanitfolësit e shkolluar të Idhrës dhe të Specës. E çudishme është se i pari historiograf i Idhrës Andonios Miaulis nuk përmend absolutisht asgjë për gjuhën arvanite të Idhrës, me gjithë faktin që babai i tij shqipfolës, kapedani Andreas Miaulis, nuk fliste mirë greqisht, ngatërronte gjinitë, kur thoshte shpesh o gjinekas mu (gruaja im) në vend të thoshte i gjineka mu. Udhëtarët e huaj që vizituan Idhrën përpara ose pas vitit 1821 dëshmojnë se gjithë idhrinjotët ishin shqipfolës; që më të shumtët flisnin greqisht, por ekzistonin fëmijë dhe gra që dinin vetëm pak fjalë greqisht ose nuk dinin asnjë. Antipatinë ndaj gjuhës arvanite e vëmë re më tepër të theksuar në shqipfolësin e ishullit të Specës. Historiani i ishullit Anastasios Orlandos shprehet i lehtësuar që vendosja në Specë e banorëve nga Peloponezi kishte në mes të të mirave të tjera si përfundim pozitiv dhe zhdukjen graduale të shqipes, «të kësaj të keqeje të huaj», siç e karakterizon gjithashtu edhe historiani speciot Anargjiros Haxhianargjiros. Orlandos vëren që në Specë arvanitishtja nuk flitet më, sepse familjet e pasura preferuan greqishten; përkundrazi në Idhra familjet e pasura preferuan të flasin gjuhën shqipe, thotë ai. Më të vërtetë, është e njohur që Kunduriotët e Idhrës jo vetëm e flisnin atë çdo ditë, por e përdornin edhe si «gjuhë sekrete» kryesisht në letërkëmbimin e tyre. Nevojën e krijimit të një shkolle dhe mësimin e gjuhës greke në ishull e kuptuan shpejt shqipfolësit e Idhrës, shumë më përpara 124

125 MBI VENDOSJEN E POPULLATËS SHQIPTARE NË GREQI vitit 1821, mbasi shkolla e parë e tyre u krijua më Interes të madh tregoi për kthimin e mësuesve grekë në ishull edhe «i pashkolluari» Jorgos Vulgaris, qeveritari i Idhrës. Përqafimi i historisë greke nga idhrinjotët, nëpërmjet gjuhës greke, duket edhe nga fakti që të gjitha anijet e tyre në betejë mbajnë emrat e lashtë të mendimtarëve grekë, heronjve dhe perëndive. Përdorimi i gjuhës shqipe në Idhra vazhdoi në mjaft familje deri në fillimin e luftës së vitit Ndërkohë vendosja e idhrinjotëve në zonat të tjera si në Pire, në Siros dhe në vende të tjera, për shkak të krizës në lundrim e në peshkimin e sfungjerëve më vonë, dhe ndryshimi i kushteve të punësimit, kushteve shoqërore, arsimore në Greqinë e re, sollën dalngadalë braktisjen e gjuhës shqipe dhe fundin e saj përfundimtar. Gjuha shqipe kishte fatkeqësinë të zhvendosej në një areal, ku mbisundonte gjuha greke, e cila me peshën e traditës historike dhe kulturore nuk i jepte lehtë mundësi ekzistencës së idiomave të huaja. Gjsha gpeie dhe apqiki gpei oë qhoinfmjëqir qwlmlil r i admnrmlil nëp r s bëpë ljë rpsn ke qhmoëpilë qytetare greke, zvogëloi dëshirën e tyre të brendshme për ta përdorur haptas gjuhën shqipe; mendonin se përdorimi i saj tregonte prejardhje të ulët shoqërore që duhej të mos dukej dhe që i pengonte ata të hynin në shoqërinë greke, gjë që kërkonte përdorim të shkëlqyer të greqishtes. Përdorimi gjithmonë e më i pakët i shqipes i ka rrënjët kryesisht në luftën e brendshme që vetë arvanitët i bënë asaj, dhe jo në presionin e faktorëve të jashtëm që shpesh shkatojnë reagim të brendshëm, me rezultat të kundërt nga ai që pritet. U zvogëlua fillimisht përdorimi i kësaj gjuhe në një ambient familjar për të rënë më vonë në një nivel të dytë më të ulët, në komunikimin me raste, jo të përhershëm, në biseda hokatare ose në tregime djallëzore, me rezultat të kufizohet dhe gradualisht të pushojë së foluri kjo gjuhë. Lidhur tani me stukturën e gjuhës shqipe të Idhrës mund të themi që ajo i përket dialektit toskë të Shqipërisë jugore, dhe si u formua ajo në Greqi pas 500 vjetësh ndikimi leksikor grek. Nga ana morfologjike karakteristikë e veçantë është rënia e ll-së ose shnëdrrimi i saj në gh, f, r, v dhe u. Dokumenti më i vjetër i gjuhës shqipe të Idhrës që theksuam, arrin më 1821 dhe shpreh qartë tallazin shoqëror dhe venitjen ekonomike të detarëve dhe kapitenëve vetëm pak orë pas shpërthimit të revolucionit në ishull. Shqipe të pastër, gjurmë 125

126 TITOS JOCHALAS gjuhësore mundet çdokush edhe sot të dallojë duke analizuar toponimet e ishullit, emrat, mbiemrat edhe nofkat e idhrinjotëve. Populli shqiptar la të gjallë në Greqi prezencën e tij historike edhe nëpërmjet mbiemrave shqiptarë, emërtimeve gjeografike, këngëve, ppëfikete, rpadirëq edhe gjshëq qhipmi ipmliiël e udhëtimit të tij në Greqi. BIBLIOGRAFI A Βακαλϋποτλορ Α Ιςσοπία σοτ Νέοτ Ελληνιςμού. V. A. Θεςςαλονίκη. Κανσακοτζηνϋρ I Ιςσοπιών βιβλία ΙV. v Bonn. Λάμππορ π Η ονομασολογία σηρ Ασσικήρ και η ειρ σην φώπαν εποίκηςιρ σψν Αλβανών (Απϋςπαςμα εκ σηρ Επεσηπίδορ σοτ Υιλολογικοό τλλϋγοτ Παπναςςοό). Εν Αθήναιρ. Λάμππορ π Παλαιολόγεια και Πελοποννηςιακά. V. 3. Εν Αθήναιρ. Ποόλορ Ι «τμβολή ειρ σο σοπψντμικϋν σηρ Κοπινθίαρ». Πελοποννηςιακά. 3-4, Υπανσζήρ Γ Φπονικόν (bot. nga V. Grecu). Bucureşti. Xαλκοκονδόληρ I Απόδειξιρ ιςσοπιών βιβλ. Φ (bot. nga Darkó). Budapest. B Aldenhoven F Irilépaipe déqcpinrif de j Arriose er ds Péjmnmlèqe (sic). Athenes. Aldenhoven F Irilépaipe déqcpinrif de j Arriose er ds Péjmnmlèqe (qic) atec cartes et plans topographiques. Athenes. Duccelier Α «Les Albanais dans les colonies venitiennes au XVe siècle». Studi Veneziani. 10, Finlay George The History of Greece under Othoman and Venetian domination. Edinburgh and London. Finlay George History of the Greek Revolution, Α -Β. Edinburgh and London. Giuseppe Schiró Cronaca dei Tocco di Cefalonia di anonimo. Roma. Grimm Gerhard «Albanische Sprichwörter von der Insel Hydra», Serta Slavica in Memoriam Aloisii Schmaus. München Hahn Georg Johann Albanesische Studien. V. I-III, Jena. Hasluck F «Albanian settlements in the Aegean Islands». Annual of the British School at Athens. 15 ( ) Heldreich Th Die Nutzpflanzen Griechenlands. Athen. Jassaud de, Auguste Mekmipe qsp j érar nhwqiose er nmjiriose deq iqjeq d Hwdpa, Snécié, Pmpm er Inqépa el j allée Texte inédit publié avec introduction et notes par Constantin Svolopoulos, Athènes. 126

127 MBI VENDOSJEN E POPULLATËS SHQIPTARE NË GREQI Jochalas T «Über die Einwanderung der Albaner in Griechenland», Dissertationes Albanicae. München Jourdain Ph Mémoires historiques et militaires sur les événements de la Gpèce densiq 1822 jsqos as cmkbar de Natapil. Paris. V. I-II. Leake William Martin Researches in Greece. London. Leake William Martin Travels in the Morea with a map and plans. V. I- III, London. Matton R Hydra e la guerre maritime ( ). Athènes (Collection de j Ilqrirsr Fpalçaiq d Athènes). Meyer Gustav «Albanische Märchen». Archiv für Litteraturgeschichte Meyer Gustav «Albanesische Studien V, Beiträge zur Kenntnis der in Griechenland gesprochenen albanesischen Mundarten». Akademie der Wissenschaften, Philologisch Historische Classe 134 (1895). Wien Moutsos D. Ε. Hamp «Linguistic and cultural categories in the toponyms of a greek-albanian township (Deme)». Proceedings of the eight International Congress of Onomastic Siences. Amsterdam Naçi Leonidha «Lëvizja kulturale midis shqipëtarëve të Greqisë». Shkëndia. Nr. 4. Korçë Puillon Boblaye E Expédition scientifique de Morée. Recherches géographiques sur les ruines de la Morée. Paris. Raybaud Maxime. 1824, Mékmipeq qsp ja Gpèce nmsp qeptip à j hiqrmipe de ja gseppe de j indépendance. V. I & V. II. Paris. Reinhold K Noctes Pelasgicae, vel symbolae ad cognoscendas dialectos Graeciae Pelasgicas collatae cura Dr. Caroli Henrici Theodori Reinhold. Hanovero-Goettingensis, classis Regiae medici primarii. Athenis: Typis Sophoclis Carbola. Ross Ludwig Reisen und Reiserouten durch Griechenland. Berlin. Rubió y Lluch A La població de la Grècia Catalana en el XIV èn segle. Barcelona. Rubió y Lluch A Dinjmkarapi de j Opielr Carajá ( ). Barcelona. Saint-Vincent de B Expédition scientifique de Morée. Tome II. Géographie et Géologie. 1 e partie. Géographie. Paris. Sanuto Marino I diarii di Marino Sanuto. V. 36, Venezia (Edizione a cura di Federico Stefani, Guglielmo Berchet, Nicoló Barozzi). Sathas C Dmcskelrq ilédirq pejarifq à j hiqrmipe de ja Gpèce as kοyen âge. Μνημεία Ελληνικήρ Ιςσοπίαρ. V. Ι-ΙΦ. Paris. Stadtmüller G Der Peloponnes. Athen. Tagliavini Carlo «Qsejcheq revreq nes cmllsq de j Ajbalaiq de Grèce». Anlsaipe de j Ilqrirsr de Phijmjmgie er d Hiqrmipe Opielrajeq er Slaves Wace B. J. A. dhe F. W. Hasluck & «Laconia Topography». The Annual of the British School at Athens. 14, f

128 TITOS JOCHALAS 182, dhe 15, Weigand G «Das Albanische in Attika». Balkan-Archiv, 2, Zakythinos D & Le Despotat grec de Morée. V. I, Paris. V. II Athènes. Zakythinos D Corsaires et pirates dans les mers grecques au temps de la domination turque. Athènes. Zakythinos D «La population de la Morée Byzantine». L Hejjéliqke contemporain, Athènes. Fasc. 1, Fasc. 2,

129 NIKOS LIOSIS Institute of Modern Greek Studies Thessaloniki COMPARATIVE REMARKS ON THE VERB MORPHOLOGY OF THE ARVANITIKA DIALECTS 1. Introduction t is often stated that the Arvanitika dialects of Greece are among the most thoroughly examined varieties of Albanian, at least from the point of view of language death theory and sociolinguistics (see, for example, Kazazis 1976, Trudgill , Tsitsipis 1981, Hamp 1989, Sasse 1992, Liosis 2007 etc.). In most of these works any description of the language system is considered to be secondary. Thus it is no exaggeration to say that the study of Arvanitika today is characterized by a lack of up-todate dialectological approaches to the subject, either synchronically or diachronically orientated, including a comprehensive and analytic description of the linguistic systems involved, and clarifying the relationship of the various Arvanitika dialects with one another, as well as their place within the wider picture of Albanian dialectology. Any exceptions to this involve small-scale analysis and comparative examination of scattered characteristics in a limited number of neighbouring dialects (usually those of Attica and Boeotia; e.g. Hamp 1961), ignoring the data from less-studied dialects which may be linguistically and geographically further removed. Of course, some grammars and modern linguistic analyses do exist (see, among others, Haebler 1965 (Salamis), Sasse 1991 (Attica and Boeotia) etc.) but still these efforts are more or less concentrated on individual dialects and their local characteristics. Today, with the publication of rich linguistic material from many Arvanitika-speaking areas (transcriptions of sound recordings of spoken texts, dialogues, narratives, folk tales, songs, glossaries etc.), much of which is the result of the tireless efforts of Titos Jochalas, it is possible to fill at least some of these gaps (see, for example, his works on the dialects of Andros (2000), Euboea (2002), Hydra (2006) and the Peloponnese (2011)). Some things are still missing; for example, there is very little information available on the dialects of Phthiotida, the mountains of Achaia, and the island of Spetses; and, given the almost total language shift of Arvanitika speakers to Greek, there is little hope that this situation will change. However, the importance of Arvanitika for the field of Albanian dialectology has often been noted; having been cut off at a very early date from the main body of Southern Tosk, many archaic characteristics have been preserved in this dialect, which have also gradually developed some exclusive innovations, either language-internally or contact-induced. 129

130 NIKOS LIOSIS 2. Some basic verb morphology isoglosses One part of the linguistic system which clearly shows this characteristic combination of conservatism and innovation is the morphology of the verb, which is the subject of this article. I will attempt to demonstrate where some basic verb morphology isoglosses fit in on the Arvanitika dialectological map and to present a historical and comparative interpretation of their presence in Arvanitika. Most of the isoglosses proposed here have been referred to in various contexts by previous researchers: Sasse (1991:17) in his book on the north-east Attico-Boeotian dialect, proposes the division of the Arvanitika dialects that we see on map 1. 1 Sasse (23-4) also provides a brief catalogue of morphological map 1 characteristics that, according to him, give NEAB its particular identity: (1) The type ja (3 rd present indicative) of the auxiliary jam to be. He adds that it is also present in the northern dialects, but not in WB, which, like the southern dialects, preserves the inherited Arvanitika íʃtə. (2) The particle dot as proclitic future marker. He observes that dot, which is an allomorph of do before a vowel-initial clitic, e.g. dot e hap I will open it, is also found in the Boeotian dialects (usually in the form οt), but absent from the south. 1 The abbreviations on the map, which are also used in the text, are to be interpreted as follows: NWP = north-west Peloponnesian, SWP = south-west Peloponnesian, SEP = south-east Peloponnesian, NEP = north-east Peloponnesian, WA = west Attic, SEA = south-east Attic, NEAB = north-east Attico-Boeotian, CB = central Boeotian, WB = west Boeotian, NEBP = north-east Boeto-Phthiotian, E = Euboean, Α = Andros. I have also included abbreviations for the islands of the Argosaronic gulf and around the Argolic peninsula: Sa = Salamina, Po = Poros, Yd = Hydra, Sp = Spetses. When discussing the Peloponnese in particular, I also make use of the names of its various provinces and regions: Achaia (ΝWP), Messenia (SWP), Lakonia (SEP), Argolida and Corinthia (NEP I refer to southern part of the Argolic peninsula as Ermionida and to the south-eastern part, which includes the peninsula of Methana, as Trizinia). The linguistic data are presented using the International Phonetic Alphabet, except for those from Standard Albanian, for which I use the Albanian alphabet. 130

131 COMPARATIVE REMARKS ON THE VERB MORPHOLOGY OF ARVANITIKA (3) The i-grade in the 3 rd person imperfect of verbs that show paradigmatic vowel gradation. He states that in the dialects of Attica (south-east and west) this vocalism has been extended to the whole imperfect paradigm. (4) The ending -mə (1 st pl.) in both present and past tenses in NEAB and SEA. He notes that in WA, conversely, there is a distinction between the primary ending -mə for all the present tenses and the secondary -m for the past tenses, e.g. pímə we drink ~ pím we drank. This isogloss was first mentioned by Fourikis (1933:142-3) as a criterion for distinguishing the two Attic dialects. (5) The n-conjugation of verbs that normally belong, in Haebler s (1965) terminology, to the so-called zero-class, e.g. hap ~ háp-əɲ I open. Sasse notes that this characteristic, which is well known in the Arbëresh dialects of Southern Italy but which had not been previously described in Arvanitika, is also found in the SEA dialect and in NEP; it is, however, absent from Salamina, WA and Boeotia (central and western). The attempt to apply the above characteristics to all the Arvanitika dialects reveals that they are useful in general terms, but are rather Atticocentric, with the result that their diagnostic power decreases the further we travel into the provinces. For example, they have very little to tell us about the distinction between NWP and SWP (so that in this case we would have to speak generally about west Peloponnesian). In consequence I considered that it would be useful to include a number of further isoglosses that should help to promote a better understanding of the dialects outside the Attic and Boeotian group: (1) The first is the degree of usage of the suffix -ʃ- in the formation of the imperfect of the m-verbs, i.e. the verbs jam be, kam have and θom say. In the dialects which lack this element, it has been replaced analogically with the originally euphonic element -j- and/or the nasal suffix -ɲ-, e.g. kéʃə ~ kéjə ~ kéɲə I had. (2) The second isogloss, which is linked to the first, is the degree of analogical extension of the i-grade in the imperfect paradigms of the auxiliary verbs jam and kam, when these retain the element -ʃ-, e.g. jéʃə ~ íʃə I was, kéʃə ~ kíʃə I had. (3) The third isogloss concerns the presence of the ending -te, as a general rule in the 1sg. present indicative and subjunctive, e.g. hap ~ hap-te I open. (4) The fourth and final isogloss has to do with the appearance of the suffix -tʃin place of the suffix -ʃwhich is used in the map 2 construction of the active 131

132 NIKOS LIOSIS aorist of a category of archaic verbs (sigmatic aorists) as well as for the passive of all verbs, e.g. θáʃə ~ θátʃə I said, u martuáʃə ~ u martuátʃə Η was married. 3. Maps and analysis 3.1. ja ~ íʃtə The form ja (3sg, indicative) evidently came about through analogical influence of the form ka of the verb kam, resulting in absolute identity of the root vocalism and the endings of both auxiliaries in the present indicative too: jam, je, ja, jémi, jéni, jánə and kam, ke, ka, kémi, kéni, kánə. Here follows the map showing the distribution of the types ja and íʃtə (map 2). The resulting picture confirms Sasse s observation that this constitutes a basic isogloss that runs through Attica and Boeotia. What is new is that according to Jochalas s data (2002), the dialect of Euboea must also be divided into north and south, with the southern areas, from the village of Gianitsi downwards (Karystos and Kavo Doro areas), preserving the type íʃtə, while the northern areas have ja like NEAB on the opposite shore. íʃtə is also found on Andros m-verbs: sigmatic imperfect The picture changes radically if we attempt a wider-ranging examination of the extent to which the affix -ʃ- is retained in the imperfect of the m-verbs (map 3). The element -ʃ-, which is derived from the stem *es- of the verb to be, with the change s > ʃ, is map 3 considered to have been analogically extended to the other two athematic verbs prior to the period of the first written Albanian texts (Demiraj, 1976: 68-71): jéʃə kéʃə, θóʃ. Data from Arvanitika generally support this assertion; however, the sigmatic form θoʃ- appears in the fewest dialects and not in the whole paradigm of the imperfect: as shown on map 3, sigmatic imperfects for all three m-verbs are in use in eastern Peloponnese, in western and eastern Boeotia, in Attica, in Euboea and in Andros. More extensive is the area where we find the sigmatic imperfect kéʃ- / kíʃ- (as well as the above areas, it is also found in Hydra and Salamina), while jéʃ- / íʃ- is found everywhere with the exception of the Achaian dialect, where all three verbs have replaced -ʃ- with -ɲ-. I have no data for CB, NEBP, Spetses and Poros. It should be noted that in many of the dialects that use the sigmatic forms, for certain persons we also find forms with the extensions -j- or/and 132

133 COMPARATIVE REMARKS ON THE VERB MORPHOLOGY OF ARVANITIKA -ɲ-, which either replace the sigmatic forms or are in free variation with them. Thus, for example, in the dialect of Lakonia the imperfect paradigm of θom is mixed, including all three elements (-ʃ-, -j- and-ɲ-): θó-ʃ-ə, θó-ʃ-e, θó-j, θó-ɲ-əm(ə), θó-ɲ-ətə, θó-j-nə. Similarly, the 3sg. of have appears in the Arvanitika dialects much more frequently as kej than kiʃ. It is difficult to say for certain whether the extensions -j- / -ɲ- are old in Arvanitika, or whether they have replaced -ʃ-, especially in the case of the imperfect θójə, which could be considered to correspond to the normal and old imperfect of vowel stems such as dí-j-ə I knew. For the other two stems, however, we are almost certainly dealing with a late development involving the replacement of -ʃ-, inasmuch as all the non-sigmatic types are conjugated exclusively with the regular vocalism -e- which has been generalized throughout the paradigm, e.g. jé-ɲa, jé-ɲe, jé-j etc., ké-jə, ké-je, ké-j etc. The only exception is the sporadically attested Messenian form ki-j he had alongside kej. 3.3 Vowel gradation e/i in the imperfect of the m-verbs: jeʃ- / iʃ- and keʃ- / kiʃ- The situation becomes considerably more complicated if we also take into account the degree of extension of the stems íʃand kíʃ- within the imperfect paradigm. As shown on map 4, which gives the distribution of the forms jéʃversus íʃ-, on the one hand we have the dialects that are more conservative as regards this phenomenon, preserving the i-grade only map 4 in the 3 rd person forms of the auxiliary, i.e. exactly as we find in the texts of Buzuku and Matranga (SWP, Attica and Salamina, NEAB, Euboea), and on the other, those which present the tendency for extension of -i- to the other persons, e.g. íʃə I was, íʃe you were, íʃəm we were etc., as in modern Standard Albanian (eastern Peloponnese, WB). However, the fact that we find this tendency for extension of -i- in the dialects of the eastern Peloponnese results in geographical discontinuity between the dialects north of the Isthmus and that of Messenia, all of which retain the stem iʃ- only in the 3 rd person. A possible explanation for this is that the available material from Messenia is quite limited, so that we cannot rule out the possibility that cases of extension of the i-stem to other persons have simply not been recorded. Whatever the case, the distribution of the stem keʃ- versus kiʃ- coincides roughly with that of the stem jeʃ- versus iʃ-; 133

134 NIKOS LIOSIS in Lakonia and western Boeotia the types in kiʃ- have indeed been extended to the 1 st and 2 nd persons, while in Argolida the use of the stem in -jrenders this criterion non-diagnostic. Σhe stem keʃ- of the 1 st and 2 nd person of both numbers is preserved in the dialects of Euboea, Salamina, Attica, and the rest of Boeotia, while in the case of Messenian, the use of the stem in -j- (kéj- ) once more renders this criterion non-diagnostic. Only in the dialects of Hydra and Andros do we find the peculiar situation whereby these two persons preserve the stem jeʃ- for jam, but have kiʃ- for kam. According to Weigand s material (1925), the same situation obtains in Koropi in SEA. If our data concerning these dialects are accurate, we should probably consider them enclaves or transitional areas, i.e. as areas that show that the extension of the i-vocalism in the 1 st and 2 nd persons originated with kam. Note that in the dialect of Perachora as described by Jochalas (2011: ), who puts it in the north-western Peloponnesian category even though it is found north of the Isthmus, the -i- grade appears only in the 3sg.: iʃ he was but jéʃinə they were. If this paradigm is truly archaic, it conflicts with Demiraj s (1976:74) view that the spread of -istarted from the 3pl., as this is where the final consonant of the stem came into contact with the nasal -n- of the suffix (jéʃnə > íʃnə) and that it subsequently spread analogically to the 3sg. For the dialects of CB, NEBP, Spetses, and Poros, at present I have no information regarding the distribution of the two stems n-conjugation Let us now examine the distribution of the nasal suffix -n-. The resulting picture is not one of universal presence or map 5 absence of -n-, but shows a continuum of extension through the systems of different verb categories in the imperfect and the present (map 5). The greatest extent of use of this suffix is found in Achaia, where we encounter it not only in almost all categories of thematic (consonant-final and vowel-final) stems, e.g. ndz(j)ér(r)-əɲ Η take off, víδiɲ-a I was stealing, λé(-ɲ) Η let / λé-ɲ-a I was letting etc., but also in the imperfect of m-verbs, e.g. jé-ɲa, ké-ɲa, θ(ó/é)-ɲa. Its use is almost as extensive in the rest of the Peloponnese, although it is usually absent from the m-verbs, e.g. mbár-iɲ I lose, bubunís- n it thunders, kλá-ɲ I cry, λ n-əm we were letting etc. (SWP); mbjéɬ-iɲ I sow, fλás-əɲ I speak, θrrét-ən he yells, rri(-ɲ) I sit / rrí-ɲ-ə I was sitting etc. (SEP); grris-əɲ I rip, mbíɬ-ɲ-inə they close, shut, tə mjéλ-iɲ-ə that he milks, mborés-əɲ I can, ci-ɲ I copulate, z ɲ-a z r-əɲ-a Η was catching, ʃtíe-n he was 134

135 COMPARATIVE REMARKS ON THE VERB MORPHOLOGY OF ARVANITIKA putting in etc. (NEP for Prosimni in Argolida Jochalas (2011:131) notes that the athematic imperfects kéɲa and θóɲa are also present, the latter in Messenia too in the form θóɲə). If we accept Sasse s assertion, -n- seems to be absent from Boeotia. However, we cannot accept his statement that it is absent from Salamina and WA too, as Haebler (1965:130; cf. Karantis, 1997) records, for particular types of consonant-final stems, extended forms of the imperfect, e.g. hám-ɲ-ə I was opening, hám-ɲ-e (2 nd sg.), hám-ɲ-əmə (1 st pl.), hám-ɲətə (2 nd pl.), the present subjunctive, e.g. tə hám-ɲ-əʃ that you (sg.) open, tə hám-ɲ-ə (3 rd sg.), and the plural of the present indicative, e.g. hám-ɲ-əmə we open, hám-ɲ-ənə (3 rd pl.). Similarly, Fourikis (1933:143) gives the type há(p/m)-ɲ- I was opening as an element shared by Salamina and WA, and in the texts he presents in the WA dialects of Vilia and Mandra we find types such as ziléps-nə he was envying, θafmás-n he was admiring, tə cá(l/ɬ)-ɲ-əʃ that you carry, t ʃóh-ɲ- that he sees etc. And Sasse himself (1991:23) notes that imperfects with this suffix appear in the text given by Fourikis in the dialect of Menidi, between ΝΔΑΒ and WA. In the other islands in the Argosaronic Gulf and around the Argolic peninsula the n-forms that exist are subject to exactly the same restrictions I described for Salamina and WA: t véʃ-ɲ- ʃ that you (sg.) wear, do i zijás-ɲ- he will weigh, t m céɬ-ɲ- n that they carry me etc. (Poros); cév-ɲ-ənə they carry, várr-ɲ-ənə they hung, jám-ɲ-e you (sg.) were giving, tə káv-ɲ-əʃ that you (sg.) bury, do t nd(r)ér-ɲ- it will honour you etc. (Hydra). Similarly, in south-eastern Attica Weigand (1925: 197-8) gives only (a) extended imperfects: fʃéx-ɲ-ə I was sweeping, fʃéx-ɲ-e (2 nd sg.), fʃéx-ɲ-əm (1 st pl.), fʃéx-ɲ-ətə (2 nd pl.), (b) a few more normal presents, which always appear with this suffix in all the Arvanitika dialects, as well as in Standard Albanian: éts-əɲ I walk (cf. alb. ec-i), ík-əɲ I leave (cf. alb. ik-i), híp-əɲ I go up (cf. alb. hip-i), úl(-əɲ) I descend, stoop, and (c) a few loan forms: aγapís(-iɲ) I love, anθís-iɲ I blossom, apandís-iɲ I meet. The extension is more widespread in north-east AtticoBoeotian: according to Sasse (1991:150-85), it appears in all categories except paroxytone liquid-final stems, e.g. mbíeɬ I sow, míeλ I milk, ndzíer I remove, tíer(r) I spin etc. (cf. daλ I go out ), present s/t-final stems, e.g. θurís I freeze, θurít (2 nd sg.) (but θurís(-əɲ)-ə I was freezing ), vras I kill, vret you (sg.) kill (but vrás(-əɲ)-ə I was killing ) etc., and a few present vowel-final stems, e.g. ha I eat (but háɲ I was eating alongside háj ), pi I drink, bλé I buy etc. (but: kλa(ɲ) I cry, ci(ɲ) I copulate ). Finally, in Euboea and Andros the use of the suffix is once again extremely frequent in all categories, e.g. mjéδ- ɲ I gather / mjéδ-iɲ-ə & m δ-ɲ- I was gathering, cép-ij- m we were sewing (< cép-iɲ-əm, íʃ-ən it was, ké-ɲ-əm(ə) we had (alongside ké-j-(ə)m(ə)), z r-λə-nə (< z r-ɲə-nə) / zíɲə-nə, they were catching, fλé-ɲə-m(ə) we were sleeping etc. (Euboea); marr-i Η take (< márr-iɲ; cf. θur(r)í < θur(r)íɲ I close up ), δjés-i Η defecate (< δjés-iɲ), jáp-əj-te I give (< jáp-əɲ + -te), ndzér-ɲ-e you were 135

136 NIKOS LIOSIS removing, ndz -j-te (< -ɲ + -te) Η learn, dí-ɲ-ə I knew (imperf.) etc. (Andros). The situation described above shows that -n- originated in the imperfect, where it seems to be much better established, and was subsequently extended to the present. It essentially functions as a marker of the imperfectivity of these two tenses, and results in the reorganization of the verbal system based on the binary opposition present/imperfect with -n- (that is: imperfective) versus aorist without -n- (that is: perfective). It represents the continuation of the well-known diachronic tendency in Albanian which started with old nasal-final stems such as bën-, and was subsequently extended analogically to the other stems, e.g. *mar-n > marr (Demiraj, 1976:61-3), and which in Arvanitika was frequently reinforced: márr-ən. Sasse (1991:159, fn. 49) observes that younger speakers of NEAB produced paroxytone liquid-final stems with the extension -əɲ, which were ungrammatical for older speakers. I think it most probable that what the older, fluent speakers judged ungrammatical were the types with the reinforced suffix, as in márr-ən, and that the original nasal element has been assimilated to the preceding liquid (r-n > -rr-, aor. -r-, e.g. NEAB tíerr I rip ~ aor. tór-a; pairs of variants such as tíerr / tíer show that the presence of the suffix remains optional, as in hap / háp ɲ) or lateral consonant (l-n > -ll- > -ɬ-, e.g. NEAB síeɬ θέξλσ < PAlb. tšel(n)a related to Greek πέλω to come into existence (Orel, 1998:397)). If this is correct, NEAB would belong with Peloponnesian and Euboean in the group of dialects that have generalized the use of the suffix -n- to verbs of (almost) all categories. Demiraj (1976:28-29) notes that in Albanian a thematic / epenthetic vowel -i- appears between the stem and the plural endings of the imperfect, e.g. bën-i-m we were doing, bën-i-t, bën-i-n and of the present: hap-i-m we open, hap-i-n which has replaced the older -ë-. He considers that this - i- probably originates from forms of the present optative (fn. 4). This interpretation, which is based on the fact that -ë- is not attested for this mood, simply postpones the problem. I believe that based on data from Arvanitika and Çam, we can reasonably propose that the -i- found in modern Albanian today represents the etymological (and now also analogical) trace of the palatal nasal -ɲ- which is responsible for the fronting and raising of the central vowel -ə-, through the phonetic development - -ɲ > iɲ / j > ij > i or -ɲ- > ɲi / j > ji > i. All the stages of this development are attested, e.g. háp-əɲ / háp-iɲ I open, háp-əɲəmə / háp-iɲəmə we open (in many Arvanitika dialects), ik-ij I leave, flás-ij I spoke, flás-ijm we spoke (Çam, Haxhihasani, 1971:179-80), jáp-əj-te I give (in Andros and part of southern Euboea, where, as in Çam, the change of -ɲ > -j in the verbal ending is regular, cf. b j I do 2 ), jáp-əj-mə we give (in many Arvanitika dialects), prəmjér-i I urinate, íʃt-i-te I exorcise / 2 According to Fourikis (1933:146), the same applies in some SEA areas, e.g. rʃáj bpeai erc. 136

137 COMPARATIVE REMARKS ON THE VERB MORPHOLOGY OF ARVANITIKA make spells, ʃóʃ-i-tə I sieve < -iɲ + -tə, δipsásti < -tə + -ɲ I am thirsty (Andros); also hám-ɲə-mə / hάm-ɲi-mə we open (in many Arvanitika dialects), hap-ji-m we open (Demiraj, 1976:73, fns ) etc. The strongest evidence that these elements are etymologically linked is that both the -i- and the -ɲ- operate as imperfective markers in opposition to the -ə- of the aorist, e.g. hap-i-m / háp-(ə)ɲ-(ə)mə we open ~ háp-ə-m we opened Periphrastic future marker Let us return to the question of the choice of future marker. Here we observe a fourfold distinction: a) dialects that make exclusive use of the older form (d)o tə b) dialects where (d)o tə is in free variation with (d)o c) dialects where the presence of (d)o tə in the map 6 form (d)ot is phonetically conditioned (it only appears when followed by a vowel-initial clitic) and d) dialects which make exclusive use of the newer form do. As shown on the map 6, in SEP and in the dialect of Argolida in NEP we find exclusive use of do t(ə), e.g. do t rroɲ Η will live (Lakonia). In contrast, starting with north-west Peloponnesian we seem to have an area of exclusive use of do which runs eastwards through Corinthia, the villages north of the Isthmus and western Attica up to Menidi on the border between west Attic and north-east AtticoBoeotian, taking in Salamina and Methana to end up in Trizinia and Ermionida on the eastern tip of the Argolic peninsula, e.g. do θémi we will say, do i p ʃtrójm we will cover them (Trizinia). On the edge of these areas, which are defined by the universal presence or universal absence of tə, we find mixed areas where the forms do and do tə are in variation, either free (Messenia, Euboea, northern Andros, Poros and Hydra) e.g. o tə ʃóʃiɲ I will sift, o víɲinə they will come (Messenia) or subject to phonetic conditions (Boeotian, southern Andros, the rest of Attica), e.g. do ʃóh m we will see, dot e mάrrte I will take her (southern Andros). The situation described here is not in agreement with Sasse s assertion, which I mentioned previously, that the phonetically-conditioned form is found only in north-east Attic and in the Boeotian dialects. The material given by Fourikis from south-eastern Attica shows that in at least two villages in this area, Liopesi (now Paiania) and Spata, the form (d)ot is used consistently before a vowel-initial clitic, e.g. dot i b j I will do to him while (d)o is used in all other environments, 137

138 NIKOS LIOSIS e.g. do rrójm we will live. The same appears to apply in at least one village at the southern tip of Euboea (Simikouki), e.g. do ʃt e kr p, dot i I will put in salt, I will knead them, and in at least one village in Corinthia, Agios Ioannis, near the border with Argolida, e.g. o zíenə propíretə, ot i λ mə búk t the laganes (unleavened bread) will be baked, we will leave the bread. It has, of course, long been known that the presence of the periphrastic future in Albanian and Arvanitika constitutes a basic Balkanism (Sandfeld 1930:182). As in other Balkan languages, it is the result of the grammaticalization of the 3 rd person type do of the volitional auxiliary (dúa), the complementizer tə, and the subjunctive of the main verb, e.g. do tə ʃkoɲ I will go (cf. the medieval and dialect Greek type θε να πάω). The central zone of Arvanitika presents the final stage of phonetic reduction of the auxiliary and complementizer: do tə > do (cf. Greek θε να > θα) while other dialects are more conservative and, like Standard Albanian, preserve the structure do tə, which is the first form found in the earliest Albanian texts (Demiraj 1976:107). However, the phonetically and syntactically conditioned use of dot must be considered a unique innovation of the Atticoboeotian dialects, without any precise Balkan equivalent that I am aware of. In fact it appears that in Arni in map 7 southern Andros in particular we find that the same type of allomorphy also applies to the forms do / d, e.g. do marr kλúmuʃtitə, d e ceλ te ʃtəpía I will get the milk, I will take it home, although Jochalas (2000:121) considers this d to be the product of a peculiar change t- > d- affecting the subjunctive particle t The distinction between primary -mə and secondary -m The distribution of the endings of the 1st person plural appears to be quite clear (map 7). The distinction between the primary ending -mə and the secondary -m is recorded everywhere, e.g. ʃ rbéɲim we work ~ kuɬótim we were pasturing (Achaia), présm we cut ~ vam we went (Lakonia), b jmə we do ~ b ɲəm we were doing, bəm we did (Andros) etc., except for south-eastern Attic (together with Salamina), north-eastern AtticoBoeotian, and Euboea, e.g. pímə we drink / drank. In the case of west Boeotian, the fact that a word-final unstressed central vowel is 138

139 COMPARATIVE REMARKS ON THE VERB MORPHOLOGY OF ARVANITIKA generally deleted renders the criterion non-diagnostic. For the remaining dialects of Boeotia and Phthiotida, evidence is lacking. Given the lack of this distinction in the oldest Albanian texts (Demiraj, 1976:94-5) both the primary and secondary endings have the form -mə the loss of final -ə must be considered an innovation, which clearly serves the need for the present and the past to be marked differently. It is unclear why it was not also lost in the 3 rd person plural, where the same problem applies, e.g. pínə they drink / drank. It is possible that the very frequent tendency for the -n- of the ending to be assimilated to the preceding consonant (where it was then subject to simplification), e.g. érδn > érδ they came, is implicated here. It should also be noted that the data present us with a more complicated picture than that shown on map 7. For example, at least in the cases of Lakonia and Euboea we should really be talking about tendencies rather than regularities, as alongside the much more frequent aorists without -ə there are also a few that retain it. Indeed, in some villages of southern Euboea, there are in fact cases where we find the reverse of this pattern, i.e. retention of -ə in the aorist, e.g. mjúaδm we gathered while it is lost in the present, e.g. mjéδim we gather. The problem becomes still more vexed when we take into account the fact that much of the material available to us map 8 today comes from younger speakers, in whose speech this vowel is extremely unstable and often subject to hypercorrection (Tsitsipis 1981, Liosis 2000, 2007 etc.) The i-grade of the imperfect Αs shown on map 8, the extension of the i-grade of the imperfect to persons other than the 3 rd is found in the dialects of southern Euboea (here this isogloss coincides with or closely approaches the isogloss ja / íshtə, cf. 3.1) Attica, Salamina and western Boeotia, and in the Peloponnese in Lakonia and Achaia, e.g. míδɲət you (pl.) were gathering (Simikouki; southern Euboea), jípə I was giving (Salamina), mírrim we were taking (Achaia). The dialects of northern Euboea and north-eastern AtticoBoeotia, as well as those of the north-eastern and south-western Peloponnese, appear to be more conservative, preserving the -i- only in the 3 rd person singular and plural, exactly as found in the earliest Albanian texts (Demiraj, 1976:74), e.g. parangásə I was competing (in running) but parangít (3 rd sg) (Velos; 139

140 NIKOS LIOSIS northern Euboea), dáλ m we were going out (Messenia). Η have no data for CB and NEBP. It should, however, be noted that the extension of the -i-grade through the paradigm is not necessarily complete. For example, in SEP, the -i- has been extended only to the other persons of the plural, e.g. mbλíδəmə we were gathering, mbλíδətə (2 nd pl.) but mbλéδə (1 st sg.), mbλéδe (2 nd sg.) (Liosis, 2008:27), while in villages in Southern Euboea it also appears in the 2 nd person singular, e.g. míλɲe you were milking but not in the 1 st singular, e.g. mjéλɲə. 3 In the same dialect, and sporadically in NEP, in the verbs that show a triple ablaut series a/e/i, we find a tendency in this tense for generalization of e in place of a or i, e.g. deλ he was coming out (Perachora in Corinthia, in place of diλ), mérr m we were taking (Lakonia, in place of márr m / m rr m ) etc. This change in SEP and NEP must be considered a local innovation. It is, however, difficult to say whether the tendency for generalization of the i-grade in approximately half of the Arvanitika dialects can be connected with the equivalent development in Standard Albanian, as this took place after the separation of Arvanitika from the other Albanian dialects. Note that Çam has not undergone this development, retaining the -i- only in the 3 rd person singular and plural (Haxhihasani, 1971:179-80). It is most likely that we are dealing with parallel but independent tendencies resulting from a general need for regularization of the verbal stem, although it is true that at least in the case of the Lakonian dialect there are historical and linguistic indications that there were further settlements of Albanian populations in the area as late as the end of the 18 th (1925:197-9) material for SEA and that of Fourikis (1933: ) for SEA and WA, it appears that these two dialects have not extended the -i- to other persons, e.g. márrəmə we were taking, ʃésə I was selling etc. Thus, while keeping in mind the lack of recent material from these areas, we can propose either that the Attic dialect is indeed the link between century (see Liosis 2007). Based on Weigand s map 9 NEP and ΝΔΑΒ, which also fail to show generalization of -i-, or that its generalization in Attic is more recent. 3 So in the case of SEP the label all persons should be read as all persons except for 1 st and 2 nd singular, and for areas of southern Euboea as except for 1 st singular. 140

141 COMPARATIVE REMARKS ON THE VERB MORPHOLOGY OF ARVANITIKA 3.8. Sigmatic aorist in -tʃ- The distribution of the suffix -tʃ- of the aorist also provides us with interesting results (map 9). This suffix came about through the juxtaposition of a stem-final consonant and the inherited suffix -ʃ- of the sigmatic active aorists and all passive aorists, cf. Demiraj (1976:80-1) who refers to such actives, and the more frequent passives, as dialect forms, e.g. ártʃə < árδ-ʃə I came (cf. Alb. erdha), mbétʃa I stayed (cf. Alb. mbeta), u lóδtʃ I got tired (cf. Alb. u lodha); it has, however, been analogically extended to stems where its presence is not etymologically justified. This feature, which is common to the dialects of the western Peloponnese, e.g. δátʃa I gave θátʃa I said, u martuátʃa I was married, u b tʃa I became etc. (Achaia), u λétʃ I was born, u δjorítʃə I was hired etc. (Messenia), is also recorded once in Jochalas s material from Perachora in Corinthia, in the loan type u stenahorítʃə I got upset. These types should certainly be linked with the Çam aorists u bətʃ I became, u ditʃ I was known etc. given by Haxhihasani (1971:186). In NWP the -tʃ- has been extended analogically to the passive imperfect, e.g. ngré(j)etʃa I was getting up, martónetʃinə they were being married etc. It is not clear whether the Peloponnesian types (NWP, SWP & SEP) of the subjunctive, e.g. t ʃkotʃ that you (sg.) go, t ruátʃ that you (sg.) look after (Achaia), t vratʃ (Messenia) that you (sg.) kill, t b tʃ that you (sg.) do, t θotʃ that you say (Lakonia) etc., should be linked with the above phenomenon as cases of reanalysis of the final consonant of the theme as belonging to the suffix - ʃ of the 2sg. subjunctive, e.g. t mbλóδ-ʃ > t mbλó-tʃ that you gather t ʃko-tʃ, or whether these are in fact fossilized optative forms (for the latter view, see Liosis, 2010:198-9) Σhe 1sg. ending -te Finally, the distribution in the north of the ending -te of the 1sg. indicative and subjunctive present, which is also found with the form -ten(ə), seems to form an arc proceeding from west to east that links the Achaian and Boeotian dialects with those of Euboea and Andros (map 10). As observed by Jochalas (2000:111-12), the presence of -te is very frequent in the latter two dialects, e.g. kámte I have, b ɲte I do, kúarte I reap map 10 etc., but it is sporadic in the dialects of Boeotia, e.g. z te I catch, préste I cut etc. Its presence is sporadic in Achaia too, e.g. e duáten I want him, jápte I give etc. Jochalas (112) links this ending with the corresponding 141

142 NIKOS LIOSIS form in Southern Tosk, and notes that it is also found in the dictionary of Markos Botsaris. He also states that in Bourkoti on Andros it has the alternative form -tə, e.g. dáλt I go out which is normally the 1sg. imperfect ending, and that this is often extended to the same person of the passive present, e.g. rrúγem-te I shave myself. It should be noted in any case that in Tsitsipis s (1981) material from Boeotia, the only form with a comparable extension is the 3sg. subjunctive t t sinand st that he meet you. The origin of the element -te is uncertain, although it seems likely that it is the result of reanalysis of the verb véte I go as shown by the form ve he goes from Andros, and probably first affected verbs of motion. In functional terms it fulfils the need for a morphological distinction between the persons of the present that had null endings (-te, -ø, -ø) in the same way as the endings -ɲ, -n, -n. 4. Conclusions As can be seen from this brief presentation, we find a fair number of morphological characteristics that are shared by Arvanitika dialects and groups of dialects, usually with their neighbouring dialects. This does not mean that there are no discontinuities or inconsistencies, which may be due at least in part to gaps in the available material or to methodological problems associated with its collection and processing. In general, however, the distribution of the characteristics examined here allows us to distinguish two major groups, Peloponnesian and AtticoBoeotian, which appear to converge to some extent in the north-east Peloponnesian and west Attic dialects (cf. 3.5, 3.6). For this reason, there is an urgent need for more detailed study of these two groups. In addition to this, we can also distinguish a bundle of isoglosses which cuts Euboea in two, linking the northern part with northern Attica and Boeotia, and the southern part with southern Attica (cf. 3.1, 3.7). Andros has its own peculiarities which render it distinct from other areas, but link it with Euboea (cf. 3.4, 3.5., 3.9), while the dialects of the Argosaronic seem to show a mixed character, sharing both Attic and Peloponnesian elements. There appear to be closer links between the dialects of Messenia and Achaia (cf and, partly, 3.2). Further investigation of the characteristics of noun morphology, as well as phonological, syntactic and lexical isoglosses, will certainly help to build up a clearer picture of the relationships between the various Arvanitika dialects. 142

143 COMPARATIVE REMARKS ON THE VERB MORPHOLOGY OF ARVANITIKA REFERENCES Demiraj, Sh Morfologjia historike e gjuhës shqipe. Vol. II. Tiranë, Universiteti i Tiranës. Fourikis, T «Η εν Ασσική Ελληνοαλβανική διάλεκσορ». Αθηνά, 45, Gjinari, J Dialektet e gjuhës shqipe. Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Haebler, C Grammatik der albanischen Mundart von Salamis. Wiesbaden. Otto Harrassowitz. Hamp, E «On the Arvanitika Dialects of Attica and Megarid», Balkansko Ezikoznanie 3, Hamp, E «On Signs of Health and Death». In Dorian C. (ed.), Investigating Obsolescence. Studies in Language Contraction and Death. Cambridge. Cambridge University Press, Haxhihasani, Q «Vështrim i përgjithshëm mbi të folmen e banorëve të Çamërisë». Dialektologjia shqiptare I, Johalas, T Άνδπορ, Απβανίσερ και Απβανίσικα. Αθήνα, Πασάκηρ. Johalas, T Εύβοια. Σα απβανίσικα. Αθήνα, Πασάκηρ. Johalas, T Ύδπα. Ληςμονημένη Γλώςςα. Vol. I-II. Αθήνα, Πασάκηρ. Johalas, T Η Απβανισιά ςσο Μοπιά. Vol. I-II. Αθήνα, Πασάκηρ. Karantis, T Παπαμύθια από ση αλαμίνα. Αθήνα, Θάμτπιρ. Kazazis, K «Greek and Arvanitika in Corinthia». Balkanistica. Occasional Papers in Southeast European Studies 3, Klosi, A Netët Pellazgjike të Karl Reinholdit. Tiranë, K&B. Kupitoris, P Διασπιβή πεπί σηρ παπ Αλβανοίρ ανσψντμίαρ σοτ σπίσοτ πποςώποτ: Κασά σην διάλεκσον σψν εν Ελλάδι Αλβανών μάλιςσα σην σψν Τδπαίψν. Αθήνα: Στπογπαυείον σοτ Μέλλονσορ. Liosis, N Γλψςςικόρ θάνασορ: Σα απβανίσικα σηρ βοπειοδτσικήρ Πελοποννήςοτ. Unpublished Postgraduate Study. Aristotle University of Thessaloniki. Liosis, N Γλψςςικέρ επαυέρ ςση νοσιοανασολική Πελοπόννηςο. PhD. Aristotle University of Thessaloniki. Liosis, N «Μεπικά βαςικά φαπακσηπιςσικά σοτ απβανίσικοτ ιδιύμασορ σηρ Λακψνίαρ. τγκπισική εξέσαςη με άλλα απβανίσικα ιδιύμασα και σα νϋσια σοςκικά». Albanohellenica 3, Liosis, N «If Only Arvanitika Had an Admirative Mood! Between Evidentiality and Counterfactuality». Zeitschrift für Balkanologie 46 (2), Meyer, G Albanesische Studien.VII. Wiel: Capj Gepmjd q Smhl. Orel, V Albanian Etymological Dictionary. Leiden-Boston-Köln: Brill. Sandfeld, Kr Linguistique balkanique (problèmes et résultats). Paris: Champion. 143

144 NIKOS LIOSIS Sasse, H. J Arvanitika. Die albanischen Sprachreste in Griechenland. Teil 1. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. Sasse, H. J «Theory of Language Death». In Brenziger M. (ed.), Language Death. Factual and Theoretical Explorations with Special Reference to East Africa. Berlin & New York, Mouton de Gruyter, Trudgill, P «Creolization in Reverse: Reduction and Simplification in the Albanian Dialects of Greece». Transactions of the Philological Society, Tsitsipis, L Language Change and Language Death in Albanian Speech Communities in Greece: A Sociolinguistic Study. PhD. University of Wisconsin-Madison. Weigand. G «Das Albanische in Attika». Balkan-Archiv,

145 CHRISTOPHER G. BROWN - BRIAN D. JOSEPH The Ohio State University Columbus, Ohio THE TEXTURE OF A LINGUISTIC ENVIRONMENT: NEW PERSPECTIVES ON THE GREEK OF SOUTHERN ALBANIA 1. Introduction ur goal in this study is to study the Greek of Southern Albania in its many synchronic varieties through an annpmach ue cajj rhe ecmjmgw mf jalgsage (dpauilg ml umpiq qsch aq Msfuele 2001, 2005, 2008). Ecmjmgw hepe iq a cmtep term for various factors external to languages that affect their evolution and development. These include factors relevant to the communal life of specific populations, to patterns of socialization, to ways of interacting, to economic activities, to geographic relations, to effects of other ambient languages, to attitudes to other populations and their traditions, to political structures in uhich rhe qneaiepq jite, ald rm pejigiml, rm lake a feu. Ecmjmgw mf jalgsage, rhepefmpe, aq al annpmach, gmeq bewmld rwnicaj sociolinguistic factors, such as age, gender, socio-economic status, prestige, and the like, and takes in the whole of the environment in which the language resides and is used. A feu iew nmilrq leed rm be eknhaqixed hepe: ue qaw Gpeei tapierieq becasqe alwrhilg rhar cmslrq aq Gpeei, rhar qneaiepq themselves recognize as Greek -- in some form -- is relevant for understanding the role of Greek in the local linguistic ecology. History is certainly relevant for getting the language to this point, but our approach is synchronically focused. The presence of other languages is important, and interesting, as we can see how Greek in southern Albania functions in a characteristically multilingual Balkan environment, with linguistically mixed marriages, multilingual towns, and multilingual interactions in varied settings; but contact with other languages itself is not our focus. Rarhep, il raiilg al ecmjmgw mf jalgsage annpmach, ue evnjmpe ajj varieties of Greek as they are used in the region, without any special interest in their prehistory or dialectological status. 145

146 CHRISTOPHER G. BROWN - BRIAN D. JOSEPH 2. Setting In accordance with rhe diajecrmjmgicaj kavik rhar kmslrailq ditide, pitepq (ald highuawq) slire, ue lmre fipqr rhar rhiq mountain region shows unusual language diversity; as Winnifrith (2002: 22) nsrq ir, The eaqrepl apea mf rhe diqrpicr iq mle uhepe there are more langsageq rhal jaieq. Besides Greek and Albanian, also to be found in the region are Aromanian (Vlach) speakers and Romani speakers, and there is also dialect diversity to be found, as noted below for both Greek and Albanian. Continuing geographically, it is to be observed that in the western part of southern Albania, where it borders on Greece, there is no obvious physical border separating the Albanian region from Greek Epirus. In terms of the historical setting, there is the presence of notable monuments in many Greek-speaking villages in the form of schoolhouses that go back to the activity of St. Cosmas the Aitolian, an itinerant who promoted instruction in the Greek language. Our observations about the Greek of the region were made during three trips to southern Albania, in September/October 2010, September 5-12, 2011, and March 21-22, During these visits we interviewed a wide range of Greek speakers, with representatives of at least five different language environments. 1 What follows is a description of these five discrete environments, a classification that does not pretend to be exhaustive. A) Σα Ριζά The first environment includes older, generally Greekidentifying speakers in remote mountain villages near the Greek border (σα Ριζά), such as Divri, Theologos, and the δαςκαλοφύπι Lesinitsa. In past generations some residents did not know Albanian. In these villages most speakers have Greek as their first language (L1). The traditional regional dialect is still widely spoken in this region; it is close to the Thesprotian dialect used in the novels of Sotiris Dimitriou (e.g. Δημησπίοτ 1993). 1 We would like to thank the faculty and students of the Modern Greek Program at the University of Gjirokastër for their help during our visits there, in particular Prof. Yannis Yannis. Thanks also to Profs. Aristotle Spiro and Doris Kyriazis for their advice and guidance, and to Andreas Kyriazis, Vangelis Zafeiratis, and many others in the region for their generous hospitality. 146

147 THE TEXTURE OF A LINGUISTIC ENVIRONMENT: THE GREEK OF S. ALBANIA Though marked by a long diaspora tradition, these villages seem to be dying out; Lesinitsa, for example, has a winter population of about 60. The younger generation of Greek speakers has moved to Greece and elsewhere since 1990, and villages are populated mostly by retirees. There are signs, however, that, in the wake of the economic crisis in Greece, some people with roots in the area are returning, mainly retirees but also some families in Lesinitsa, and in Divri there was even talk of spitomania, a construction boom. It will be interesting to see what linguistic features these returnees bring to the area. Β) Bilingual Orthodox villages A second environment is that of villages such as Muzinë on the mountainous road from the Vourkos to D(e)ropoli, where both Albanian and Greek are spoken. As elsewhere, emigration and demographic decline have reduced this village to a fraction of its earlier population. Residents of Muzinë are bilingual, identifying as Greek speakers and Orthodox. Albanian is the L1, for the most part, but residents are fluent in both languages and freely switch languages depending on their interlocutors. Speakers use Greek especially for good wishes, songs, and religious functions, and when addressing Greek speakers. One informant reports that curses used to be in Greek but are now Albanian. Children generally speak Albanian at home. Attitudes towards Greek and Albanian identity are complex and vary among individuals, but generally profession of Greek identity does not conflict with loyalty to the Albanian state. One speaker commented, είμαςσε σαμάμ Έλληνερ. C) Villages in the coastal Vourkos and the D(e)ropoli valley near Argyrokastro In these areas Greek-speaking villages are nestled next to Lab Albanian, some Çam Albanian, and Vlach (Aromanian)-speaking villages, as well as Roma settlements. Despite significant diaspora migration, these villages are more demographically stable than the mountain villages. In these villages, Greek is widely spoken as the L1, although some informants report that the local dialect is being lost. D) Himara and Drymades region 147

148 CHRISTOPHER G. BROWN - BRIAN D. JOSEPH Greek identity and language are most politicized in the city of Himara and surrounding villages further north on the coast; in these areas the minority status of the Greek language is not recognized by the state. In the homeland of Spyros Milios, a hero of the Greek war of independence in 1821, many Greek-speakers prize their Himariote identity. Linguistic and community tensions contributed to the murder of Aristotle Gouma, a Greek-speaking resident, in July of A Greek-speaking informant from Himara reported that the town is 60% Greek speaking, although this number is hotly contested by some Albanian-speakers. E) District capitals District capitals in the area represent distinct urban linguistic environments. Ayioi Saranda (in Albanian, Sarandë), formerly a mainly Greek-speaking town of some 15,000, is now largely Albanian speaking but with an interesting mix among its current population of approximately 30,000, including: long-standing, mostly Greek-speaking, residents; one longtime resident refers to more recent arrivals as hondrochoriates, a play on the expression arhondohoriates; villagers from the Vourkos who have migrated to the city; Albanian-speaking migrants from other parts of Albania (Tepelenë, Avlona, etc.); Albanians who have worked in Greece and now live there, often with families, including children who lived in Greece; some workers and professionals from Greece; and, in the summer, tourists, especially from the Greek island of Corfu. While Ayioi Saranda has grown, the inland town of Delvino, with a linguistically mixed population, has lost about a third of its population since Gjirokastër is an urban environment of a different composition from Sarandë, with about 35,000 residents. With an Albanian-speaking majority, and minorities for whom Greek, Vlach, and Roma is the L1, many residents speak Greek. The university community draws students from all over southern Albania, including students in an active Modern Greek Studies program. These students are mostly L1 Albanian speakers who are perfecting their Greek. 148

149 THE TEXTURE OF A LINGUISTIC ENVIRONMENT: THE GREEK OF S. ALBANIA 3. Observations on the language ecology with representative case studies of the region and its speakers What follows are four case studies of representative speakers encountered during our travels in the region. A) An L1 Albanian speaker, an engineer born and raised in Ayioi Saranda, he grew up in the Hoxha period when, he claims, speaking Greek was forbidden so that his mother, a native Greekspeaker, did not speak to him in Greek. He now travels to Ioannina and Arta frequently, presumably for business/work, and is comfortable in Greek as a lingua franca. This speaker uses forms such as επιςσπεόοτνε for Standard Modern Greek (SMG) επιςσπέυοτνε rhew perspl, οικοσζένεια for SMG οικογένεια fakijw, πησζαίνψ for SMG πηγαίνψ gm. Il rheqe last two forms, he has taken the (highly fricated) Greek palatal approximant represented by <γ> as equivalent to the Albanian palatal affricate represented orthographically in Albanian by <gj> (uhich iq qmfrep rhal rhar penpeqelred bw <vh>). B) His friend, a native Albanian speaker, gained a reasonable command of Greek over ten years working in Greece. One feature of his Greek usage is his pronunciation of ϋφι lm aq óki, showing interference from Albanian, which lacks a velar fricative [x]. He is representative of a new population of competent (but non-native) SMG speakers in the region and throughout the country: migrant workers who have returned to Albania after living in Greece for some time and acquiring the Greek language. C) A third case study really several at once was presented by our meeting with students from the Modern Greek program of the Eqrem Çabej University of Gjirokastër illustrated the range of Greek language use in the region: all are speakers of SMG, but showed familiarity with the Epirote dialect, and many seem to use the language in e.g. village and family situations. two students were of Muslim background, one of whom had learned Greek while living in Greece. four students speak mainly Albanian at home, two mainly Greek, three speak both languages at home, and one speaks Vlach (Aromanian); three reported that they talk exclusively Greek to 149

150 CHRISTOPHER G. BROWN - BRIAN D. JOSEPH themselves, one Albanian, three both languages, and one both Vlach and Albanian. a strong identification with the Greek language was the motivation for most; most want to become teachers of Greek, another finds it required for office work, and another hopes to work in translation. The existence of this Greek language program at the university in Gjirokaster reflects a change in the status of Greek in the area. Greek speakers and Orthodox Christians in general are now economically privileged, many receiving pensions from the Greek government. Many are beneficiaries of Greek infrastructure investment and church or business contacts; this seems to be reflected in increasing self-identification of Greek-speakers and Orthodox Christians as Greeks. D) Finally, a fourth case study is that of a taxi driver in Ayioi Saranda recently expelled from Greece; originally from the region, he migrated to Greece with his family, where he adopted a Christian name and embraced Orthodoxy. His family remains in Athens, and his children have married Greeks and raise their children as Greeks. Although Albanian is his L1, people like him are part of the Greek language picture in this area. Many Albanians working in Greece have converted to Orthodoxy; this may affect the religious demographics of the region if they return. 4. Contact Effects From our interviews with these and other speakers in the area, it became apparent that ongoing contact between speakers of Greek and speakers of Albanian in this area is yielding many effects ml rhe jalgsageq. Il qmke ilqralceq mf cmspqe rhe qneaiepq involved here are one and the same person, in that, as noted above, most speakers of Greek have some familiarity with Albanian and many speakers of Albanian have some familiarity with Greek. We note here some aspects of the Greek that appear to be the result of influence from Albanian. Phonological effects include pronunciations such as [ε]κονομικἠ κπίςη instead of οικονομική κπίςη ecmlmkic cpiqiq, quite likely due to the Albanian word ekonomik kealilg ecmlmkic. Likewise the Greek language is often called ελλ[ε]νικά instead of 150

151 THE TEXTURE OF A LINGUISTIC ENVIRONMENT: THE GREEK OF S. ALBANIA ελληνικά, again likely because of the Albanian word elenik Hejjelic (though the language is typically referred to in Albanian as greqisht). The umpd fmp rmmrh iq mfrel heapd aq δ[ε]νσοόπα, by contrast with δ[ο]νσοόπα elsewhere in southern Albania, and δϋνσι elsewhere in Greek, with [ε] likely from the Albanian word dentar kealilg delraj. Lexical effects may include the use of αγαπάψ in questions pegapdilg mle q uiqheq, aq il σι αγαπάρ να ξέπειρ Whar dm wms ualr rm ilmu? (= jirepajjw uhar wms-love that you-ilmu ), mp σι αγαπάσε? Whar umsjd wms jiie / uhar dm wms ualr (rm dpili)? (= jirepajjw uhar wms-jmte? ). Ajrhmsgh rhiq jarrep sqage iq fmsld sporadically elsewhere in Greek, e.g. in Mytiline, and may have been characteristic of Athenian usage of the 1950s, its (continued) use here, and the former usage with a complement verb, likely shows influence of the Albanian verb dua, uhich kealq ualr bsr ajqm jmte. Conclusions In taking account the linguistic ecology of a region, the basic question that needs to be addressed is who counts as a speaker of a given language. In the region of southern Albania, is the term to be confined, as in traditional linguistics, to native speakers of Greek, or to speakers for whom Greek is now the dominant or primary jalgsage? Dm mljw nspe diajecr qneaiepq to the extent that such a notion makes sense even count, by contrast with transplanted standard Greek speakers? In a region marked by tourism and commercial travel, do only residents count as local speakers? Are only adults to be counted, even though there may be children who may speak a different form of the language from their parents? An ecology of language approach recognizes the many kinds of Greek speakers in the area. The number of users of Greek for whom the language is a secondarily acquired language, perhaps even in adulthood, seems to reflect the increased status of the Greek language in the area since the end of Hoxha era. The many children speaking standard Greek suggest the form that the language will raie il rhe pegiml il rhe fsrspe, uhije mjdep, diajecr qneaiepq show the form the language has taken in the past (what might anneap rm be jitilg hiqrmpw ) ald mffep pich karepiaj rhar kalw non- diajecr qneaiepq ape auape mf ald etel ilrepeqred in. Local native speakers who have spent time in Greece are bringing aspects of the standard language back to the region, while Greek tourists 151

152 CHRISTOPHER G. BROWN - BRIAN D. JOSEPH offer occasional exposure to other dialects (and are another, albeit small, conduit to the standard language.) An ecological approach suggests that the patterns of language use and bilingualism that led to the formation of the Balkan Sprachbund during the Ottoman period may once again, or in some instances still, be present in the region. REFERENCES Δημησπίοτ, ψσήπηρ Υ Ν ακούψ καλά σ όνομά ςοτ. Αθήνα: Κέδπορ. Mufwene, S. S The Ecology of Language Evolution. Cambridge Approaches to Language Contact. Cambridge: Cambridge University Press. Mufwene, S. S Créoles, écologie sociale, évolution linguistique: Cours dmlléeq as Cmjjège de Fpalce dspalr j asrmkle Langues et de tejmnnekelr. Papiq, Fpalce: L Hapkarral. Mufwene, S. S Language Evolution: Contact, Competition and Change. London ; New York: Continuum. Winnifrith, T. J Badlands - Borderlands a History of Northern Epirus/Southern Albania. London: Duckworth. 152

153 MAKSIM L. KISILIER ALEKSANDËR A. NOVIK ANDREY N. SOBOLEV Universiteti Shtetëror i Shën Petërburgut Akademia e Shkencave e Rusisë STUDIME ETNOLINGUISTIKE DHE DIALEKTOLOGJIKE NË TERREN NË DROPULL, SHQIPËRI. MATERIALET E EKSPEDITËS RUSE TË VITIT 2009 Ekspeditat ballkanike të Akademisë së Shkencave të Rusisë: Qëllimet dhe detyrat roblemi kryesor i shkencës për gjuhët dhe kulturat e Gadishullit Ballkanik (gjuhësia ballkanike dhe antropologjia ballkanike) ndodhet në fushën e diskutimeve për proceset e konvergjencës dhe divergjencës gjuhësore dhe kulturore që janë të përbashkëta, për territorin euroaziatik, dhe të veçanta, për Ballkanin. Dituritë e tilla janë të domosdoshme për analizën e të dhënave për shoqëritë e lashta dhe të reja multikulturore dhe poligjuhësore. Ballkanologët rusë nga Universiteti Shtetëror i Shën Petërburgut, nga Instituti i Kërkimeve Linguistike dhe nga Muzeu i Antropologjisë dhe Etnografisë të Akademisë së Shkencave të Rusisë që nga fillimi i viteve 1990 studiojnë kompleksin e grupit konvergjent të gjuhëve dhe kulturave ballkanike në nivelin e dialekteve territoriale dhe të kulturave vendase. Fillimisht në kuadrin e projektit ndërkombëtar "Atlasi i vogël dialektologjik i gjuhëve ballkanike" / "Kleiner Balkansprachatlas (KBSA)" dhe në vazhdim në programin e institucioneve akademike shkencëtarët rusë kanë krijuar bazën e materialeve të studimeve në terren sipas pyetsoreve të krijuara pikërisht për projektin e Atlasit [Плотникова 1996; Домосилецкая erj. 1997; Соболев erj. 1997; Новик 2009 (dmpëqhipik); Соболев 2009 (dmpëqhipik); Колосова, Домосилецкая 2010 (dmpëqhipik)] oë jalë gpskbsjjsap lë Apiitil e Atlasit të vogël dialektologjik të gjuhëve ballkanike edhe në Arkivin e Muzeut të Antropologjisë dhe Etnografisë (të dy arkiva janë tani në Muzeun e Antropologjisë dhe Etnografisë). Materialet e ekspeditave përfaqësojnë tekste, incizime në audiofile, videoarkiv, fotografi dhe objekte të kulturës materiale (si pjesë e koleksionit ksxemp) [Новик 2009b]. Marepiajer e eiqnedirate bmrmhel qi lë Rsqi ashtu edhe jashtë, në Gjermani, Shqipëri, Bullgari etj. 153

154 MAKSIM L. KISILIER - ALEKSANDËR A. NOVIK - ANDREY N. SOBOLEV Ekspeditat e reja ballkanike e Akademisë së Shkencave të Rusisë që nga viti 2008 organizohen në ato vende dhe krahina ku fmpkmhel ljëqi rë tmgja erliie [Соболев, Русаков 2005] ke rinape johomogjene si nga pikëpamja gjuhësore ashtu edhe kulturore, ku mund të vërejmë ndryshime të shpejta të landshaftit të vjetër dialektologjik, kulturës tradicionale dhe strukturës etnike. Proceset e ndikimit reciprok midis sllavëve dhe shqiptarëve në Shqipërinë Lindore dhe Maqedoninë Perëndimore, midis shqiptarëve dhe vllehëve në Shqipërinë Jugore, midis grekëve dhe vllehëve, grekëve dhe sllavëve, vllehëve dhe sllavëve në Greqinë Veriore etj. mund të jenë modele për rikonstruksionin shkencor të proceseve etnogjuhësore në antikitet, mesjetë, në kohën e re dhe moderne, mund të shërbejnë edhe si modele për konstruktet e proceseve në të ardhmen. Një nga krahinat me ndikim të fortë gjuhësor dhe kulturor midis grekëve dhe shqiptarëve, të krishterëve dhe myslimanëve është Dropulli (gr. Δπϋπολη), ku në shtator të vitit 2009 organizuam studime në terren. Bëmë përpjekje për të mbledhur materiale rreth interferencës etnokulturore me qëllim zbulimin e gjurmëve të divergjencës etnike, linguistike dhe kulturore, të konvergjencës dhe sintezës në çështjet e përgjithshme e të veçanta. Puna në terren u krye gjatë 2 ditëve në fshatin Llongo (Λϋγγορ) (i cili përbëhet nga mëhallat: Vasomahal'as, Dangomahal'as, R'ahi, Mes'ura, Dekomahal'as). Si informatorë u shfrytëzuan: Angjeli Virgjinia (Αγγέλη Βιπγίνια, viti i lindjes 1934, mësuese e shkollës fillore); Olga Kolo (Όλγα Κολιϋ, 70 vjeçe, fshatare); Petros Kolo (Πέσπορ Κολιϋ, 70 vjeç) etj. Incizimet u kryen në greqisht dhe shqip. Niveli i dijes së gjuhës së dytë mund të jetë i ulët. Në këtë artikull do të paraqesim materialet autentike për gjuhën dhe kulturën e Dropullit të Sipërm dhe do të formulojmë detyrat e mëtejshme për kontribut në kontekstin grek dhe atë ballkanik në përgjithësi. 154 Dropulli dhe diskutimet në lidhje me popullsinë greke Duke pasur parasysh kufizimin e zhanrit të artikullit nuk mund ta zgjerojmë shumë diskutimin për lingua- dhe etnogjenezën e popullsisë së Dropullit (diskutime të tilla janë të ashpra në shkencën shqiptare dhe greke). Çështjet dhe rezultatet e këtij problemi të diskutuar janë përshkruar në botimin Υίλιππαρ Λίσςιορ. Σο φπονικό σηρ Δπόποληρ. Tiranë, p/v. Problemi kryesor në

155 STUDIME ETNOLINGUISTIKE DHE DIALEKTOLOGJIKE NË DROPULL këndvështrimin e autorëve të ndryshëm është autoktonia e popullsisë greke të krahinës. Në përkrahje të teorisë së autoktonisë së kësaj popullsie vështrohen tiparet epirote të dialektit të tij. Përndryshe tiparet e Greqisë Jugore dhe atike mund të dëshmojnë për karakterin e mërgimit relativisht të vonë të kësaj popullsie në këtë zonë. Në shkencën shqiptare është pranuar mendimi "se banorët e Dropullit me kombësi greke erdhën këtu shekullin e 18-të si çifçinj në çifliqet e latifondistëve shqiptarë" [Fjalor Enciklopedik Shqiptar, Tirana 1985, f. 211]. Vëzhgimet në Dropull Të dhënat antropologjike Kodi i etnokulturës në Dropull ka ruajtur shumë tipare arkaike që mund të konsiderohen si markerë të identitetit etnik. Grekët e Dropullit jetojnë në kontakte të pandërprera me shqiptarët dhe vllehët gjatë një periudhe shumëshekullore. Në këto rrethana ata kanë ruajtur shumë gjëra që kanë të bëjnë me kontekstin e organizimit të jetës dhe të jetesës në kushtet e përcaktuara të vendit, të krahinës dhe të rajonit konkret. Në këtë fushë na duhet të përmendim qëndresën e vetëdijës greke, që është shumë e dukshme. Në kulturën materiale mund të përmendim veçori të dukshme të artizanaleve, zejeve, artit dekorativ etj. Si shembuj fiksojmë vazhdimësinë e traditave të gdhendjes në dru, të punimit të dantellave, të prodhimit të reiqrijete [Новик, Перехвальская 2004: ; Новик uuu.gpeei.ps; Новик 2007: ], veshjeve, psajrjel e imqrskir rpadicimlaj [АМАE: Новик 2009a: 74], lë apiireirspël nmnsjjmpe, oë ialë rinape asrelriie gpeie [АМАE: Новик 2009a: 71]. Mund të përmendim këtu paralele të dukshme me territorin e Greqisë së sotme dhe me kulturën e diasporës greke (për shembull, në rrethin e Mariupolit, në Ukrainën e Jugut). Shembuj e teksteve të incizuara në Dropull 14:28-46, 15:10-59 aju vas'ili (deshifrimi: Andrey Sobolev, Maksim Kisilier) 14:28 brost'a apo t avasil j 'u pij'ena... maz'evomastane j'iro sti γu 'a. p'eramane 'apo el'a f'ila ce, ce r'ixanamane stë, sti γo 'a. ce r'ixanamane, ce, ce prats'arizan aft'a prëts, prëts. 14:46 155

156 MAKSIM L. KISILIER - ALEKSANDËR A. NOVIK - ANDREY N. SOBOLEV 15:10 θa ksimb'erone tin 'ali m'era o 'ajoz vas'ilis. to vr'aδi, prin ksimer'osi, to vr'aδi, pij'enamane stiz el'a, el'a, ks'ers, se 'ena δ'endro, ce k'ovunamane klar'i apo tin elj'es. 'ena kum'ati elj'a. ce maz'evaman ta f'ila. ce ta r'ixanamane. pr'oto to r'ixanamane pol'a-fila. m b 'esa e ci. ce l'eγamane m bp'sša [ap] 'a m bp'sša iarq'ica! ra j'emgune ta kats'ica ce ta ar 'a na j'engun pol'a. ce 'ama prats'arizan aft'a. pr'ëtsë, pr'ëtsë, ta... ta... θ'a-psane i, i foth j 'a, 'ama katal'avis. kat'opi r'ihanamane paraδ'iγmatos h'arin ja tus anθr'opuz mas pu 'ihama sta ks'ena. bp'sša [ap]l j 'a bp'sša iarq'ica! δilaδ'i sto sp'iti na 'ehi pol'a kats'ica ke pol'a ar 'a, na j'eγune. 'opos, 'opos 'eriks[...] ta f'ila ce pratsar'izun. 23:39-24:35 laz'aruδes (deshifrimi: Andrey Sobolev, Maksim Kisilier) 23:39...aft'a ta vγ'aδja t'a-hume t alaz'aru em'is. t alaz'aru. m brost'a 'itane mj'a vδom'aδa t alaz'aru [t'a-itan] m brost'a ap'o to p'asxa. t alaz'aru. ksers, ti 'ekanan to sav'ato. 'itan to sav'ato, ce tin 'ali tin iriac'i 'erxonde i pasxal j 'a. ja, pos 'ekanane ta peδj'a. maz'evundan ta peδj'a. 'ixane k'ati ši'mnja. ce n'ijenan [spin to] sp'iti. [...] t'a-han 'eci. ce p'ijenan sto sp'iti, paraδ'iγmatos x'arin, ke j'irevan avγ'a. ce 'eperane kal'aθi, 'eperane 'ena kal'aθi. ce p'ijenan sto sp'iti'i. c il'eγane, 'irθan t al'azaru [...s ka ma 'etsi], 'irθan t al'azaros, 'irθan ta v'aja. 'irθan t... af'endi mas, xr'istu ta p'aθja. aft'a 'ine traγ'uδja tu l'azaru. e, [se] δ'ose tu to ta psila, o p'etros na mira'isi, ce o nikuc'iris tu spitj'u ç'ila xr'on j a na z'isi. ce xtipj'usane ta aft'a. ce o nikoc'iris tu spitj'u 'eδine 'istera 'ena avγ'o sto peδ'i, 'ena avγ'o 'eδine maze[...]'otes. [i ce ka] ec'i l'eca. 24:35 29:05-30:13 m'artis (deshifrimi: Maksim Kisilier) 29:05 l'eγunamane 'etsi. m'artis, γδ'artis, katuruδ'avlis, alevroparaθ'iris. kses jat'i l'eγaman ja tu m'arti? m'artis 'ine γδ'artis, δijaδ'i qreγl'mlsl rm k'aθe ti. kataruδ'au v jiq 'ejeγale δen bor'usane na vγ'une, 'anavane ti γo 'a m'esa, ce epiδ'is ap'o pu 'ekanane kr'ijo, ç'oni δen bor'usane na ijδ'une ce katar'usane sta δavl j 'a, kat'alaves. al'evroparaθ'iris tu m b onukuf'inis, δijaδ'i. tu m'arti tel'ionan 'ola. tel'ionan to m'art[i] ta fas'ul j a, to kalamb'oki, rm... ce ajetpmnapaθ'ipiq, n'ijenane ci 'eperane ap'o ta [pan'en v γ...un'u] 'op[o]s s'u-p[a] 'eialale iai'mq cep'mq 'etγ j enan ap'o to paraθ'iri ce 'eperane al'evri δel [ikuδ'omune] 'ela... kja ršal'a [c] aj'ebpa la i'aksl ispi'sri [...δ'omu] na k'amu psomj'a ec'i ce to... p'ijenane p'ali ap'o to paraθ'ipi rml 'ivale ja iai'm rm k'apri eniδ'iq 'eiale iai'mq cep'mq. r'm- e hum 'etsi: m'artis, γδ'artis, katuruδ'avlis, tu m b anukuf'iδis, alebroparaθ'iris. 'eçi ce ta tr'ia ta... ta on'omata 30:13 30:34-31:00 va elizm'o (deshifrimi: Andrey Sobolev) 156

157 STUDIME ETNOLINGUISTIKE DHE DIALEKTOLOGJIKE NË DROPULL 30:34 ta va ejixk's 'ile 'iimš n'elde k'apri. rm npm'i ši'mlsldal ra neδj'a ce 'eperane kuδ'u a. 'ola ta peδj'a. ce var'usan ta kuδ'u a ce l'eγane... ce p'iγ j enane j'iro sto sp'iti. ce l'eγane, fevγ'ašre f'iδja, fevγ'ašre gsšrep'irqeq, 'irθan t ava elizm'u, na sas k'opsun to cef'ali, na to r'iksun sto pot'ami, na to f'an i kaloj'eri, ce çim'on j ce kaloc'eri. p'iγ j enane se, s 'olez m'erjes, al'a 'ihane kuδ'u a. 31:00 Kultura tradicionale shpirtërore Kultura tradicionale shpirtërore e popullsisë së Dropullit ka tipare të përbashkëta me ato të krahinave të tjera të Ballkanit jo vetëm greqishtfolëse (ku festojnë ditët e caktuara kalendarike, ku vërejmë zakone të ngjashme dhe konstatojmë shpjegime të riteve dhe dokeve të së njëjtës natyrë si në Dropull). Interes të veçantë përfaqëson krahasimi i riteve dhe i terminologjisë tek grekët e Dropullit dhe shqiptarët e krishterë dhe myslimanë. Disa markerë duken jodiferencues për këtë analizë, d.m.th. janë të njëjtë për gjithë Ballkanin, për traditën e krishterë ose për botën greke (p.sh. dita e 1 Marsit dhe m'artis, por mungon legjenda për Plakën e Marsit, përfaqësimet e hijes išc'omata, për gjithë Ballkanin; disa rite të Pashkëve, për gjithë botën e krishterë (ap'okries, ršslgp'sqale ra atγ'a (k'ocina), karv'eles me sfraj'ida apo p'ano), festat ajazm'os, ta f'ota, va elizm'o; mbajtje e perit të Marsit ke qhnjegik oë rë kmq lviheki lga diejji, nëp gjirhë botën greke; huazim turk vak'uf si termin i pronës tokësore kishtare; aj s'ava savan'oni, aj varv'ara // varv'aras varvar'on, aj nik'olas parax'oni.). Disa markerë kanë të bëjnë me lidhjet midis grupeve të ndryshme të popullsisë në të kaluarën (p.sh. tradita laz'aruδes me mungesë të grupit të njerëzve që vizitojnë shtëpi dhe familje njëri pas tjetrit); karnavalet e Pashkëve karnav'ala; llojet e ndryshme të magjisë, nëpgarirje e bsiëq që Shël Vaqijir; beqike lë dmpë rë jehrë (poδarik'o), mungesa e besimeve në Plakën e Marsit (ky fakt është shumë i rrallë për Ballkanin), por pranimi i diskursit vendas për muajin e marsit; tekstet rituale mund të jenë vendase, flija e kecit në Ditën e Shën Gjergjit (ta kats'ica tu jurj'u)). Ka shumë rëndësi fakti që mungesa e realitetit X në kulturën lokale mund të ketë më shumë kuptim se sa të dhënat për pranimit e këtij realiteti në traditën konkrete (p.sh. mungesa e besimeve për kalik'andzari, që janë të përbashkëta për mbarë botën greke). Nga këta fakte karakteristikë duket qartë domosdoshmëria e shtjellimeve të plota, sistematike, të diferencuara dhe jo fragmentare të kulturës 157

158 MAKSIM L. KISILIER - ALEKSANDËR A. NOVIK - ANDREY N. SOBOLEV vendase. Si rezultat, mund të konstatojmë elementet që janë trashëguar prej qëndresës protohistorike, nga një anë, dhe elementet që janë huazuar si pasojë e kontakteve të pandërprerëa, nga ana tjetër. Vëzhgime dialektologjike Materialet dialektologjike të mbledhura gjatë ekspeditës sonë nuk janë të mjaftueshme për përshkrimin e plotë të dialektit të grekëve të Dropullit. Megjithatë tekstet kanë veçori me rëndësi të dukshme për drejtimet e studimeve të mëtejshme. Në radhë të parë na duhet të fiksojmë shumë leksema që nuk janë tipike për greqishten e re, së paku për gjuhën standarde. Do të veçojmë 5 grupe: 1. huazime: nga shqipja l'eci kmledha lë isjaç ; lga sllavishtja b'abes njeqëkappëqir e iaplatajir burrat në veshje gpaqh ; lga rspoiqhrja haldž'api rhiië, halvhap. 2. leksiku që ka paralele në dialektin e Janinës (= ioan.; shiko: [Κοςμάρ 1997]): 1 vak'uf j ja (krahaso: ioan. vak'ufku rmia e iiqhëq < turq. vakuf), ra bspbsj 'eč j a (krahaso: ioan. burb'ol j ja iëpkij rë tegjëj ). Në iërë gpsn qinas mendimit tonë hyn edhe leksema imš j 'ih j ja, që përdoret për emërtimin e një lloji të zogjve të egër (krahaso: ioan. isš j 'i tpan ); 3. shprehjet që janë të përbashkëta me dialektin e Epirit: ta sp'arγana tu Hrist'u nersjjar oë garsajlë nëp Kpiqhrjildjer ; 4. leksiku i përbashkët i greqishtes së re kuptimi i të cilit është relevant për dialektin konkret: muc'una kaqia e iaplatajir (krahaso: μοτσςούνα qsppar (nejmparit.), gpikaqë ); ar'aδa atjjia (krahaso: απάδα padha ); bišr'etsle npmnmxml (?) (nëp nerullat e Kpiqhrjildjete) lga πιςσεύψ jsaj, beqmj (ipahaqm: imal. bist j beqa ); 5. fjalët kuptimi dhe burimi i të cilave nuk është i qartë për këtë moment: vr'ongulo (diçka që ka të bëjë me pyll), čmj j j'a, č[m/s]j j j'ades, edhe si refleks čmj j j'ar iia (ka mundësi veshje ose zbukurim për karnaval); tetsč'sleq (një lloj zbukurimesh); v j jo (ka mundësi është lidhur me βόδι ias ). Nuk është i qartë me çfarë grup mund të lidhim leksemat proc'arizan 3 pl. etj., të cilat kanë paralele në dialekte të tjerë. Nuk mund të përjashtojmë mundësinë që npmс'apixal ka lidhje me ioan. npačaja's jëqhmj/qhsaj qhiëldijar. Pmp nëpfsldikiqhr çëqhrjel e 1 Leksemat nga fjalori japim në transkriptimin latin. 158

159 STUDIME ETNOLINGUISTIKE DHE DIALEKTOLOGJIKE NË DROPULL lidhjes së këtij leksiku të dialektit të Dropullit me atë të Greqisë Veriore mund të zgjedhim pas studimeve të mëtejshme. Supozojmë që pas mbledhjes së fjalorit dialektologjik të Dropullit do të gjejmë sasi mjaft të madhe të leksemave lokale edhe izoglosave leksikore midis të folmeve greke dhe atë të Dropullit. Veçoritë fonetike të Dropullit kanë tipare diferenciale. Për vokalet nën theks vërehet: 6. Reduktimi ose ngushtimi /o/ > /u/ nën theks: n'una (krahaso: νόνα), tr'ume (krahaso: σπώμε). Fakti që në Dropull vërehet ngushtimi i zanores në pozicion me theks (kurse në dialektet e Greqisë Veriore kjo dukuri vërehet vetëm tek zanoret në pozicion pa theks) ka rëndësi të veçantë. 7. Ndryshimi /e/ > /o/: 'okso (krahaso: έξψ) është i përhapur në shumë dialekte greke. Për vokalizmin e patheksuar janë tipike: 8. Reduktimi ose ngushtimi /o/ > /u/ në pozicion pa theks: kum'ati (krahaso: κομμάσι); kup'eles (krahaso: κοπέλλερ); 'ekuve (krahaso: κόβψ), 'iisši (krahaso: είκοςι), l j 'iγu (krahaso: λίγψ), 'olu (krahaso: όλο); si është e njohur mirë kjo veçori është një nga tiparet kryesore të dialekteve të Greqisë Veriore [Κονσοςϋποτλορ 2001]. Në të folmen e Dropullit në të folurit e të njëjti informanti përdoret një leksemë konkrete me ngushtim dhe pa ngushtim f'uru dhe f'uro (krahaso: υούπνο), čmj j j'ades dhe čsj j j'ades; ka shumë shembuj kur ngushtimi nuk vërehet fare: monah j 'i (krahaso: μοναφή), m'avro psom'i (krahaso: μαύπο χψμί). 9. Mslgml mqe q ëqhrë i dsiqhëk pedsiriki /e/ > /i/ në pozicion pa theks, i cili është tipik në dialektet e Greqisë Veriore. 10. Reduktimi i fortë në pozicion të patheksuar /i/ dhe /u/ deri në rënie të plotë: ps i la (krahaso: χηλά); ts (krahaso: σηρ); šr'api (krahaso: ςισάπι); monah j 'i-m (krahaso: μοναφή μοτ). Në dallim nga dialektet e Greqisë Veriore për të cilat kjo dukuri është karakteristike, në Dropull ajo ka karakter fakultativ: nga një anë, janë të pranishme variantet (Marts // Mart dhe M'artis; 'iisš, 'iisš i dhe 'iisši), por nga ana tjetër, në shumicën e rasteve nuk fiksohet fare rënia e zanores së patheksuar: irilmrpmf'ia, q il'eh j ja; Nga veçoritë e konsonantizmit mund të përmendim fakte: 11. Palatalizimi /s/ > /š/: 'iisš[i] (krahaso: είκοςι); šr'api (krahaso: ςισάπι); bp'sša (krahaso: πλούςια); Aiš'a[ r ]sis (krahaso: Αξιάπφηρ); en j jai'mša (krahaso: εννιακόςια), parakl j 'iša (krahaso: 159

160 MAKSIM L. KISILIER - ALEKSANDËR A. NOVIK - ANDREY N. SOBOLEV ioan. napaiij'iq iiqha e fqharir ); [nqmk'i] qrap'iš j jo (< -ςιο); kalambok j 'iš j o; katsik j 'iš j o; γ j iδ'iš j o. Palatalizimi /s/ > /č/: čslγr'usane (krahaso: ςτγκπούομαι). Palatalizimi /k/ > /č/: dsf'eči (krahaso: ioan. dfeč dhe νσοτυέκι); šč'mkara (krahaso: ίςκιψμα). Rezultatet e palatalizimit vërejmë në leksemat čmj j j'a / č[m/s]j j j'adeq; imš j 'ih j ja; isisp'erš j a; tetsč'sleq; krahaso edhe npmši 'ilsqal[e] (krahaso: πποςκινώ). Palatalizimi ka karakter fakultativ sepse ekzistojnë variantet: eijiš'a dhe eklis'ia, por në shumicën e shembujve nuk vërejmë palatalizimin fare: kats'ikja; s'inora. 12. Citakizmi: tse (krahaso: και), por më shpesh përdoret varianti ke. 13. /j/ në pozicionin intervokal: kr'i-j-o (krahaso: κπύο); makri-j-'a (krahaso: μακπιά); Tri-j-'aδa (Σπιάδα); krahaso edhe: ikoδomj-'unde. Në shembullin klar'i-j-a (krahaso: κλαπιά) më parë ka vend vokalizimi /j/ me theksin në /i/ të krijuar, dhe pastaj shtesa /j/ që të mos krijohet giati. 14. Anticipacia e palatalizimit γ j in'e-j-kes (krahaso: γτναίκερ). 15. Disa këmbime të sonanteve dhe të konsonanteve frikative: /l/ > /r/ bp'sša (krahaso: πλούςια); /f/ > /h/: eht'a (krahaso: ευσά); /v/ > /δ/ karδ'ela (krahaso: καπβέλι). 16. Shembujt e artikulimit frikativ /r/, si në shqip: s'inora, tris, δek'emvri. Shumë nga veçoritë fonetike e përmendura më parë ka ngjashmëri me dialektet e Greqisë Veriore por ato kanë karakter jo regular. Në fushën e morfonologjisë dhe morfologjisë veçori interesante dhe regulare demonstron folja. 17. Si edhe në dialektin e Janinës në format e imperfektit shpesh nuk funksionon ndalimi i theksit më larg se në rrokje të tretë nga fundi i fjalës [Κοςμάρ 1997: 26 27]: h'orevame; 'ihamane; p'iγename; ja na profil'aγundane. Në këto raste vërejmë theks shtesë në rrokjen e dytë nga fundi. Është interesant në këngën e informantit regulli i tre rrokjeve është ruajtur: epj'asane. 18. Si në shumë dialekte të tjera të greqishtes në aorist dhe imperfekt vërejmë augment pavarësisht nga sasia e rrokjeve: ep'eftune. 19. Si në dialektin e Janinës fleksia e shumësit (I pl.) në imperfekt man[e]: 'ihaman, jort'azamane, k'ovamane, l'eγamane, p'eramane, r'ihnamane, tr'oγamane, v'aneman. Megjithatë ka edhe variante: k'anamane dhe k'aname. 160

161 STUDIME ETNOLINGUISTIKE DHE DIALEKTOLOGJIKE NË DROPULL 20. Tek format foljore me /-n/ në fund, shpesh ngjitet /- e/: en'efrsle, čslγr'usane, forj'ondane, k'anune. Morfologjia e emrit ka tipare të përbashkëta me standardin e greqishtes së re. Kemi gjetur vetëm dy shembuj interesante: [ja] to peδ'in për fëmijë me ruajtjen /-n/ në fund dhe formën Turk j j'a rspoir, lë rë cijar imlrakilmhel fmpkalri i gpeoiqhreq i qhskëqir (krahaso: αδέπυια tëjjexëp ) dhe fmpkalri nëpkbjedhës i shqipes -ia (krahaso: vllaznia tëjjexëpir ). Konkluzione dhe perspektivë Deri në momentin e sotëm nuk kemi atlase etnologjike të Shqipërisë dhe Greqisë, na mungon edhe atlasi i greqishtes së re. Në këto kushte është shumë e vështirë të zgjedhim të gjitha çështjet e etnogjenezës dhe linguagjenezës së popullsisë së Dropullit. Megjithatë përparimi në studimet e këtyre problemeve mund të ketë vend nëse do të realizohet botimi i monografive me përshkrime të krahinave konkrete të Shqipërisë dhe Greqisë 2. Për Dropullin e Sipërm dhe për Dropullin e Poshtëm do të ishin të mjaftueshme një përshkrim i plotë linguistik dhe një përshkrim antropologjik. Përshkrimi linguistik duhet të përfshijë jo vetëm të gjitha nivelet e gjuhës (me fjalorin e plotë dialektologjik të së folmes) por edhe problematikën sociolinguistike dhe çështjet e kontakteve gjuhësore. Sipas parametrave introlinguistike, e folmja greke e Dropullit ka shumë tipare të përbashkëta me dialektin e Janinës dhe sipas mendimit tonë hyn në arealin e dialekteve të Greqisë Veriore. Por izoglosat e dialekteve të Greqisë Veriore në të folmen e përshkruar nuk janë prodhuese. Një nga izoglosat më të rëndësishme, përdorimi i kallëzores në funksionin e një kundrinori të zhdrejtë si duket nuk e përfshin këtë territor fare: ts lej (ср. σηρ λέει). Disa veçori (n.qh. tmiajixiki /j/ ke qhreqël e pe /j/) ia napajeje lë dialektin e grekëve të Mariupolit. 2 Shënim i redaksisë: Për të folmet greke të krahinës së Delvinës dhe Sarandës është botuar monografia e A. I. Spyrou, Σο ελληνικό γλψςςικό ιδίψμα σηρ πεπιοφήρ Δελβίνοτ και Αγίψν απάνσα, Εθνικϋ και Καποδιςσπιακϋ Πανεπιςσήμιο Αθηνύν Βιβλιοθήκη ουίαρ απιπϋλοτ, Athinë, 2008, ndërsa një përshkrim i përgjithshëm i të folmeve greke të Shqipërisë gjendet tek D. Kyriazis & A. Spyrou, «Σα ελληνικά γλψςςικά ιδιύμασα σηρ Αλβανίαρ», në Νεοελληνική Διαλεκσολογία, Αθήνα, ΚΕΝΔΙ Ακαδημίαρ Αθηνύν, VI,

162 MAKSIM L. KISILIER - ALEKSANDËR A. NOVIK - ANDREY N. SOBOLEV Si konkluzion, mund të supozojmë që e folmja e grekëve të Dropullit është dialekt i tipit të përzier, i cili me kalimin e kohës humb tiparet e tij të lashta. BURIMET DHE LITERATURA: ARKIVAT: Arkivi i Atlasit të vogël dialektologjik i gjuhëve ballkanike Arkivi i Muzeut të Antropologjisë dhe Etnografisë, Sankt Peterburg. АМAE: Новик 2009a Arkivi i Muzeut të Antropologjisë dhe Erlmgpafiqë: Новик А.А. Традиционная культура греков, албанцев и черногорцев в Албании. Полевые записи. Ксерокопия тетради Архив МАЭ РАН. К-1, оп л. АМAE: Новик 2009b Arkivi i Muzeut të Antropologjisë dhe Erlmgpafiqë: Новик А.А. Отчет об экспедиционных исследованиях в Албании в августе 2009 года. Принтерный вывод Архив МАЭ РАН. К-1, оп л. BIBLIOGRAFI: Гајдова, Убавка. (Ред.) Македонски дијалектен атлас. Пролегомена. Скопје. Гуськова, Елена Юрьевна «Что ждали от России на Балканах в начале 1990-х годов». Në К. В. Никифоров, И. А. Седакова. (Ред.). Образ России на Балканах: Мифологемы, идеологемы, религиозные, исторические и культурные связи. Доклады российских ученых к научному коллоквиуму Международной ассоциации по изучению стран Юго-Восточной Европы (Варшава, 7-9 ноября 2011 г.). Москва Домосилецкая, Марина Валентиновна; Жугра, Альвина Венедиктовна; Клепикова, Галина Петровна Малый диалектологический атлас балканских языков. Лексическая программа. С.-Петербург. Жугра, Альвина Венедиктовна «Албанские соционимы и система терминов родства». Алгебра родства: Родство. Системы родства. Системы терминов родства. Вып. 2. С.- Петербург

163 STUDIME ETNOLINGUISTIKE DHE DIALEKTOLOGJIKE NË DROPULL Иванова, Юлия Владимировна Албанцы и их соседи. Москва. Иванова, Юлия Владимировна «Формирование культурной общности народов Юго-Восточной Европы». Балканские исследования. Вып. 7: Исторические и историко-культурные процессы на Балканах. М Колосова, Валерия Борисовна; Домосилецкая, Марина Валентиновна Фитонимический вопросник. С.- Петербург. (рукопись). МДАБЯ Малый диалектологический атлас балканских языков. Под ред. А. Н. Соболева. Пробный выпуск. München, Серия лексическая. Том I. Лексика духовной культуры. München, Том II. Человек. Семья. München, Том III. Животноводство. С.- Петербург; München, Том IV. Ландшафт. Сост. М. В. Домосилецкая. С.-Петербург; München, Серия грамматическая. Том I. Категории имени существительного. München, Новик, Александр Александрович, Перехвальская Елена Всеволодовна «Урумы Приазовья (очерк современной ситуации)». Проблемы славяноведения. Сборник научных статей и материалов. Выпуск 6. Отв. редактор С.И. Михальченко. Брянск: Издательство Брянского государственного университета Новик, Александр Александрович. Заселение греками Приазовья. Greek.ru. Греция. Кипр. Почти все о греческом на русском // Новик, Александр Александрович Большая Российская энциклопедия: В 30 т. / Председатель Науч.-ред. совета Ю.С. Осипов. Отв. редактор С.Л. Кравец. Т. 7. М.: Большая Российская энциклопедия Новик, Александр Александрович Балканский ислам. Коран. Обрезание. Программы для собирания антропологического и лингвистического материала. С.-Петербург. (рукопись). Плотникова, Анна Аркадьевна Материалы для этнолингвистического изучения балканославянского ареала. Москва. Русаков, Александр Юрьевич; Соболев, Андрей Николаевич Субстанционально-функциональная теория 163

164 MAKSIM L. KISILIER - ALEKSANDËR A. NOVIK - ANDREY N. SOBOLEV балканского языкового союза и славянские языки. С.- Петербург. Соболев, Андрей Николаевич Балканский ислам. Календарь и праздники. Программа для собирания антропологического и лингвистического материала. С.-Петербург. (рукопись). Соболев, Андрей Николаевич; Воронина, Ирина Ивановна; Лопашов, Юрий Александрович; Русаков, Александр Юрьевич Малый диалектологический атлас балканских языков. Синтаксическая программа. С.- Петербург. Соболев, Андрей Николаевич; Русаков, Александр Юрьевич. (Ред.) Языки и диалекты малых этнических групп на Балканах: Материалы Международной научной конференции (Санкт-Петербург, июня 2004 г.). С.- Петербург; München. Ανδριώτης, Νικόλαος Π Ετυμολογικό λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής. Θεσσαλονίκη. Βάσος, Θανάσης Το δημογραφικό ζήτημα της Εθνικής Ελληνικής Μειονότητας στην Αλβανία. Tiranë. Γκατζώνης, Κώστας Ο Λόγγος της Πάνω Δερόπολης. Αθήνα. Κοντοσόπουλος, Νικόλαος Γ Διάλεκτοι και ιδιώματα της Νέας Ελληνικής. Αθήνα. Κοσμάς, Νίκος Β Το γλωσσικό ιδίωμα των Ιωαννίνων. Αθήνα, Γιάννινα. Λαογραφικά σύμμεικτα της Εθνικής Ελληνικής Μειονότητας Βορείου Ηπείρου Αργυρόκαστρο. Λίτσιος, Φίλιππας. Το χρονικό της Δρόπολης. Tiranë, χ.ε. Ζαφειράτης, Βαγγέλης Αστέρια. Άγιοι. Αντάρτες. Σαράντα. Gjergji, Andromaqi Veshjet shqiptare në shekuj. Origjina. Tipologjia. Zhvillimi. Tiranë. Gjergji, Lush. Roli i femrës shqiptare në familje dhe në shoqëri. Zagreb, Gjinari, Jorgji; Beci, Bahri; Shkurtaj, Gjovalin; Gosturani, Xheladin Atlasi dialektologjik i gjuhës shqipe. Vëllimi I-II. Napoli. Jorgo, Mitili Krahina surprizë. Gjirokastër. al g Jorgji, Jani Dropulli i Sipërm në shtypin shqip Bibliografi. Tiranë. Kaplan, Robert Balkan Ghosts: a Journey through History. New York. 164

165 STUDIME ETNOLINGUISTIKE DHE DIALEKTOLOGJIKE NË DROPULL Lafe, Emil et al. (Red.). 2008, Fjalor enciklopedik shqiptar. Vëll. I. A-Gj. Tiranë, Vëll. II. H-M. Tiranë, Vëll. III. N- Zh. Tiranë, Mproitia e minoriteteve në Shqipëri. Dekllarata që bëri përfaqësonjësi i Shqipërisë më 2 tetor Novik, Alexander Department of Europe// Peter the Great Museum of Anthropology and Ethnography. The Kunstkamera. 295th anniversary. History, Collections, Research. St. Petersburg Sandfeld, Kristian Linguistique balkanique. Problèmes et résultats. Paris. Stublla, Shefki Mbijetesa (Aspekti muzeor). Prishtinë. Tirta, Mark Etnologjia e shqiptarѐve. Tiranѐ. Woodward, Susan Balkan Tragedy. Chaos and Dissolution after the Cold War. Washington, D.C. Ylli, Xhelal Das slavische Lehngut im Albanischen. 2. Teil. Ortsnamen. München. MAKSIM KISILIER, ALEKSANDER NOVIK, ANDREY SOBOLEV State University of Saint Petersburg Academy of Sciences of Russia Saint Petersburg, Moscow ETHNOLINGUISTIC AND DIALECTOLOGICAL OBSERVATIONS FROM DROPULL, ALBANIA: BASED ON THE DATA OF THE RUSSIAN EXPEDITION IN 2009 (Summary) he paper aims to shed some new light in the discussions around the history, traditional culture and dialect of the Greek-speaking population in Dropull, Albania. New data collected by the Russian research team in 2009 are presented and discussed in the broad Balkan, Greek and Albanian context. 165

166

167 KONSTANTINOS GIAKOUMIS University of New York Tirana A PRELIMINARY LINGUISTIC APPROACH OF THE CODEX OF DOSITHEOS, BISHOP OF DRYINOUPOLIS AND GJIROKASTRA ( ) his article attempts to make a preliminary linguistic approach rm rhe Cmdev mf Dmqirhemq, Biqhmn mf Dpwilmsnmjiq ald Gjirokastra (S. Albania). As such, this contribution extends previous work in the ethnic constitution of the region (Giakoumis 2003) and in presenting this manuscript (Giakoumis 2008), shortly befmpe rhe kalsqcpinr q nsbjicariml (Giaimskiq 2013). Ir qhmsjd be noted from the outset that this linguistic approach is presented by a historian, not but by a linguist, who is therefore looking at linguistic manifestations only to the extent that they are useful to draw historical conclusions. Hence, my approach is descriptive (and as such qualitatively illustrating samples instead of quantifying examples) and not prescriptive, with the understanding that any used language is systematic, in spite of anticipated variations between different language speakers. In so doing, the purpose of rhiq cmlrpibsriml iq rm njace rhe kalsqcpinr q jevicaj ditepqirw ilrm its historical context, trace morphological phenomena of language sqed ilrm rhe detejmnkelraj npmceqq mf rhe kalsqcpinr q fipqr language, Greek, and investigate the way in which language was used as a means of identification. I aspire to demonstrate that, regardless of their ethnic origin, language users in the manuscript are characterized by cultural multilingualism. The manuscript whose language is approached herein presents a number of limitations in the study of dialectical variation of the region of Gjirokastra. Considering that lingual variations can be regional, social or stylistic in origin, the codex is ecclesiastical and such it does not represent an Islamized segment of the local community. In addition, the two amongst the copyists mf rhe kalsqcpinr q acrq uhmqe lakeq ape kelrimled, Hadji- Demetrios from Sikriati, 1764 (A.Q.Sh. F. 139, D. 2, f. 9 v ), and Constantine from Metsovo, ca (ibid., f. 4 v ), Biqhmn Dmqirhemq brother and student of the well-known scholar Demetrios Vardakas, were both teachers of the Greek School of Gjirokastra; as such, they represent regional intellectual elites and thus they must have written not on basis of how language was used, but rather on 167

168 KONSTANTINOS GIAKOUMIS how language should or should not be it is widely known that scribes used official templates or previous archival documents as models of how an act should be written (Paizi-Apostolopoulou 1988, 70-1). The manuscript more often than not contains copies of acts, rather than the official acts themselves, hence, the autographic signatures of witnesses mostly members of local elites randomly anneap. Fsprhepkmpe, uhije kalw mf rhe cmdev q acrq kaie references to reports or testimonies from the provinces of the Diocese, none of them was copied in the diocesan codex, thereby depriving us from grass-root linguistic materials related to the cases treated in the manuscript. Considering the range of subjects that an ecclesiastical codex contains (Church administration and matters of civil law), the manuscript presents no evidence for the language used in other settings or in other instances. In spite of limitations, though, the value of the manuscript in the study of the jalgsage mf a napricsjap qegkelr mf rhe pegiml q cmkkslirieq iq great, not least because of the absence of other published similar documents. The language used throughout the manuscript is ecclesiastical Greek with a number of archaic forms owed to the use of templates, yet, without homogeneity when its acts refer to the substance of the treated matters. The use of archaic elements can be evidenced il rhe uiqheq napr of a letter addressed from the archons of Gjirokastra to the Metropolitan of Ioannina, whose suffragan the Diocese of Dryinoupolis and Gjirokastra was. The letter dates April 20, 1760 and starts with the following exclamation (Appendix 1): We qeptijejw nrostrate before the godly height of your all-holiness and most piously osculate his holy and grace-giving right {hand}, praying to the Risen from the dead {Christ} to keep your godfeatured all-holiness in both good health and prosperity, and make him worthy to celebrate His holy Resurrection for many years. When, however, there is no template befitting the particular context of the matter at hand, the use of the language used displays discrepancies compared to the aforementioned archaism. Hence, the style of the same letter changes when its content moves from uiqheq rm rhe karrep ar hald (Anneldiv 2): The peaqml mf msp nerrw letter is nothing else, but to reveal the cause of this Diocese to your all-holiness; the god-featured Bishop Mr. Metrophanes resigned from it, due to {its} heavy debt and we were left deprived of archpriest for such a long time. We are therefore warmly pleading your all-holiness to ordain the archdeacon of our province, Mr. Dmqirhemq, aq al apchnpieqr ybecasqe{ qsch iq msp ycmspqe mf} 168

169 A PRELIMINARY LINGUISTIC APPROACH OF THE CODEX OF DOSITHEOS kild Beqideq rheqe ue njead hiq ajj-holiness not to ordain anyone else, because we will neither accept nor help him. Uninterrupted lingual contacts with Turkish-speaking subjects of the Ottoman Empire since the 15 th century, as well as immigration to the West inevitably left imprints on language monuments, as the one at hand herein. Thus, one can trace a great deaj mf umpdq mf Tspiiqh mpigil, qsch aq iajdıpık (cmbbjed pmad) (Act No. 10, A.Q.Sh. F. 139, D. 2, f. 4 v, 1782/1785) mp tapmṣlı (ilhabiralrq msrqide rhe Caqrje q osaprepq), ilcjsdilg jegaj repkilmjmgw fmp rhe pejilosiqhkelr mf debrq, qsch aq ibpa te işia amme-wi datadal te iậffa-wi ksrajebe del ( I/ue (rhe undersigned) relinquish the right to further trial and acquit the debrmp mf hiq debr ) 1. Commercial and other business word loans from Italian is evident in members of the community that lived abroad, as evidenced in copies of their wills published in the dmcskelr, il umpdq jiie βιλάνσζιο (Ir. bijalcim, bajalce qheer), δαπαβέπι (Ir. dapa-atepe, gite-and-raie rpalqacrimlq), ἰνβενσάπιον (Ir. iltelrapim, iltelrmpw), ἰνσζίπκα (Ir. il cipka circa), κπέδισον (Ir. cpedirm, cpedir), νεγόσζιον (Ir. legmxim, legmriation), πόλισζα (Ir. nmjixxa, iltmice) ald πψσζεβούσα πεσζιβούσα mp πεσζιβούσα (Ir. picetsra, peceinr) 2. It is rather surprising for a region where both Greek and Albanian were widely spoken (Giakoumis 2003) that no Albanian words are observed in the manuscript apart from toponyms, all-probably because of the jirepapw chmiceq mf rhe cmdev q jeapled qcpibeq. Ajrhmsgh ue qhmsjd not exclude the possibility of this choice echoing some sort of social standing preferences of the Diocese secretaries (after all Albanian at the time was largely a spoken and not written language, while Greek and Italian were linguae francae for people of diverse ethnic backgrounds), as I shall demonstrate further below, this choice is certainly not driven by ethnic criteria. 1 Act No. 136, A.Q.Sh. F. 139, D. 2, f. 86 r, Febpsapw 18, 1839: [E]ἰρ σὸ ἑξῆρ σϋςον διὰ σὰ ἔξοδα ὁποῦ ἠκολοόθηςαν εἰρ 13 σὸ μεσαξό μαρ, ὅςον καὶ διὰ σὴν πποὲκαν καὶ ἔξοδα σῆρ σπουῆρ αὐσῆρ ὁποῦ 14 ἐκάθησο εἰρ σὸ ὁςπήσιϋν μαρ μένομεν ἀ[μ]υϋσεποι ἀκασαζήσησοι εἰρ αἰῶνα 15 σὸν ἅπανσα κασὰ πάνσα καὶ διὰ πάνσα, μεσαλεγϋμενον σοτπκι 16 κύσεπα, ἰμππᾶ βε ἰςκὰ ἀμεω δαβαδᾶν βε κευαω μοτσαλαμπηνσέν 17 καὶ δὲν ἔφομεν εἰρ σὸ ἑξῆρ νὰ ζησήςψμεν ἀποζημιύςειρ οὔσε λεπσὸν ὀ 18 βολϋν. I am indebted to Dr. Rhoads Murphey and Mr. Agamemnon Tselikas for their help in deciphering and comprehending the script. 2 In passim in Acts 23, 43, 44, 50, 59 and 90: A.Q.Sh. F. 139, D. 2, ff. 16 r -18 r, 30 r -34 r, 39 v and 43 r -44 r. 169

170 KONSTANTINOS GIAKOUMIS Wherever the copyists did not have a choice of language, such aq il rhe caqe mf rmnmlwkq mp alrhpmnmlwkq, rhe pegiml q multilingualism is palpably manifested. Thus, one can identify toponyms of Greek 3, Albanian 4, Turkish 5 or Slavic 6 etymological origin. The case of anthroponyms is more difficult to analyze, in spite of certain clearly Albanian names, such as Hëna (moon) given to a girl (note 17), since a number of Albanian version of anthroponyms was conferred in Greek; for example the first name of a 1780 archon of the city of Gjirokastra named George Alexiou is cmlfepped bw rhe qake qcpibe ar mle rike aq Γεύπγιορ ald ar almrhep ilqralce aq Γκιέπγκηρ (f. 29 r-v ); several Turkish alrhpmnmlwkq ape ajqm npeqelr (e.g. Μοτςσαυά μπέηρ, Tspi. Mustafa bey, f. 25 v ). The absence of ancient Greek anthroponyms is remarkable in view of later onomatopoeic choices in the same region. Quantitative study by specialists will certainly unveil iknmpralr ilfmpkariml fmp rhe pegiml q ilrepruililg mf diffepelr ethnic and lingual groups in diverse periods of time. The absence of ethnic divisions in an anyhow multi-ethnic and multi-lingual region is evidenced by the names used to describe local identities. Continuing the early-ottoman division of the Ottoman society in millet 7 the most common name to identify the cmkkslirw q il-group, disregarding ethnicity, is by way of religion 8, while toponymic descriptors distinguish between the various sub-groups of the Christian in-group 9. Ottoman Muslims and Ottoman authorities are more often than not collectively referred as members of the out-gpmsn, rhe msr-qidepq 10 (Giakoumis- Egro 2010, 111-7) uirh rheip evreplaj fmpce 11 ald evreplaj jau 12. Scarce and unsystematic is the use of ethnic or racial names, such 3 E.g. Λϋγγορ mp ΕἰπηναῈοι, f. 5 r. 4 E.g. Κιάυ Μππέσι, Alb. Qafë Mbreti Kilg q cmj, op. cit. 5 E.g. Σζελισςέω, Ceji Çei, op. cit. 6 E.g. Σςεπκοβίσςα, Sj. Црквице, op. cit. 7 The word milla, more familiar in its Turkish form millet, iq a Qsp alic Apabic umpd mf Apakaic mpigil, mpigilajjw kealilg a umpd, helce a gpmsn mf people who accepted a particular word or revealed book. It is also used of other, including non-muslim, religious groups, and some deviant groups within the Islamic world: B. Lewis, The Political Language of Islam, Chicago: The University of Chicago Press, 1988, See ἡμεὲρ οἱ φπιςσιανοὶ βαποςιλίδερ, f. 25 v. 9 Fmp evaknje οἱ ΠαλαιοπαζαπῈσαι ald Παλιοτπψσιῶσαι, op. cit. 10 Gi. ἐξψσεπικοί. 11 Gi. ἐξψσεπικὴ βία, f. 13 r. 12 Gi. ἐξψσεπικὸρ νϋμορ, f. 20 v. 170

171 A PRELIMINARY LINGUISTIC APPROACH OF THE CODEX OF DOSITHEOS aq Ajbalial, Tspi, Orrmkal, mf mrhep pace, gwnqw mp larimlaj. The adjecrite Ajbalial iq sqed mljw mlce rm delmre Msqjik Albanians 13. Liieuiqe, rhe erhlic lake Tspi iq sqed mljw mlce il a 1770s copy of a 1639 adjudication of the Metropolis of Ioannina over a dispute between a former and a contemporary Bishop of Dryinoupolis and Gjirokastra, over the debts incurred by the former Biqhmn Kajjiqrmq bw uaw mf rexiepe (debr lmreq) iqqsed bw hik il favour of many, including Turks 14, debts that were to be assumed by the new Bishmn Gabpiej. The adjecrite Orrmkal 15 appears to denote kekbepq mf rhe pegiml q Msqjik msr-gpmsn, uhije rhe qnecikel mf mrhep pace uaq sqed il a narpiapchaj jerrep addpeqqed rm rhe Diocese, hence, it does not necessarily reflect regional identifications 16. The paciaj lake gwnqw iq ajqm sqed mlce il a divorce letter dated May 09, 1858 (f. 107 r ), while the use of the erhlic larimlaj iq rpitiaj, kmqr-likely indicating a Greek national afrep Gpeece q 1821 ildeneldelce 17. Last but not least, it is interesting to note that, once in the diaspora together with other 13 See Διϋφνψ γτνὴ σοῦ μακαπίσοτ ψσῆπι σοῦ Πίκλη Κοτπεμάδι, κασαγομένοτ ἐκ σοῦ φψπίοτ Μποζικάσι, ὅςσιρ αἰφμαλψσιςθεὶρ ποσὲ ὤν εἰρ ἡλικίαν ςφεδὸν εἴκοςι φπϋνψν ὑπὸ Ἀλβανῶν καὶ ἐνσαῦθα μεσακομιςθεὶρ ἀπηλλάφθη σῆρ αἰφμαλψςίαρ (Diochno, wife of the late Sotiris, (son) of Pikli Kuremadhi, descending from the village Bozikat, who was once taken captive by Albanians at the age of 20 and after he was transferred here he was freed from captivity/slavery), f. 81 r. 14 Gk. σεςκεπέδερ σοόπκψν, f. 11 r. 15 Act 112, f. 77 r, May 7, 1831: Μεσὰ παπέλετςιν δὲ καιποῦ, ὁ ῥηθεὶρ Νάσζηρ ἐξψςθεὶρ βίᾳ καὶ δτναςσείᾳ ἐκ σοῦ ῥηθένσορ ὀςπησίοτ ἀπὸ σὸν ππῶσον ἰδιοκσήσην αὐσοῦ θψμανὸν ὀνομαζϋμενον έλυο Ζοόκοτποτ ἔμεινε φψπὶρ ὀςπήσιον καὶ ἐζήσει σὴν ἀποζημίψςιν μεπικῶν ἐξϋδψν σὰ ὁποὲα ἐξϋδετςεν εἰρ μεπεμέσια καὶ ἄλλαρ φπείαρ σοῦ ὀςπησίοτ, καὶ δὲν ἐδτνήθη νὰ σὰ λάβῃ παπὰ σοῦ ῥηθένσορ θψμανοῦ (After some time, the said Natzis was expelled by force and bully from the said house from its first owner, an Ottoman named Selfo Zmsimspms pekailed hmkejess and sought compensation for certain expenses he had incurred for maintenance work and other needs of the house and never managed to retrieve from the said Ottoman). 16 Act 72, f. 52 r, April 29, 1786: ἔυθαςε ἡ κκληςία εἰρ μίαν σοιαόσην ἐλεεινὴν κασάςσαςιν, ὁποῦ ἐπαπειλοῦνσαι καὶ εἱπκσαί καὶ μτπία ἄλλα μὲ ἐλεηνολογίαν καὶ αὐσῶν σῶν ἀλλουόλψν. (rhe Chspch elded sn il qsch a deplorable condition, as imprisonments and myriads of others are used as threats along with the slandering of those of other races). 17 See Act 145 (divorce letter of Manolis from Hëna, daughter Niko Depa Stephanou from Sheper), f. 90 v, Jalsapw 13, 1840: ὁ Μανϋληρ ἐκ σοῦ φψπίοτ Βάωα σῶν Θτβῶν ἀνήθικορ γενϋμενορ ππὸρ σὸν Σάςε απαμαλίκον, ὅςσιρ σὸν εἶφε ππὸ φπϋνψν ἐξηγοπαςμένον παπ ἑνὸρ ἐθνικοῦ αἰφμάλψσορ ὤν (Malmjiq fpmk rhe tijjage Vagia mf Thebeq qhmued slrhalifsjleqq rm Taqe Sapakajiim, uhm had manumated him when he was a captive / slave of a national). 171

172 KONSTANTINOS GIAKOUMIS Christian subjects of the Ottoman Empire, members of the in-group idelrifw rhekqejteq aq Rmkalq mp Rmkalq fpmk rhe njaceq mf Tspiew 18. The linguistic diversity outlined above, even written from the most learned members of the diocesan community should not surprise us. Over centuries-old symbiosis of diverse lingual or ethnic groups (Giakoumis 2003), the Ottoman Empire since the 15 th century enhanced the lingual and ethnic diversity of the region not mljw il rhe npmceqq mf rhe pegiml q Iqjakixarimlq (Giaimskiq 2013), but also through the installation of Ottoman administrators and other subjects of Turkish descent in the region, while it did not seal the territory from migrations of various elites to the West. All of these agents played an important role to the formation of cultural multilingualism in certain strata of the Christian community of the Dimceqe mf Dpwilmsnmjiq ald Gjipmiaqrpa, uhmqe ilrejjecrsaj ejire q linguistic choices can be revealed through the study of the manuscript in question. After all, this is a period in which linguistics as a scientific discipline was unknown to the locals, as etidelced bw rhe sqe mf rhe umpd tmice rm deqcpibe rhe Irajial jalgsage tq. rhe sqe mf rhe umpd diajecr rm deqcpibe rhe Gpeei jalgsage: σοιγαποῦν ἐνευανίςθη καὶ σῇ ἡμῶν μεσπιϋσησι ἕν ἶςον ἀπαπάλ 25 λακσον ἐκ σῆρ ἰσαλίδορ υψνῆρ εἰρ σὴν ἡμεσέπαν μεσαυπαςθὲν διάλεκσον (Sm, a dsnjicare cmnw il rhe Irajial tmice uaq presented to our Modesty (the Bishop of Dryinoupolis and Gjirokastra) which was translated to our own dialect) (Act 45, F. 139, D. 2, ff. 34 v -35 v, March 1781). 18 See Act 44, ff. 32 v -34 r, July 11, 1778, in which Hadji Leontios Christou from Gjirokastra who died in Vienna donates through his will 100 florins to St. Gempge q chanej mf rhe σοτπκομεπησῶν Ῥψμαίψν (Rmkalq fpmk rhe njaceq mf Tspiew) il Viella ald 50 fjmpilq rm rhe chspch σῶν Ῥψμαίψν (mf rhe Rmkalq) il Trieste. 172

173 A PRELIMINARY LINGUISTIC APPROACH OF THE CODEX OF DOSITHEOS APPENDICES Appendix 1: Act No. 2, A.Q.Sh. F. 139, D. 2, f. 2 r, April 20, 1760: z 5 + Σὸ ἔνθεον ὕχορ σῆρ ὑμεσέπαρ πανιεπϋσησορ δοτλικῶρ πποςκτνοῦμεν, καὶ σὴν ἁγίαν καὶ φαπισϋβπτσον αὐσῆρ δεξιὰν 6 πανετλαβῶρ ἀςπαζϋμεθα δεϋμενοι σοῦ ἐκ νεκπῶν ἀναςσάνσορ ὅπψρ διαυτλάσσῃ σὴν ὑμεσέπαν θεοππϋβλησον πανιεπϋ 7 σησα ὑγιαίνοτςαν καὶ εὐημεποῦςαν κασ ἄμυψ, καὶ νὰ ἀξιύςῃ νὰ ἐοπσάςῃ σὴν θείαν αὐσοῦ Ἀνάςσαςιν εἰρ ἔση πολλά.. Appendix 2: Act No. 2, A.Q.Sh. F. 139, D. 2, f. 2 r, April 20, 1760: z 8 Σὸ αἴσιον σοῦ ςμικποππεποῦρ ἡμῶν γπάμμασορ δὲν εἶναι οὐδὲν ἄλλο, πλὴν υανεπύνομεν σῇ ἡμεσέπᾳ πανιεπϋσησι 9 διὰ σὴν αἰσίαν σῆρ ἐπιςκοπῆρ σαόσηρ, ὁποῦ παπῃσήθη αὐσὴν ὁ θεοππϋβλησορ ἐπίςκοπορ κόπ Μησπουάνηρ, ἐξ 10 αἰσίαρ σοῦ βαπτσάσοτ φπέοτρ, καὶ ἐ- μείναμεν ἐςσεπημένοι ἀπφιεπέψρ ἤδη σοςοόσοτ καιποῦ. Λοιπὸν παπακαλοῦμεν 11 θεπμῶρ σὴν ἡμεσέπαν πανιεπϋσησα κασὰ σὴν ἐκλογήν μαρ καὶ ζήσηςίν μαρ νὰ φειποσονήςεσε ἀπφιεπέα σῆρ ἐπαπ 12 φίαρ σὸν ἀπφιδιάκονον κὺπ Δοςίθεον ἔσζι μᾶρ βεβαιύνει ἡ γνύμη μαρ. Ππὸρ σοόσοιρ παπακαλοῦμεν σὴν πανιεπϋσησά σηρ νὰ μὴ ἄλλον φειποσονήςῃ, ὅσι μήσε σὸν δεφϋμεθα, μήσε βοήz 17 θειαν δίδομεν. 173

174 KONSTANTINOS GIAKOUMIS REFERENCES Giakoumis K «The Qseqriml mf rhe Rejarite Asrmchrhmlw mf rhe Albanians in Epiros And the Albanian Immigration Movements of the Fourteenth Century: The case of the region of Dropull, Gjirokastër (Southern Albania)». Byzantine and Modern Greek Studies. 27, Giakoumis K «Archival Codices in the Central Archives of the State, Tipala: Fipqr Ppeqelrariml mf rhe Cmdev mf Gjipmiaqrëp (F. 139, D. 2: )». Albanohellenica. 3, Giakoumis K Ο Κώδικαρ σοτ Δοςιθέοτ, Επιςκόποτ Δπτωνοτπόλεψρ και Απγτποκάςσποτ (A.Q.Sh. F. 139, D.2: ). Athens. Forthcoming. Giakoumis K. Egro D «Ottoman Pragmatism in Domestic Inter- Religious Affairs: The Legal Framework of Church Construction in the Ottoman Empire and the 1741 Firman of Ardenicë Monastery». Ηπειπψσικά Φπονικά. 44, Paizi-Apostolopoulou M Ανεπίςημα από σο Πασπιαπφείο Κψνςσανσινοτπόλεψρ. Παπαςφέδια και Μαπστπίερ σοτ 1476, Athens: Institute of Neohellenic Research. 174

175 MIRELA XHAFERRAJ MITRO Universiteti i Tiranës Tiranë PROBLEME TË PËRKTHIMIT TË HABITORES SHQIPE NË GREQISHTE ënyra habitore e shqipes ka qenë objekt diskutimesh ndërmjet gjuhëtarëve, për sa u përket mjaft çështjeve që lidhen me të: së pari ekzistenca e saj si mënyrë më vete apo ekzistenca e trajtave kohore habitore, mënyra e formimit të trajtave të habitores, mosha e trajtave të habitores dhe pikëtakimet midis habitores së shqipes dhe mënyrës së ritregimit në bullgarisht e rumanisht. Në gramatikën 1 e gjuhës shqipe habitorja trajtohet si mënyrë më vete, e cila së bashku me mënyrën dëftore shpreh modalitetin e vërtetësisë, por me habitoren folësi shpreh edhe ndjenjën e habisë. Por format e habitores përdoren relativisht dendur edhe për të shprehur një qëndrim ironizues, mosmiratues, kundërshtues të folësit 2. Edhe pse në shqip habitorja është mjaft e përhapur në të dyja dialektet, ajo nuk haset në të folmen e arvanitasve dhe arbëreshëve të Italisë 3. I pari që i ka shqyrtuar trajtat kohore të së pakryerës ka qenë Dmxmli, i ciji i ekëprml arm qi imhë rë nëpbëpa adkiparite, nmp lsi e trajton mënyrën habitore si mënyrë më vete. Edhe Kristoforidhi 4 në gramatikën e tij nuk bën fjalë për mënyrë habitore, por për kohë rë cijar ai i osal απποςδϋκησοι (të papritura) dhe i përfshin në mënyrën dëftore, lidhore dhe vullnetare (volitive). Ai rendit një sërë kohësh, përveç kohëve që pranohen nga gramatika e gjuhës shqipe si forma kohore të habitores, disa nga të cilat si të paskam pasë, të paskam pasë pasë, do të paskam pasë, do të paskam pasë pasë nuk hasen asgjëkundi 5. Sami Frashëri 6 fjer gjirhaqhrs nëp mote të nanaldehspë dhe i përfshin ato në mënyrën dëftore e lidhore. E. 1 Gramatika e gjuhës shqipe, Tiranë, 1995, Sh. Demiraj, Gramatika historike e gjuhës shqipe, Tiranë, 1986, Për më tepër shih: N. Liosis, «If only Arvanitika had an admirative mood! Between evidentiality and counterfactuality», në Zeitschrift für Balkanologie 46, Κ. Φπιςσουοπίδοτ, Γπαµµασική σηρ αλβανικήρ γλώςςηρ κασά σην σοςκικήν διάλεκσον, εν Κψνςσανσινοτπϋλει, Sh.Demiraj, vep. e cit., Tiranë, 1986, S. Frashëri, Shkronjëtore e gjuhësë shqip, Drita, Bukuresht, 1886,

176 MIRELA XHAFERRAJ MITRO Lafe ëqhrë gjirhaqhrs i keldikir qe xgjidhja kë e kipë dm rë iqhre të flisnim për trajta habitore të disa kohëve të mënyrës dëftore, lidhore dhe eventualisht kushtore dhe jo për mënyra habitore e lidhore - habirmpe 7. K. Cipoja 8 në gramatikën e tij e pranon mënyrën habitore (admirativin) si mënyrë më vete dhe trajton dy trajta kohore të saj, prezentin (paskam, pikan) dhe perfektin (paskan mbushur, qënkan zënë). Cinmja bël fjajë gjirhaqhrs edhe nëp ljë këlwpë rë pe, oë lsi figspml aimka lë gpakariiër, këlwpël habitore lidhore, e cila ka dy kohë, imperfektin, dhe citon këtu vargjet e N. Frashërit: rë oëliëqha qi ri djajë.../ rë naqiëqha tpanl e veriut, dhe aoristin e dytë ose i kryeri i tejshkuar (të paskësha qënë) siç e emërton ai. Për të ashtuquajturën mënyrë lidhore habitore 9 bën fjalë edhe Sh. Demiraj, i cili e trajton gjithashtu mënyrën habitore si mënyrë më vete. Për mënyrën habitore në gramatikat e shqipes në gjuhë të huaj mbizotëron termi admirativ, ndërsa që pas Kongresit të Lushnjës në gramatikat e shqipes në shqip është përdorur termi mënyrë habitore 10. Habitorja e shqipes për nga tipi i ndërtimit, siç shprehet dhe Demraj, nuk ka shoqe në asnjë gjuhë tjetër indoevropiane 11. Trajtat e habitores janë formuar nga pjesorja shkurtuar dhe folja ndihmëse kam. Ky argumentim të cilin e ka dhënë për herë të parë Dozoni dhe është mbështetur edhe nga shumica e gjuhëtarëve 12, nuk është pranuar nga Jokli sipas të cilit habitorja është formuar nga përngjitja e së ardhmes së përmbysur, mendim i cili sipas Demirajt rezulton i pambështetur 13. Ndërtimet e lira sintaksore të tipit pjesore + kam sipas E. Likës, që sollën habitoren e sotme kanë qenë të njohura te autorët e vjetër, por janë të njohura edhe sot. Për një kohë, derisa u arrit gramatikalizimi përkatës i njëjti ndërtim sintaksor u lidh me dy përmbajtje gjuhësore, një që theksonte veprimin për një kohë të shkuar dhe një tjetër që të njëjtin veprim vetëm sa e paraqet si të papritur, ku e para nuk u përdor dhe nuk u 7 E. Lafe, «Mbi habitoren dhe disa trajta të saj», Studime filologjike 2 (1975), K. Cipo, Gramatika shqipe, Tiranë, 1949, Edhe në Gramatikën e gjuhës shqipe, Tiranë, 1995, 273, 294, 327, përmendet mënyra lidhore habitore, pa u trajtuar si mënyrë më vete, por kur bëhet fjalë për të kryerën dhe të më se të kryerën e lidhores, dhe është vënë në dukje se për nga modaliteti ajo anon nga lidhorja. 10 Sh. Demiraj, «Habitorja dhe mosha e saj», Studime filologjike, 3 (1971), Sh. Demiraj, vep. e cit., Tiranë 1986, Për një prezantim më të hollësishëm lidhur me formimin e habitores dhe gjuhëtarëve që mbështesin këtë mendim shih Sh. Demiraj, «Habitorja dhe mosha e saj», Studime filologjike, 3 (1971), Sh. Demiraj, art. i cit., Studime filologjike, 3 (1971),

177 PROBLEME TË PËRKTHIMIT TË HABITORES SHQIPE NË GREQISHTE zhvillua më tej, sepse e përfaqësoi ndërtimi kam punuar, ndërsa e dyta u zhvillua më tej edhe gramatikisht 14. Format e tjera kohore të habitores (e pakryera, e kryera, më se e kryera, e kryera e mbipërbërë, më se e kryera e mbipërbërë, e ardhmja, e ardhmja e së shkuarës) janë ndërtuar nën ndikimin analogjik të formave kohore gjegjëse të mënyrës dëftore 15. Për sa i përket moshës së trajtave të habitores, duket se ato janë krijuar gjatë një procesi të gjatë dhe e kanë zanafillën sipas Demirajt 16 para botimit të veprës së Buzukut. Pavarësisht se për nga struktura format e habitores së shqipes janë unike e nuk hasen në asnjë gjuhë tjetër indoevropiane, për nga funksioni i tyre ato kanë disa pikëtakime me mënyrën e ritregimit në bullgarisht e maqedonisht. Asenova vëren se afëria formale midis mënyrës habitore te shqipes dhe mënyrës ritreguese te bullgarishtes bazohet në lidhjet e dukshme me format e perfektit 17. Por sipas Demirajt e tashmja dhe e pakryera e habitores së shqipes janë forma të përngjitura dhe të gjitha format e kësaj mënyre në zanafillë janë përdorur kryesisht për të shprehur habinë e folësit në çastin e ligjërimit të tij për diçka të papritur, ndërsa mënyra e ritregimit në bullgarisht e maqedonisht del me forma analitike, që nuk kanë arritur të përngjiten dhe edhe historikisht kuptimi modal i habitores tek format e kësaj mënyre është dytësor 18. Friedman, i cili është marrë vazhdimisht me çështjen e admirativit në përgjithësi dhe habitoren e shqipes në veçanti 19 shqyrton në kontekstin ballkanik edhe të ashtuquajturën mënyrë prezumtive të rumanishtes dhe habitoren e shqipes 20. Ato sipas tij përcaktohen me të njëjtat kuptime (d.m.th. habi, dyshim, ritregim, etj.), por kοnstatοn se megjithëse që të dyja kategoritë janë përcaktuar në të njëjtën mënyrë, nuk bashkëngjasin në përdorimet e veta, por 14 E. Likaj, Format analitike në gjuhën shqipe, Tiranë, 1997, Sh. Demiraj, vep. e cit., Tiranë, 1986, Sh. Demiraj, art. i cit., Studime filologjike, 3 (1971), P. Asenova, «Habitorja e shqipes dhe mënyra e ritregimit e bullgarishtes», Seminari XVIII ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare, Toena, Tiranë, 1996, Sh. Demiraj, Gjuhësi ballkanike, 2004, Friedman 2000, Friedman 2001, Friedman 2003, Friedman 2005, Friedman V. Friedman flet edhe për paralele e ndikime ndërmjet habitores në gjuhën shqipe dhe gjuhën arumune. Për më tepër shih «Mënyra habitore në gjuhën shqipe dhe gjuhën arumune - paralele dhe ndikime», Seminari XVII ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare, Eurorilindja, Tiranë, 1995,

178 MIRELA XHAFERRAJ MITRO fοrmοjnë një kontinuum, në të cilin shqipja është në një anë dhe rumanishtja në tjetrën 21. Edhe pse siç vumë re edhe më sipër në gramatika të ndryshme të shqipes hasen mjaft trajta kohore të mënyrës habitore, disa nga të cilat madje nuk ndeshen në ligjërim, apo ndeshen shumë pak, sipas gramatikës së akademisë 22, mënyra habitore ka dy kohë kryesore, të tashmen dhe të shkuarën, ku e shkuara ka tri nënndarje, të pakryerën, të kryerën dhe më se të kryerën. Mund të hasen gjithashtu edhe forma të mbipërbëra të së kryerës (paskam pasë larë) dhe të së ardhmes (do të lakam). Koha e tashme Trajta e kohës e tashme e habitores formohet nga prapavendosja e së tashmes së foljes kam te pjesorja e shkurtuar e foljes, pra kemi të bëjmë me një formë sintetike të formuar nga përngjitja e përmbysur e dy elementëve të kohës së kryer, vetëm se pjesorja paraqitet e shkurtuar dhe folja kam në vetën e tretë shumës e humbet zanoren fundore ë. Për të ndërtuar formën joveprore këtyre trajtave u paravendoset pjesëza u. E tashmja është një nga kohët me përdorim më të shpeshtë të habitores. Ajo mund të shprehë habinë, dyshimin, apo mospajtimin e folësit për një veprim të caktuar që vazhdon të kryhet në çastin e ligjërimit, që përsëritet herë pas here apo ka vlerë mbarëkohore. Foljet në të tashmen e habitores përdoren kryesisht në fjali të pavarura dhe kryesore shembujt (2), (3), (5), (6), (7) por mund të ndeshet edhe në fjali të nënrenditura, shembujt (1), (4). Në gjuhën greke nuk ekziston mënyra habitore si mënyrë më vete dhe as ka trajta analoge me ato të habitore së shqipes, ndaj paraqet interes mënyra e përkthimit të këtyre trajtave të habitores së shqipes në greqisht. (1) Ah, ashtu? ia bëri ajo, pa e ndërprerë krehjen. Meqë e ditke, pa ma thuaj. (Ç. M. 16) Α, ναι; έκανε ατσή φψπίρ να διακόχει σο φσένιςμα. Λοιπόν μια και σο ξέπειρ, περ σο μοτ κι εμένα. (Ι. Σ. 20) (2) E ku më ndenjka mua mendja, sipas teje? Ku të ndenjka? Po ajo dihet. Te italishtja, te amore mio! (Ç. M. 63) Κι εγώ σι έφψ, κασά 21 V. Friedman, «Habirmpja e qhoineq dhe npexskritsj e pskaliqhreq», Seminari XVIII ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare, Toena, Tiranë, 1996, Gramatika e gjuhës shqipe, Tiranë, 1995, 293,

179 PROBLEME TË PËRKTHIMIT TË HABITORES SHQIPE NË GREQISHTE ση γνώμη ςοτ; - Σι; Μα είναι γνψςσό. Σα ισαλικά, σα akmpe kim! (Ι. Σ. 60) (3) Ja, pra, këta qenkan shqiptarët! tha gjenerali sikur të vazhdonte një bisedë të lënë përgjysmë. (Gj.U.V. 31) Να, λοιπόν, ατσοί είναι οι Αλβανοί! Είπε ο ςσπασηγόρ ςαν να ςτνέφιζε μια μιςοσελειψμένη ςτζήσηςη. (.Ν.. 38) (4) Kjo do të thotë se unë qenkam një copë lavire që përgjoj vëllanë kur lahet? (Ç. M. 17) - Ατσό πάει να πει πψρ είμαι μια ποτσάνα ποτ κασαςκοπεύει σον αδελυό σηρ όσαν πλένεσαι. (Ι. Σ. 20) (5) Ashtu qenkam unë për ty, një tyryfyle? (Ç. M. 38) Ατσό λοιπόν είμαι για ςένα, μια ηλίθια; (6) Dashke vëmendje për ndenjëzat e tua, kurse për të tjerët bëhesh shurdh. (Gj.U.V. 245) Ενδιαυέπεςαι μόνο για σιρ δικέρ ςοτ τποθέςειρ, ενώ για σοτρ άλλοτρ παπιςσάνειρ σον κοτυό. (.Ν.. 288) (7) Ju flisni shpesh për grekët dhe trojanët. Përse nuk u dashka të flasim për njëzet vjet më parë. (Gj.U.V. 54) Μιλάσε ςτφνά όμψρ για σοτ Έλληνερ και σοτρ Σπώερ. Γιασί δε ςαρ απέςει να μιλήςοτμε και για ό, σι έγινε ππιν από είκοςι μόλιρ φπόνια. (.Ν.. 66) Nga shembujt e mësipërm, ku përkthimi është bërë nga dy përkthyes të ndryshëm, folës natyrorë të greqishtes vërejmë se në të gjitha rastet e tashmja e habitores së shqipes është dhënë me të tashmen e dëftores së greqishtes, madje nuk shoqërohet as nga ndonjë mjet tjetër gjuhësor, i cili të tregojë modalitetin e habitores së shqipes. Në shembullin (2) për të përkthyer shprehjen ku më rri mendja, është përdorur pyetja σι έφψ (çfarë kam), ndërsa kur përdoret habitorja për herë të dytë (Ku të ndenjka?), e cila në këtë rast ka edhe një ton ironizues, në greqisht është shmangur tërësisht dhe e gjithë fjalia jepet thjesht me pyetjen Σι; (Çfarë?). Në shembullin (6) për të përkthyer foljen dashke përdoret folja ενδιαυέπεςαι (interesohesh), e cila ndodhet në të tashmen e dëftores dhe nuk është transmetuar ironia e cila shprehet nëpërmjet habitores në këtë rast në shqip. Në shembullin (7) ku folja në habitore u dashka është në zgjedhimin jovepror dhe luan rolin e një foljeje pavetore, në greqisht është dhënë me foljen απέςει (pëlqen), ndërkohë që mund të ishte dhënë edhe me foljet φπειάζεσαι ose ππέπει (duhet). 179

180 MIRELA XHAFERRAJ MITRO Koha e pakryer Edhe trajta e kohës së pakryer të habitores është një trajtë sintetike që formohet nga prapavendosja e formave të dala nga e pakryera e foljes kam, të cilat kanë pësuar disa ndryshime fonetike, te pjesorja e shkurtuar e foljes. Për të ndërtuar formën joveprore edhe për këtë kohë trajtave të veprores u paravendoset pjesëza u. E pakryera e habitores, sipas gramatikës së akademisë, mund të shprehë habinë, dyshimin, apo mospajtimin e folësit për një veprim të caktuar që vazhdonte ende në një çast të caktuar të së shkuarës, që është përsëritur herë pas here në ë shkuarën apo ka vlerë mbarëkohore. Foljet në të pakryerën e habitores përdoren kryesisht në fjali të nënrenditura shembujt (2), (4), (5) por mund të përdoren edhe në fjali pavarura dhe kryesore, shembujt (3), (1). (1) Për këtë dashkësh të vriste veten ungji i vogël? (Ç. M. 19) Ώςσε γι ατσό ο μικπόρ θείορ ήθελε ν ατσοκσονήςει; (Ι. Σ. 22) (2) Disa thoshin se ajo këngë qenkej më e vjetër dhe gabimisht ishte quajtur e Nuk Martinit. (Gj.U.V. 155) Μεπικοί τποςσήπιζαν πψρ σο σπαγούδι ήσαν παλιόσεπο και εςυαλμένα είφε αποδοθεί ςσον Νικ Μαπσίνι. (.Ν.. 185) (3) Sinaq rij, nëpnapa qe rë iqhre nëp r s dhikbqsp (qi rë kmq i kjafrmlil brenga e rënies së flokëve, na tani edhe kjo hata), ungji i vogël na qenkësh fshehtamadh dhe shitmends. (Ç. M. 7) Κασ ατσόν ο μικπόρ θείορ ππιν κασανσήςει για λύπηςη ςα να μην έυσανε σο δπάμα σηρ σπιφόπσψςήρ σοτ, πποςσέθηκε σώπα και ατσή η ςτμυοπά -, ήσαν κπτχίνοτρ και μοτπλόρ. (Ι. Σ. 12) (4) Iliri ia bëri prapë pu-pu, pastaj bëri një nga ato pyetjet që të prishin gjakun: kur qenkësh kaq e fuqishme përse fshihej? (Ç. M. 20) Ο Ιλίπ ξανάκανε πψ πψ, κι ύςσεπα έκανε μια απ ατσέρ σιρ επψσήςειρ ποτ ςοτ κόβοτν σο αίμα: αν ήσαν ππάγμασι σόςο ιςφτπό, γιασί κπτβόσαν; (Ι. Σ. 24) (5) Po dilte se qenkëshin rë rijjë ca oë q npirej isppqeqi e, lsi qenkëshin ca të tjerë që, jo vetëm ata vetë, por gjithë bota i dinte për komunistë e kaluar komunistëve. (Ç. M. 55) Μαθεύσηκε πψρ ήσαν μεπικοί πψρ ούσε θα υανσαζόμαςσαν ποσέ πψρ άνηκαν, και δεν ήσαν άλλοι ποτ, όφι μόνο οι ίδιοι αλλά κι όλορ ο κόςμορ, σοτρ θεψπούςε κομμοτνιςσέρ ππώσηρ γπαμμήρ. (Ι. Σ. 53) Nga përkthimi i të gjithë shembujve të mësipërm (1-5) ku kemi nëpdmpik rë fmjjete lë rë naipwepël e habirmpeq tëkë pe qe nëp r i përkthyer ato është përdorur e pakryera e dëftores së greqishtes. 180

181 PROBLEME TË PËRKTHIMIT TË HABITORES SHQIPE NË GREQISHTE Koha e kryer E kryera është një nga format kohore të habitores e cila përdoret më shumë, sepse ndjenja e habisë është pasojë e veprimeve të përfunduara 23. E kryera është një nga format analitike të mënyrës habitore, e cila si edhe e kryera e dëftores formohet nga pjesorja e foljes duke i paravendosur foljet ndihmëse kam dhe jam, të cilat vendosen në të tashmen e habitores. E kryera si edhe kohët e tjera të habitores shpreh habinë, dyshimin apo mospajtimin e folësit për një veprim, por në këtë rast veprimi ka përfunduar, por nuk i ka humbur lidhjet me çastin e ligjërimit. Foljet në të kryerën e habitores mund të përdoren në fjali të pavarura, shembujt, apo (1), (2), (6), (7), kryesore, shembujt (3),(5) si edhe në fjali të nënrenditura, shembulli (4). (1) Ku e paske gjetur këtë? i tha dikush me zë të ulët shoferit të kamionit. (Gj.U.V. 147) Πού σον βπήκερ ατσόν εδώ; Είπε κάποιορ χιθτπιςσά ςσον οδηγό σοτ υοπσηγού. (.Ν.. 175) (2) Kush tha se ai paska ardhur? tha, pa fshehur habinë. (Ç. M. 93) Ποιορ ςοτ είπε πψρ ήπθε; είπε φψπίρ να κπύχει σην έκπληξη σοτ. (Ι. Σ. 86) (3) Porsa ka marrë vesh që erdhëm ne, paska vënë medaljet, paska ngjeshur koburen dhe ka dalë përjashta. (Gj.U.V. 168)- Μόλιρ έμαθε πψρ ήπθαμε εμείρ, κπέμαςε σα μεσάλλια, γέμιςε σο πιςσόλι και βγήκε να κάνει βόλσερ. (.Ν.. 200) (4) Në qoftë se ai është varri i parë, siç dyshoj, atëherë mund të thuhet se është ky rrezikzi, që e paska hequr këmbën zvarrë, siç thonë pleqtë e këtushëm. (Gj.U.V. 152) ε πεπίπσψςη ποτ είναι ο ππώσορ σάυορ, όπψρ τποχιάζομαι, σόσε μποπούμε να πούμε πψρ είναι ατσόρ ο κακόμοιπορ, ποτ σον πήπαν ςβάπνα, όπψρ λένε οι νσόπιοι γέπονσερ. (.Ν.. 181) Për të dhënë në gjuhën greke format foljore të kohës së kryer të habitores në gjuhën greke mund të përdoren trajta të ndryshme kohore, kryesisht të dëftores. Kemi parasysh këtu se modaliteti i habitores është më afër atij të dëftores se sa të të gjitha mënyrave të tjera. Janë të dyja mënyra që shprehin modalitetin e vërtetësisë. Në shembujt (1), (2), (3), (4) foljet në të kryerën e habitores janë dhënë në greqisht me aoristin e dëftores. 23 E. Likaj, vep. e cit., 1997,

182 MIRELA XHAFERRAJ MITRO 182 (5) Merhumi i paska mësuar turqisht apo më bënë veshët? Thoshte njëra nga gratë. (Ç. M. 86) Ο ςτφψπεμένορ σοτ είφε μάθει σούπκικα ή κάνψ λάθορ; έλεγε μια από σιρ γτναίκερ. (Ι. Σ. 79) (6) E paska helmuar të voglin që kërthi. (Ç. M. 86)- Σο είφε δηλησηπιάςει απ σα γεννουάςκια σοτ, σο μικπούσςικο. (Ι. Σ. 79) (7) Paske qenë i djegur për ato të shkreta cirilike. (Ç. M. 63) - Ούσε επψσετμένορ να ςοτνα μ ατσά σα έπμα σα κτπιλλικά. (Ι. Σ. 59) Në shembujt (5), (6) e kryera e habitores është dhënë në greqisht me më se të kryerën e dëftores. Ndoshta do të ishte shprehur më mirë lidhja e veprimit me çastin e ligjërimit nëse do të përdorej e kryera e dëftores, duke pasur parasysh që si e kryera e habitores ashtu edhe ajo e lidhores tregojnë se përfundimi i veprimit nuk i ka shkëputur lidhjet me çastin e ligjërimit, e të përdoreshin trajtat kohore έφει μάθει, έφει δηλησηπιάςει, por përkthyesi ka zgjedhur të përdorë më se të kryerën. Në shembullin (7) e kryera e habitores jepet me të pakryerën e dëftores paraprirë nga pjesëza να, να ςοτνα (rë iqhe), trajtë foljore e cila i përgjigjet në shqip së pakryerës së lidhores. Koha më se e kryer Koha më se e kryer e habitores është një kohë analitike e cila formohet nga e pakryera e habitores së foljeve ndihmëse kam dhe jam dhe pjesores së foljes. Edhe më se e kryera e habitores përdoret për të shprehur habinë, mospajtimin dhe dyshimin për një veprim i cili, si edhe në rastin e së kryerës së dëftores, ka përfunduar para një çasti të caktuar të së shkuarës. Trajtat foljore të më se të kryerës së habitores përdoren më shumë në fjali të nënrenditura, shembujt (1), (5), (7) por ato hasen edhe në fjali të pavarura, shembujt (8), (9) dhe kryesore, shembujt (2), (3), (4), (6). Edhe pse konsiderohet se përdorimin më të dendur nga format e habitores e kanë forma e së tashmes dhe së kryerës, në dy romanet e shfrytëzuara për vjeljen e korpusit të shembujve rastet më të shumta janë hasur në më se të kryerën. Për të përkthyer këto forma kohore në gjuhën shqipe përdoren kryesisht forma kohore të dëftores. Kështu në shembujt (1), (2) përdoret aoristi i dëftores së greqishtes, ndërsa në shembujt (3), (4) përdoret e pakryera e dëftores. Në këta dy shembuj është më se e kryera e foljes jam, ajo që përkthehet dhe në gjuhën greke e vetmja kohë e së shkuarës që mund të formojë kjo kohë është e pakryera. Edhe në shembullin (5) përdoret e pakryera e dëftores së greqishtes për të përkthyer

183 PROBLEME TË PËRKTHIMIT TË HABITORES SHQIPE NË GREQISHTE shprehjen foljore paskësh qenë fjala, përdoret në fakt shprehja sinonimike foljore γινόσαν λόγορ (bëhej fjalë). (1) Meldiki qe kexi ç pashkësh pritur oë r ia xilre qhexjmlgsl, qi rë thuash...fronin, më dha një pickim në zemër. (Ç. M. 93) Η ςκέχη πψρ πεπίμενε με αντπομονηςία σην ετκαιπία να κασαλάβει ατσή σην πολτθπόνα, πώρ να σο πψ, ατσό σο θπόνο, μ έκανε να νιώςψ ένα σςίμπημα ςσην καπδιά. (Ι. Σ. 85) (2) Ndpwqhe lga ç i oe dsisp lë fijjik: e fiqke, jehrëqiqhr e gërmueshme, dëbora paskësh qenë po aq e mbrapshtë sa edhe balta. (Gj.U.V. 186) Διαυοπεσικά απ όσι νόμιςαν απφικά, πψρ δηλαδή ήσαν υίνο, κι εύκολο ςσο ςκάχιμο, σο φιόνι αποδείφθηκε φειπόσεπο κι απ ση λάςπη. (.Ν.. 220) (3) Mirëpo ato paskëshin qenë ks arw, lë hsldë rë rwpe, e keldja q i kishte shkuar askujt. (Ç. M. 55) Κι όμψρ, ατσά ήσαν ακπιβώρ εκεί, κάσψ απ ση μύση σοτρ και κανέναρ δεν σο φε κασαλάβει. (Ι. Σ. 53) (4) Nuk paskëshin qenë katër gratë vajtore, siç kisha kujtuar, por ai, vëllai misterioz i babazotit, që ishte pritur me ankth. (Ç. M. 89) Δεν ήσαν λοιπόν πψρ πεπίμεναν με σόςη αγψνία σιρ σέςςεπιρ μοιπολογίςσπερ, όπψρ είφα νομίςει, αλλά σο μεγάλο μτςσηπιώδη αδελυό σοτ μπαμπαζόσ. (Ι. Σ. 82) (5) Sipas kësaj logjike dikush tha se qenkëshim mërzitur kot gjer tani dhe q paskësh qenë fjala për hapjen e shtëpisë publike por të frontit të dytë. (Gj.U.V. 70) ύμυψνα μ ατσή ση λογική κάποιορ είπε πψρ άδικα είφαμε ςσεναφψπηθεί ψρ σώπα και ςσην ππαγμασικόσησα δε γινόσαν λόγορ για άνοιγμα οίκοτ ανοφήρ αλλά για άνοιγμα δεύσεποτ μεσώποτ. (.Ν.. 85) Edhe në shembullin (6) përdoret e pakryera e dëftores së greqishtes, por e paraprirë në këtë rast me pjesëzën e lidhores να (të). Format e më se të kryerës së habitores mund të jepen në greqisht edhe me më se të kryerën e dëftores së greqishtes, shembujt (7), (8), (9). (6) Ky na paskësh qenë, me sa dukej, amaneti i fundit i babazotit. (Ç. M. 91) Ατσή ππέπει να σαν μάλλον η ςσεπνή επιθτμία σοτ μπαμπαζόσ. (Ι. Σ. 83) (7) Se ç naqiëqh oelë ijm terërikë, is e iiqhil gjersp lënëp oiej e qi e paskëshin sjellë gjep lë Gjipmiaqrëp, nëp r s iacafwrsp nëp rë, iërë një zot e dinte. (Ç. M. 35) Σώπα σι ακπιβώρ ήσαν ατσή η αςσπαπή, πώρ ση βπήκαν ςσοτρ οτπανούρ, και πώρ σην είφαν υέπει ψρ σο 183

184 MIRELA XHAFERRAJ MITRO Απγτπόκαςσπο για να σςακψθούν γι ατσή, μόνο έναρ Θεόρ ξέπει. (Ι. Σ. 36) (8) Si mund ta dinte ai që unë isha vrasësi i fshehtë i babazotit? Dhe aq më tepër, si e paskësh zbuluar këtë nga shkronjat e hungarishtes? (Ç. M. 94) Πώρ μποπούςε να ξέπει πψρ εγώ ήμοτν ο κπτυόρ δολουόνορ σοτ μπαμπαζόσ; Και κτπίψρ, πώρ σο είφε ανακαλύχει ανάμεςα ςσιρ οτγγπικέρ λέξειρ. (Ι. Σ. 87) (9) Dhe ja, e papritura i paskësh ndodhur kolegut të tij. (Gj.U.V. 235) Και να ποτ, όμψρ, είφε ςτμβεί ςσο ςτνάδελυό σοτ. (.Ν.. 277) Trajta të greqishtes përkthyer me habitoren e shqipes Në gjuhën greke, siç u përmend edhe më sipër mënyra habitore nuk ekziston, nuk ekzistojnë as trajta foljore habitore. Megjithatë gjatë përkthimeve artistike nga greqishtja në shqip hasen në mjaft raste format kohore të habitores. Në të shumtën e rasteve përdoret e tashmja e habitores, gjë që nuk justifikohet me faktin që kjo kohë e habitores është më e përdorshmja së bashku me të kryerën. Cilat janë format kohore të greqishtes që janë sjellë në shqip nëpërmjet të tashmes së habitores? Në të shumtën e rasteve është e tashmja e dëftores, shembujt (1), (2), (3), (4), (5), e cila nuk shoqërohet me asnjë mjet të veçantë gjuhësor që të tregojë habi, mosbesim apo dyshim siç ndodh me habitoren e shqipes. Është zgjedhja e nëpirhweqir oë r i janë iërm fmpka ke rpajrël e habirmpeq. (1) Πολλά υπόνιμορ μοτ υαίνεςαι, είπε, και να με ςτμπαθάρ. (Β.Π. 23) - Ardhke i mbarë, më duket, - ia bëri, - mos ma merr për keq, or lum miku! (Ζ. 19) (2) Πού να πάψ; ςτλλογίςσηκα καλά είμαι εδώ. (Β.Π. 24) - Thashë me vete. Mirë fare qenkam iërs. (Ζ. 20) (3) Ε, μψπέ, πώρ υαίνεσαι πψρ δεν παίζειρ κανένα όπγανο. (Β.Π. 24) - Si u dukërka keljëhepë oë q i bie aqljë tegje. (Ζ. 21) (4) Περ, Ζόπμπα, πψρ κοππιά είναι ο άνθπψπορ και λοτλούδι είναι η ελετσεπία. (Β.Π. 34) - Këtë më thuaj, bre Zorba: se njeriu qenka një njeh e jipia jsje. (Ζ. 29) (5) Μψπέ, για κοίσα ση, μοτ κάνει κλείνονσάρ μοτ σο μάσι, ςαν πάπια πεππασά η αυιλόσιμη. Πώρ κοτνιέσαι, πλαυ! πλαυ!(β.π. 41) - Pa shih, pa shih - ma bënte me sy si patë shkoka kuçka! Si u tundka: pllaf-njjaf! (Ζ. 36) Një formë tjetër foljore e greqishtes e cila është përkthyer me habitoren e shqipes është lidhorja, e tashmja, shembulli (6) dhe aoristi, shembulli (7) i lidhores. Në shembullin (7) lidhorja në 184

185 PROBLEME TË PËRKTHIMIT TË HABITORES SHQIPE NË GREQISHTE greqisht në mënyrën që është përdorur shpreh edhe habinë e fmjëqir. Nëqe dm r i oëldpmlik beqliië fmpkëq fmjjmpe rë nëpdmpsp lë greqisht në shqip do të thoshim: Pra që të vijë liria në botë janë të nevojshme kaq vrasje e kaq pandershmëri? Zgjedhja e habitores në këtë rast nga përkthyesi e jep mjaft mirë këtë formë foljore dhe modalitetin që ajo shpreh. (6) Κι αν ήσαν κάθε άνθπψπορ να διαλέει σην Παπάδειςό σοτ ςσον οτπανό, ςύμυψνα με σα γούςσα σοτ έσςι ππέπει! Ατσό θα πει Παπάδειςο! (Β.Π. 35) - Dhe na qenka e vërtetë se njeriu zgjedhka një vend në parajsë sipas kustos (Kështu qoftë! Kësaj i them parajsë!). (Ζ. 30) (7) Για να πθει λοιπόν η λετσεπιά ςσον κόςμο φπειάζοτνσαι σόςα υονικά και σόςερ ασιμίερ; (Β.Π. 33) - Me demek liria ardhka duke prerë e duke vrarë. (Ζ. 29) E tashmja e habitores së shqipes është përdorur edhe për të përkthyer pjesë të tjera të ligjëratës, si në shembullin (8) kua ajo përdoret për të përkthyer emrin e përbërë ανσποφψπίςσπα, i cili mbart në vetvete edhe veprimin (ajo që ndan burrat). (8) Υσοτ ςοτ, ανσπογτνοφψπίςσπα! - έγποτγε και δάγκαςε σο χαπό μοτςσάκι σοτ. (Β.Π. 16) - Ptuh, moj qene që ndake nuset nga burrat e i bëke vejushë, - tiiari dhe iafqhmi ksqraoer e gpitspa. (Ζ. 11) Gjarë nëpirhikir rë nmexiqë Shpirtrat e pleqve rë Katafir lga origjinali nga dy përkthyes të ndryshëm, shembulli (9), vërejmë se e tashmja e shqipes në të dyja rastet e theksuara vetëm prej njërit është përkthyer nëpërmjet të tashmes së habitores, ndërsa i dyti ka xgjedhsp oë r i nëpirhejë arm lënëpkjer rë raqhkeq që dëfrmpeq. Në shembullin (10) përveç dy përkthimeve nga origjinali kemi shqyrtuar edhe një përkthik rë nmexiqë Termopilet lga ljë gjshë e tretë, për të parë se si dhe a mund të ndërmjetësojë gjuha e dytë në kuptimin modal të kohëve të foljes. Edhe në këtë rast vetëm njëri nga përkthyesit ka zgjedhur të tashmen e habitores për të dhënë të tashmen e dëftores së shqipes, ndërsa në dy përkthimet e tjera përkthimi i foljes është shmangur, pra ajo nuk jepet fare në përkthimin në shqip. (9) Πώρ σπέμοτν μην σην φάςοτνε και πώρ σην αγαπούνε/ οι ςαςσιςμένερ και ανσιυασικέρ. (Κ. Οι χτφέρ σψν γεπόνσψν) - Si u dridhkan mos e humbin dhe sa e dashurokan / ata të hutuarit e 185

186 MIRELA XHAFERRAJ MITRO kundërshtorët... (K, A.S) Tmerren mos ta humbin, dhe si e dashurojnë/ të hutuar e të rënduara... (K, L.Z) (10) Και πεπιςςόσεπη σιμή σοτρ ππέπει/ όσαν πποβλέποτν (και πολλοί πποβλέποτν). (Κ, Θεπμοπύλερ) - Më shumë nder u paska hije / kur e dinë që më parë (dhe shumë e dinë) (K, A.S) Akoma më shumë lavdi për ta/ kur shikojnë larg (dhe shumë parashikojnë) (K, L.Z) Akoma dhe më shumë lavdi / se shumë atje parashikuan (K., Ka.) Përveç të tashmes kemi hasur në përkthimet nga gjuha greke edhe të pakryerën e habitores, shembujt (11), (12). Në shembullin (11) vërejmë se është e tashmja e dëftores e cila jepet nëpërmjet të pakryerës së habitores, ndërsa në shembullin (12) fjalia në gjuhën shqipe është e paplotë, pra i mungon folja. Në këtë rast përkthyesi ka zgjedhur dhe mjaft drejt që fjalinë: Και σι γένια! ( E çfarë mjekre) ta zgjerojë në shqip duke përdorur foljen paskëshin dhe duke e bërë në këtë mënyrë më të gjallë ligjërimin. (11) Σπιών λογιών είναι σο λοιπόν οι άνθπψποι εγώ, αυενσικό, δεν είμαι από σοτρ φειπόσεποτρ μήσε πάλι από σοτρ καλύσεποτρ ςσέκοτμε ςση μέςη! (Β.Π. 79) - Pra te sërësh na qenkëshin njerëzit: unë, zotni nuk jam as te më të mirët, as tek më të ligjtë: qëndroj në keq. (Ζ. 70) (12) Με ξέκαμαν. Και σι γένια! (Β.Π. 50) - Më dërrmuan. Apo q paskishin ljë kjeiëp! (Ζ. 44) Të kryerën e habitores e kemi hasur në përkthimin e aoristit të dëftores së greqishtes, shembujt (13), (14). Në shembullin (13) është dhënë edhe një variant tjetër i përkthimit të vargjeve, po nga origjinali dhe vërejmë se në të është zgjedhur që aoristi i dëftores jepet me të kryerën e dëftores së shqipes. Në shembullin (14) kemi tri variante të përkthimit të vargjeve, ku i treti është bërë nga një gjuhë e dytë. Vërejmë se në variantin e dytë përkthyesi ka zgjedhur që të dyja foljet që ndodhen në aoristin e greqishteq r i nëpirhejë me të kryerën e thjeshtë të shqipes, ndërsa në variantin e tretë përkthyesi aoristin e parë e ka përkthyer me të kryerën e dëftores me rend të përmbysur, ndërsa të dytin me të kryerën e thjeshtë të shqipes. Këto vargje, përveç faktit se janë pyetëse, e përmbajnë edhe elementin e habisë, ndaj përdorimi i habitores në përkthimin e tyre duket mjaft i drejtë. (13) Σώπα δτο φπόνια πέπαςαν ποτ γπάυψ/ κ ένα ειδύλλιο έκαμα μονάφα. (Κ. Σο ππώσο ςκαλί) U bëlë dw tjer owqhqe nm qhipsaj/ 186

187 PROBLEME TË PËRKTHIMIT TË HABITORES SHQIPE NË GREQISHTE dhe vetëm një idil paskam krijuar. (K, A.S), Dy vjet kaluan që po shkruaj/ dhe kam bërë vetëm një idil. (K, L.Z) (14) Γιασί οι δτο μαρ ύπασοι κ οι ππαίσοπερ εβγήκαν/ ςήμεπα με σερ κόκκινερ, σερ κενσημένερ σόγερ/ γιασί βπαφιόλια υόπεςαν με σόςοτρ αμεθύςσοτρ, και δαφστλίδια με λαμππά, γταλιςσεπά ςμαπάγδια (Κ., Πεπιμένονσαρ σοτρ βαπβάποτρ) Pse paskan dalë dy konsujt dhe pretorët/ me togat e tyre të kuqe sot qëndisur/pse paskan vënë byzylykë me kaq rruaza/dhe unaza me smeralde vezullues/ (K, A.S) Përse dy konsujt dhe pretorët tanë/dolën sot të veshur me togat e kuqe/pse vunë byzylykë mbushur me kuarce/ dhe unaza me smeralde të ndriçme/ (K, L.Z) Përse dy konsujt tanë, tok me pretorët/togat e kuqe hedhur kanë mbi supe?/pse mbajnë aq byzylykë me kuarce/unaza me smeralde shkëlqimtare?/ (K., Ka.) Gjatë përkthimit në shqip është përdorur edhe më se e kryera, ndonëse më rrallë, shembulli (15). Në këtë rast ajo është përdorur për të përkthyer një folje në aoristin e dëftores së greqishtes, madje përkthyesi për analogji ka shtuar edhe një folje tjetër në këtë kohë (paskish qenë), e cila në tekstin në greqisht mungon. (15) Για να υτσπώςει ένα λοτλούδι φπειάζεσαι ο ςπόπορ. Ποιορ έβαλε έναν σέσοιο ςπόπο ςσα βπψμεπά ςπλάφνα μαρ; (Β.Π. 34) - Që të mbijë lulja duhet farë. E kush na paskish qenë ai myteber që na paskësh hedhur fapël. (Ζ. 29) Përfundim Mund të themi se mënyra habitore e shqipes, e cila për nga tipi i ndërtimit është unike në të gjitha gjuhët indoevropiane, jepet në gjuhën greke me trajta të ndryshme kohore. Trajta e kohës e tashme e habitores jepet në të shumtën e rasteve me të tashmen e dëftores së greqishtes, madje nuk shoqërohet as nga ndonjë mjet tjetër gjuhësor, i cili të tregojë modalitetin e habitores së shqipes. Trajta e kohës së pakryer jepet në greqisht kryesisht me të pakryerën e dëftores. Ndërsa për të dhënë në gjuhën greke format foljore të së kryerës mund të përdoren trajta të ndryshme kohore, kryesisht të dëftores si aoristi, por ndonjëherë edhe e pakryera e dëftores paraprirë nga pjesëza να. Format foljore të më se të kryerës së habitores në gjuhën greke përkthehen kryesisht me forma kohore të dëftores, si aoristi, e pakryera e apo më se e kryera. 187

188 MIRELA XHAFERRAJ MITRO Edhe pse në gjuhën greke habitorja nuk ekziston, gjatë përkthimit të letërsisë artistike hasen mjaft raste përkthimi të formave foljore të greqishtes me habitoren e shqipes. Kryesisht përdoret e tashmja e habitores, por hasen edhe kohët e tjera të saj. Format e habitores së shqipes përdoren për të përkthyer kryesisht forma foljore të dëftores së greqishtes, por ka edhe raste kur ato shërbejnë për të dhënë forma foljore të lidhores, apo për të përkthyer edhe pjesë të tjera ligjërate veç foljes. BIBLIOGRAFI Akademia e Shkencave e Shqipërisë Gramatika e gjuhës shqipe, Tiranë. Asenova, P «Habitorja e shqipes dhe mënyra e ritregimit e bullgarishtes». Seminari XVIII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. Përmbledhje e ligjëratave, referimeve, kumtesave dhe e diskutimeve, Tiranë, gusht Tiranë: Akademia e Shkencave [e Shqipërisë], Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë - Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë. Toena Cipo, K Gramatika shqipe. Tiranë: Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve dhe Shpërndarjes. Demiraj, Sh «Habitorja dhe mosha e saj». Studime filologjike, Demiraj, Sh Morfologjia historike e gjuhës shqipe. Pjesa II. Tiranë: Universiteti i Tiranës. Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë. Demiraj, Sh Gramatika historike e gjuhës shqipe. Tiranë: Shtëpia botuese «8 Nëntori». Demiraj, Sh Gjuhësi ballkanike. Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Frashëri, S Shkronjëtore e gjuhësë shqip. Bukuresht: Drita. Friedman, V «Mënyra habitore në gjuhën shqipe dhe gjuhën arumune - paralele dhe ndikime». Seminari XVII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. Përmbledhje e ligjëratave, referimeve, kumtesave dhe e diskutimeve, Tiranë, gusht Tiranë: Akademia e Shkencave [e Shqipërisë], Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë - Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë. Eurorilindja Friedman, V «Habitorja e shqipes dhe prezumtivul e rumanishtes». Seminari XVIII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. Përmbledhje e ligjëratave, referimeve, kumtesave dhe e diskutimeve, Tiranë, gusht Tiranë: Akademia e Shkencave [e Shqipërisë], Instituti i Gjuhësisë dhe i 188

189 PROBLEME TË PËRKTHIMIT TË HABITORES SHQIPE NË GREQISHTE Letërsisë - Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë. Toena Friedman, V «Confirmative/nonconfirmative in Balkan Slavic, Balkan Romance, and Albanian with additional observations on Turkish, Romani, Georgian and Lak», In: L. Johanson, B. Utas (eds), Evidentials. Turkic, Iranian and Neighbouring Languages. Mouton de Gruyter. Berlin, New York, Friedman, V «Admirativity revisited». Linguistique Balkanique XLI, No. 1, Friedman, V «Evidentiality in the Balkans with special attention to Macedonian and Albanian». In A. Aikhenvald, R. Dixon (eds.), Studies in Evidentiality. Benjamins. Amsterdam Friedman, V. 2005a. «Admirativity: between modality and evidentiality». In: Th. Stolz (ed.), Sprachtypologie und Universalienforschung. Bremen Friedman, V. 2005b. «Albanian in the Balkan linguistic league: a reconsideration of theoretical implications». Studia Albanica 1, Friedman, V «Perhaps mirativity is phlogiston, but admirativity is perfect: On Balkan evidential strategies». Linguistic Typology, Volume 16, Issue Joseph B «Evidentials: Summation, questions, prospects». In A. Y. Aikhenvald & R.M.W. Dixon (eds.), Studies in evidentiality (Typological Studies in Language 54). Amsterdam: Benjamins Lafe, E «Mbi habitoren dhe disa trajta të saj». Studime filologjike Likaj, E Format analitike në gjuhën shqipe. Tiranë: Shtëpia Botuese «Libri Universitar». Liosis, N «If only Arvanitika had an admirative mood! Between evidentiality and counterfactuality». Zeitschrift für Balkanologie. 46, 2, Φπιςσουοπίδηρ, K Γπαµµασική σηρ Αλβανικήρ Γλώςςηρ κασά σην σοςκικήν διάλεκσον. Εν Κψνςσανσινοτπϋλει: Μπογιασζιάν. Librat e shfrytëzuar për ilustrimin e formave gramatikore (Gj.U.V.) I. Kadare, Gjenerali i ushtrisë së vdekur, Onufri, Tiranë, (.Ν..) I. Κανσαπέ, Ο ςσπασηγόρ σηρ νεκπήρ ςσπασιάρ, μεσάυπαςη: Κ. Εταγγέλοτ, Εκδϋςειρ Εικοςσοό Ππύσοτ, Αθήνα, (Β.Π.) Νίκορ Καζανσζάκηρ, Βίορ και πολισεία σοτ Αλέξη Ζοπμπά, Αθήνα: εκδ. Ελ. Καζανσζάκη (Z.) Niko Kazanxaqis, Zorba, përktheu Stavri Dajo, Albin, Tiranë, (Ç. M.) Ismail Kadare, Çështje të marrëzisë, Onufri,Tiranë,

190 MIRELA XHAFERRAJ MITRO (Ι.Σ.) Ιςμαήλ Κανσαπέ, Ιςσοπίερ σπέλαρ, μεσάυπαςη απϋ σο ππψσϋστπο Δημήσπηρ Δ. Ηλιϋποτλορ, Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Αθήνα (Κ.) Καβάυηρ, Ποιήμασα, Εκδόςειρ Γιάννη Οικονόμοτ, Αθήνα. (K, L.Z) Konstantinos Kavafis, Poezi, shqipëroi Luan Zyka, Onufri, Tiranë, (K, A.S) Kostandin Kavafis, Vepra poetike, përktheu Aristotel Spiro, Pegi, Tiranë, (K., Ka.) Poezi të Kavafit përkthyer nga Ismail Kadare, marrë nga Antologjia e poezisë greke. MIRELA XHAFERRAJ MITRO University of Tirana QUESTIONS OF TRANSLATING FORMS OF ALBANIAN ADMIRATIVE IN GREEK (Summary) he type of formation of Admirative verb forms in Albanian is unique in all Indo-European languages. Admirative has been the subject of many discussion between linguists regarding issues like: a) is Admirative in Albanian a separate mood or we can talk only about Admirative forms, b) which is the way of formation of Admirative forms, c) when were Admirative forms first appeared, d) which are similarities between Albanian Admirative and the Retelling Mood in Bulgarian and Romanian. When translating in Greek the Albanian Admirative forms, in most cases the Present Tense of Indicative Mood is used, and there are no grammatical or lexical elements to go with them which can render the Admirative Mood. The Imperfect Admirative is translated in Greek mainly with the imperfective indicative, while perfect admirative is translated with various tenses, mainly of the indicative mode, like aorist and sometimes imperfect preceded by the particle να. Past Perfect Admirative verb forms of Albanian are mainly translated into Greek with Indicative Aorist, Imperfect and Past Perfect. Although the lack of admirative in Greek, during fiction translation there are Greek verbal forms, which are translated into Albanian with Admirative verb forms. 190

191 DANIELA-CARMEN STOICA Fan S. Noli University Korçë NAMES BELONGING TO THE SEMANTIC FIELD OF KINSHIP IN GREEK, ALBANIAN, ROMANIAN AND AROMANIAN he present paper aims at presenting this system in Greek, in comparison to the Albanian, Romanian and Aromanian ones, starting from the classification made by Angela Bidu- Vrânceanu in her work Campuri lexicale din limba pmkâlă, 2008 (Lexical Fields in Romanian Language), which is based on the following qekalric cmmpdilareq: larspaj iilqhin /'qmciaj iilqhin', dipecr jileage / cmjjarepaj jileage. Wirhil each mf rheqe cmmpdilareq, mnnmqirimlq mf geldep/qev ape eqrablished. 1. Natural kinship 1.1. Direct kinship The terms indicating natural kinship in direct lineage (the ascending generation) are bslic, bslică il Rmkalial ( gpaldfarhep, gpaldkmrhep ), ald il Ajbalial gjysh, gjyshe. In Albanian, very often, instead of gjyshe the word nenë is used, which originally kealq kmrhep. Il Apmkalial rhepe iq a diffepelr uaw mf jevicajixilg rheqe repkq, qilce, fmp gpaldfarhep rhepe ape umpdq like papu and ghiushu, the latter being borrowed obviously from Albanian. The eositajelrq fmp gpaldkmrhep ape etel kmpe numerous in Aromanian: kskă, babâ, mkâ dad/-ă. In the Farsherot speech the words papu şi dadă are mostly used. In Greek, ο παππούρ and η γιαγά cover the two notions. The words kakă, rară, which Romanian inherited from Latin, have as their correspondents in Albanian the words atë şi emë, which are autochtonous and, very often, are replaced by babë (borrowed from Turkish), and mama. Within the sphere of direct lineage, an Albanian word of Latin origin is prindër (parent), which, like the correspondent terms in Romanian and Aromanian (năpilţi/ji), denotes mother and father or mothers and fathers and ancestors, but not relatives in general (brother, sister, uncle etc.) In Apmkalial, fmp farhep, rhepe ape rhe fmjjmuilg jevekq: tatâ, tatu, patera (borrowed from Greek), and for kmrhep rhe evaknjeq ape 191

192 DANIELA-CARMEN STOICA even more numerous: ară, very likely to have been formed under the influence of the Albanian masculine noun atë (Capidan 1922, 34-35), dadă, iară, ikă, kakâ, kskă, mami, manâ (borrowed from Greek). Theodor Capidan also speaks about the big number of lexical units delmrilg rhe lmriml mf kmrhep il hiq qrsdw fpmk 1932 elrirjed Raporturile daco-române, where he remarks that the word ară (pl. ate) is used only by the Aromanians from Albania, which may account for its Albanian origin:,, Ară q.f. (nj. are) iq sqed bw rhe Apmkalialq from the North, by those from Bitolia, Cpsşmta, Pepjene, Vejeq erc. Here the words kakă, kskă are missing. They use ară and nao, which comes from lteaqră lasă for designating a younger woman, and dadă as a general name for kmrhep, ald eqneciajjw fmp mjd women. In the last case, they also use the word dadă-mare... (Capidan 1922, 34). We notice in Greek the existence of a big number of lexems for kmrhep (η μάνα, η μησέπα, η μαμά) than for farhep (ο πασέπαρ, ο μπαμπάρ) uhepeaq fmp napelrq the word used is γονείρ uhich cmtepq rhe lmrimlq mf farhepq, kmrhepq ald alceqrmpq. The words fiu, fiică il Rmkalial ( qml, dasghrep ) hate aq their correspondents in Albanian bir, bijë, but they are frequently replaced in everyday speech by djalë ( whose basic meaning is 'boy') and vajzë/çupë ( in the tosk dialect), whose basic meaning is 'girl'. This semantic ambiguity is also characteristic for the words băiar, fară in Romanian and, ficimp, feară, in Aromanian. Aromanian also has its exact correspondents for the notions ''son''- ''daughter'': hiljiu-hilji or cisnpă (an obvious borrowing from the tosk dialect). For rhe umpd chijdpel rhe Rmkalial cmppeqnmldelr iq copii, while in Albanian fëmijë, and in Aromanian cilimeani (designating children between 7 and 10) or the more general one, fumealji. The Albanian word kopil iq tepw ilrepeqrilg qilce ir kealq mljw a chijd bmpl msr mf uedjmci. Il Apmkalial fmp rhiq kealilg rhepe ape fmpkq qsch aq ludu, ludâ or cupilciu. The kmqr fpeoselrjw sqed repkq fmp qml ald dasghrep il Greek are ο γιϋρ and η κόπη. However, besides ο γιόρ, in Greek we can also encounter words like σο αγόπι, σο σέκνο. Instead of η κόπη, in everyday speech Greeks frequently use σο κοπίσςι. The more general terms are σα παιδιά chijdpel or οι απόγονοι, the latter having also rhe kealilg mf deqceldalrq. Fmp gpaldqml-gpalddasghrep il Rmkalial ue hate nepotlenmară, in Albanian, nip - mbesë, which may be used, both in Ajbalial ald il Rmkalial, rm deqiglare bmrh rhe chijdpel q children (so, in relation to the grandparents) and the 192

193 NAMES OF KINSHIP IN GREEK, ALBANIAN, ROMANIAN AND AROMANIAN bpmrhepq /qiqrepq chijdpel (qm il pejariml rm rhe slcjeq mp aslrq). Il Aromanian the corresponding pair is represented by nipotu-nipoatâ, presenting the same semantic ambiguity. In Greek there are two specialised pairs: ο εγγονόρ, η εγγονή, fmp gpaldqml ald gpalddasghrep, peqnecritejw, uhepeaq σο εγγόνι may designate bmrh, hatilg rhe kealilg mf gpaldchijd. The qecmld naip iq ο ανιχιόρ, η ανιχιά, cmtepilg rhe naip lenheu-liece Collateral Kinship Unlike many of the terms designating direct kinship in Albanian, which are of autochthonous origin, an important number of words referring to colateral kinship are of Latin origin. For example, the words e emtë, i ungj, in Romanian kărsşă, slchi ( aslr, slcje ). For aslr il Rmkalial rhere is also another term, tanti, with a somewhat larger semantic field, generally being used by children, when addressing themselves to a woman whom they are more or less acquainted with and not necessarily related to, generally to show respect. However, Albanian has a much larger number of terms for this type of relationship than Romanian, terms containing important semantic nuances. Fmp evaknje, fmp aslr il Ajbalial there are two words: hallë (borrowed from Turkish), which deqiglareq a farhep q qiqrep, and teze, uhich qraldq fmp a kmrhep q sister. In addition, there is also the term teto, who may designate bmrh a kmrhep q ald a farhep q qiqrep. Mmpemtep, rhiq jarrep umpd may be used by children under identical conditions like the word tanti in Romanian. It is important to signalize it because it also appears in Aromanian under the forms rerâ/reră, together with the term mama mare- a farhep q ejdeqr qiqrep. On the other hand, for ''uncle'', Albanian contains even in this case an important number of terms such as dajë, xhaxha, as well as xhaxh or lalë, the last two ones being used especially by children. Just like the word teto, the term xhaxh (especially under its enclitically articulated form xhaxhi) has a somewhat larger semantic field; it may be used by children as way of addressing themselves to some men whom they are more or less acquainted with and not necessarily related to. In Aromanian the corresponding word for ''uncle'' is jajâ/jajă. Moreover, in Aromanian there is also the word tata mare, which designates a farhep q ejdest brother (Aldpa Şepbăleqcs 2007, 207). In Greek, the words ο θείορ, η θεία cmtep rhe lmrimlq mf slcje ald aslr, jsqr jiie 193

194 DANIELA-CARMEN STOICA their equivalents in Romanian. The composed forms such as ο μησπάδελυορ, η μησπάδελυη come to disambiguate whether the qneaiep iq pefeppilg rm a kmrhep q bpmrhep mp qiqrep bsr rhew ape lmr so frequently used. Usually the disambiguation is done as following: ο θείορ από μησέπα/πασέπα, η θεία από πάσεπα/μησέπα Fmp bpmrhep ald qiqrep Ajbalial haq irq asrmchrhmlmsq terms vëlla and motër, while in Romanian the corresponding words are frate and qmpă and in Aromanian frati and sorâ/soru. Fmp ejdeqr qiqrep Apmkalial ajqm haq rhe umpd dmdâ/dadă. In Greek the cmppeqnmldilg naip iq ο αδελυόρ-η αδελυή. The Latin word consobrinus has enterd Albanian too under the form kushëri. The term also exists in Aromanian (cusurin), but not in Dacoromanian (standard Romanian variant). On the other hand, Dacoromanian and Aromanian have kept the Latin adjective verus (Dacorom. tăp, Arom. ver). As opposed to their Romanian counterparts, the Albanian words kushëri (sing.) kushërinj (pl.), respectively, present an extra meaning-rhar mf bjmmd pejarite, blmmd pejariteq / bjmmd rieq. Il Gpeei, ο ξάδεπυορ, η ξαδέπυη/ο εξάδελυορ, η εξαδέλυη are used for the notions of cousin (masculine ald fekilile) bsr rhew dm lmr cappw ajqm rhe kealilg mf bjmmd pejariteq. Fmp rhiq lmriml, rhe repk ςτγγενείρ is used and not σα ξαδέπυια, which means the total number of cousins someone has. 2. Social Kinship (Through Alliance) 2.1 In Romanian, the terms which designate types of social kinship through alliance are mainly of Latin origin. Only shoq, i shoqi, e shoqja, in Albanian, and qmaţă, qmţie, in Romanian, which come from the Latin words socius, socia developed, besides the meanings of cmknaliml mp cmkpade, rhar mf ''hsqbald'' (''uife'') (E. Çabej 1962, ). However, in everyday speech, instead of shoq (i shoqi), speakers frequently use the word burri, whose basic meaning is 'man', and instead of e shoqja, they use more frequently gruaja, whose basic meaning is 'woman'. Besides these forms, in Albanian there are also words such as bashkëshort and bashkëshorte, belonging rm rhe qraldapd tapialr. Il Apmkalial, fmp 'hsqbald rhepe iq rhe term bâpbars, and for uife, rhepe iq bmrh rhe repk lteaqră and muljiari/muljieri, rhe jarrep kealilg bmrh uife ald umkal. We would like to add that in Aromanian the terms qmţ-qsaţi(â) exist but rhew keal mljw cmknaliml, cmkpade (Perpe Neieqcs 1997, ). We come across the same semantic ambiguity in Greek in the 194

195 NAMES OF KINSHIP IN GREEK, ALBANIAN, ROMANIAN AND AROMANIAN case of the words ο άνδπαρ, η γτναίκα whose basic meanings are kal ald umkal peqnecritejw. Il etepwdaw sqe rhew kaw ajqm keal hsqbald ald uife. Hmuetep, rheip eositajelrq il qraldapd Greek are ο ςόζτγορ/ η ςόζτγορ. Both in Albanian and in Romanian the Latin terms cognatus (brother-in-law) (cumnat in Romanian and kunat in Albanian ) and consocer (father of a son-in- law) (csqcps, csqcpă in Rom. and krushk, krushkë in Alb.) are continued. In the first case, Albanian also contains other terms, such as baxhanak, which designates the way in which the husbands of two or more sisters refer to one another. The same type of relationship is expressed by the term bageanac in Aromanian. In addition to bageanac, in Aromanian there is also the term cumnatu, like in Dacoromanian. Il Apmkalial fmp qiqrep-injau ue fild rum repkq: sinfadhă, borrowed from Greek, and iipasă (borrowed from Turkish), designating the relationship between a uife ald hep hsqbald q qiqrep. Il Gpeei, rhe umpd mf Tspiiqh mpigil ο μπασζανάκηρ is used with the same meaning, just like in Albanian and Aromanian. On the other hand, we need to signalize the presence in Greek of terms like ο κοτνιάδορ, η κοτνιάδα to designate a hsqbald q bpmrhep, ald a hsqbald q qiqrep, peqnecritejw. Il addiriml, rm deqiglare a uife q bpmrhep(q), il Gpeei rhe repkq ο γαμππϋρ/οι γαμπποί are used. We need to mention that in Albanian the term krushk (father of a son-in-law) came to mean any kind of in-laws, just like kushëri (cousin) which became the generic term for all blood ties. In Aromanian, the words csqcps, csqcpă/csqcpâ have a semantic field similar to their equivalents in Albanian- they designate the parents of the two spouses in relation to one another or other close pejariteq ml rhe hsqbald q/uife q qide mp alw il-law, as opposed to Romanian where cuscru csqcpă mean only the parents of the two spouses in relation to one another. In Greek, the word ο ςτμπέθεπορ designates both the father of a son-in-law but also any other relation by marriage, the last meaning being consolidated by other words from the same lexical family such as η ςτμπεθεπιά, meaning pejarimlqhin bw kappiage, ajjialce ald σο ςτμπεθεπιό, kealilg iljau. From the Latin word noverca come the Albanian words njerkë and njerk, as well as the Aromanian leapcă and nerc meaning ''stepmother '' and ''stepfather'', respectively. In Albanian there is also the word viterk, meaning only ''stepfather'', and which continues the Latin word vitricus. The same Latin word vitricus gave the adjective vitreg in Romanian, which, as opposed to the Albanian 195

196 DANIELA-CARMEN STOICA viterk, is an adjective which may be combined with several words such as tată (farhep), kakă (mother), fiu (son), fiică (daughter), copil (child). In Greek, there are two specialised forms for stepfather, stepmother: ο πασπιόρ, η μησπιά, whereas for stepson, παπαγιόρ, uhich haq ajqm rhe kealilg mf admnred qml. 2.2 Spiritual Kinship Albanian, Greek and Romanian present interesting semantic concordances in the field of terms designating types of spiritual kinship, which we are subordinating here to the social kinship (through alliance): a boteza in Romanian, pagëzoj in Albanian, βαυσίζψ in Greek (to baptize); a qe căqărmpi in Romanian, martoj in Albanian, πανσπεύψ, πανσπεύομαι (to marry/to get married). However, if in Albanian the word martoj refers both to men and women, in Romanian a (qe) kăpira refers exclusively to women and a (se) însura refers exclusively to men. In Greek πανσπεύψ, πανσπεύομαι, just like martoj in Albanian, refers to both men and women. In Aromanian we come across two specialized verbs, just like in Romanian, kăprape, used for women and nsurare used for men Il Rmkalial, rhe almrhep eositajelr umpd fmp rm kappw iq the verb a cununa, whereas in Albanian the corresponding verb is a derivate of the noun kurorë (crown), that is to say kurorëzoj (kurorëzohem), with its antonym formed with the prefix ç-: çkurorëzoj, meaning ''to divorce, to be divorced legally, in a courthouse'', this term being used no matter what religion the two spouses who are divorcing belong to; in other words they may be also muslims. (I. Elezi 2002, 86). In this context, we also need to highlight the semantic concordances between the terms that Albanian and Romanian have fmp elgagekelr. We ape deajilg uirh rum umpdq mf Laril mpigil, integrated into the religious lexicons of Albanian and Romanian, which have had an identical sematic evolution in the two languages: Lat. fides>alb. fe and Lat. credentia also developed the meaning of engagement. This meaning has been consolidated by the derivates fejoj (fejohem) in Albanian and a îlcpedilţa, in Romanian. We would like to add that in Albanian fejoj (fejohem) has only the meaning of to betroth, respectively to get engaged. In Apmkalial, rhe eositajelrq fmp elgagekelr iq isusire (synonymous to apătslqipe), whereas the corresponding verbs are isusescu, which 196

197 NAMES OF KINSHIP IN GREEK, ALBANIAN, ROMANIAN AND AROMANIAN accmpdilg rm Tache Panahagi q erwkmjmgicaj dicrimlapw, cmkeq fpmk the Greek word ιςιάζψ and apătsliqeqcs which comes from the Greek αππαβψνιάζψ (p. 684,220). This presentation of the Albanian, Romanian, Greek and Aromanian terms referring to the spiritual kinship offers us the frame for presenting the lexicon covering the relationship established between a godfather and his godson and the relationships established between the relatives of a newly married couple. The person chosen to assist either a child at its baptism or a couple at their religious ceremony is designated both in Albanian and in Romanian by the same terms coming from the Latin word nonnus. This word has its origin in the Latin religious lexicon, which to a certain extent explains its meanings in Romanian and Albanian. As opposed to Romanian, in Albanian there are no specialised forms depending on the referent. So, a godfather assisting with the baptism (laş de bmrex in Romanian), as well as the one assisting with the reliogious ceremony (lsl de căqărmpie in Rom.) in Albanian have the same name: nun(m.), nuna(f.). In Romanian the inherited form from Latin nun got specialised and came to mean the godfather assisting the newly married couple during the religious ceremony, while its derivates lslaş and laş designate in the first njace rhe nepqml /gmdfarhep uhm aqqiqrq uirh a chijd q banriqk ald in the second place the person/godfather assisting with the religious wedding ceremony. In Aromanian the pair nunu(m.)-lslă (f.), is used to cover both meanings. In Greek the words ο νοτνόρ, η νοτνά iq sqed rm keal evcjsqitejw a gmdfarhep, gmdkmrhep rm a chijd, uhepeaq rhe umpd ο κοτμπάπορ appears to present the same kind of semantic ambiguity qilce ir kaw kal beqr kal ar a ueddilg ald gmdfarhep mf mle q chijd ar a banriqk. Almrhep specialized word in Greek designating only the godfather assisting with the religious ceremony is ανάδοφορ. The collective derivates nunëri in Albanian, lăşie in Romanian and nunilji in Aromanian have a common meaning: the quality of being a godfather and each of these terms has special secondary meanings in each of the corresponding languages: in Albanian and Aromanian the totality of godfathers(godparents), all godfathers (godparents) together, while in Romanian the spiritual kinship among all the godsons/godchildren of the same godfather. (H. H. Stahl , 133, 145) Another important semantic difference to signalize between Romanian, Aromanian and Albanian is that existing between the terms fin in Romanian, hinljinu in Aromanian and fijan, famull in 197

198 DANIELA-CARMEN STOICA Albanian. The Romanian word fin refers both to the child baptized by a godfather and to the couple united through the religious ceremony.(scurtu 1966, 256). Albanian uses both fijan and famull, to designate exclusively the baptized child. In Greek, there are the forms η βαυσιςιμιόρ, η βαυσιςιμιά used only for the baptized children (godson, goddaughter), as their roots indicate. The young man and woman who are getting married are called dhëndër (groom) and nuse (bride); in other words, Albanian has no special names to express the relationship between the newly wedded couple and their godfather. The dictionaries of Albanian specify the circumstances under which a godfather may have a godson: at its baptism, during the traditional ceremony of cutting rhe chijd q haip ald during the first communion (in the case of Catholic Albanians). We need to highlight that the Albanian word fijan is present only in the Geg dialect. Famull is a word with a wider distribution. Concerning the word nuse, we would like to mention that in Albanian it may mean ''wife'' in relation to her husband but also ''daughter-in-law'', in relation to her mother- or father-in-law, while the word dhëndër has both the meaning of 'groom' and that of 'son-in-jau', il pejariml rm hiq uife q napelrq. In Aromanian there is the pair lmpă-dziniri, with the same meanings like their counterparts in Romanian, designating the relationship between the a wife and her in-laws or between the husband and his in-laws, repectively. For 'bride-gpmmk', rhe eositajelrq ape γambro (borrowed from Greek)-lteaqră lmsă/lma. In the speech of Aromanians from Albania we came across contexts in which lteaqră uaq sqed uirh rhe kealilg mf dasghrep-in-jau, npmbabjw under the influence of the semantic distribution of the Albanian word nuse. It seems that Albanian and Romanian continue the Latin word commater. According to the specialists, the masculine form from Romanian cskărps came into being from the feminine one (M. Sala. 1987; H. Mihăeqcs 1993) The repkq cskărps, cskărpă in Romanian designate the godfather and the godmother in relation to the parents of the baptized child. According to Çabej (1964, 84-85) the Albanian word kumtër may be formed in the same manner like the Romanian cskărps. Unlike in Romanian, in Albanian there is no longer the originary feminine form; and the word kumtër is just one of the names given to the godfather who participates to/witnesses a chijd q banriqk. In Romanian, the terms cskărps, cskărpă are used bw a chijd q napelrq rm addpeqq rhekqejteq rm rhe gmdfarhep ald 198

199 NAMES OF KINSHIP IN GREEK, ALBANIAN, ROMANIAN AND AROMANIAN godmother of their child. (either at the baptism or at the wedding). In Aromanian and Greek, the terms cskărps, cskărpă do not exist. 3. Conclusions In this study we highlighted the similarities and differences at the sematic level between the terms referring to kinship in Albanian, Romanian, Greek and Aromanian. As we have seen, in Albanian there is a surprisingly big number of terms of Latin origin belonging to this semantic field, which have had both convergent and divergent evolutions in terms of preserving the originary meanings, of acquiring new meanings, or losing some meanings. As a result, these terms cover a reality partly different in Albanian, as compared to Romanian. Some common terms have different pefepelrq. The tapimsq degpeeq mf iilqhin eviqr aq qsch il each language, although, for naming them, speakers resort to different words through which they cut out the reality continuum differently (Aldpa Şepbăleqcs 2007, 207). We may also state that Albanian, Greek and Aromanian, owing to their mutual contacts, where the phenomenon of bilingualism plays a very important role, present many mutual borrowings but also from other languages they have entered in contact with (Turkish), as well as similar sematic evolutions in the case of some kiship terms. BIBLIOGRAPHY Bidu-Vrânceanu Angela Câknspi jevicaje îl jikba pmkâlă. Ppmbjeke remperice şi anjicaţii npacrice. Ed. Ulit. dil Bscspeşri. Capidan Th «Raporturile albano-române», extras din Dacoromania. 2nd yea.r. Cluj. Bello Dhimitri «Lidhja Gjuhёsore Ballkanike». Buletini Shkencor. 6. Korçё: Universiteti «Fan S. Noli». Bpâlcsş G Vocabularul autohton al limbii române. Bscspeşri: Ed. Șr. și Encicl. Bpâlcsş G Cepcerăpi aqsnpa fmldsjsi rpacm-dac. Bscspeşri: Ilqrirsrsj Român de Tracologie. Çabej E., I. 1982, II 1976, III Studime etimologjike në fushë të shqipes. Tirana. Coteanu, I. (ed.) Istoria limbii române. vol. II. Bscspeşri. 199

200 DANIELA-CARMEN STOICA Coteanu I., Sala M Erikmjmgia şi jikba pmkâlă. Ppilcinii-probleme. Bscspeşri. Delqsşials Otid (1901). Histoire de la langue roumaine. Paris: Leroux. Elezi I E drejta zakonore e Labërisë. Tirana. Mihăeqcs H La Romanité dans le sud-est de l'europe. Bucureşri. Miklosich Fr Die slavischen Elemente im Rumunischen,,,Das alteinheimische''. Vienna. Neiescu P Mic arjaq aj diajecrsjsi apmkâl dil Ajbalia şi dil fmqra Rensbjică Isgmqjată Macedmlia. Bscspeşri. Orel Vl Albanian Etymological Dictionary. Leiden, Boston, Köln. Papahagi T Dicţimlapsj diajecrsjsi apmkâl. Gelepaj şi erikmjmgic, 2nd edition. Bscspeşri. Rosetti A Istoria limbii române, I. De ja mpigili nâlă ja îlcensrsj veacului al XVII-lea. Bscspeşri. Rosetti A Histoire de la langue romaine dès origins au XVIIe siècle, Édition de Dana-Mihaela Zamfir. Cluj- Napoca. Rusu I. I Elemente autohtone in limba româna-substratul comun românoalbanez. Bscspeşri. Rusu I. I Etnogeneza românilor-fmldsj asrmhrml şi cmknmlelța latinopmkalică. Bscspeşri. Saramandu N Rmkalirarea mpielrajă. Bscspeşri. Scurtu A., Tepkeli de îlpsdipe îl jikba pmkâlă. Bscspeşri. Stahl H. H Cmlrpibsţii ja qrsdisj qarejmp detăjkaşe pmkâleşri. II. Bscspeșri. Şepbăleqcs A., Csk gâldeqc şi tmpbeqc ceijajţi. Ppil jabipilrsj csjrspijmp. Iaşi. Shkurtaj Gj Sociolinguistika. Tiranё. Thomai J Çështje të frazeologjisë së gjuhës shqipe. Tiranё. Vărăşeqcs Cărăjila Studii româno-ajbalexe. Nmre qekalrice şi etimologice. Bscspeşri. 200

201 SHABAN SINANI Qendra e Studimeve Albanologjike Tiranë KALI I «KËSHTJELLËS» (I. KADARE) DHE KALI I «ILIADËS» (Mitologji homerike në veprën e I. Kadaresë) A. «Ëndërr mashtruese, nisu e shko te anijet e tpsjjqhke aieje, e hwp l qharmpp r Arpidir qiç r spdhëpmj slë ke nëpniili r i fjaqëqh: l apkë rë qhrpëlgmhel rë gjirha çerar e akej flokëgjatëve, pse në qiell u muar vendim që ai sot të shembë kalanë e Trojës» 1. B. - Çka din ti për Homerin? - Qe besa fort mirë po e di. Tash, a âsht kânë nji Omer, a janë kânë shtatë, a janë kanë lâldë, q nm e dil isqh fmpr kipë. Pm Okepi, lji ke iâlë a qhrarë ke iâlë, âqhr baqh djali i Mujit. Qat djalë ka pasë e askênd tjetër. Edhe ia ka marrë hakin babës e bacit isp ialë naqë pa l bspgje r ipajjit. - Pm r nteq nëp Hmkepil, jm nëp Okepil... - Une e di qî e quejn Omer. E çka asht ky tjetri?! - Motit shumë ka kânë lahutar si ti, po ka luejt me nji vegël tjetër. - Ulë nëp Okepil jak rse r fmjë. Pëp oeiir r kbpakil lsi iak ldie gja isppljier. (Nga bashkëbisedimi me Isë Elez Muriqin, rapsod, i intervistuar për dokumentarin «Lahutari i fundit», Prishtinë gusht 2010) I. ikli mitologjik në letërsinë e shkrimtarit I. Kadare është një prej cikleve më të qendrueshëm, si në vijueshmërinë kronologjike, ashtu dhe në vështrimin tematologjik. Ai përforcon strukturën e përgjithshme të veprës së shkrimtarit, duke ndërlidhur tipologjinë e llojeve e të nënllojeve të saj 2. Një shumicë veprash të tij, në prozë dhe në poezi, por edhe në dramë e eseistikë, bashkohen estetikisht dhe përmbajtësisht prej pikënisjes së tyre nga motive mitologjikë 3. Kësaj çështje i patëm kushtuar për herë të parë një varg studimesh të shkurtra që u botuan në vitet Homeri, Iliada, përkthyer nga Gjon Shllaku, Tiranë, 1979, f Sh. Sinani, Lerëpqia lë rmrajirapixëk dhe Dmqqiep K, Tiranë, 2011, f. 112 e vijim. 3 Nuk mungon dhe si përkthyes i Eskilit: Orestia, trilogji, përkth. I. Kadare,Tiranë,

202 SHABAN SINANI lë petiqrël Smr, nëp r is piirhwep kë naq lë fmpkël e ljë jibri me studime 4. Rpirja e tëkeldjeq ldaj rpwexëq kirmjmgjiie ëqhrë ljë npipje e përgjithshme e shek. XX, qëkurse u arrit në përfundimin se në letërsi nuk ka më krijime, në kuptimin terminologjik të fjalës, por vetëm rikrijime prej matricash zanafillëse. Në mënyrë të veçantë koncepti i G. Genette-ir nëp ipijikil qi najiknqeqr, qi jirreparspe as qecmlde degpe, qi reiqr oë fqheh ljë reiqr rjerëp 5, lejoi të vërtetoheshin prerjet e dukshme e të padukshme ndërtekstore të letërsisë ndër shekuj e ndër sisteme letrarë. Në esenë e tij Die fröhliche Wissentschaft - Le Gai Savoir (1882) F. Nietzsche pati shtruar nwerjel dpakariie Ks ëqhrë xhdsisp Zmri?. Një qheisjj kë tmlë R. Barthes, në formën e perifrazës së kësaj pyetjeje do të titullonte një nga kërkimet e tij, La kmpr de j asresp - autori ka vdekur, sepse të gjithë vetëm rikrijojnë dhe teksti mjafton pa krijuesin. J. Derrida do rë nmhmlre qhnejr qe teç reiqrir q ia aqgjë rjerëp. Një rjerëp mendimtar i shekullit të kaluar, F. Fukuyama, do të shpallte fundin e historisë: The End of History and the Last Man - Fundi i historisë dhe njeriu i mbramë (1992). Në ciklin mitologjik të veprave të I. Kadaresë mitologjia antike greke ka një vend parësor. Fatmirësisht ngasjes së shkrimtarit për arratisje në histori e prehiqrmpi q i ia ipijsap ldmljë relrik aq periferik mitologjia pellazge apo ajo etruske, përgjithësisht mitologjitë mesdhetare paraindoeuropiane; megjithëse nuk mungon as mitologjia biblike-aramaike, as ajo egjiptase a nordike; madje dhe mitologji më të largme, si ajo sovjetike dhe kineze, janë 4 Sh. Sinani, Pengu i moskuptimit, Tipalë Shih ldëp rë rjepa qrsdiker: Një hije lga nepqmlaxher bibjiië rei Mapjala, Në fijjik oe fjaja, Nga pilgjajjja bibjiie rei pilgjajjja jaiie, Eixmpciki i sppejrjeq, Hejela anm Pelejmna, Fare lënëp imhëpa, Kpeqhliië dhe iajmpëq, Majjiiki i fiqir dhe kajjiiki i ijaqëq. 5 G. Gennette, Palimpsestes: La litterature au second degré, Taurus 1982, n. 415: Texte peut toujours en cacher un autpe, kaiq os ij je diqqiksje papekelr rmsr à fair, er os ij qe npêre je njsq qmstelr à sle dmsbje jecrspe mù qe qsnepnmqelr, as kmilq, un hypertexte et son hypotexte - ainsi, dit-ml, j Ujwqqe de Jmwce er j Odwqqe e d Hmkèpe. J elreldq ici nap hwneprevreq rmsreq jeq œstpeq de pite eq d sle œstpe antérieure, par transformation, comme dans la parodie, ou par imitation, comme dans le pastiche. Mais pastiche et parodie ne sont que les manifestations à la fois les plus visibles et les plus mineures de cette hypertextualité, ou littérature au qecmld degpe, osi q e cpir el jiqalr, er dmlr ja njace er j acriml dalq je chakn littéraire - et un peu au-delà - sont généralement, et fâcheusement, méconnues. J elrpenpeldq ici d evnjmpep ce reppirmipe. Ul revre nesr rmsjmspq el lire un autre, er ailqi de qsire jsqos à ja fil deq revreq. Cejsi-ci l e channe naq à ja pègje: ij j evnmqe er q w evnmqe. Lipa biel osi jipa je depliep. 202

203 KALI I «KËSHTJELLËS» (I. KADARE) DHE KALI I «ILIADËS» të pranishme. Me ndonjë përjashtim të rrallë 6, mitologjia antike greke nuk thirret drejtpërsëdrejti as si dëshmitare e trashëgimisë proto-shqiptare (ilire), siç ndodh rregullisht me dijet albanologjike. Me të drejtë disa prej veprave të Kadaresë, me shkas tryezën e bollshme mitologjike greke, studiuesi Matteo Mandalà i sheh si terëdije eqreriie nëp rë kmq nëpqëpirsp aqgjë lga jerëpqia e gjepraliqhke ; e ljëjra npipje espmniale oë iqhre qhfaosp ke iëpiikil e qrpsirspate mpigjilaje, qiç iiqhre ldmdhsp ke pmkalil À la recherche du temps perdu të Marcel Proust-it; me Ulysses dhe me me Fillegal q Waie të J. Joyes-it, pranë të cilëve qendron si letërsi eksperimentale sidomos romani i pafat i Kadaresë Përbindëshi e Endërr mashtruese 7. Troja lë Përse mendohen këto male (1964) Laokoonti lë Motive me diell (1968) Eixmpciki (1989) Vepra, vëllimi VII Kali i Drunjtë lë poezinë e Kadaresë Prometeu - trilogji; Përpara banjës Kali i Trojës, lë Motive me diell (1968) Nata e Sfinksit, Endërr mashtruese Rasti i sprovës për të shpjeguar me gjuhën shqipe fjalën e parë të Iliadës këlilë : Këndo, hyjneshë mëlil e Aiij Pejidir, gp. μνηςικακία, lë eqelë Autobiografia e popullit në vargje. 7 M. Mandalà, «Dy shëtitje tiranase të Besnik Strugës», në Letërsia dhe qyteti, Tiranë, 2009, f

204 SHABAN SINANI Mitologjia antike homerike në disa vepra të I. Kadaresë Qysh në fillimet e prozës së vet Kadare dëshmon prirjen që do të sundojë gjatë në tërësi veprën e tij: përdorimin e miteve, të traditës, të historisë. Studiuesit kanë vënë re një ngjashmëri midis misionit të dy homerologëve të romanit Dossier H (1980) dhe autorit vetë, kërkues i dorëshkrimit të supozuar të zhdukur të A. Z. Çajupit Këngë e vome për luftën e madhe (titulli i autorit: Këngë e vome, 1937), që shfaqet në Ditë kafenesh dhe sërish në romanin Qyteti pa reklama 8. Gent Ruvina tek Përbindëshi 9, me ëndrrën e tij për një disertacion, të vjen në mendje një çerek shekulli më vonë, kohë kur autori vetë botoi si një disertacion sprovën me karakter studimor Eskili ky humbës i madh (më parë kish botuar Autobiografinë e popullit në vargje). Hyjnesha me emrin Endrra Mashtruese, që i zbulohet lexuesit fillimisht si titull libri me tregime e novela, po aty dhe si referencë në këngën e dytë të Iliadës në hyrje të tregimit me të njëjtin titull, rishfaqet si një prej vetjeve të përveçuara në dramën Stinë e mërzitshme në Olymp, ku ka gjithashtu hyjnesha pa emër. Përmes saj, përmes Prometeut, përmes Iliadës, kepp xë jigjëpiki i asrmpir. Në Daullet e shiut Homeri dhe Troja janë modeli i disa episodeve që tregojnë për mënyrën si u vendosën turqit në Arbëri në shekullin e 15-të. Në disa raste, përthirrja e Homerit është eksplicite, si në paqril e nmerir rspi Sadedil 10. Nëse prirja e përgjithshme e letërsisë botërore në shekullin e 20-rë nëp rë piqekalrixsap kirer e jaqhra, nëp r i deqekalrixsap, nëp r i deimdifiisap anm dhe deimlqrpsirsap, iqhre qhiaqi i napë, i dwri ishte pa dyshim një shkas jashtëletrar: prishja e aleancës antifashiste që kishte ekzistuar deri në fund të Lsfrëq, fijjiki i cmjd uap, ldapja e bmrëq lë iakne, qhmoëpia e tigjijelcëq, imlqnipacimli botëror, globi në përgjim, teknologjitë e reja të kontrollit të 8 Gijjeq de Rannep, «Iqkaïj Kadape er j erhlmjmgie ajbalaiqe de la seconde moitie du XX e siècle», në Acreq ds cmjjmose Lecrspeq d Iqkaij Kadapé, Université de Paris X, Nanterre, mai 2008, p. 2: Lesp elrhmsqiaqke laïf er jespq kmritarimlq cappie piqreq pannejjelr jeq npmragmliqreq d sl deq npekiepq pmkalq de Kadape, La Ville sans enseignes, esv asqqi à ja pechepche d sle de cmstepre qcielrifiose - dans je dmkaile de j hiqrmipe de ja jirre parspe ajbalaiqe - osi jesp nepkerrpa d mbrelip deq nmqreq npeqrigiesv dalq ja caniraje. 9 Citohet sipas botimit në I. Kadare, Endërr mashtruese, Tiranë, 1991, f Srefalm Tpmtarm, «L alrichirà, j Ajbalia e Kadape», lë Leggere Kadare: critica, ricezione, bibliografia, Biblion ediz., 2008, p

205 KALI I «KËSHTJELLËS» (I. KADARE) DHE KALI I «ILIADËS» ilfmpkacimlir, qialdaji i Warepgare-ir, imknjeiqi i nëpbmrqhëk i tradhtisë, që lidhet rrënjësisht me prishjen e aleancave 11. Cikli poetik, prej Trojës deri tek Laokoonti, përgjithësisht sundohet prej mitit të alamit të shoqërisë së vigjilencës dhe jo rastësisht ka në kryeqendër vitin 1968, daljen e Shqipërisë nga Tpairari i Vapqhatëq, rpadhrilë petiximliqre rë hpsqhmtialëte, rpadhrilë e kënapqhke jsgmqjjate, ppexiiikil e nmnsjte rë tegjëj prej kërcënimit ushtarak, marrjen e sovranitetit të popujve brenda ljë lare, farajireril oë s tilre arwpe npej ljë iaji rë pi rë dpsljrë, Kremlinit, brenda të cilit thureshin intriga e luheshin drama me shkombëtarizim popujsh e vdekje gjuhësh kombëtare: Dhe veç ca qindra nga gjithë bota Mbërthejnë atë kalë druri. Ky kalë epokat do të përshkojë; Në bark të tij përjetë do të dridhet E tmerrshmja tradhti, o Trojë! 12 I ljëjri ajapk tjel npej falraxkëq që iajir rë dpsljrë dhe kompleksit të tradhtisë dhe pabesisë së përgjithshme në botë edhe në poezinë Kali i Trojës: Nga thellësitë e miteve të lashtë drejt qyteteve tona moderne Po avitet një kalë. Eshtë Kali i Trojës S rë kjafrsal xjapper, reknsjr, ijirhkar e Tpmjëq, S rë kjafrsal owrerer oë hëlgpe lë imhër e këtmlqhke? (Tani hënë e bardhë, e vdekur mbi to shndrit) 13. Gjarë sdhëq ipijseqe rë I. Kadapeqë iaji i Tpmjëq qhfaoer e zhduket, duke marrë dhe gjurmën e kohës. Mitet homerike shkrimtari nuk i profanon, nuk i desakralizon, as i demonizon. Rasti 11 Në fillim, ëndrra e shkrimtarit ishte të rindërtonte trilogjinë e gjymtuar të veprës eskiliane. Interes të veçantë për të përbënte një nga figurat madhore të mitologjisë, Prometeu. Kjo figurë e frymëzoi që më 1967-ën të shkruante një rpegik isqhrsap gjirhë petmjscimlapëte rë tëprerë rë bmrëq. Shih: E. Fawe, parathënie dramës Stinë e mërzitshme në Olymp, në I. Kadare, vëll. XVI, Tiranë 2008, f I. Kadare, «Troja», në Përse mendohen këto male, Tiranë, I. Kadare, «Kali i Trojës», në Motive me diell, Tiranë,

206 SHABAN SINANI më i vërejtshëm është ai i risemantizimit. Tjetër është kapërcimi epokal prej kultit të fuqisë fizike (Akili) tek kulti i fuqisë mendore (Odiqes); rjerëp ëqhrë iaji i pi i Tpmjëq : bmra lël ajapkil e nabeqiqë dhe të prishjes së aleancave. Thirrja e shoqërisë së vigjilencës merr një ngjyresë përditësuese në vargjet: Bapis wr i dpsljrë q lgmner isppë, Zgavrat e tua të errëta i ke drejtuar mbi ne Ngadalë po avitesh. Ndihen patkonj. Trak-truk e ritëm hekzametrik Patkonjtë e tu ndihen. Vini veshin! Në gjskë nëpbildëqh dmr q ie nëp rë la gjersp. Vini veshin! Vini veshin! Kali i Trojës! 14 Për herë të parë në poezinë e I. Kadaresë miti i Trojës dhe iaji i dsljrë napaoirel ke ljë npipje deimdifiiseqe lë nmexilë Laokoonti, e cila, megjithatë, nuk i shpëton alarmit të pabesisë, për të marrë një shprehje më të arrirë në Ekzorcimi: Troja po ngjallej. Ankthi përshkoi Greqinë. U mblodhën burrat e shtetit Alarmi ra kudo 15. Prirja dekodifikuese, më saktë prirja e përdorimit të mitit, e funksionalizimit të tij, rezulton më herët në prozën e Kadaresë, qysh me Përbindëshin, ljë ekëp i dwrë nëp iajil e Tpmjëq, oë s ndalua pikërisht për shkak të eksperimentimit letrar të autorit. Diçka e ngjashme provohet dhe tek Endërr mashtruese, shkruar pikërisht në dekadën e dominimit të mitologjisë homerike, në vitet Sa i takon poezisë, edhe kur ajo vjen si tekst i ndërmjetëm, si në rastin e vargjeve-kushtim në romanin Vajza e Agamemnonit, Ijiada e petmjscimlir rhsajqe kberer gjirhljë e ljëjra, napajeje ke dredhinë akeje ndaj Ilion-ir oë s dha kë naq ekpil ( Ελληνορ ). Ashtu si dredhia akeje shuajti një qytet, ashtu dredhitë e epokës revolucionare shkretojnë dashuritë e brezit të viteve 1960: ai brez që kishte provuar një shije metropolitane duke u formuar, ashtu si autori i librit, në universitete që ishin themeluar qysh në Mesjetën 14 Idem, ibidem. 15 I. Kadare, Vepra, vëll. VII, Tiranë, 2008, f Poezia është shkruar më

207 KALI I «KËSHTJELLËS» (I. KADARE) DHE KALI I «ILIADËS» humaniste: në Pragë, në Varshavë, në Petersburg e Moskë 16. Si përherë, Kadare transmodelon poezinë në prozë dhe anasjelltas, siç transmodelon tregimin në dramë, në raste të tjera (Prometeu, trilogji, dhe Stinë e mërzitshme në Olymp). Çfarë kishte parathënë në Muzgun e perëndive të stepës e rishpreh në vargje te Vajza e Agamemnonit: Grekët përpara fushatës së Trojës Vajzën e Agamemnonit bënë fli Në Iliadën e revolucionit Unë të flijova ty 17. Tpmja e imkslixkir, Tpmja e enmiëq kmdeple, lsi ëqhrë ndonjë paralele për qëllime studimi, por një sintagmë që merr rëndësinë e një fjale-çelës në gjithë veprën e Kadaresë. Në Dimrin e vetmisë së madhe ligjërata e autorit dhe ligjërata e Homerit ilrepfepmhel keq rwpe: Ai tëqhrpmi ljë cmnë hepë kspil e kuqërremtë të Kremlinit dhe mendoi se pak më tej çoheshin pirgjet dhe kulmoret, nën të cilat tani ata po grindeshin. Jo, nuk ishin pirgje dhe kulmore. Ishin shatorret e lashta të rrethuesve nën muret e Trojës... Dhe u grindën atje... në muret e Perëndimit të rrethuar. Këndo, o muzë, mërinë e Akilit, të birit të Peleut... Lajmëro, AFP, zemërimin e Hrushovit, të birit të Sergeit... Ideja se ishte i pranishëm në Iliadën e Komunizmit e përshkoi tejpërtej oeliel e rij 18. Ky nuk është i vetmi rast kur Homeri, Eskili, autorët alriië, napaoirel qi ajrep asrmp rë qhkrimtarit. Rrëfimi në vetë të parë në tri kohë tek Prometeu - trilogji dhe Pesha e kryqit janë dy vetje krijuese të pasqyruara tek njëra-tjetra. Tek Endërr mashtruese shkrimtari shenjon edhe emrin e tij midis atyre që Zeusi u ka kbjejjë ëldppël çmpmdirëqe : Ndëpkeld iiqha kmpilë e ekpate që nuk di pse këtë herë po më dukej tepër e gjatë. Hoze T., Hoze 16 Éric Faye, në parathënien e romanit «Përbindëshi», botuar më 1991 në fpëlgjiqhr qhipsal: Në nmekël eniie rë Hmkepir Kadapeja ëqhrë irhwep ipweqiqhr re pperhiki i Tpmjëq, oë rë qhowprmjë hiqrmpilë e ra imppigjmjë arë lë hapësirën e imagjinatës sonë. Rënia e Ilionit, mendon ai, ishte një nga krimet e para të mëdha të njerëzimit... Kështu, e drejta u shpërngul në kampin trojan. Shkrimtari dënon në faqet e librit Uliksin dhe shokët e tij me një pritje shumëqheisjjmpe lë bapisl e ljë iaji nëpbildëqh, nëpbajjë ljë kmq-tpmje rë hansp ndaj botës, që nuk i ndien fare efektet e rrethimit... Dhe nëse Kadareja merr në mbrojtje deri në këtë pikë trojanët, kjo vjen ngaqë, në sytë e tij, kali është instrument më efiiaq qe ç ksld rë jerë nipakida e kadhe anm gijmrila. 17 I. Kadare, «Vajza e Agamemnonit», në Vepra, vëll. XIII, Tiranë, 2009, f I. Kadare, «Dimri i vetmisë së madhe», në Vepra, vëll. V, Tiranë, 2008, f

208 SHABAN SINANI Murana, Konfuci, Klod F., Alen Pons, Tom Xhekson, Jezu Krisht, Klod F. D., Hans Kramer, Kurt K., Makbeth, Ibrahim Ogllu, Mihail Gorbaçov, Lis Borges, Lin Min, Kulumula, Maria Morena, I. Kadare, Klod Durand, Niki Niki B., Tutmes III, Ana K., Ana V., Atë Shtjefën Gjeçmt, Jsiakspa, Ppilc Vid, Adak 19. Besa dhe pabesia, konsekuenca dhe tradhtia, vetëdija e një shoqërie të rrezikuar, kalojnë prej poezisë në prozë në disa vepra: Dimri i vetmisë së madhe, Muzgu i perëndive të stepës, Koncert në fund të stinës (një vepër ku përfytyrohet mbikëqyrja globale e informacionit prej teknikave të sofistikuara në Polin e Veriut, ende pa u popullarizuar përmasa virtuale e komunikimit të sotëm). Konteksti bashkëkohor i shërben si shkas autorit edhe në vepra të tjera, duke përfshirë sprovën «Eskili, ky humbës i madh», të cilën studiuesit e shohin jo pa lidhje me klimën që u krijua në Shoinëpi lë tirer 1980 kidiq dw nmnsjte kio 20. Ndërlikimi i faktorit letrar (përdorimi funskional i miteve) dhe i faktorit kontekstual (jeta politike e vendit në gjysmëshekullin e fundmë) i ka çuar studiuesit në pyetjen nëse Kadare është më shumë një Homer modern a një disident shqiptar 21. Shkrimtari shqiptar mori prej rezervàtit të miteve homerike referenca e citime të përpikëta, nyja të veçanta të tyre, arketipat vetë së bashku me komplekset dhe cilësitë që shenjojnë, format letrare (kundërkapitujt krahasohen me antistrofat, vajtojcat me erinitë); emrat e karaktereve e të vendeve, deri te debatet për vetë Homerin: një apo shumë në një? Arketipat e moçëm e shfaqin modelimin e tyre edhe në karaktere veprash që nuk kanë asnjë lidhje të drejtpërdrejtë me ciklin homerik, dhe kjo ndodh edhe me arketipe mitologjish të tjera, si, bie fjala, mitologjia biblike 22. Interesante është të vërehet se nuk mungojnë rastet e cirikir rë reiqrir rë rjerpir (Hmkepir, Eqiijir) edhe qi ldëpreiqr, ke 19 I. Kadare, «Endërr mashtruese», në librin me të njëjtin titull, Tiranë 1991, f Gilles de Rapper, art. cit., p. 8: Ij eqr qsprmsr sle affipkariml deq jielq elrpe j Ajbalie er ja Gpèce alriose, sl rhèke osi annapaîr rpèq rôr chex Kadape, kaiq osi nesr à cerre e nmose q evnpikep jibpekelr: j Ajbalie er ja Gpèce pelmselr dalq jeq alle eq 1980 deq pejarimlq dinjmkarioseq pmknseq densiq 1940 (msteprspe d sl nmilr de naqqage fpmlrajiep el 1985, abmjiriml de j e rar de gseppe el 1987) er Eltep Hoxha lui-même avait publié, peu avant sa mort el 1985, sl pecseij d apricjeq er de qmstelipq qsp j akirie ajbalm-gpecose er qsp jeq jielq elrpe jeq desv nesnjeq. 21 P. Morgan, «I. Kadare: Modern Homer or Albanian Dissident», në Translation review, nr. 7 (2008), p Për më shumë: Sh. Sinani, «Helena apo Penelopa: midis kultit të bukurisë dhe mitit të besnikërisë; midis joshjes për aventurë (arrati) dhe mundimit të rikthimit», në Pengu i moskuptimit, Tiranë, 1997, f. 57; po aty, Një hije nga personazhet biblikë tek Marjana, f

209 KALI I «KËSHTJELLËS» (I. KADARE) DHE KALI I «ILIADËS» rreptësinë dhe protokollin teknik të shkrimit akademik 23. Mitologjia antike greke në veprën e Kadaresë mund të shërbejë thjesht si qhiaq nëp jerëpqi, dhe ijm ia ldmdhsp qhskë qhneqh: ke ciijil rpmjal lë nëpgjirhëqi lë tirer 1960, kë naq ke ciijil e Arpidëte (Vajza e Agamemnonit, Pasardhësi), por jo si shkas për shfytyrim, destruktim a desakralizim 24. Shkrimtari mbetet mirënjohës ndaj Mjeshtrit. Të tjerë autorë, që iu drejtuan kalit të drunjtë të Ilion-it, e shprehën në mënyrë qartësisht të pohuar se në veprat e tyre nuk ishte fjala për kalin e Iliadës 25. Motivet mitologjike në veprën e I. Kadaresë janë kryesisht prej letërsisë antike greke dhe baladave mesjetare shqiptare dhe përgjithësisht të popujve të Ballkanit, të cilët, duke jetuar nën të njëjtën perandori politike dhe fetare, kishin përafërsisht të njëjtin përfytyrim për jetën dhe vdekjen, për vdekjen dhe ringjalljen, për ikjen dhe kthimin, për atdheun dhe landin. Mund të thuhet se në letërsinë e I. Kadaresë ekziston një cikël veprash ku ka lidhje paratekstuale të dukshme e të padukshme me motive mitologjike homerike, të cilat, së bashku, dëshmojnë ekzistencën e një miti të Trojës, në pikëpamjen antropologjike, ose të një cikli homerik, në pikëpamjen letrare 26. Ky kushtëzim është ndërtekstor (Endërr mashtruese); në shkallën e personazheve (Stinë e mërzitshme në Olymp; Prometeu - prozë e shkurtër, ; Vajza e Agamemnonit dhe 23 Si në rastin: Zesqi... Eldppël Maqhrpseqe rhippi (Hmkepi, Iliada, Kënga II), në hyrje të tregimit Endërr mashtruese, botuar në vëllimin me të njëjtin titull, Tiranë 1991, f. 31 (qhipsap kë 1985); gjirhaqhrs: Këldm, hwjleqhë, këpilë e Aiijir, bipir rë Pejesr, Dimri i vetmisë së madhe, f Shih James Wood, «Kronika dhe fragmente», botuar shqip në Jeta e re, 2011/2, f : Në qendër të Vajzës së Agamemnonit është një reinterpretim i akullt i rrëfimit të Ifigjenisë. Narratori mendon për dramën e Euripidit dhe mbi vullnetin, me sa duket, për vetë-qaipificë rë Ifigjeliqë, lë këlwpë oë r i ldihkmjë të atit në ambiciet e tij ushtarake. Ai e sjell tregimin grek në kokën e tij dhe e përzien me dhimbjen e shkaktuar nga ikja e Suzanës. A e ka sakrifikuar Stalini të birin, Jakovin, ashtu që të mund të deklaronte se ai ishte sikur ushtarët e tjerë rusë? Pmp, çia lëqe rpegiki i Agakeklmlir ëqhrë lë rë tëprerë rpegiki i qhmisr Agakeklml? 25 Khs., p.sh., një poezi të V. Tabaisr: Kajil e Dpsljrë, nëp far rë ieo / Nsi e shpikën grekët / Kali i Drunjtë / Është brenda nesh / Është ajo pjesa e drunjtë e shpirtit / Lëndë e parë jo vetëm për tradhti / Por për gjithë ligësitë brenda ljepisr. 26 Për më shumë: E. Sejdaj, Homeri në letërsinë dhe kulturën shqiptare, Prishtinë, 1984, f U botua për herë të parë më 1991, në Endërr mashtruese, f Këtu citohet sipas botimit në Vepra, vëll. IX, Tiranë, 2008, f. 221 e vijim, ku u botua me të njëjtin titullin Prometeu, trilogji. 209

210 SHABAN SINANI Pasardhësi); në shkallën e motivit (sidomos në poezi: Troja, Rënia e Trojës, Laokoonti; por edhe në prozë: Shkaba e Aktori); në shkallën e personazheve, të mjedisve dhe të mendësive (Dossier H, Kështjella). Me të drejtë studiuesit kanë vërejtur se edhe në vepra me një prekje të dukshme në të sotmen shqiptare, si Loja, jeta dhe vdekja e Lul Mazrekut (më vonë botuar me titullin Aktori) apo Konkurs bukurie për burrat në Bjeshkët e Nëmura, Kadare vazhdon ta lexojë përsëri epokën tonë përmes miteve. Në këtë mënyrë i drejtohet ai kujtimit të trojanëve, që ndaluan në Butrint, fare afër Sarandës, para se të merrnin rrugën e Italisë, pas rënies së Ilionit. Dhe, nëpërmjet trojanëve, ai na kujton fatin e hidhur të Hektorit, kufomën e të cilit Akili e shëtit nën muret e qytetit të rrethuar. Ndoshta me të njëjtin synim të rojave të kufirit, me kufomën e tyre të rreme, në portin e vogël të bregdetit shqiptar 28. Sikurse ka vërejtur dijetari bashkëkohës frëng Gilles de Rapper, në studimin e tij Ismail Kadare dhe etnologjia shqiptare e gjysmës së dytë të shekullit të 20-të, shkrimtari shqiptar e pasuron argumentin e propozuar nga Maximilian Lambertz, sipas të cilit janë mbi 30 njësitë e përbashkëta mitologjike ilire, shqiptare dhe greke. Këtë shkrimtari e mbithekson duke e konsideruar dëshmimin e grekëve dhe shqiptarëve prej kujtesës gojore të njëritjetrit qysh prej një epoke shumë më të hershme se dukja e sllavëve në Ballkan edhe si argument diturie. Në të vërtetë evokimi i këtyre paraleleve çon vetiu në krijimin e një opozicioni ndarës të popujve të gadishullit të vjetër në paleoballkanas dhe ballkanas 29. Ndër të tjera dijetari bashkëkohës francez i njeh Kadaresë meritën e identifikimit dhe të pranëvënies së konkordancave shqiptaro-greke për mitin e Circes, të Elektrës, të Medeas, të Nausicas, të Danaes, të Odiseut, të Orestit, të Eumenideve dhe domeomos edhe të Ifigjenisë, prej së cilës mori titullin e njërës prej veprave më të vona të tij, Bija e Agamemnonit 30. Miti i Narcizit - jo si 28 Éric Faye, parathënie romanit «Aktori», në I. Kadare, Vepra, vëll. XVI, Tiranë, 2009, f Gilles de Rapper, art. cit., p Idek, ibidek: Ij e tmose asqqi j apgskelr atalce nap Kadape (anpèq Lakbeprx) 30 de ja njsq gpalde picheqqe deq ejekelrq kwrhmjmgioseq cmkkslq asv Illyriens, aux Ajbalaiq er asv Gpecq dalq ja tepqiml ajbalaiqe ose dalq ja tepqiml qjate. Ceq e je kelrq, e cpir Kadape, re kmiglelr de j aqqiqe alcielle bajialiose ijjwpielle er gpecose, qsp jaosejje qmlr jere eq jeq baqeq de j e nmne e ajbalaiqe er ij cite un certain nombre de parallèles entre des motifs albanais et des motifs de la mythologie grecque (Circé, Électre, Médée, Nausicaa, Danaé, Ulysse, Oreste, les Eske lideq, erc.). Ol tmir nap jà pôje jmse nap ceq eqqaiq dalq j e cpirspe deq pmkalq de la fin des années 1970 et du début des années 1980: ils apparaissent comme des 210

211 KALI I «KËSHTJELLËS» (I. KADARE) DHE KALI I «ILIADËS» mit i dashurisë me veten, por me të ngjashmin - gjithashtu dëshmohet në novelën Konkurs bukurie për burrat në Bjeshkët e Nemuna 31. Kjo prirje përshtatej me paradigmën zyrtare të shkencës së albanologjisë gjatë gjysmëshekullit të fundmë, paradigmë që mbështetej në mitin e lashtësisë, në mitin e origjinës primare, në mitin e karakterit vendës të popullit dhe të vijueshmërisë së pandërprerë të tij. II. Kronologjikisht prova e parë e I. Kadaresë në një proces të gjatë prej disa dekadash krijimtarie me ciklin homerik shenjohet me romanin Përbindëshi, i botuar në revistën Nëntori në vitin 1965, menjëherë pas suksesit të bujshëm të Gjeneralit të ushtrisë së vdekur 32. Në romanin e tij të parë modern Përbindëshi, që mbeti për një çerek shekulli në rezervàril e ljë petiqre, hapësira e Trojës është zhvendosur në një qytet shqiptar dhe rrethinat e tij. Kurse koha, ajo bëhet e shumëfishtë. Ajo nuk rrjedh në të njëjtën mënyrë për ata që fërgëllojnë në barkun e kalit të madh, që ka ngecur përballë qytetit, dhe për ata që jetojnë brenda mureve të qytetit. E njëjta ngjarje ka, njëkohësisht, dy mosha. Herë koha është e ndaluar në një kamp, herë në tjetrin. Kështu, në këtë vrapim kali, në disa çaste, e lë pas Ijimlil dhe, lë diqa çaqre, i kberer npana, lë kmq omfrë e kundërta, ashtu si planetët, që, gjatë rrotullimit të tyre, kapërcejnë njëri-tjetrin dhe nuk lëvizin me të njëjtën shpejtësi, por sipas japgëqiqë që rwpe lga Diejji 33. Pasi Përbindëshi u ndalua, rikthimi tek Troja, mitet akeje dhe trojane, cikli homerik i Atridëve, shenjohet vetëm dy vjet më vonë, me romanin Kështjella, ribotuar me titullin Rrethimi, shkruar në 500-vjetorin e vdekjes së Gjergj Kastriotit 34. Në laboratories dans lesquels Kadaré travaille sur la littérature orale et avance des ide eq osi qepmlr elqsire arrpibse q asv nepqmllageq deq pmkalq. 31 R. Zisi, The Myth of Narcissus in the Albanian Literature, Orama Editions, Thessaloniki, Në bmrikil e fsldkë rë tenpëq që njmrë I. Kadape qheljml qe bëprhaka e iëqaj drame është proza e shkurtër Prometeu, qhipsap dhe bmrsap lë tiril Më tmlë, qhipsal asrmpi, lë tiril 1990, kmriti i ljëjrë ëqhtë shtjelluar më gjerë në prozën trilogjike me të njëjtin titull, botuar në përmbledhjen Ëndrra mashtruese. Eshtë fjala për Stinë e mërzitshme në Olymp, vënë në skenë në vitin 2006 dhe botuar në Vepra, vëll. XVI, Tiranë, 2008, f Éric Faye, hyrje në Le Monstre, Fayard, Paris, Mmlqrpa, nëpbildëqhi, e nëpbildqhkja, kberel qsldseqe lë tenpël e I. Kadaresë edhe pas ndalimit të Përbindëshit. Shih për më shumë: David Bellos, 211

212 SHABAN SINANI këtë roman, ashtu si tek Iliada në mënyrë të parrëfyer dhe tek Odisea si rrëfim prapavajtës, shquhet ideja se kulti i fuqisë fizike, në një shkallë më të lartë të zhvillimit të mendësisë njerëzore, tejkalohet prej kultit të fuqisë mendore, shenjuar në mënyrë modelore tek heronjtë homerikë Akili dhe Odisea. Troja nuk mposhtet prej fuqisë së krahut dhe shpatës së Akilit, por prej mençurisë së Odiseut dhe shpikjes së tij, kalit të Trojës, që mbyll përfundimisht një epokë dhe hap një tjetër. Shqiptarët e kishin kaluar këtë stad prej shekujsh. Në epopenë e tyre heroike, siç ka vënë re Maximilian Lambertz, ndër motivet e lashtësisë antike helene të pranishme, miti i Mujit i përgjigjej mitit të Heraklitit, gjithaq dhe të Akilit, heroit me një pikë të dobët; kurse miti i vëllait të dytë i shmangej analogjisë me Odiseun dhe paraqitej më shumë si shenjim i kultit të bukurisë dhe kalorësisë. Ndër të tjera, Halili kaprmher nëp r is bildsp tsjjlerir rë rë napëjildspir, jm qe qsldmher prej dashurisë për Tanushën e krajlive, përkundër Mujit, që paraqitet si shenjë e kultit të familjes dhe martesës. Problemi i parë, në romanin e Kadaresë Kështjella, shtrohet në formën e pyetjes shkencore se pse selxhukët osmanë duhej të konkludonin prej rrëfimit të një ushtari të vjetër se mençuria mund të bënte punë më shumë se taborret e Tursun pashait. Ai beson e propozon që një kalë i etur të vërtitet brenda një rrethimi të improvizuar të kështjellës, dhe kështu do të mund të zbulonte ujësjellësin e qytetit dhe të bënte të mundur pushtimin e tij. Me popujt vendës prova të tilla, për të zotëruar kështjella e qytete, vetëm pasi kishin provuar e dështuar me rrethimin, sulmet, prerjen e udhëve të furnizimit dhe dijet e fatthënësve, kjo kishte ndodhur të paktën 2300 vjet, kur grekët e vjetër, me kalin e Trojës dhe hyrjen e fshehtë në qytetin kështjellë, u bënë zotër të Ilion-it. Motivit homerik të kalit të Trojës shkrimtari i rikthehet në vitet 1970, me poemën Laokoonti, që duket qartë, ashtu si e ka shpjeguar dhe shkrimtari vetë, si një provë për të rehabilituar veprën e tij të ndaluar, Përbindëshi. Laokoonti-n dhe Përbindëshin i bashkon dykohësia, më saktë mbikohësia, mitet e kohërave të mjegullta që u flasin mendjeve të cekëta të modernitetit 35. Megjithatë, Laokoonti lsi ksldi r ia hanë ppsgël Përbindëshit deri në ndryshimin e karakterit të shoqërisë shqiptare. Ai mbeti një «The Lmch Neqq Mmlqrep: Tike ald Telqe il Kadape q Napparite Srwje», lë Ismail Kadareja dhe vepra e tij, Gjirokastër, 2007, pp Shih ndër të tjera: Sh. Sinani, «Fate nëpër kohëra: për romanin Përbindëshi», në Pengu i moskuptimit, Tiranë, 1997, f

213 KALI I «KËSHTJELLËS» (I. KADARE) DHE KALI I «ILIADËS» eksperiment, që lehtësisht mund të asociohej në mendjet e kontrolluesve të rendit në letërsi me dekadentizmin europian. Dhe kjo ishte më se e mjaftueshme për ta mbajtur në regjim ndalimi edhe më tej. Në fundin e viteve 1980 një fragment prej tij do të botohej. Ciklit homerik i bashkohen në kohë të ndryshme vepra letrare dhe eseistike: fillimisht një prekje e lehtë krahasuese në Autobiografia e popullit në vargje; naqraj Alres, gpeis i tjerëp, i vetmi karakter në dritë pozitive në romanin Muzgu i perëndive të stepës; më tej nusja e murosur në Artë në mitologjinë bizantine greke dhe Ura me tri harqe; për të vijuar me Eskili, ky humbës i madh, vepër të cilën autori e quan si shprehje emancipimi të ndërgjegjes shqiptare në sjelljen me fqinjin; me Një dosje për Homerin, ku në mënyrë të paracaktuar jo prej autorit të librit, por prej themeluesve të teorisë së oralitetit, M. Parry e A. Lord, bëhet një përpjekje për të gjetur një përgjigje bindëse për debatin e separatistëve dhe unitarianëve për historinë e çështjes homerike 36 ; me Shkabën, që, megjithëse e albanizuar, duke marrë shkas prej një fabule popullore me qerosin, më shumë të sjell ndërmend udhëtimin e Odiseut në Had për të mësuar fatin e mëtejshëm të ndëshkimeve të tij, ose mitin e Persefonit, me jetën e saj të ndarë më dysh, gjashtë muaj nën tokë e gjashtë mbi tokë, po aq sa dhe mitin e Orfeut; duke ardhur deri tek Vajza e Agamemnonit dhe Pasardhësi, Hija, me mitin universal të flijimit, përsëri me pikënisje ciklin e Atridëve në mitologjinë helene, me flijimin e Ifigjenisë për hir të fushatës, të komandës, të pushtetit. Ndërsa në romanin Një dosje për Homerin për herë të parë Kadare provon të verifikojë stereotipet e dy popujve fqinjë në pasqyrë të njëri-tjetrit dhe të kërkojë shenjat e empatisë keq rwpe ( εμπάθεια ), gjë që, siç do të shprehej më vonë, nuk e shihte të mundshme ta realizonte edhe për fqinjët veriorë 37. Në disa prej këtyre veprave, si Laokoonti, Eskili ky humbës i madh, Një dosje për Homerin, shkrimtari e fisnikëron mitin e vjetër, në procesin e çkriptimit 38. Të paktën në dy raste, në tregimin Prometeu (trilogji) 36 G. Vajrchilmta, «Iqkaij Kadape q The H-Fije aldq rhe Maiing of the Homeric Verse: Variations on the Works and Lives of Milman Parry and Albert Lord», në Albanian Identities, Myth and History, edit. St. Schwandner-Sievers et B. Fischer, London, 2002, p St. Schwandner-Sielvers, «Albanians, Albanianism and the Strategic Subversion of Stereotypes», in The Balkans and the West. Constructing the European Other, , edit. Andrew Hammond, Aldershot, Ashgate, 2004, p Krhs dhe mendimin e John Carey-t në Kadare, autori që sfidoi socrealizmin, botuar shqip në Jeta e re, 2 (2011), f. 194: Në ljë pmkal qi Prilli i thyer gjakmarrja duket 213

214 SHABAN SINANI dhe në dramën Stinë e mërzitshme në Olymp, autori madje e sublimon mitin, deri në atë shkallë sa studiuesit të kërkojnë paralele midis fatit të autorit dhe fatit të personazhit, madje nuk rezervohet të dekmlixmjë dhe qhneldil-rmrek rë idelrifiiikir rë qhoinrapëte në kohët e reja (megjithëse jo një totem zanalillës si gjarpëri apo dhitë brirëarta) 39. Sublimimi arrin shkallën e njësimit të autorit me mitin. Me të drejtë ka studiues që mendojnë se, në rimbushjen semantike që i bën Kadare mitit të Prometeut, njeridashësit, mund të shihet i përkundërti i mitit të Narcisit 40, dhe kjo më tej çon në lehtësimin e interpretimit të veprave të tjera të autorit, si Pesha e kryqit. Tentimi për të lexuar të kaluarën e tejshkuar shqiptare përmes çelësave të veprës së Homerit a Eskilit është shprehje e verifikimit të vetvetes në pasqyrë të tjetrit. Në këtë pikëpamje, jo vetëm në këtë roman, por edhe tek Eskili ky humbës i madh dhe tek Autobiografia e popullit në vargje, Kadare dallon stereotipin e ngjashëm të popujve të vjetër, dheas, paleoballkanas; përkundër stereotipit të ndryshëm me fqinjët veriorë, ardhësit, sllavët e jugut 41. Në këtë pikë zbulohet prirja përjashtuese e shkrimtarit për ngjashmëri gjenotipike të tjera që mund të ndërlikojnë çështjen homerike, e cila nuk mund të ketë dëshmues tjetër veç rapsodit shqiptar, ndonëse themeluesit e teorisë së oralitetit nuk ndërtonin hierarki gjuhësore tek bartësit e fundëm bilingë të epeve të lashta në Ballkan, si Salja Ugjalil, Medjedmtić e Hsqm 42. fisnike dhe heroike. Është e lidhur pazgjidhshmërisht me rrëfimet epike të ruajtura nga këngëtarët folklorikë shqiptarë që, siç analizohet te romani Dosja H i Kadareqë, ksld rë ierë rë ljëjrël mpigjilë ke eniiël hmkepiie. 39 Jean-Luc Tingaud, në studimin Opusi i tiranisë, në Jeta e re, 2 (2011), f. 183, e cilëqml asrmpil qi ljë Ppmkere i kbëprhwep ieo lë qhiëkbil e rij qhoinrap, dhe vetë dramën Stinë e mërzitshme në Olymp ljë tenëp oë piqjejj lë keldje pegjikil e Hmvhëq, is baqhimhel dëqhkirë hiqrmpiie nm ao qa dhe ppëfiker kbi gsjagsl. 40 Idem, ibidem. 41 Gilles de Rapper, apr. cir., n. 17: C eqr qsprmsr dalq Eqchwje ms j éreplej nepdalr que Kadaré définit ce os ij elreld nap je tiesv fmldq ijjwpm-gpec ms je qsbqrpar illyro-ajbalmgpec. Ij le q agir naq d ikagilep jeq Bajialq alrioseq cmkke e ralr habire q nap sle kêke nmnsjariml osi qepair elqsire qcilde e el Ijjwpm-Ajbalaiq et en Grecs. Kadaré pose dès les reknq jeq njsq pecsje q j eviqrelce d sle nmnsjariml gpecose, nmpresqe ds narpikmile deq Hejjèleq, à côre de qeq tmiqilq balkaniques, parmi lesquels les Illyriens se distinguent comme étant les plus proches. Les relations entre ces deux composantes sont cmknjeveq. D sl côre, ja culture grecque, et surtout la mythologie et la littérature grecques ont puisé des rhèkeq, deq lmkq er deq nmèkeq chex jespq tmiqilq bajialioseq. 42 Për krahasueshmërinë e rapsodëve shqiptarë dhe të popujve sllavë të jugut me oralitetin e poemave homerike shih: Albert B. Lord, «Homer and Huso I: The 214

215 KALI I «KËSHTJELLËS» (I. KADARE) DHE KALI I «ILIADËS» Pasardhësi ( Tpe K ) (1986) Përbindëshi lë Nëntori (1965) Jeta, loja dhe vdekja e Lul Maxpeisr (2001) Tregimet e tejkohshme lë Venpa, Papiq 1993 Kali i Drunjtë në prozën e Kadaresë ( ) Eldëpp kaqhrpseqe (1991) Vajza e Agamemlmlir (2000) Eskili, ky humbës i madh (1990) Një dosje për Homerin : ( Nëntori 1980) Mitologjia antike homerike ndër vite në prozën, eseistikën dhe dramaturgjinë e I. Kadaresë Në fakt, në traditën gojore shqiptare dijetarë të tjerë kishin identifikuar edhe mbivendosje mitesh të tjerë të lashtësisë helene në mitologjinë shqiptare. Në librin Lingua albanese dijetari italian Fulvio Cordignano, qysh në vitin 1931, shenjonte se në Shqipëri kishte gjetur motive të tillë të qëmoçëm të antikitetit grek, si Edipi dhe Penelopa (La leggenda della donna fedele / Penelop-ja shqhyptare; La Silgep q Reqrq il Gpeei ald Smsrhqjatic Hepmic Smlg», lë Transactions of the American Philological Association, nr. 67 (1936), pp ; «Homer and Huso II: Narrative Inconsistencies in Homer and Oral Poetry», ibidem, nr. 69 (1938), pp ; «Homer and Huso III: Enjambment in Greek and Southslavic Heroic Song», ibidem, nr. 79 (1948), pp ; «Homer, Parry, and Huso», në American Journal of Archaeology, nr. 52 (1948), pp

216 SHABAN SINANI jeggelda dej figjim che q akkmgjia cml ja kadpe / Gmjdhala e Edinir shqhyptarë 43. Më vonë do ta dëshmonte këtë edhe M. Lambertz 44. Madhështimi i mitologjisë së periudhës homerike në letërsinë e I. Kadaresë shkonte paralel me paradigmën zyrtare të shkencës së albanologjisë, e cila, afrinë me kulturat imperiale helene dhe latine, jo aq dhe hebreje, e shihte si provë të lashtësisë, autoktonisë dhe vazhdimësisë së vetë shqiptarëve prej ilirëve dhe, nëse kishte pasur, edhe prej proto-ijipëte. Në alël rjerëp, kiri i Tpmjëq, baqhië ke alrikiril e iajir rë Tpmjëq, iqhil rë kipënpirsp edhe ideologjikisht, sepse sapo kishte ndodhur çarja e dytë e madhe në ish-kampin e Lindjes, pas dënimit të Beogradit prej Informbyrosë më 1948; hija e pushtimit me ndikim, dhurata, kredi, favore, lajka, miqësi të rremë, tempuj të paqenë, prerje e ujit në ujësjellës, ndërprerje e shitjes së drithit me këmbim, ishte sunduese 45. Më shkurt, gjendjes ideologjike dhe kushtetuese të Shqipërisë në vitet kur u shkruan të tria veprat themelore të ciklit homerik i vinte për kbapë qelrelca e tjerëp: Tikem Dalamq er dmla fepelreq, oë, ndërsa në leximin e parë shprehnin hyjnizimin e mençurisë së Odiseut, në leximin didaktik dhe këshillues kishte kuptimil: U rpekbek qmtjeriiëte edhe is janil ldihka e ipedi. Dsher theksuar qartë se fati i Përbindëshit, vepër e ndaluar për një çerek shekulli, u përcaktua jo nga përmbajtja, por nga përdorimi modernist i motivit zanafillës. I. Kadare nuk e shfaq të njëjtin interesim edhe për eposin heroik bizantin, me të cilin është bashkëkohës eposi i shqiptarëve, i ljmhsp ke ekpil ciiji i ipeqhliiëte. Në iërë enmne, terëk kiri i Zanës sharton si në një palimpsest tre mite antike greke: Artemidën, me atributin e të shituarit (një shkurtim gjuhësor prej qhigjermj, gjsaj ke qhigjerë, rei Fiqhra xhgjerape, ppfe xhgjerape rei Fiqhra; Cipcel, ke fsoilë e lgspmqjeq (ipsqhoir e ngrirë të kësaj epopeje i dhanë Kadaresë titullin e një vepre letrare, Krushqit janë të ngrirë) dhe të Nimfave, protektore të bukurive natyrore. Katër dorëshkrimet mesjetare të ciklit akritik Digenis Akritas nuk ishin të panjohura për Kadarenë, ndër to dhe dorëshkrimi Escorial, i cili ishte botuar dhe në gjuhën frënge. Epi i titulluar Le chalqml d Apmour, ose Armuropoulos o Mikros (Απμοτπϋποτλορ ο Μικπϋρ), për shembull, njëri nga heronjtë 43 F. Cordignano, Lingua albanese, Milano, 1931, f M. Lambertz, Die Volksepik der Albaner, Halle, Ciiji i nmexite isqhrsap iajir rë dpsljrë s bmrsa lë tiril 2001 lë Dakaqi ke titullin Vdekja e kalit të Trojës. 216

217 KALI I «KËSHTJELLËS» (I. KADARE) DHE KALI I «ILIADËS» akritikë të brezit të dytë, nuk mund të mos tërhiqte vëmendjen e shkrimtarit, jo vetëm për shkak të afërisë formale-gjuhësore të emrit të tij me emrin e heroit të vetëm të breznisë së dytë tek shqiptarët, Omeri i vogël, apo shtatë Omerat. Legjenda e legjendave (1996) Prilli i thyer (1981) Autobiografia e popullit në tapgje (1971) Srilë e mërzitshme në Olymp ( ) Mitologjia antike greke në vepra të tjera Shkaba (1995) Nata e sfinksit (2001) Eqiiji, iw Muzgu i humbës perëndive kadh : Alres ( Gmpiij të stepës - (1978) 1961) Kisha e Shën Smfiqë (1994) Vepra të tjera të I. Kadaresë me prerje ndërtekstore me motive të mitologjisë antike greke Në të dy epet, si Armuri, ashtu dhe Omeri, duhet të shpëtojnë babë e axhë prej krajlive, njëri prej krajlit shkja e tjetrit prej sulltanit arab. Në anën tjetër, duke u marrë me ngjashmëritë ndërballkanike të motiveve popullore, për Kadarenë ka qenë e ditur se maurët në eposin e Sidit spanjol, morët në eposin frëng Chansons de Roland dhe arapi i zi që del nga deti në eposin shqiptar, e kishin që të gjithë bspikil rei ppëlja gpeoiqhre katpmq, i xi, qiç s nëpfrsa rjerpi oë hyri në Mesdhe në shekujt VIII-IX e vijim. Arsyeja pse këto motive nuk gjejnë prerje ndërtekstuale në veprën e Kadaresë duhet të jetë 217

218 SHABAN SINANI demonizimi që iu bë Bizantit në një anë dhe republikës së Shën Markut në anën tjetër prej historiografisë romantike fillimisht dhe aqaj imksliqre kë tmlë. Mberer nëp r s qhnjegsap nqe lë ljëpël alë Kadare në fondin e baladave mesjetare shqiptare e ballkanase përgjithësisht e njëson vetën e autorit me vetën e një meshtari të kishës romane 46, ndërkohë që lehtësirat themelore të arsyetimit të transmodelimit të tyre në vepra romanore ia ofron rituali i kishës lindore 47. Në anën tjetër, një vëmendje më vete meriton forma e fqhehrë e iajir rë dpsljrë : lë fmpkël e nëpbildëqhir (Përbindëshi), në formën e kështjellës së rrethuar (Rrethimi), në formën e një salle mbledhjesh ku merren vendime me rëndësi të madhe ndërkombëtare (Dimri i vetmisë së madhe) e në forma të tjera. III. Në letërsi kali është i pandarë nga heroi, kalorësi. Në eposin e kreshnikëve numërohen mbi 20 sinonime të emrit të kalit (gjogu, doriu, ati, atkinja, sharani, vrançi), i cili është aleat i heroit, flet gjuhën e tij, e mbron në rrezik, rrezikon për të. Një nga argumentet që është përdorur në debatet shkencore për burimin e eposeve mesjetare shqiptare në Ballkan dhe gjedhen zanafillëse të tyre është ai i kalit. Sipas disa studiuesve, shqiptarë e të huaj, eposi i shqiptarëve nuk mund të jetë formuar në landin e tyre, sepse landi i tyre është boreal dhe alpin e nuk mund të kishte vend për kalin. Po r i pefepmheki peajirerir rë dpejrnëpdrpejrë, tëprer kajëqirë e lgsqhra shqiptare, mjediset e ishullzuara ku ka mbijetuar eposi, të tilla janë. Jak jildsl diis is lsi ia qhiejë isppë iakba e iajir, qhipsal Martin Camaj. Por në letërsi kali është karakter dhe figurë, është produkt i atij stadi të mendësisë njerëzore që i përgjigjet lulëzimit të fisnikërisë, dhe kjo shpjegon ndër të tjera pse sheshet e qyteteve europiane janë të mbushur me përmendore me kuaj e kalorës. Në epopenë homerike kali paraqitet si një përmendore idhujtarie; në romanin Përbindëshi kali paraqitet si monstër dhe miti çmontohet e çkriptohet, njësoj si tek James Joyce-i, njësoj si tek Apologjia e vërtetë e Sokratit, njësoj si tek Ditari i Penelopës; tek Kështjella, 46 Gilles de Rapper, apr. cir., n. 4: Leq kmdèjeq de ce nepqmllage pmkaleqose qmlr les érudits albanais de la période médiévale, tous des religieux, qui furent les npekiepq à e cpipe el ajbalaiq ms à e cpipe qsp j hiqrmipe deq Ajbalaiq er qmlr ailqi considérés comme les fondateurs de la tradition littéraire albanaise: Marin Barleti, Gjon Buzuku, Pjetër Budi et Pjetër Bogdani ( ). 47 F. Altimari e G. Nanci, La balata del fratello morto e la cavalcata fantastica, Cosenza 2011, p

219 KALI I «KËSHTJELLËS» (I. KADARE) DHE KALI I «ILIADËS» përkundrazi, kali tregon se të rrethuarit ishin më të përparuar se rrethuesit, në mos për tjetër, thjesht për faktin se dredhia e kalit të Tpmjëq, e iajir rë dpsljrë, lë Bajjial iiqhre ldmdhsp oildpa e qindra vjet para Krishtit. Laokoonti dhe Përbindëshi janë vepra ku autori nuk ka bërë asnjë përpjekje për të maskuar paratekstin. Tek Kështjella kali i Trojës nuk përmendet drejtpërsëdrejti. Por, duke portretizuar bejtexhiun e verbër Sadedin, që u thur lavdi ushtrive selçuke, është heqimi, kjeis i sqhrpiqë, oë rhmrë: Në Gpeoilë e tjerëp, qhskë qheisj kë parë, ishte një poet i verbër si ti... Atë e quanin Homer dhe shkroi një poemë të madhe për një kështjellë që quhej Trojë dhe u bë hi prej grekëve. Në një fjalim të tij para dy muajsh, princi Mehmet, sulltani ynë i ardhshëm, tha se Zoti i ka caktuar turqit të hakmerren nëp Tpmjël. Kjm lgjal kë qhskë qi ljë jigjëparë oë asrmpi ia dhsron nga vetja karakterit që ka krijuar. Tek Eskili ky humbës i madh dhe Një dosje për Homerin gjithashtu parateksti është i parapohuar. Por nuk ndodh në mënyrë të drejtpërdrejtë kjo tek Vajza e Agamemnonit dhe Pasardhësi, tek Shkaba dhe Lulet e ftohta të marsit, as tek Prilli i thyer, ku krahasimet dhe ndërtekstorësia nuk mungojnë. Duhet pohuar se cikli homerik në veprën e I. Kadaresë vjen prej disa shkaqesh: kultura me të cilën u formua shkrimtari; dominimi i ëndrrës së fëmijërisë (ideja e parë për letërsi tek ai qhfaoer lë fmpkël e ljë baqhiasrmpëqie laite ke Sheiqnipil 48, duke kopjuar njërën prej tragjedive të tij, Makbethin); karakteri etnocentrist i veprës së tij; miti i lashtësisë dhe i vazhdimësisë; epoka vetë si kontekst historik i sunduar prej kompleksit të tradhtisë dhe pushtimit me anë të teknikës; por, para së gjithash, prej qëllimeve artistike-letrare, që ishin bërë dominuese në letërsi qysh në fillim të shekullit dhe sundonin botën edhe prej metodës së antropologjisë strukturore, e cila frymëzoi dekodifikimin e kumteve të lashta përmes letërsisë eseistike. Në përfundim mund të thuhet se në letërsinë e Kadaresë miti i kalit të Trojës ka zënë vend herët, fillimisht në poezi, më pas në romanin e ndaluar Përbindëshi, sërish më vonë në Eskili ky humbës i madh. Në këto vepra tërheqja e shkrimtarit prej mitologjisë antike greke, ashtu si dhe në rastin e Laokoonti-t, është e hapur. Por në disa raste të tjera kjo tërheqje është e fshehtë. Rasti më tipik është ai i kaqiikir rë lgjaqhkëpiqë kidiq iajir të romanit Kështjella dhe 48 Shih tregimin «Leximi i Hamletit», në Bisedë për brilantet në pasditen e dhjetorit, Tiranë, 2013, f

220 SHABAN SINANI kalit të Trojës tek Iliada. Nëse do të ndërtohej një sinematogramë e veprimit / rolit të kalit do të viheshin në bosht simetrie disa afëri e pangjashmëri: Kali i Kështjellës dhe kali i Iliadës - vështrim krahasues Nr. Kështjella Iliada 1. Kali është nyjë e parashikuar e Kali është pjesë e strategjisë së ushtrisë osmane strategjisë së ushtrisë së 2. Kali paraqitet si shenjues i kultit të fuqisë mendore të njeriut 3. Vepron pas dështimit të rrethimit, pas humbjes së berejëq që qhnarëq 4. Zbulon ujësjellësin, burimin e jetës të kështjellarëve 5. Detyron kështjellarët të mendojnë dorëzimin e fortesës 6. Paraqitet si qenie e gjallë akejve Kali paraqitet si shenjues i fuqisë mendore; si kapërcyelli prej mitit të fuqisë fizike (Akili) tek ai i mendjes Vepron pas dështimit të rrethimit Hap portat e hyrjes së qytetit Detyron trojanët të dorëzojnë Trojën Paraqitet si dhuratë, mit, idhull vepruese 7. Ka rol qendror në roman Ka rol qendror në poemë 8. Mit tek Laokoonti, monstër Mjeshtëri, art, idoltari tek Përbindëshi, fli te Kështjella Një krahasim i tillë është i mjaftueshëm vetëm për tërheqje vëmendje edhe ngjashmëri të tjera që nuk janë vërejtur, si në letërsinë e Kadaresë, ashtu dhe në letërsinë popullore. Mbetet një pikëpyetje pse shkrimtari ka qenë i rezervuar ndaj këtyre ngjashmërive të mëvonshme, të cilat ai i njihte: nuk është e rastit që zgjodhi për të përkthyer në shqip variantin grek të baladës ballkanase të murimit. Një krahasim i mundshëm është ai që u përmend, motivi i maurit - mavros-ir (gp.: ματπορ ; npej iëldej: jeq kaspeq (fp.); ksapeq (qn.); katpi (qho.); kaspiralë e Maspiralia, gjirhaqhrs dhe Mapmi ); i Armuropulos o Mikros në epin Digenis Akritas me Omerin e vogël në eposin shqiptar, detyra e të cilëve në rapsodi është të shugurojnë burrërinë dhe trimërinë e 220

221 KALI I «KËSHTJELLËS» (I. KADARE) DHE KALI I «ILIADËS» tyre duke çliruar babë e axhë prej kundërshtarit: gjegjësisht krajlit të Shkjenisë dhe emirit të Arabisë. Këto paralele kanë vijueshmëri kronologjike në traditën gojore, pavarësisht nga heshtjet shumëshekullore që mjegullojnë faza të tëra të historisë. Në eposin bizantin, që, siç është pohuar, ka gjurmën e vet në eposin qhoinrap lë fmpkël e erlmlikir ( jejil ), rë kiqimlapir ( gskal, igskel ), nm edhe lë fmpkëq e imdir jspidii ( κανών σψν καπνικύν ). Siç u shenjua, njëri nga heronjtë akritikë të brezit të dytë, Απμοτπϋποτλορ ο Μικπϋρ 49, që shqip do të mund të thuhej më mirë Armuri i vogël, njësoj sikurse Omeri në këngën shqiptare të kreshnikëve, maturohet brenda nëntë vjetëve, pa e ditur se ku e ia babël, dhe, isp lëla i rpegml qe babë e avhë jalë pmbëp lë Siri, shkon në mbretërinë e huaj dhe i çliron, me bëma të mëdha heroike. Por në veprën e Kadaresë miti i simpatisë shkon kah gpeis i tjerëp, Alres, rë cijil, ke qa dsier, lsi arriti ta takojë kurrë pasi kishte botuar romanin Muzgu i perëndive të stepës 50. Pëpnjeijer nëp rë gjersp ljë qiknari rë qhipikrapir ldaj Bixalrir në romanet me motive nga baladat mesjetare (Ura me tri harqe, Kush e solli Doruntinën) janë më shumë funksionalizime të tekstit jerpap. Miri i qiknariqë i Kadapeqë baqhiml, ksldëqiqhr, gpeisl e vjetër me atë të kohës së re, por pa ndonjë vëmendje të dukshme ndaj Mesjetës 51. Kjm ëqhrë ljë nwerje nëp r s hersap hepë rjerëp, duke marrë në vështrim argumente letrarë dhe etnologjikë 52. Nëse disa studime krahasuese midis veprës së Kadaresë dhe fondit të baladave mesjetare ballkanase janë botuar, krahasimet e veprave të shkrimtarëve shqiptarë e grekë me shkas nga i njëjti burim janë 49 Shih për më shumë: Corinne Jouanno, Digenis Akritas, Bpenmjq 1998: C eqr je caq du Chalr d Apkmspiq, en lequel Grégoire voyait la revanche imaginaire des vaincus d Akmpiml: je jesle he pmq, Apkmspmnmsjmq (fijq d Armouros), part en effet en gseppe cmlrpe jeq Apabeq. Gjirhaqhrs: Paolo Odorico (edit.): L Aipire. L énmnée bwxalrile de Digéliq Aipiraq. Vepqimlq gpecose er qjate, qsitieq ds Chalr d Apkmspiq, Toulouse, Anacharsis, Gjithashtu: Elizabeth Jeffreys, Digenis Akritis: the Grottaferrata and Escorial versions, Cambridge University Press, I. Kadare, Muzgu i perëndive të stepës, Tiranë 2006, shpjegime të autorit. 51 Kjo çështje nuk mund të zhvillohet pa mbajtur në vëmendje botimin Antologji e poezisë greke: poezi, edit. P. Misha, Tiranë 1986, në të cilën I. Kadare paraqitet me përkthimin e baladës së murimit në urën e Artës dhe më pas edhe me interpretime krahasimtare. 52 Për krahasueshmërinë e epeve të popujve ballkanas e paleoballkanas shih: Albert B. Lord, Nmreq ml Digeliq Aipiraq and Serbo-Croatian Epic, në Harvard Slavic Studies, nr. 2 (1954): pp ; Tradition and Innovation in Balkan Epic: From Heracles and Theseus to Digenis Akritas and Marko, në Revue des études sud-est européennes, nr. 17 (1980), pp ; Parallel Culture Traits in Ancient and Modern Greece, në Byzantine and Modern Greek Studies, nr. 3 (1977), pp

222 SHABAN SINANI më të pakëta. Një krahasim i tillë do të ndikonte për ta pejaritixsap dajjikil kidiq Alresr gpei i tjerëp e Alresr vetë 53. Studimi i krahasuar i mitologjisë homerike dhe i shembëllimeve që ajo merr në veprën e I. Kadaresë jep mundësi për një përgjigje më të qartë për pyetjen se cila është sjellja e I. Kadaresë me mitin, pavarësisht burimit, pyetje që ka anën e vet estetike, të narracionit, të ndërtekstorësisë, por edhe anën antropologjike: dekodifikon, çkripton, desakralizon, desemantizon, çmitizon, rimitizon, destrukton etj. Sidomos qendrimi i fundmë, duke qenë se I. Kadare në veprën e tij më shumë ka përthirrur mite të të tjerëve, merr rëndësi dhe të vetëdijes kulturore të autorit. Miti i ndërtuar në dëm të tjetrit, në pikëpamjen antropologjike, mund të destruktohet, sepse emancipon veten dhe tjetrin. Por miti që nuk cënon askënd nuk e meriton këtë. Në letërsitë ballkanike ka ndodhur shpesh destruksioni i miteve, sidomos në letërsinë serbe (paqri i kirir rë Gjepgj Ejex Ajiqë lë rpegiker e Itm Aldpić-it). Deri në pragun e destruktimit shkon herë-herë dhe vepra e Kadaresë në raport me mitet sllave (Muzgu i perëndive të stepës, Një verë në Dubulti). Por nuk ndodh e njëjta gjë në asnjë rast me mitet helenike dhe romake. Sa i takon aspektit teknik të ndërtekstit dhe të narracionit, në veprën e Kadaresë ka dy tipe ndërthurjeje tekstorësie: tipi i parë, që ksld rë osher ldërtekstorësi mbjeirite, dhe oë ia rë bëjë vërtetësisht me tekstin e tjetrit; dhe tipi i dytë, që është thjesht simulim i ndërtekstorësisë, që do të thotë thjesht autori delegon autorësinë tek një vete tjetër, duke qenë ai vetë improvizuesi i ndërtekstorësisë. Kur shkrimtari nis romanin Ura me tri harqe në vetën e murgut Gjon, duke perifrazuar kolofonin e Mesharit të Gjon Buzukut, ndërtekstorësia është e shkallës së improvizimit. Por kur qhipikrapi s dpejrmher tapgjete rë Eqiijir nëp rpi rë rpmiirspar lë depë anm rë Hmkepir nëp dëpgikil e Eldppëq Maqhrpseqe, hyjneshës që lidhej me Hipnosin dhe Shpresën, në këtë rast ndërtekstorësia nuk është e tillë, por teknikisht me protokoll. 53 Henriette Lazaridis, në studimin «Kadare dhe vajza në urë», botuar në The Millions, 8 shkurt 2011 (shqip në Jeta e re, 2 (2011), f. 234) e sheh romanin Ura me tri harqe të krahasueshëm «me libretin operistik të Nikos Kazantzakis Protomastoras (Kryemjeshtri)». 222

223 KALI I «KËSHTJELLËS» (I. KADARE) DHE KALI I «ILIADËS» BIBLIOGRAFI Altimari, A. & Nanci, G La balata del fratello morto e la cavalcata fantastica. Università della Calabria Bejjmq, D «The Lmch Neqq Mmlqrep: Tike ald Telqe il Kadape q Narrative Style». Në Ismail Kadareja dhe vepra e tij, Universiteti i Gjipmiaqrpëq E. Çabej. Carey, J. K «Kadare, autori që sfidoi socrealizmin». Në Jeta e re. 2, Cordignano, F Lingua albanese. Milano: U. Hoelpi. De Rapper, G «Iqkaïj Kadape er j erhlmjmgie ajbalaiqe de ja qecmlde moitie du XX e siècle». Në Ariane Eissen, Véronique Gély (ed.), Acreq ds cmjjmose Lecrspeq d Iqkaij Kadapé, Université de Paris X, Nanterre Eskili Orestia - trilogji (përkthim i I. Kadaresë). Tiranë: Onufri. Faye, É «Introduction». Në Kadaré, Ismaïl. Le Monstre. Fayard. Faye, É «Parathënie dramës Stinë e mërzitshme në Olymp». Në I. Kadare, Vepra, vëll. XVI. Tiranë: Onufri. Faye, É «Parathënie romanit Aktori». Në I. Kadare, Vepra, vëll. XVI. Tiranë: Onufri. Fukuyama, F The End of History and the Last Man. Ontario: The Free Press. Gennette, G Palimpsestes: La littérature au second degré. (Poétique) Paris: Seuil. Gkinko, S Katalogu i librave të përkthyer (greqisht ose shqip) - Κασάλογορ σ μεσαυπαςμέν (Ελληνικά ή Αλβανικά) βιβλί. Për Ekspozitën e librit greko-shqiptar të përkthyer. Tiranë: Ambasada e Greqisë në Tiranë. Fondacioni Grek i Kulturës, Vatra e Tiranës. Homeri Iliada. Pëpirh.: Gjml Shjjais. Tipalë: Naik Fpaqhëpi. Jeffreys, E Digenis Akritis: the Grottaferrata and Escorial versions. Cambridge University Press. Jouanno, C Digenis Akritas. Brepols. Kadare, I. (përkth.) «Këngë akritike». Në Misha, P. (bot.), Antologji e poezisë greke. Tiranë: «Naim Frashëri» Kadare, I «Dimri i vetmisë së madhe». Në Vepra, vëllimi V. Tiranë: Onufri. Kadare, I «Prometeu. Trilogji». Në Vepra, vëll. IX. Tiranë: Onufri. Kadare, I Endërr mashtruese. Tipalë: Naik Fpaqhëpi. Kadare, I «Kali i Trojës». Në Motive me diell. Tiranë: Naim Frashëri. Kadare, I Leximi i Hamletit, në Bisedë për brilantet në pasditen e dhjetorit. Tiranë: Onufri. Kadare, I Muzgu i perëndive të stepës. Tiranë: Onufri. Kadare, I Oeuvres completes, I-XII. Paris: Fayard. Kadare, I «Troja». Në Përse mendohen këto male, Tiranë: «Naim Frashëri». Kadare, I Vajza e Agamemnonit, në Vepra, vëllimi XIII, Tiranë: Onufri. 223

224 SHABAN SINANI Kadare, I Vepra letrare, vëllimi I-XII. Tiranë: «Naim Frashëri». Kadare, I Vepra, vëll. I-XX. Tiranë: Onufri. Kadare, I «Stinë e mërzitshme në Olymp». në Vepra, vëll. XVI. Tiranë: Onufri. Kazantzakis, N O Protomastoras (Kryemjeshtri). Athinë: Panathinaea. Lambertz, M Die Volksepik der Albaner. Leipzig: Wissenschaftliche Zeitschrift der Karl Marx Universität. Lazaridis, H «Kadare dhe vajza në urë». Në Jeta e re. 2, Lmpd, A «Hmkep ald Hsqm I: The Silgep q Reqrq il Gpeei ald Southslavic Heroic Song». Në Transactions of the American Philological Association. Nr. 67, Lord, A «Homer and Huso II: Narrative Inconsistencies in Homer and Oral Poetry». Në Transactions of the American Philological Association. Nr. 69, Lord, A «Homer and Huso III: Enjambment in Greek and Southslavic Heroic Song». Në Transactions of the American Philological Association. Nr. 79, Lord, A «Homer, Parry, and Huso». Në American Journal of Archaeology. Nr. 52, Lmpd, A «Nmreq ml Digeliq Aipiraq and Serbo-Croatian Epic». Në Harvard Slavic Studies. Nr. 2, Lord, A «Parallel Culture Traits in Ancient and Modern Greece». Në Byzantine and Modern Greek Studies. Nr. 3, Lord, A «Tradition and Innovation in Balkan Epic: From Heracles and Theseus to Digenis Akritas and Marko». Në Revue des études sud-est européennes. Nr. 17, Mandalà, M «Dy shëtitje tiranase të Besnik Strugës». Në Letërsia dhe qyteti. Tiranë: Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë. Departamenti i Letërsisë - Aleanca Franceze e Tiranës. Skanderbeg Books, Morgan, P «I. Kadare: Modern Homer or Albanian Dissident». Në World Literature Today, 80(5), Nietzsche, F «Le Gai Savoir, La Gaya Scienza». Paris: Société du Mercure de France. Odorico, P. (edit.) L Aipire. L énmnée bwxalrile de Digéliq Aipiraq. Versions grecque et slave, suivies ds Chalr d Apkmspiq. Toulouse: Anacharsis. Schwandner-Sielvers, St «Albanians, Albanianism and the Strategic Subversion of Stereotypes». Në Hammond, A. (edit.), The Balkans and the West. Constructing the European Other, Aldershot, Ashgate. Sedaj, E Homeri në letërsinë dhe kulturën shqiptare. Prishtinë: Rilindja. Sinani, Sh Lerëpqia lë rmrajirapixëk dhe Dmqqiep K. Tiranë: Naimi. Sinani, Sh Pengu i moskuptimit. Tipalë: Evrpa. Tingaud, J-L «Opusi i tiranisë». Në Jeta e re. 2,

225 KALI I «KËSHTJELLËS» (I. KADARE) DHE KALI I «ILIADËS» Tpmtarm, Sr «L alrichirà, j Ajbalia e Kadape». Në Scarsella, A. (ed.), Leggere Kadare: critica, ricezione, bibliografia. (Scriba. Studi. 1). Milano: Biblion. Vajrchilmta, G «Iqkaij Kadape q The H-Fije aldq rhe Making of the Homeric Verse: Variations on the Works and Lives of Milman. Parry and Albert Lord». Në Albanian Identities, Myth and History (edit. St. Schwandner-Sievers & B. Fischer, London). Wood, J «Kronika dhe fragmente». Në Jeta e re. 2, Zisi, R The Myth of Narcissus in the Albanian Literature. Thessaloniki: Orama Editions. SHABAN SINANI Center of Albanology Tirana THE HORSE OF THE CASTLE (I. KADARE) AND THE HORSE OF THE ILIAD (Summary) ncient Greek mythology, besides native mythology (but more than Biblical, Latin, Egyptian, Nordic, Slave, Chinese mythology) is a crucial component in the work of I. Kadare. This element is found to be present in all literary genres and subgenres of his work: in poetries and poems; in reportages and stories, in novelettes and novels, in essayistic and dramaturgy. A majority of myths are recreated in his work with derivative names (Prometheus, Hermes, Menelaus, Zeus, Agamemnon, Iphigenia, Menelaus, Odysseus, Olympus, even Homer). Some characters appear with double names in mythology, as well as in modernized form. I. Kadare is in the level of motives (Shkaba - The Eagle) and in that of searching (Një dosje për Homerin - A Dossier for Homer). The Tpmjal Hmpqe, rhe ummdel hmpqe, uhich annears even in creations where time and place are very far from them, like the novel Kështjella (The Castle) is the connective node of presence of Homeric myths in Kadape q umpi. The hmpqe mf Iliad and the horse of The Castle have similarities that are connected to the archetypal models of myths. After going through a series of poetries (Troja - Troy, Rënia e Trojës - The fall of Troy, Laokoonti - Laocoonte), and after being stopped in Përbindëshi (The Monster), the horse reappears in one of more chronicle novels of the writer, The Castle. There are literary causes (the general tendency of 20 th century literary to return to original source) and nonliterary causes (the end of antifascist alliance, the start of the cold war, divisions inside the camps, the complev mf rpeaqml, idemjmgicaj nmjekicq) fmp rhe asrhmp q arrelriml rm The Tpmjal Hmpqe, uhich anneapq qilce rhe hajf mf 1960 s, in poetry and prose at the same time (Endërr mashtruese - Deceiving Dream, a 225

226 SHABAN SINANI book with a title borrowed from Homeric poems, it was written exactly at rhar rike). Kadape q jife il chijdhmmd, Alraesq ( The ancient Gpeei ) il the years of studying in Moscow, his acquaintance with homerolog Albert B. Lord in the 1970 s, uepe ikkediare iknacr facrmpq il rhe asrhmp q umpi. While in folk literary intercommunication is testified to be continuous in Byzantine period as well (in Albanian epic songs: klisyra, igumenes, jelins, agrarin law), rhiq iq lmr npmted rpse il Kadape q jirepapw. Hiq persplilg rm the basic motives of the fond of Liturgical Medieval ballads (resurrection, ikkmjariml) haq rhe reldelcw mf beilg mpielred rmuapdq rhe Weqr. The kwrh mf qwknarhw mf rhe upirep gmeq baci rm rhe alcielr Gpeeiq, righrjw bound to the Antaeus of modern times, and avoids Byzantine, and generally the image of northern neighbour in Medievalism. Although it evokes similarities between Albanian epos and Homeric epos (Autobiografia e popullit në vargje - The Autobiography of the People in Verses, Dosja H- Dossier H) the epos of Digenis Akritas and the parallels between little Armur and little Homer are not used by the author as a motivation for creation. Intuitively, the writer departs from Pellasg and Etruscan mythology, as two earlier cultural floors found in antiquity in the habitat of future Indo-European peoples: mythemes and mythoids built on them. SHTOJCË I: Vepra të I. Kadaresë në gjuhën greke 54 : Kadare Ismail, Spiritus, μεσάυπαςη: Θψμάρ σεπγιϋποτλορ, επιμέλεια: Δέςποινα απαυείδοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Αιςφύλορ ο μεγάλορ αδικημένορ, μεσάυπαςη: Γιύπγορ Παναγιύσοτ, 2 η έκδ., Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Η εκκληςία σηρ Αγίαρ ουίαρ και άλλερ ιςσοπίερ: Ιςσοπίερ σηρ νύφσαρ ποτ έπφεσαι, μεσάυπαςη: Δέςποινα απαυείδοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Η κόπη σοτ Αγαμέμνονα. Ο διάδοφορ, μεσάυπαςη: Δημήσπηρ Ν. Ηλιϋποτλορ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Η κόφη σηρ νσποπήρ, μεσάυπαςη: Πϋλλα Ζαφοποόλοτ - Βλάφοτ, 2η έκδ., Αθήνα: Ροέρ, Kadare Ismail, Η πτπαμίδα, μεσάυπαςη: Νίκορ Αναγνύςσοτ, επιμέλεια: Φπιςσίνα κοόπση, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Η ςκιά, μεσάυπαςη: Βίκη Δέμοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ Πασάκη, Titujt e veprave të përkthyera greqisht të I. Kadaresë janë zgjedhur nga Katalogu i librave të përkthyer (greqisht ose shqip) - Κασάλογορ σ μεσαυπαςμέν (Ελληνικά ή Αλβανικά) βιβλί, përgatitur nga Sofia Gkinko, referuar letërsisë shqipe në tërësi. 226

227 KALI I «KËSHTJELLËS» (I. KADARE) DHE KALI I «ILIADËS» Kadare Ismail, Ιςσοπίερ σπέλαρ, μεσάυπαςη: Δημήσπηρ Ν. Ηλιϋποτλορ, επιμέλεια: Κψνςσανσίνα Γεπ. Εταγγέλοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Κπύα λοτλούδια σοτ Μάπση, μεσάυπαςη: Γιύπγορ Παναγιύσοτ, επιμέλεια: Δέςποινα επαυείδοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Μια πόλη φψπίρ διαυημίςειρ, επιμέλεια: Δέςποινα απαυείδοτ, μεσάυπαςη: Γιύπγορ Παναγιύσοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Ο αεσόρ, μεσάυπαςη: Δέςποινα απαυείδοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Ο ςσπασηγόρ σηρ νεκπήρ ςσπασιάρ, μεσάυπαςη: Κψνςσανσίνα Γεπ. Εταγγέλοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Ποιορ έυεπε σην Νσοποτνσίν, μεσάυπαςη: Μάπιοτ ουιανοό, 4η έκδ., Αθήνα: Ροέρ, Kadare Ismail, Ππόςκληςη ςσο επγαςσήπι σοτ ςτγγπαυέα, μεσάυπαςη: Μαπίφεν Σςαλίκη, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Ρημαγμένορ Αππίληρ, μεσάυπαςη: Λένα Μιλιλή, επιμέλεια: Μ. Κισςικοποόλοτ, 3η έκδ., Αθήνα: Ροέρ, Kadare Ismail, Σα σαμπούπλα σηρ βποφήρ: Σο κάςσπο, μεσάυπαςη: Σαςοόλα Καπαωςκάκη, Δέςποινα απαυείδοτ, 2 η έκδ., Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Σο ασύφημα: Μτθιςσόπημα, μεσάυπαςη: Σηλέμαφορ Κύσςιαρ, επιμέλεια ςειπάρ: Ελένη Κεφαγιϋγλοτ, Αθήνα: Ελληνικά Γπάμμασα, Kadare Ismail, Σο γευύπι με σιρ σπειρ καμάπερ, μεσάυπαςη: Μαπίφεν Σςαλίκη, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Σο κονςέπσο, μεσάυπαςη: ψσήπηρ Π. Γοτνελάρ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Σο λτκόυψρ σψν θεών σηρ ςσέπαρ, μεσάυπαςη: Αλέξανδπορ Βέλιορ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Σο μοιπαίο δείπνο, μεσάυπαςη: Σηλέμαφορ Κύσςιαρ, Αθήνα: Μεσαίφμιο, Kadare Ismail, Σο παλάσι σψν ονείπψν, μεσάυπαςη: Ελένη Κεκποποόλοτ, Αθήνα: Εκδοσικϋρ Οίκορ Α. Α. Λιβάνη, Kadare Ismail, Σο πέσαγμα σοτ αποδημησικού, μεσάυπαςη: Δημήσπηρ Ν. Ηλιϋποτλορ, επιμέλεια: Μαπία Λοτλαδάκη, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Σο σέπαρ, μεσάυπαςη: Νίκορ Αναγνύςσοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Σο φπονικό σηρ πέσπινηρ πόληρ, μεσάυπαςη: Μαπίφεν Σςαλίκη, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Σπία σπαγούδια πένθιμα για σο Κοςςτυοπέδιο, επιμέλεια, σάθηρ Γκίνηρ, μεσάυπαςη: Γιύπγορ Παναγιύσοτ, 1 η έκδ., Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Υάκελορ O, μεσάυπαςη: Δέςποινα απαυείδοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ, Kadare Ismail, Υεγγαπόυψσο, μεσάυπαςη: Δέςποινα απαυείδοτ, Αθήνα: Εκδϋςειρ σοτ Εικοςσοό Ππύσοτ,

228

229 MUSTAFA IBRAHIMI SEEU Tetovo HYRJE DY KËNGË PËR MARKO BOÇARIN NGA FOLKLORISTI RUS STEFAN VERKOVIÇ arko Boçari është një nga figurat e mëdha të botës arvanitase dhe figurë qendrore e Revolucionit Grek të viteve Ai u vu në krye të luftëtarëve duke luftuar për mbrojtjen e njërës prej qendrave më të rëndësishme të kryengritjes: Mesolongji. Me heroizmin e tij mbeti një figurë e madhe historike, që vlerësohet si nga kombi shqiptar, ashtu edhe ai grek. Ky vlerësim gjen shprehjen e vet folklorike në mjaft këngë popullore epike shqiptare dhe greke. Por për trimërinë që tregoi kundër perandorisë osmanë, kujtime për Marko Boçarin gjejmë edhe në krijimtarinë popullore të sllavëve të jugut, të cilët madje i ngritën këngë trimit suliot. Pikërisht ky fakt i fundit përbën edhe objektin e studimit tonë. 1. Zbulimi i këngëve të Verkoviçit nga Lavrovi në vitin 1908 Studiuesi rus Petar A. Lavrov në vitin 1908 do të botojë një artikull për përmbledhjen e këngëve dhe tregimeve të S. I. Verkoviçit (Lavrov 1908:1-69), me të cilën shkenca për herë të parë do të kuptojë se në bibliotekën e Akademisë së Shkencave Ruse në Petrograd ruhet material të gjerë të këngëve popullore, tregime dhe tradita të regjistruara në Ballkan, saktësisht në pjesën veriore të Greqisë nga mbledhësi i njohur i këngëve popullore Stefan I. Verkoviç. Mirëpo Lavrovi në asnjë nga dy parathëniet e tij për dy përmbledhjet e Verkoviçit, nuk tregon se në çfarë mënyrë Akademia Ruse ka ardhur deri tek ky material. Këtë e shpjegon J. Polivka, e cila kumtoi se këtë përmbledhje Akademia Ruse e ka blerë nga Verkoviçi. (Polivka lib.vii-1-2:1). Gjithashtu, Lavrovi thekson se Verkoviçi, kur u shpërngul në Bullgari, një pjesë të materialit ia dorëzoi revistës shkencore të Sofjes «Сборник за народни умотворенија, наука и книжнина», ndërsa pjesa tjetër me material etnologjik, këngë, përralla dhe tradita popullore është gjetur në Akademinë e Shkencave të Rusisë. (Lavrov 1908:10). Lavrovi thekson se numri më i madh i këngëve janë epike dhe i takojnë ciklit të Krali Markos. Përmbledhja është interesante, se 229

230 MUSTAFA IBRAHIMI dëshmon për shpërndarjen e këngëve për Krali Markon deri në vende afër Selanikut (Lavrov 1908:11). Kjo gjithsesi ka rëndësi edhe për dy këngët kushtuar Marko Boçarit, të cilat hamendësohet se janë mbledhur në rrethinat e Selanikut. Lavrovi thekson se nuk ka asnjë të dhënë për atë se prej kujt dhe ku janë regjistruar këto këngë, ka pasur vetëm disa thënie për vendet nga janë ato (Lavrov 1908:69). 2. Botimi i përmbledhjes së Verkoviçit në vitin 1920 Kjo përmbledhje nën redaktimin e P. A. Lavrovit me titull «Сборникь Верковича. I. Народнiье песчи Македонских болгар» (Lavrov 1920:IV-352) përfundimisht dritën e botimit do ta shohë në vitin 1920, nga Akademia e Shkencave Ruse në Petrograd. Mirëpo me të drejtë studiuesi Stolov konstaton se Lavrovi këtë libër e emërton gabimisht si libër I, në vend të libër II, sepse është vijim i «librit të parë» nga përmbledhja «Народнiье песчи Македонских Болгар» (1860). Në parathënien e vet Verkoviçi kishte thënë: «Këngët heroike i kam lënë, por nëse më ndihmon zoti, shumë qhnejr dm r i bmrmj lë jibpil rjerëp, që baqhis ke iëlgër rjepa heroike (Stoilov 1926: ). Në parathënien e tij prej dy faqesh, Lavrovi thekson se kjo përmbledhje përfshin 200 këngë, dhe se është pjesa I e përmbledhjes petrogradase të Verkoviçit, kurse në pjesën e dytë gjenden përralla dhe tradita popullore. Gjithashtu Lavrovi në parathënie shpjegon karakteristikat gjuhësore të këngëve dhe ndryshimet gjuhësore që bën ai vetë në tekstin e publikuar. Për këto ndryshime gjuhësore, Lavrovi ka qenë i kritikuar ashpër nga disa studiues, si nga Miletiç, Arnaudov. Sipas Miletiçit, në recensionin e shkurtër të tij për anën gjuhësore të tij e kritikon Lavrovin për ndryshimet gjuhësore në tekst, duke zëvendësuar format origjinale (Miletiç III:fl.3). Arnaudov duke shqyrtuar në këngë nga kjo përmbledhje (nr.118) konstaton se Verkoviçi nuk e jep të besueshëm as tekstin as dialektin, me çka e ka prishur këngën (Arnaudov 351). Një të metë tjetër, përveç gabimeve gjuhësore, Stoilovi vëren se këngët nuk janë shënuar duke i dëgjuar këngët, por duke diktuar. Në shumë fjalë janë përdorur edhe shenja grafike greke. Gjithashtu, Stoilovi konstaton se edhe në këtë përmbledhje si në atë të mëparshmin, nuk është thënë nga cilët këngëtarë është shënuar, kur, ku dhe për çfarë rasti këndohen (Stoilov 1926: ). 230

231 DY KËNGË PËR MARKO BOÇARIN NGA FOLKLORISTI S. VERKOVIÇ 3. Karakteristika dhe klasifikimi i 200 këngëve Të gjitha 200 këngët janë pa tituj, ashtu siç ka qenë rasti edhe në përmbledhjen e parë. Këngët vetëm janë numëruar nga numri 1 deri 200. Prej nga janë këto këngë, kush i ka shënuar, kur dhe prej kujt janë kënduar, në këtë përmbledhje nuk mund të zbulohet, për shkak se nuk ekzistojnë shënime të drejtpërdrejta. Por sipas një artikulli të Lavrovit për nder të V. I. Lamanskit, ku atëherë ka shkruar se për 3 këngë ekzistojnë disa të dhëna për vendin dhe personat që i këndojnë këto këngë, kështu këngë 1 e ka shkruar Minu Llagad, këngën nr. 6 D. Shishko dhe kënga 161 nga Nikolla mjeshtri (Lavrov 1920: 10). Në bazë të tyre, Lavrovi konstaton se bëhet fjalë për disa fshatra në rrethin e Selanikut. Me këtë pajtohen edhe (Stoilov 1926: 158) si dhe (Arnaudov 103). Stoilovi, në bazë të parimeve të tij për klasifikimin e këngëve, këto këngë të Verkoviçit, të botuara nga Lavrovi i klasifikon si më nmqhrë: lë nëpkbjedhje kë renëp ia iëlgë rë piljmhjeq birmti (96), më pas këngë trimërie (43), balada dhe legjenda (42), kurse më pak ka këngë kaçake (hajdutësh) (19). Në përmbledhje ka 160 motive të ndryshme, kurse numri më i madh i tyre janë variante. Disa këngë janë të njohura që më parë, kurse disa janë variante të rralla. 4. Këngët me motive trimërie (këngët heroike) Nga 200 këngët që përfshin përmbledhja, 43 këngë përmbajnë motive trimërie. Prej tyre 21 janë variante të reja. Numri më i madh janë këngët që këndohen për Krali Marko. Nga trimat tjerë përmenden edhe Bolen Dojçin (nr.4, 90 dhe 119), Gruica, Sekulla Fëmijë, Jankulla etj. Mjaft interesante është edhe kënga e titulluar Napoleon (nr.81). Midis këtyre 43 këngëve trimërie gjenden edhe dy këngë kushtuar Marko Boçarit dhe vëllait të tij (këngët nr. 77 dhe 78). Karakteristike për figurën e Marko Boçarit është se në parathënien e kryeredaktorit Kiril Penushliski të botimit të Shkupit, Marko Boçari konsiderohet si «kryetrimi i njohur maqedonas», që luftoi në luftërat greke për çlirimin nga robëria osmane në fillim të shek. XIX (Penushliski 1985:14). Kënga e parë i kushtohet vdekjes së Marko Boçarit, prandaj titullohet «Vdekja e Boçarit», kurse kënga e dytë i kushtohet hakmarrjes së vëllait të tij, dhe titullohet «Gjergj Kapedani». Siç dihet më 9 gusht 1823, Marko Boçari u vra duke luftuar kundra 231

232 MUSTAFA IBRAHIMI ushtrisë së Mustafa Bushatit, Pasha i Shkodrës. Vdekja e Marko Boçarit u bë e njohur në të gjithë Evropën Analiza dhe krahasimi i 2 këngëve për Marko Boçarin 5.1. Alajixa e iëlgëq lp. 77 Vpaqja e Bmçapir dhe ipahaqiki me gojëdhënat tjera shqiptare Kënga e parë e Verkoviçit Vpaqja e Bmçapir ka 56 vargje. Edhe pse kënga është shumë e shkurtë, krijuesi popullor ka arritur të përshkruaj ngjarje të shumta nga përgatitja dhe plani për sulm e deri te vdekja e Marko Boçarit. Për vrasjen e Marko Boçarit janë thurur shumë gojëdhëna dhe të dhëna tjera historike. Në analizën tonë kemi veçuar tri gojëdhëna, prej të cilave, sipas Ilo M. Qafëzezit, gojëdhëna e tretë është më e saktë (Hoxha 2006). Megjithatë, mësojmë se jo vetëm gojëdhënat dhe burimet mbi vrasjen e Boçarit, por edhe ngjarjet e thurura në këtë këngë të mbledhur dhe shënuar nga Verkoviqi, nuk përkojnë me njëra-tjetrën dhe ka përplot kontradikta midis veti, duke sjellë të dhëna dhe pikëpamje të ndryshme për luftën e 9 gushtit 1923 në Karpenis, ku në mbrojtje të Mesolongjit ra heroikisht Marko Boçari. Do ta shfrytëzojmë këtë këngë për të bërë disa krahasime me burime të tjera lidhur me këtë ngjarje. Gojëdhëna e parë thotë se «Marko Boçari u rrethua vetë i 240- të në Mesollonjë» (Hoxha 2006), kurse në këngë thuhet se ishin 300 trima: Dhe bëni gati pushkët bëni gati shpatat e mprehta Dhe t u qua Marko Boçari i pari, dhe 300 vetë trima pas tij. Më tutje në këtë gojëdhënë thuhet se u plagos dhe të nesërmen vdiq. Në vargjet e kësaj kënge mësojmë se Markoja vdes në vend. Atëherë i rranë borisë prej ashti dhe 300 trimat erdhën pranë tij, dhe Marko Boçarit i doli shpirti. Gojëdhëna e dytë thotë se, «kur Markua po i ngjitej gardhit rrethues nga jashtë, një luftëtar gegë nga brenda tij e goditi me një

233 DY KËNGË PËR MARKO BOÇARIN NGA FOLKLORISTI S. VERKOVIÇ plumb shishaneje pak më sipër syrit të djathtë» (Hoxha 2006). Në vjershën e Verkoviçit nuk precizohet vendi i trupit ku është qëlluar, por theksohet se plagoset nga pushka e Arapit të zi, dhe duke ikur i lidhte plagët nga plumbi. Atëherë krisi pushka e Arapit të zi ta kishte qëlluar Marko Boçarin Atëherë Marko Boçari plumba hante, iu dogj shpirti, ai u tërbua, Sipas Ilo M. Qafëzezit si më e besueshme ishte gojëdhëna e tretë. Sipas kësaj gojëdhëne thuhet: Në korrik 1823 nëpër fushën e Ahelout po zbriste me ulërimë Mustafa Pashë Bushati dhe ndihmësit e tij: Llesh Ziu -kapedan i mirditasve - dhe Xheladin Ohri, të shoqëruar nga bashkëluftëtarë. Ata ngritën logun luftarak në rrëzë të malit Belush. Trupvogli Marko Boçari u vra burrërisht gjatë dyluftimit me trupviganin Llesh Ziu prijësi i mirditasve njëri prej shpatëpërdoruesve më të zotë të kohës. Ngjarja tregohet kështu: Markua me disa shokë, të veshur si ushtarë osmanë, hynë brenda fushimit të bushatasit; donin të vrisnin Mustafa Pashë Bushatin. Çadra e këtij dhe e Llesh Ziut ishin të njëjta dhe ndodheshin pranë me njëra me tjetrën. Markua, në vend që të hynte tek ajo e Mustafa Pashë Bushtatit, padashur hyri në atë të Llesh Ziut. Dyluftimi me shpatë përfundoi me vdekjen e Marko Boçarit. Bashkëluftëtarët e vet fare të pakë (5-6), shpëtuan kufomën e Markos; mundën ta merrnin dhe e shpunë në Mesolongji. E varrosën nën psalmet e priftërinjve grekë. Në këtë këngë takojmë shumë ngjarje që janë kontradiktore edhe me këtë gojëdhënë. E vetmja gjë që është e saktë edhe në gojëdhënë edhe në këtë këngë, është vendi i ngjarjes, të dy burimet përmendin Mesollonjë (gojëdhënat) dhe Misologi (kënga) dhe Mesolongji, siç e quajnë vendasit. Në Misolog (Mesolongji) tre trima rrinë, tre kapedanë të mëdhenj, dhe të tre kuvendojnë. Në gojëdhënë thuhet se ushtria e Mustafë Bushatit shoqërohet me bashkëluftëtarë, por në këngën e regjistruar nga Verkoviqi kemi të gjithë gegë arnautë. Çfarë e gjeti Shkodrali Pashën 233

234 MUSTAFA IBRAHIMI me 12 mijë gegë arnautë e kmp, isqh dm r i dalë përpara? Gojëdhënat thonë se Marko Boçari me disa shokë ishin të veshur si ushtarë osmanë, mirëpo nga vargjet e kësaj vjershe mësojmë se Marko Boçari me disa shokë të tij nuk vishen si ushtarë osmanë, por vishen me veshje karakteristike të shqiptarëve gegë. - Qe, vishuni, o mor 300 trima, me veshje gege arnauti, dhe bëni gati pushkët bëni gati shpatat e mprehta I tillë vishet edhe Marko Boçari, duke i prirë trimat: Dhe r s çua Marko Boçari i pari, dhe 300 vetë trima pas tij. Gjatë rrugës Marko Boçari, ua tërheq vëmendjen trimave të japin besën dhe të jenë të kujdesshëm mos të qëllohen midis veti: Dhe trimat gjatë rrugës i mësonte, duke i mësuar dhe porositur: Besoni, trima, në vllazninë, kur të hyni në ushtri me shpatat në duar të jeni të kujdesshëm njëri me tjetrin mos të qëlloni. Para se të sulmonte, Marko Boçari ishte pranë kampit të ushtrisë turke dhe po vëzhgonte çadrat e pashait dhe ushtarëve turq. Dhe shkuan në malin e lartë, atje ishte ulur Marko Boçari me sytë i ngulitur andej shikonte dy çadra që kishte ushtria njëra ishte e Shkodrali Pashës e dyta ishte e Kiha beut. Ishin çaste vendimtare në betejën për Mesolongjin. Marko Boçari e dinte se fitorja varej nga trimëria e gjithësecilit dhe këtë jo 234

235 DY KËNGË PËR MARKO BOÇARIN NGA FOLKLORISTI S. VERKOVIÇ vetëm e kërkoi nga luftëtarët e tij, por edhe nga vetja. Sipas gojëdhënave, Boçari u kishte thënë bashkëluftëtarëve se, po të më kërkoni, do të më gjeni në çadrën e pashait. Ata, të trembur, kërkonin një shpjegim për vendimin e tij të marrë për të sulmuar vetëm. Dhe kishte dalë nga rrethi i ushtrisë shohin trimin se ka... Duke u ndarë nga ata, hynë brenda fushimit të bushatasit; donte ta vriste Mustafa Pashë Bushatin. Dhe kë naq rha Zmri la ldihkmfrë! fshehtazi, hyri brenda në ushtri. Çadra e këtij dhe e Llesh Ziut ishin të njëjta dhe ndodheshin pranë njëra me tjetrën. Edhe te gojëdhënat edhe te kënga e Verkoviçit, Markoja bën gabim: në vend që të hynte tek çadra e Mustafa Pashë Bushatit, padashur hyri në atë të Llesh Ziut (Kiha Beut). Sikur i çmendur, apo i zemëruar iku, dhe drejt në çadrën e Kiha beut hyri Një karakteristikë tjetër dalluese midis burimeve dhe gojëdhënave shqiptare dhe kësaj kënge, është edhe emërtimi i ndryshëm i udhëheqësve të ushtrisë osmane. Në burimet shqiptare si protagonist paraqitet Mustafa Pashë Bushati, ndihmësi i tij Llesh Ziu dhe kapedan i mirditasve, si dhe Xheladin Ohri. Kurse në vjershën e Verkoviçit si protagonist paraqiten Shkodrali Pasha, ndihmësi i tij Kiha Beu dhe Arapi i Zi. Kontradikta më e madhe midis gojëdhënave dhe këngës shënuar nga Verkoviçi, ndodh lidhur me ngjarjen që ndodhi në çadrën e Llesh Ziut (Kiha Beu). Sipas gojëdhënave në atë çast, në çadër zhvillohet një dyluftim me shpatë midis trupvoglit Marko Boçari dhe trupviganit Llesh Ziu, prijësi i mirditasve, njëri prej shpatëpërdoruesve më të zotë të kohës. Në këtë dyluftim u vra burrërisht Marko Boçari. Kurse, krejtësisht e kundërta ndodh në këngën e shënuar nga Verkoviçi, ku Marko Boçari me duart e veta arrin ta mbytë Kiha Beun (Llesh Ziun). Kiha Beun e kapi për fyti, ia këputi fytin, ia nxori shpirtin. 235

236 MUSTAFA IBRAHIMI Sipas këngës së Verkoviçit, Marko Boçari i veshur me veshjet karakteristike gege të veriut, në fillim pati sukses duke mos e njohur, por në momentin kur duhej të kalojë në çadrën tjetër ku ishte Pashai shkodran, atë do ta vërejë dhe do ta njohë Arapi i zi, me të cilin njiheshin që më parë. Asnjë s mund ta njihte, a ishte Markoja, Marko Boçari, por atë e njohu një Arap i zi, që ishte më parë bashkë me të. Dhe, befas, duke ngritur krahët dhe kokën për të shkatërruar çadrën e Pashait nga Shkodra, Mustafa Bushatit, një plumb e mori pak mbi syrin e tij të djathtë. Atëherë krisi pushka e Arapit të zi ta kishte qëlluar Marko Boçarin. Atëherë Marko Boçari plumba hante, iu dogj shpirti, ai u tërbua, Në vargjet e këngëve shqiptare thuhet: (Një arap me karabinë / Iu sul e i shënoi sinë (synë) / Goditi bajrakun mirë /Marko Boçarin shinë). Marko Boçari, i plagosur dhe forcat e tij të fundit, filloi të ikë, dhe qiç rhsher lë iëlgë fijjmi r i jidhë plagët nga plumbat, për ta ndalë gjakun. Mori të ikë dhe griste leckë fustani, i lidhte plagët nga plumbat të mos rrjedhë shumë gjak. E panë këtë çast trimat e tij dhe menjëherë sulmuan për të mos e lënë të binte në dorë të armikut. Edhe këtu kemi një dallim. Deri sa gojëdhënat dhe burimet tjera thonë se kufomën e Markos e shpëtuan bashkëluftëtarët e vet fare të pakë (5-6 vetë), dhe mundën ta merrnin dhe e shpunë në Mesolongj, kurse në këngë e Verkoviqit thuhet se 300 trimat e shpëtuan kufomën. dhe nga 300 trimat e tij atëherë i rranë borisë prej ashti dhe 300 trimat erdhën pranë tij, dhe Marko Boçarit i doli shpirti. 236

237 DY KËNGË PËR MARKO BOÇARIN NGA FOLKLORISTI S. VERKOVIÇ Më pas markoboçarët kështu e quanin veten luftëtarët e ngritën trimin në krah deri në det. Këtu shihet momenti tepër tragjik, ku të gjithë gra, burra e fëmijë vajtojnë heroin e plagosur dhe pa shpresë, sepse Markos plumbi i kishte depërtuar në kokë. E ngritën trimat në krah, e mbanin deri në det, atje e ruajtën moranët, dolën krejt burrat me fëmijët, edhe gratë me foshnjat e tyre, dhe e vajtonin Marko Boçarin. Këtë më së miri e përshkruajnë edhe vargjet e Thimi Mitkos, të botuara në «Bëleta Shqiptare» (1878). Mesolongji u helmua, derdhi lotët si krua. Mesolongji do të thonë: Ku e ke Marko Sulion, Që lufton si e kish zakon, Grin me jatagan në dorë... E varrosën nën psalmet e priftërinjve. Në këngën e Verkoviçit përmenden 12 priftërinj. Dhe e vajtonin Marko Boçarin, dhe e veshën 12 priftë, dhe e varrosën Marko Boçarin Analiza e këngës nr. 78 Gjepgj Kanedali Kënga e dytë e Verkoviçit titullohet Gjepgj Kanedali 61 vargje. Kjo këngë është vazhdim e këngës së parë, sepse këtu përshkruhet hakmarrja e Gjergjit për vëllain e tij Marko Boçarin. Ashtu si në këngën e parë, edhe në këtë këngë kemi kontradikta të shumta, qoftë në ngjarjen, qoftë në emrat e heronjve. Nga burimet shqiptare e dimë se vëllezërit e Markos ishin Kollë e Kostë Boçari, kurse në këtë këngë na del me emrin Gjergj. Siç dihet, Kosta Boçari më vonë u emërua gjeneral dhe senator i mbretërisë greke. Këngë fillon në ditën e Shën Gjergjit, ku derisa moreasit drekojnë, Gjergj Kapedani duket shumë i brengosur, nuk e lë të qetë 237

238 MUSTAFA IBRAHIMI vdekja e vëllait. Fisnikëria familjare dhe heroizmi e ftojnë për hakmarrje. Në ditën e pashkëve, në ditën e Shën Gjergjit, janë ulur moreasit të hanë drekë. Të gjithë drekojnë, të gjithë hanë, Gjergj Kapedani as ha e as pi, por është i brengosur për vëllanë e tij, i tërë i hutuar, vendi vend s e zë. Janë të kota thirrjet e shokëve të mos brengoset, se ata gjithnjë janë të përgatitur dhe kur e do koha ata janë të përgatitur dhe jetojnë për ditën kur do të hakmerren. - Ore moreas - i thonë dhe i flasin: -Ti, o Gjergj, Gjergj Kapedani, shumë po na brengosesh, ne nëna na ka lindur për ditën e sotme. Me këtë rast Gjergji u thotë se nuk brengoset për asgjë, as për vdekjen e vëllait, por është i brengosur se nuk ka shumë trima. - Unë nuk brengosem për asgjë, as për vëllanë tim Marko Boçarin; jak i bpelgmqsp oë q kberël rpika. Pëp ra xkadhsap lskpil e rpikate, Gjepgji i jsrer neqhimnir r i japë rpika oë r i haikepper qhimdpajisr nëp tpaqjel e tëjjair Mapim Boçari. I lutet peshkopit, i lutet edhe kapedanit, të më ndihmojnë me trima tjerë, dhe vetëm të shkoje te shkodraliu, dhe njëherë ta shoh atë qen të zi, që ma vrau Markon vëlla. Në këngë mësojmë se peshkopi i jep shumë trima, kurse moreasit shumë kapedanë tjerë, kështu, i përgatitur me pesëqind trima, niset për në luftë me shodraliun. Dhe peshkopi i dha shumë trima dhe moreasit shumë kapedanë tjerë. 238

239 DY KËNGË PËR MARKO BOÇARIN NGA FOLKLORISTI S. VERKOVIÇ Gjergj Kapedani mblodhi dhe grumbulloi pesëqind trima, cili prej cilit më trim. Sipas vargjeve të mëposhtme del se Gjergj Kapedani shumë shpejt e zuri rob Shkodraliun, duke ia shkoqur edhe këmishën. dhe ia nisën e të shkojnë te Shkodralia, t ia zërë rrugën, dhe t ia shkoqë këmishën. Më pas në skenë hyn nëna e Shkodralit, e cila orvatet ta shpëtojë të birin me dhurata ari. Më pas erdhi nëna e shkodraliut, të ketë ngarkuar tridhjetë pela tridhjetë pela me flori ari të verdhë, nëp r ia dhëlë Gjergj Kapedanit. Në vargjet vijuese zhvillohet një dialog dramatik dhe me të papritura për Gjergj Kapedanin. Pas lutjeve të nënës së Shkodraliut oë r ia jipmjë të birin, ai do kuptoje se vrasësi i Markos nuk është Shkodrali Pasha, por Arapi i Zi. Shumë është lutur, duke folur dhe thënë: - Merri, Gjergj Kapedan, këto për ty janë, 30 ngarkesa me flori ari, dhe ta lirosh birin tim shkodraliun, sepse biri im nuk është fajtor, shpata e tij nuk qëlloi mbi ju, trima, aty afër pranë tij, si trim u paraqit Ai qeni i zi, Arapi i zi ai që e qëlloi Marko Boçarin. Gjergji, sapo kupton vrasësin e vërtetë, menjëherë pajtohet të marrë ngarkesat me ar të verdhë dhe ta lëshojë Shkodraliun, por ke isqhr r i dmpëxmher lë dmpë Apani i Zi. Gjergji nuk diti për këtë asgjë. Atëherë Gjergji tha: - Shiko, nëna e shkodraliut, unë t i marr tri ngarkesat me alltën, dhe birin tënd shkodraliun po e lëshoj, dua të ma japësh në duart e mia 239

240 MUSTAFA IBRAHIMI atë qenin e zi, Arapin e zi. Këtë edhe e bën ushtria dhe ia dorëzojnë Arapin e Zi Atëherë ka urdhëruar nëna e shkodraliut, ta kapë ushtria Arapin e zi; dhe ia ka dorëzuar Gjergjit në dorë. Para se të largohet Gjergj Kapedani, i drejtohet Shkodrali Pashës me fjalë që edhe njëherë mos të gabojë të vijë në More, sepse nuk do të kthehet gjallë. Atëherë Gjergji e shikoi shkodraliun, po i flet dhe i thotë: - Dëgjo, Gegë shkodrali pasha, unë të kuptova ty çfarë njeri je, se kësi trima ti mbron, por prej tash mos t i mbrosh, edhe njëherë mos u mashtro, në More të vish me ushtri, sepse i gjallë nuk do të kthehesh. Aj tani, mbetsh me shëndet! Në fund kënga mbaron me prerjen e kokës së Arapit të Zi nga ana e Gjergj Kapedanit. Atëherë Gjergji e merr Arapin e Zi, E mundon duke i bërë plagë të rënda, dhe ia preu kokën e zezë. Tek Marko Boçari gërshetoheshin fisnikëria dhe heroizmi. Ishte i matur, i guximshëm dhe fjalëpak. Ali Pasha i çmonte cilësitë e Markos. Është thënë se në një rast që ngrinin lart Kostën, vëllanë e Markos, Aliu u tha: Jo, jo, ai atje që nuk flet do të hajë shumë turq dhe tregoi Markon. Karaiskaqi ka thënë: «Markua është zemërluan, rrallë nëna lind si ai». PËRFUNDIME Nga aspekti gjuhësor, këngët e kësaj përmbledhjeje të Stefan I. Verkoviç, janë përplot me gabime dhe lëshime. Gjithashtu, mungojnë informatorët, vendi dhe regjistrimi nga këngëtari, por, siç vërejtëm, ata janë bërë në mënyrë diktimi. Për folkloristikën 240

241 DY KËNGË PËR MARKO BOÇARIN NGA FOLKLORISTI S. VERKOVIÇ shqiptare me rëndësi janë dy këngët kushtuar Marko Boçarit, kryetrimit arvanit, i cili luftoi heroikisht në krye të luftëtarëve gjatë revolucionit të vitit , për mbrojtjen e njërës nga qendrat më të rëndësishme të kryengritjes, Mesolongjit. Jo vetëm që në këto dy këngë, gjejmë variante të njohura, por edhe të panjohura për vrasjen e këtij kryetrimi, por për herë të parë gjejmë vargje të kënduara në gjuhën bullgare dhe të regjistruara në rrethinën e Selanikut, kushtuar kësaj figure madhore, siç ishte kryetrimi arvanit Marko Boçari. Në punim krahasohen ngjarjet që merren nga gojëdhënat dhe këngët shqiptare me ngjarjet që i gjemë në këto dy këngë. Nga ky krahasim vijmë në kontradikta të shumta si lidhur me ngjarjen ashtu edhe me emërtimin e personazheve të të dy anëve, si p.sh., në burimet shqiptare si protagonist paraqitet Mustafa Pashë Bushati, ndihmësi i tij Llesh Ziu dhe kapedan i mirditasve dhe Xheladin Ohri, kurse në vjershën e Verkoviqit si protagonistë paraqiten Shkodrali Pasha, ndihmësi i tij Kiha Beu dhe Arapi i Zi. Ashtu si në këngën e parë, edhe në këngën e dytë paraqitet kontradikta të shumta, qoftë në ngjarjen, qoftë në emrat e heronjve. Nga burimet shqiptare e dimë se vëllezërit e Markos quheshin Kollë e Kostë Boçari, në variantin e këngës së Verkoviçit na del me emrin Gjergj Kapedani. Edhe përpos gabimeve dhe lëshimeve gjuhësore, edhe përpos kontradiktave lidhur me ngjarjet dhe personazhet kryesorë, kjo përmbledhje meriton vështrim dhe kujdes nga aspekti folklorik. Kurse dy këngët kushtuar Marko Boçarit paraqesin kontribut të madh për folkloristikën shqiptare. REFERENCA Арнаудовь, М Очерки по бьлгарския фолклор, Историята на една балада. София. Adhami, Stilian Elena Gjika, shqiptarja, që i shërbeu kombit Ballkan, Верковиќ, И. Стефан Македонски народни умотворби 2. Трапезарски песни. Скопје: Македонска книга (Redaktor Kiril Penushliski). Hoxha, Ibrahim D Enciklopedia jugshqiptare. Tiranë. Kuçuku, Jonuz, Marko Boçari - Historia e pasuesit të Ali Pashë Tepelenës që luftoi osmanët

242 MUSTAFA IBRAHIMI Лавровь, П.А Сборникь Македонских пђсен, сказок и обичаев С.И.Верковича. (Сборникь статеи... В.И. Ламанскому, ч.ii, Снбг 1908, ; одделен отпечаток, Лавровь, П.А Сборникь Верковича. I.Народнiье песчи Македонских болгар. Петроград. Стр.IV-352. (Сборник Отдђления Русскаго язика и словесности Россiйской Академiй наук, томь XCV, No 5. Mitkua, Thimi «Bëleta shqypëtare». Në Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar ( ) II. Tiranë 1961, Милетич, Л., Македонски преглед, III, св.3. Поливка, Ј. Две приповетке о метаморфози спола из околине Солуна. Прилози за књижевност, језик, историју и фолклор, књ.vii, 1-2, 1. Qilleri, Mihallaq «Marko Boçari sulioti, miti dhe e vërteta». Koha jonë. 7 tetor Стоилов, А.П Извђстия на нар. Етнограф. Музей, год. Кн. София. SHTOJCË Vdekja e Marko Boçarit Në Misolog (Mesolongji) tre trima rinë, tre kapedanë të mëdhenj, dhe të tre kuvendojnë çfarë e gjeti Shkodrali Pashën me 12 mijë gegë arnautë e mor, isqh dm r i dalë përpara? - Qe vishuni, o mor 300 trima me veshje gege arnauti, dhe bëni gati pushkët bëni gati shpatat e mprehta Dhe t u çua Marko Boçari i pari, dhe 300 vetë trimat pas tij. Trimat gjatë rrugës i mësonte, duke i mësuar dhe porositë: Besoni, trima, në vllazninë, kur të hyni në ushtri me shpatat në duar të jeni të kujdesshëm njëri me tjetrin të mos qëlloni. Dhe shkuan në malin e lartë, atje ishte ulur Marko Boçari me sytë andej shikonte dy çadra që kishte ushtria: njëra ishte e Shkodrali Pashës, e dyta ishte e Kiha beut. Dhe kë naq rha Zmri la ldihkmfrë! fshehtazi, hyri brenda në ushtri. Sikur i çmendur, apo i zemëruar iku, dhe drejt në çadrën e Kiha beut hyri Kiha Beun e kapi për fyti, ia këputi fytin, ia nxori shpirtin. Asnjë s'mund ta njihte, a ishte Markoja, Marko Boçari, por atë e njohu një Arap i zi, që ishte më parë bashkë me të; atëherë krisi pushka e Arapit të zi ta kishte qëlluar Marko Boçarin Atëherë Marko Boçari plumba hante, iu dogj shpirti, ai u tërbua, Mori të ikte dhe griste leckë fustani, i lidhte plagët nga plumbat mos t' rrjedhë shumë gjak. Dhe kishte dalë nga rrethi i ushtrisë shohin trimin se ka dhe nga 300 trimat e tij atëherë i ranë borisë prej ashti dhe 300 trimat erdhën pranë tij, dhe Marko Boçarit i doli shpirti. 242

243 DY KËNGË PËR MARKO BOÇARIN NGA FOLKLORISTI S. VERKOVIÇ E ngritën trimat në krah, e mbanin deri në det, atje e ruajtën moranët, dolën krejt burrat me fëmijët, edhe gratë me foshnjat e tyre, dhe e vajtonin Marko Boçarin, dhe e veshën 12 priftë, dhe e varrosën Marko Boçarin. Gjergj Kapedani Në ditën e pashkëve, në ditën e Shën Gjergjit, janë ulur moreasit të hanë drekë. Të gjithë drekojnë, të gjithë hanë, Gjergj Kapedani as ha e as pi, por është i brengosur për vëllanë e tij, i tërë i hutuar, vendi-vend s e zë. ore moreas - i thonë dhe i flasin: -Ti, o Gjergj, Gjergj Kapedani, shumë po na brengosesh, ne nëna na ka lindur për ditën e sotme. Gjergj Kapedani çka u thotë: - Unë nuk brengosem për asgjë, as për vëllanë tim Marko Boçarin; jak i bpelgmqsp oë q kberël rpika. I lutet peshkopit, i lutet edhe kapedanit, të më ndihmojnë me trima tjerë, dhe vetëm të shkoje te shkodraliu, dhe njëherë ta shoh atë qen të zi, që ma vrau Marko vëllanë. Dhe peshkopi i dha shumë trima dhe moreasit shumë kapedanë tjerë. Gjergj Kapedani mblodhi dhe grumbulloi pesëqind trima, cili prej cilit më trim, dhe ia nisën e të shkojnë te Shkodralia, t'ia zënë rrugën, dhe t'ia shkoqin këmishën. Më pas erdhi nëna e shkodraliut, të ketë ngarkuar tridhjetë pela tridhjetë pela me flori ari të verdhë, nëp r ia dhëlë Gjergj Kapedanit. Shumë është lutur, duke folur dhe thënë: - Merri, Gjergj Kapedan, këto për ty janë, 30 ngarkesa me flori ari, dhe ta lirosh birin tim shkodraliun, sepse biri im nuk është fajtor, shpata e tij nuk qëlloi mbi ju, trima, aty afër pranë tij, si trim u paraqit ai qeni i zi, Arapi i zi, ai që e qëlloi Marko Boçarin. Gjergji nuk diti për këtë asgjë. Atëherë Gjergji tha: - Shiko, nëna e shkodraliut, unë t'i marr tri ngarkesat me alltën, dhe birin tënd shkodraliun po e lëshoj, dua të ma japësh në duart e mia atë qenin e zi, Arapin e zi. Atëherë ka urdhëruar nëna e shkodraliut, ta kapë ushtria Arapin e zi; dhe ia ka dorëzuar Gjergjit në dorë. Atëherë Gjergji e shikoi shkodraliun, po i flet dhe i thotë: - Dëgjo, Gegë shkodrali pasha, unë të kuptova ty çfarë njeri je, se kësi trima ti mbron, nmp npej raqh kmq r i kbpmqh, edhe njëherë mos u mashtro, në More të vish me ushtri, sepse i gjallë nuk do të kthehesh. Aj tani, mbetsh me shëndet! Atëherë Gjergji e merr Arapin e Zi, E mundon duke i bërë plagë të rënda, dhe ia preu kokën e zezë. 243

244 MUSTAFA IBRAHIMI 244

245 DY KËNGË PËR MARKO BOÇARIN NGA FOLKLORISTI S. VERKOVIÇ 245

246 MUSTAFA IBRAHIMI REFERENCA Арнаудовь, М Очерки по бьлгарския фолклор. Историята на една балада. София. Adhami, Stilian «Elena Gjika, shqiptarja që i shërbeu kombit». Ballkan Верковиќ, И. Стефан Македонски народни умотворби 2. Трапезарски песни. Скопје: Македонска книга (Redaktor Kiril Penushliski). Doklestić, Ljubiša «Da li je Stefan Verković imao politiku zadaču u Makedoniji između 1844 i 1862 godine?». Зборник на трудови посветени на академикот Михаило Апостолски по поводот 75-годишнината од животот. Скопје. Hoxha, Ibrahim D Enciklopedia jugshqiptare. Tiranë. Kuçuku, Jonuz. «Marko Boçari - Historia e pasuesit të Ali Pashë Tepelenës që luftoi osmanët». Лавровь, П. А Сборникь Македонских пђсен, сказок и обичаев С.И.Верковича. (Сборникь статеи... В. И. Ламанскому, ч. II, Снбг 1908, ; одделен отпечаток, 1-69). Лавровь, П. А Сборникь Верковича. I. Народнiье песчи Македонских болгар. Петроград. Стр. IV-352. (Сборник Отдђления Русскаго язика и словесности Россiйской Академiй наук. Томь XCV. No 5). Mitkua, Thimi «Bëleta shqypëtare». Në Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar ( ). II. Tiranë, 1961, Милетич, Л Македонски преглед. III. Св. 3. София. Поливка, Ј «Две приповетке о метаморфози спола из околине Солуна». Прилози за књижевност, језик, историју и фолклор. Књ.VII, 1-2. Београд. Стоилов, А. П Извђстия на нар. Етнограф. Музей, год. Кн. София. 246

247 DY KËNGË PËR MARKO BOÇARIN NGA FOLKLORISTI S. VERKOVIÇ MUSTAFA IBRAHIMI SEEU Tetovo TWO FOLK SONGS ABOUT MARKO BOTSARI PUBLISHED BY RUSSIAN FOLKLORIST STEFAN VERKOVICH (Summary) n 1908, according to an article published by Petar A. Lavrov, was found out that in the library of the Academy of Sciences of Russia in Petrograd, a significant number of folk songs, stories and Balkan traditions collected by the Stefan I. Verkovic are preserved. This corpus edited by P. A. Lavrov, entitled «Zbornik Verkovica I. Narodni Pesni Makedonskih Bolgar» was published finally in 1920 by the Academy of Sciences of Russia in Petrograd. This corpus contains 200 songs, including two songs dedicated to Marko Botsari and his brother. The first song is entitled «Смртта на Марко Бочар» («Botsari s Death»), while the second song is entitled «Капидан Ѓорги» («Captain George»). These two songs narrate the death of Marko Botsari and the revenge of his brother. Marko Botsari was murdered on 9 August 1823, during the battle against the army of Mustafa Bushati, Pasha of Shkodër. 247

248

249 SOKOL ÇUNGA Arkivi Qendror i Shtetit Tiranë REGJISTRI I MANASTIRIT TË SHËN KOZMAIT SI BURIM INFORMACIONI ANTROPOLOGJIK PËR ZONËN E MYZEQESË egjistri i akteve të fejesave të Manastirit të Shën Kozmait, që ndodhet pranë fshatit Kolkondas në prefekturën e Fierit, Shqipëri, sot ruhet në Arkivin Qendror Shtetëror në Tiranë. Kmdiis ëqhrë ijaqifiisap lë Fmldil Kmdiiër e Shoinëpiqë (F 488), Dosja 100. Në referenca të tjera të tij është përdorur dhe emërtimi Kmdiis i Shël Kmxkair mqe Kmdiis i Fiepir. Në fletën mbrojtëse të dorëshkrimit ndodhet ky shënim i xmrëpseqir rë rij: Kw imdii i airete rë kbjeqëpiqë ëqhrë npmlë e rë qheljrir rë Beparir, Jmaqafir 1 (shih fig. poshtë). Shënimi është shkruar me bojë dhe është i së njëjtës periudhë me tekstin kryesor të dorëshkrimit. Sipas traditës, kodiku ndodhej dhe ruhej në Manastirin e Shën Kozmait në Kolkondas. Shënimi i mësipërm na informon se kodiku ishte pronë e Mitropolisë së Beratit, nga e cila varej shpirtërisht manastiri pas themelimit të tij. 2 Dorëshkrimi iu 1 «Σὸ παπϋν κασάςσιφον ὑπάπφει σοῦ ἁγίοτ Βελεγπάδψν z Ἰψάςαυ διὰ σὰ ςτνοικέςια». Më poshtë, në të njëjtën fletë, shkruar me laps, por nga dorë tjetër, lexojmë: Kod. Fp. 100 z (Fp. = Fiep), ldmqhra lga dmpa e Dhikirëp Bedsjir, i ciji numërton dhe fletët e dorëshkrimit. Për më shumë shih: Llambrini Mitrushi, Kodiku i manastipir rë qhël Kmxkair nëp imlrparar e fejeqate lë Etnografia shqiptare, III (1966), fl Shih: Α. Αλεξοόδηρ, Πεπιγπαυή σῆρ Μησποπόλεψρ Βελεγπάδψν...,

250 SOKOL ÇUNGA bë i njohur për herë të parë publikut shkencor të Shqipërisë në vitin 1951 nga studiuesja Llambrini Mitrushi dhe vendndodhja e tij atë kohë ishte Manastiri i Sh. Kozmait 3. Aty qëndroi deri në vitin 1957, kur u shpërngul për në Mitropolinë e Beratit 4. Sipas Mitrushit, regjistri është ndodhur nën zotërimin e Mitropolisë deri në vitin 1966, kohë kur studiuesja botoi artikullin e saj mbi regjistrin 5. Nuk dimë datën e saktë se kur ra ky regjistër në duart e të ndjerit Dhikirëp Bedsji. Nga Regjiqrpi i hwpjete nëp tirer që ndodhet në vendruajtjet e AQSh informohemi se Kodiku i Shën Kozmait, bashkë me materiale të tjera dokumentare të këtij manastiri, iu shitën arkivit nga z. Beduli më 01/12/1984. Në ianaisl e dmqjeq ke rë cijël kbëqhrijjer imdiis qhipsher: e dmpëxmi Dhikirëp Bedsji. 2. Përmbajtja e dorëshkrimit Fleta e parë e kodikut të Shën Kozmait Siç na e thotë vetë lënda e dorëshkrimit, në brendësi të tij paraqiten tekste të kontratave të fejesave, shkruar në gjuhën greke 6. Regjistri paraqet në korpusin e tij 303 akte fejesash, nga të cilat më i vjetri datohet më 30 prill 1819, ndërsa i fundit më 19 tetor Çdo akt ka një formë pothuaj të paracaktuar, nga mënyra si është organizuar. Siç rezulton dhe nga transkriptimi i regjistrit, përpara çdo akti jepet data e hartimit të tij. Më pas vijon fmpksjiki Smr qhnajj slë..., pasuar nga emri i përfaqësuesit të dhëndrit, vendi (fshati) ku banon dhe emri i dhëndrit. Pastaj vjen emri i përfaqësuesit të nuses, vendi (fshati) ku 3 Llambrini Mitrushi, po aty, fl , ku botohen dhe 155 kontrata të kodikut, të përkthyera në shqip. 4 po aty, fl po aty, fl Kodiku i Shën Kozmait, f 1 r. 250

251 REGJISTRI I MANASTIRIT TË SHËN KOZMAIT SI BURIM INFORMACIONI banon, emri i nuses dhe vendi (fshati) ku banon (por jo gjithmonë jepen këto dy informacione). Më pas referohet shuma në të holla që dhuron familja e dhëndrit për nusen, dhe më poshtë lista e dhuratave që jepen nga familja e dhëndrit për familjen e nuses, veç dhuratës në të holla, renditur në anën e majtë të aktit 7. Kurse sendet që sjell nusja në shtëpinë e dhëndrit (zakonisht shtresat e shtratit) shkruhen në anën e djathtë. Në fund aktmarrëveshjen e nënshkruajnë palët-familje dhe dëshmitarët. Vetëm në fare pak akte nuk ruhet ky rend. Shembull: akti nr. 22, f 10 v -11 r (shih fig. sipër) 1820, επσεμβπίοτ, 20 Σὴν ςήμεπον υανεπύνψ ἐγὼ ὁ Μῆσπορ Δάμο ἀπὸ Γοςσάπανι ὅσι ἀῤῥαβψνίζψ σὸν ἀδελυϋν μοτ σᾶςαν εἰρ σὴν θτγασέπα σοῦ αγίςσα ακάσι, Μάσζαν, ἀπὸ Μέγα Σζευσλῆκι, καὶ δίδψ αὐσοὲρ ππογαμιαίαν δψπεὰν γπ(ϋςια) 200, ἤσοι διακϋςια, καὶ σὰ κάσψθεν υοπέμασα: 2 γιελέκια ῥοόφινα, 1 ἀμσεπῆ, 1 ςιγοῦνι ςιαγακένιο, Σῆρ νόμυηρ, 1 ςιγοῦνι ςιαγιάκινο, 1 κελιαπϋςη, 7 Llambrini Mitrushi, po aty,

252 SOKOL ÇUNGA 1 κελιαπϋςη, 1 υοῦσαν, 1 ζψνάπι, 1 ποδιὰν, 1 ποτςιαῆ, 1 ζετγάπι κϋχερ ἀςημένιαιρ. γύ ὁ Μῆσπορ Δάμο, κευίληρ σοῦ ἀδελυοῦ μοτ, ςσέπγψ. 1 βελένσζαν, 1 νσοτςέκι, 1 ςενσοόκι. γύ ὁ Ππενσοόςηρ καὶ βεκίληρ σῆρ κϋπηρ, ςσέπγψ. Sjellë në shqip: Më 20 shtator 1820 Sot shpall unë, Mitro Dhamo nga Gostarani, se fejoj vëllanë tim, Stasën, me të bijën e Sagjista Sakatit, Maxhen, nga Çifligu i Madh, dhe u jap atyre dhuratë paramartesore 200 grosh (dyqind), dhe petkat e mëposhtme: 2 jelekë copë, 1 andiri, 1 shegun shajaku, 1 qelaposhe, 1 futë, 1 brez, 1 përparëse, 1 pushali, 1 palë kopsa të argjendta. Unë, Mitro Dhamo, qefil i tim vëllai, nënshkruaj Të nuses: 1 shegun shajaku, 1 qeleposhe, 1 velenxë, 1 dyshek, 1 senduk. Unë, Prendushi, veqil i vajzës, nënshkruaj. Siç thamë edhe më sipër, çdo akt fillon me variantet e qhnpehjeq slë qhnajj, gjirhkmlë lë lskpil ljëjëq, dhe ai oë qhnajj ëqhrë nëpfaoëqseqi i dhëldpir, i cili renditet përpara dhëndrit në tekst dhe gjithmonë jepet emri i tij, ndonëse emri i vetë dhëndrit nuk përmendet përherë. E njëjta gjë ndodh edhe me rastin e nuses, kur gjithmonë jepet emri i përfaqësuesit, por jo gjithmonë emri i nuses. Përfaqësuesit e të vluarve janë meshkujt, me përjashtim të aktit nr. 7, ku nusja përfaqëson veten, aktit nr. 3 dhe aktit nr. 56 ku për vajzën nënshkruan nëna, dhe aktit nr. 181 ku nëna nënshkruan për djalin. Në aktin nr. 23 nënshkruan njerka e vajzës. Pozita e përfaqësuesit në regjistrin e Shën Kozmait jepet edhe ke fjajël teoij (= nëpfaoëqseq) mqe oefij (= gapalr). Të dwja palët-familjet nënshkruajnë në fund të çdo akti. Po aty 252

253 REGJISTRI I MANASTIRIT TË SHËN KOZMAIT SI BURIM INFORMACIONI nënshkruajnë dhe dëshmitarët, lidhja e të cilëve me familjet e lidhur me mblesëri nuk është e qartë, veç rastit kur kjo deklarohet nga dëshmitarët. Një tjetër çast ku ia vlen të ndalemi është dhurata paramartesore e dhëndrit (ose, më mirë, e familjes së dhëndrit) për nusen (dhe familjen e saj), që gjithmonë nënkupton një sasi të hollash. Në dy nga airer ijm dhsparë osher ἀγηπλίκι mqe ἀπγαλίκι, oë lë qhoin ksld ra janik ke tapialril e terëk agëpjjëi (airer lp. 24 dhe lp. 176). Kjm qaqi rë hmjjaqh qhnpeher lë grosh, aspra dhe para, dhe kufijtë e shumës lëvizin në varësi të dëshirës së familjeve apo të mundësive financiare të tyre. Si përfundim i gjithë këtij informacioni që na jep regjistri, kuptojmë se ndryshe nga tradita e kohës në pjesën më të madhe të Evropës Perëndimore, ku është vajza / nusja ajo që duhet të zotërojë pajë (apo pasuri) përpara se të kërkojë të martohet, në krahinën e Myzeqesë ndodh e kundërta: është dhëndri dhe familja e tij që duhet të sigurojnë kushtet optimale për të sapomartuarit, si dhe të përgatisin dhurata për familjen e vajzës / nuses. Shpenzimet e familjes së dhëndrit nuk kalojnë, gjithsesi, mundësitë ekonomike të saj, por mbeten një lloj garancie që tregon se nusja nuk po hyn në derë me mundësi ekonomike më të pakta se të asaj prej nga ka dalë. 3. Veshjet, stolitë dhe sendet që dhurohen në Kodikun e Shën Kozmait Pa përmendur të gjitha të dhënat antroponimike dhe toponimike të regjistrit, do të sjellim këtu vetëm listën me veshjet, stolitë dhe sendet që këmbehen mes familjeve të lidhura mes tyre me krushqi, dhënë në rend alfabetik: αληκπί ανσεπί (ςακίζη, ςάμ, ςψσά, ςαθέ) γιελέκι γιοπνσάνι γοόνα ζψνάπι καςοόλια / ξοόλα / ξοόλια / κεςοόλα κελαποόςι / κελεπϋςε / κελεπϋςι / φιελαπϋςη κϋχερ alikri anderi jelek (ngjyra dhe materiale të ndryshme gjerdan gunë brez kësulë qeleposhe kopsa 253

254 SOKOL ÇUNGA μανίκια μανσίλια μισάν / μασάν / μεσάνι / πεσὰν μπεσένα / μπεσένι / πενσένι νάπαιρ νσολμὰρ / νσολομὰρ οῦποόπια παποόσςια πάυκα / πάυσαιρ πεςλί / πεςελή ποδιά ποτςαΐ ςιγοόνι ςκοτλαπίκια ςσπύμασα σζοτμπέρ σζοῦπι / σζιοόπη σοόλια ὑποδήμασα ὑποκάμιςα / ποκάμιςα υέςι υλοκάσα υοτσά ςσπύμα βελένσζαν νσοτςέκι πποςκέυαλο ςενσοόκι mëngë shami mitan beten napa, pëlhura dollma urupe çorape pafkë peshli përparje pushali shegun vathë shtroje xhybe xhup tyle këpucë këmishë feste flokatë përparje e dekoruar dyshek velenxë dyshek nënkresë sënduk 4. Përshkrimi kodikologjik i regjistrit Regjistri i kontratave paramartesore të Manastirit të Shën Kozmait është shkruar në letër, me përmasa 225 x 155 centimetra, përmban 96 fletë dhe rezulton të ketë qenë lidhur në një volum të vjetër, vendosur në kapakë letre. Sot kapaku është shkëputur nga trupi i regjistrit dhe lidhja e fashikujve nuk ekziston më. Regjistri përbëhet nga pesë fashikuj, të cilët ndërtohen si më poshtë: fashikulli I (10 fletë dyshe, mungon fleta 1 e fashikullit) përmban 19 fletë; fashikulli II (10 fletë) përmban 20 fletë; fashikulli III (10 fletë) përmban 20 fletë; fashikulli IV (11 fletë, mungon fleta 1 dhe 2) 254

255 REGJISTRI I MANASTIRIT TË SHËN KOZMAIT SI BURIM INFORMACIONI përmban 20 fletë; fashikulli V (9 fletë, mungon fleta 18 e fashikullit) 17 fletë. Fletët numërtohen në qoshen djathtas-lart me numra arabë, numërtim i kryer në ditët tona (mesi i shek. XX). Numërtimi aktual i dorëshkrimit është i gabuar mes fletëve 80-82, ku fleta që duhej të numërtohej 81 është numërtuar 80 (pra, numri 80 është përdorur dy herë). Fleta 72 v është e pashkruar. Kapakët mbështillen nga një fletë lëkure të hollë me të njëjtat përmasa si regjistri. Sot mbështjellësja e kapakut të parë është grisur nga lart deri poshtë në mesin e kapakut në drejtim vertikal. Në pjesën ku lëkura mbështillet pas kartonit të kapakut të pasmë është shkruar edhe një akt tjetër, pjesërisht i palexueshëm. Letra e përdorur për regjistrin është me trashësi normale, e njëjtë për të gjithë fashikujt. Vijat horizontale (vergeures) janë qartë të dallueshme, me distancë cm. Po ashtu, veçojmë dy lloje filigranesh. Ngjyra e letrës është gri në të verdhë. Ruhet në gjendje të mirë, megjithëse në disa fletë shquhen gjurmë lagështie. Është e vështirë të marrim një pozicion për identitetin e shkruesit / shkruesve të dorëshkrimit. Dallojmë, kryesisht, tre tipa shkrimi (ose duar shkruesish), që këmbehen mes tyre gjatë gjithë regjistrit, të cilët nuk ndjekin një rend të caktuar. Asnjëri nga shkruesit nuk ka lënë shënim autorësie. Karakteri i shkrimit është lehtësisht i lexueshëm. Shkrimi është i thjeshtë, pa ruajtur gjithmonë të njëjtin ekuilibër. Përbëjnë përjashtim disa nga aktet ku shkrimi bëhet pothuaj i palexueshëm. Boja e përdorur është e zezë dhe ngjyrë kafe të errët, kjo e fundit me përshkallëzime të vogla. 5. Histori e shkurtër e Manastirit të Shën Kozmait Kisha e manastirit të Shën Kozmait të Etolisë në Kolkondas të Myzeqesë (shih fig. djathtas) është shembull unik në llojin e vet: u ndërtua dhe iu kushtua një dëshmori të krishterimit më parë se ky të shpallej zyrtarisht shenjtor, sipas ligjeve të Kishës së 255

256 SOKOL ÇUNGA Lindjes 8. Kisha fillimisht iu kushtua Gjithë Shenjtorëve dhe shën Kozmait, por më pas u ngulit në kujtesën e të krishterëve ortodoksë si kishë e shën Kozmait 9. Themelet e saj u hodhën në vitet , pas urdhërit të Ali Pashë Tepelenës, i cili përmendet edhe në mbishkrimin e ndodhur në anën e jashtme të harkut të hijerores: U lgpir lga rhekejer iw reknsjj i qheljrë ke spdhëp dhe sdhëxik të vezirit shumë të lartë Ali Pashës nga Tenejela. Tempulli u ndërtua fare afër me atë vend në brigjet e lumit Seman ku u gjet edhe trupi i pajetë i shenjtorit. Kemi të bëjmë me një tempull të tipit kryq të brendashkruar, me tri kamare, me formë drejtkëndore dhe çati me shumë nivele. Në anën perëndimore ngrihet një kambanore me dy kambana. Hyrja veriore ka rreth saj një dekor të stilit perëndimor punuar në mermer. Sipër saj ndodhet dhe mbishkrimi kryesor i ndërtuesve: 22 kaj 1814 lga jildja e Kpiqhrir, s ldëprsa iw reknsjj i shën Kozmait, në kohën e të tërëshenjtit mitropolit të Beratit zotit Joasaf, në kohën kur ishte igumen i gjithëurti Theoklit, epitropë zoti Nikolla Dhimitriu dhe Haxhijankoja, protosingjel Partheni. Me mundin dhe djersën e gjithë shpresëtarëve të krishterë, klerikë dhe laikë 10. Rreth e përqark tempullit, në formë katërkëndore kanë qenë vendosur ndërtesat e manastirit me të njëjtin emër, për të cilin, fatkeqësisht, nuk kemi informacione të tjera veç atyre që na jep Anthim Aleksudhi. Grupi i ndërtesave u shkatërruar nga prurjet e lumit Seman gjatë viteve 1950 dhe pamja origjinale e tyre nuk ekziston. Gjatë 10 viteve të fundit manastiri dhe kisha e shën Kozmait është restauruar dhe kthyer në gjendje funksionale. 8 Shenjtërimi i rregullt i Kozmait të Etolisë u bë më 20 prill 1961 nga Patriarku i Konstandinopojës Athenagora. Shih: Ατγοτςσίνορ Ν. Κανσιύσηρ, Κοςμάρ ο Αισψλόρ, fl Άνθιμορ Αλεξοόδηρ, ύνσομορ Ιςσοπική Πεπιγπαυή σηρ Ιεπάρ Μησποπόλεψρ Βελεγπάδψν, fl Theofan Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, fl

257 REGJISTRI I MANASTIRIT TË SHËN KOZMAIT SI BURIM INFORMACIONI BIBLIOGRAFI Αλεξοόδηρ, Άνθιμορ ύνσομορ ἱςσοπικὴ πεπιγπαυή σῆρ Ἱεπᾶρ Μησποπόλεψρ Βελεγπάδψν καὶ σῆρ ὑπὸ σὴν πνετμασικὴν αὐσῆρ δικαιοδοςίαν ὑπαγομένηρ φώπαρ. Κέπκτπα: ΣτπογπαυεῈον «Ἡ Ἰονία» Ἀδελυῶν Κάψν. Κανσιύσηρ, Αὐγοτςσίνορ Ν Κοςμᾶρ ὁ Αἰσψλόρ. Ἀθήνα: κδ. σατπϋρ. Mitrushi, Llambrini «Kodiku i manastirit të shën Kozmait për kontratat e fejesave». Etnografia shqiptare, III, Popa, Theofan Mbishkrime të kishave në Shqipëri. Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Instituti i Historisë. SOKOL ÇUNGA Central State Archive, Tirana THE CODEX OF FIER No. 100 FROM THE FUND «THE CODICES OF ALBANIA» OF THE CENTRAL STATE ARCHIVE OF TIRANA (THE REGISTER OF BETROTHALS OF THE MONASTERY OF SAINT KOSMAS) he «Register of the Betrothals of the Monastery of Saint Kosmas», nowadays is part of the collection of the documents that are housed at the Central State Archive of Tirana, Albania, with the indication «Fund 488, Folder 100». This documentary source has been presented to the academic community fmp rhe fipqr rike ar rhe begillilg mf rhe weapq 60 bw rhe fmjijmpiqr Llambrini Mitrushi, but has never been published in a critical edition. The aim of this article is to present the full critical edition of the Register of the Monastery of Saint Kosmas, submitted by the author of this article as a MA thesis at the Ionian University, Corfu, Greece. The 303 Betrothal Acts of this register contains an abundant material that gives information to the fields of anthropology, folklore, geography, etc., describing an important perspective from the life of the inhabitants of Myzeqe region between the years The names of the parents or representatives of the couple, the names of the couple themselves, the names of their villages and the names of the witnesses are given in each of the acts. Also, separately are given the gifts in objects or money that the two families donate to each-other, naming thus the characteristic types of clothing for the inhabitants of Myzeqe, but also informing the today s researchers about the economical level of these population. 257

258

259 ANDI RËMBECI Universiteti i Tiranës Tiranë NJË DORËSHKRIM PASBIZANTIN NË GREQISHT: KODIKU I MITROPOLISË SË KORÇËS (KOD. KO. 99) TË DHËNA MBI ESNAFET E KORÇËS GJATË SHEK. XVIII-XIX 1 odikët kishtarë të mitropolive, ashtu si edhe ata të kishave dhe manastireve, përbëjnë burime të rëndësishme për shumë degë të hulumtimit shkencor. Natyrisht, ato janë pjesë e burimeve më të çmuara për studimin e historisë së popullsive të krishtera në periudhën e sundimit osman. Një burim i kësaj natyre është edhe dorëshkrimi që mban titullin Kodiku i Mitropolisë së Perëndishpëtuar dhe fort të shenjtë të Korçës dhe Selasforit. Ky kodik zë fill në kohën e kryepeshkopit të Ohrit dhe mitropolitit të Korçës, Parthenit ( ). I përket mitropolisë së Korçës dhe tashmë ruhet në Arkivin Qendror Shtetëror në Tiranë 2. Njoftimet në Kodikun e Korçës janë shkruar në kohëra të ndryshme, brenda periudhës kohore nga viti 1676 deri në fillim të shek. XX. Në fletët e shpëtuara të tij, u evidentuan 170 akte origjinale ose kopje të njëjta me origjinalin që u lëshoheshin palëve të interesuara 3. Për sa i përket përmbajtjes së akteve, në fletët e kodikut gjenden një numër i madh regjistrimesh apo shënimesh kronike, që lidhen me aspekte të ndryshme të jetës së banorëve të Korçës dhe të zonave përreth. Një peshë të veçantë zënë shënimet kronike dhe raportet, që kanë të bëjnë me funksionimin e shoqatave me karakter tregtar, të njohura me emrin zejtari ose siç quhen ndryshe në Kodikun e Korçës 4, rufete 5, esnafe apo sinafe 6. Esnafet kishin si 1 Ky artikull është pjesë e studimit të thelluar pasuniversitar (i kryer në kuadër të mbrojtjes së Diplomës Pasuniversitare në Programin e Studimeve Pasuniversitare Mermdmjmgjia e ipiriiëq dhe e bmrikir rë bspikete hiqrmpiie, lë Faisjreril e Hiqrmpiqë lë Ulitepqireril e Jmlir) ke rirsjj Kmdiis i Mirpmnmjiqë që Kmpçëq: botimi dhe analiza historike». Punimi ndodhet në proces botimi nga Universiteti i Jonit-Korfuz. 2 Lidhur me të dhënat kodikografike dhe paleografike mbi Kodikun e Korçës 99 shih A. Rëmbeci, Ὁ Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςᾶρ, pjesa II, fq ; A. Rëmbeci, Kodiku i Mitropolisë, Për më tepër shih A. Rëmbeci, Ὁ Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςᾶρ, A. Rëmbeci, Ὁ Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςᾶρ, pjesa II, aktet 7, 9, 21, 25, 66, 67, 68, 85, 88 etj. 259

260 ANDI RËMBECI qëllim mbrojtjen e interesave të tyre profesionale, prodhimin dhe tregtimin e produkteve, zhvillimin ekonomik, por edhe forcimin e frymës së solidaritetit 7. Sipas të dhënave të kodikut, në Korçë ushtronin veprimtarinë e tyre esnafet e rrobaqepësve, e bakejve, e lëkurëregjësve (tabakëve), e gëzofpunuesve, e këpucëbërësve, e shalëbërësve, e arpunuesve, e opingarëve, e kasapëve, e furrtarëve, e kazanxhinjve (kazanpunuesve), e bakërxhinjve (bakërpunuesve), e armëpunuesve, e Pararendësit të Nderuar (Shën Joan Pagëzorit), e Shën Thanasit, e Shën Konstandinit etj. 8 Megjirharë, nëp r s tëlë lë dukje është fakti se esnafi i lëkurëregjësve (tabakëve) në Korçë kontrollohej nga elementi i krishterë, ndërkohë që në zonat e tjera të Shqipërisë (përjashtuar këtu Voskopojën), ky esnaf ishte monopol në duart e popullsisë myslimane 9. Mënyra e funksionimit të esnafeve në Korçë rregullohej, që nga shek. XVI, me hartimin e kanonizmave (rregulloreve) dhe, më vonë, me përpilimin e statuteve në bazë të qëllimeve dhe nevojave të esnafeve. Sigurisht, që rregullat e esnafëve të Korçës, ashtu si edhe në të gjithë shtrirjen osmane, inkuadroheshin brenda traditave zakonore apo legjislacionit osman 10. Dekretimi i 5 Fjala rufet apo urfet e ka prejardhjen nga arabishtja dhe do të thotë lidhje, bashkim i njerëzve që ushtrojnë një zanat me qëllime përfituese. Shih Γ. Παπαγεψπγίοτ, Οι ςτνσεφνίερ ςσα Γιάννενα, fo. 19, qhël. 19 Α. Φασζημιφάλη, Οι ςτνσεφνίερ - σα ιςνάυια, fo. 3, qhël.. 2 Β. Μτςσακίδηρ, Σα εςνάυια, ήσοι ποτυέσια σηρ Θεςςαλονίκηρ, fq A. Rëmbeci, Ο Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςάρ, Fjala esnaf është fjalë turke dhe sipas të gjitha gjasave e ka prejardhjen nga fjala arabe sınıf,(صنف) në shumës esnaf,(أصناف) që do të thotë klasë, rend dhe në një kontekst më të gjerë rendi tregtar, profesional, i zanatçinjve, i zejtarëve etj., përtej organizimeve më specifike. Për këtë shih Ν. Ζιάγκορ, Σοτπκοκπασούμενη Ήπειπορ / Σα Ιςνάυια, 209 Μαν. Γεδεύν Μοςφϋποτλορ, Εςνάυι, fq. 637 Φασζημιφάλη Αγγέλ., Οι ςτνσεφνίερ - σα ιςνάυια, 5-8 Β. Μτςσακίδηρ, Σα εςνάυια, ήσοι ποτυέσια σηρ Θεςςαλονίκηρ, 281. Rreth varianteve të kësaj fjale, si isnaf, isnafi, sinafi, esnafi, sinafia etj., shih Βοτπασζέληρ - Μαπιανάκορ, Αἱ ἐν Θπάκῃ ςτνσεφνίαι, 79; Αγγελ. Φασζημιφάλη, Μοπυέρ από ση ςψμασειακή οπγάνψςη σψν Ελλήνψν, Γ. Παπαγεψπγίοτ, Οι ςτνσεφνίερ ςσα Γιάννινα, fq A. Rëmbeci, Ο Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςάρ, aktet 3, 7, 9, 21, 25, 66, 67, Z. Shkodra, Roli dhe pozita e veçantë e esnafit të tabakëve, fq. 41, shën. 18. Sipas Shkodrës «Korça dhe Voskopoja janë dy qendra, të cilat filluan të zhvilloheshin në qindvjetin e XVIII, kur procesi i islamizimit të qyteteve tona pothuajse kish marrë fund. Ndërsa për qendrën e parë islamizimi nuk preku veçse 1/3 e popullsisë, për të dytën ky proces nuk u përhap fare. Ishte e natyrshme pra që regjia e lëkurës në këto dy vende të qëndronte në duart e të krishterëve... Ndërsa kë tmlë qhmhik qe iërm xeje i sqhrpmjlë edhe kshakedalër. Shih edhe Retiqra Leka, Shkodër 1936, Z. Shkodra, Les corporations albanaises, ; Shih nm aqhrs Κ. Βακαλϋποτλορ, Ήπειπορ, dhe Γ. Παπαγεψπγίοτ, Οι ςτνσεφνίερ ςσα Γιάννινα,

261 KODIKU I MITROPOLISË SË KORÇËS (KOD. KO. 99) kanonizmave dhe i statuteve luante një rol të rëndësishëm si në kuadrin organizativ të esnafeve, ashtu edhe në kontrollin e ndryshimeve dhe zhvillimeve graduale profesionale brenda esnafit 11. Të dhëna të kësaj natyre gjenden të shënuara në Kodikun e Korçës në formën e kanonizmës (rregullores), si p.sh. neni i rregullores së esnafit të furrtarëve, i cili ndalon largimin për çfarëdolloj arsye të çirakut nga esnafi përpara kohës së caktuar dhe, në rast mosbindje, u ndalon të gjithë zejtarëve të tjerë që ta pranojnë atë: «Një bukëpjekës e ka të ndaluar të pranojë çirakun e një bukëpjekësi tjetër përpara se ai të përfundojë kohën e rënë dakord. Nëse ndonjë shërbëtor do të largohet para kohe nga mjeshtri i tij, atëherë ai ka për të mbetur i papunë» 12. Por le të hedhim një vështrim mbi kontributin dhe rolin social, që luanin esnafet brenda komunitetit të tyre, duke u bazuar në të dhënat që burojnë prej Kodiku i Korçës. Nga tre format kryesore me të cilat shfaqet organizimi esnafor gjatë periudhës së sundimit osman, - ajo fetare, sociale dhe ekonomike, - kjo e fundit mbarte një peshë specifike në veprimtarinë prodhuese të qytetit të Korçës. Nga studimi i akteve të kodikut dhe inkuadrimin e kujdesshëm të tyre në kuadrin e përgjithshëm historik, vëmë re se esnafet zotëronin një pozicion kyç në sektorin e të ardhurave publike, duke rregulluar prodhimtarinë, duke kontrolluar qarkullimin e produkteve, duke ndikuar në luhatjen e çmimeve të tregut, duke administruar çështjet e konkurrencës etj. Për rregullimin e çështjeve tregtare, esnafet ushtronin një ndikim të madh në të gjithë veprimtarinë prodhuese të anëtarëve të tyre. Çdo veprim që do të cenonte interesin e përbashkët të esnafeve dënohej, ndërkohë që aktiviteti i paligjshëm prodhues apo shitjet e produkteve me çmime më të larta ishin rreptësisht të ndaluara. Si shembull po sjellim, vendimin e esnafit të furrtarëve, i cili në lidhje me sa më sipër përmend: «kushdo që do të kryej shkelje, do të konsiderohet i kundërligjshëm dhe besëthyes, si i kundërt në gjithë sa kemi rënë dakord së bashku. Pëp iërë qhiai, ia nëp r s ksldsap ppenrëqiqhr npej sundimtarit si nga ana kishtare, ashtu edhe nga ajo civile» 13. Po ashtu, në kanonizmën e esnafit të armëpunuesve shkruhen shprehimisht: «Po qe se ndokush nga esnafet shkel çfarë kemi vendosur të gjithë esnafet së 11 Γ. Παπαγεψπγίοτ, Οι ςτνσεφνίερ ςσα Γιάννινα, A. Rëmbeci, Ο Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςάρ, akti A. Rëmbeci, ibid, akti

262 ANDI RËMBECI baqhis, arëhepë ia nëp r i nagsap qi dëk Ljaqmq [apiëq që qhimjjëq] 150 groshë, në mënyrë që të ndreqet» 14. Esnafet i kushtonin një rëndësi të veçantë edhe anës cilësore të ushqimeve, duke u kujdesur që cilësia e tyre të përputhej me kërkesat e konsumatorëve. Në kodik vërejmë se esnafi i furrtarëve i këshillon kështu pjesëtarët e tij: «ndaloni... së prodhuari paçe në furrat tuaja, sepse vendi qelbet erë dhe bëhet i papastër»; ndërkohë që janë të detyruar të mos prodhojnë bukë të llojeve të ndryshme, por «të gjithë le të prodhojnë vetëm një lloj buke, me cilësinë e miratuar» 15. Krahas problemeve të prodhimit dhe të cilësisë, esnafet mbikëqyrnin edhe në luhatjet e çmimeve, duke ushtruar kontroll mbi ato, por pa cenuar fitimin e tyre tregtar. Dy akte të regjistruara në Kodikun e Korçës, lidhur me marrëveshje të bëra nga kryemjeshtrit e esnafit të rrobaqepësve, hedhin dritë mbi qëndrueshmërinë e çmimit prej «tridhjetë e pesë groshësh në vit» 16 kundrejt shërbimeve që ky esnaf ofronte gjatë viteve Përveç rolit të sipërpërmendur parësor në ekonominë e zonave përreth, esnafet e Korçës e shtrinin aktivitetin e tyre edhe në sfera të tjera të rëndësishme, si ajo sociolo-kulturore dhe fetare. Këto aktivitete në bashkëlidhje me potencialin e tyre ekonomik ndikonin ndjeshëm në përmirësimin e kushteve të jetesës së komunitetit. Nga shqyrtimi i të dhënave përkatëse në Kodikun e Korçës, rezulton se veprimtaria ndërtimore që ushtronin punishtet dhe dyqanet esnafore spikaste dukshëm mes aktiviteteve të tyre dhe luante një rol themelor në formimin urbanistik të qytetit 17. Duke konstatuar mungesën e një institucioni publik që do të kujdesej për administrimin e ndershëm, në nivel vendor, esnafet morën përsipër, në shek. XVII-XIX (kohë kur, pas kushteve të favorshme që u krijuan me lëshimin e dekretit perandorak Hati Humajun, formohen këshillat publike / kryepleqësitë), përkujdesjen socialo-publike, duke kontribuar dhe ndihmuar kësisoj me çdo mjet komunitetin e tyre. Janë mjaft karakteristike veprimet e herëpashershme të esnafeve në përmirësimin e infrastrukturës dhe kryerjen e veprave të së mirës së përbashkët, si p.sh. shtrimin me kalldrëm të rrugëve të ndryshme të qytetit 18, prurjen e ujit të pijshëm me vendosjen e çezmave brenda në qytet 19, 14 A. Rëmbeci, ibid, akti A. Rëmbeci, Ο Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςάρ, akti A. Rëmbeci, ibid, akti 87, P. Thomo, Korça, urbanistika dhe arkitektura, fq A. Rëmbeci, Ο Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςάρ, akti A. Rëmbeci, ibid, akti

263 KODIKU I MITROPOLISË SË KORÇËS (KOD. KO. 99) ndërtimin e varrezave të reja gjatë fundit të shek. XVIII 20, ngritjen e kullës së sahatit 21 erj. Të delja nëp r s rheiqsap jalë, gjirhaqhrs, edhe kontributet e veçanta që dhanë më 1738 esnafet e lëkurëregjësve (tabakëve), këpucëbërësve, rrobaqepësve, gëzofpunuesve, kasapëve, samarpunuesve, «për [të ndërtuar]shkollën e përbashkët, që të mësojnë falas të gjithë fëmijët kudo gjendeshin» 22. Po ashtu, esnafet e përmendura më sipër morën përsipër derdhjen e shumës monetare vjetore prej asprash për pagesën e mësuesit të shkollës 23. Një vend të veçantë zë edhe fryma e solidaritetit të esnafeve të Korçës ndaj komuniteteve të tjera, si p.sh. të Voskopojës. Si shembull, po përmendim shumën prej asprash që zejtarë të mëdhenj e të vegjël të esnafeve të Korçës dhanë për ndërtimin e Akademisë së Re të Voskopojës më Një interes të veçantë paraqet gjithashtu edhe jeta dhe veprimtaria e shumanshme fetare e esnafeve të Korçës. Një pjesë e rëndësishme e pajisjeve funksionale të kishave dhe e zbukurimit të tyre të brendshëm mbulohej nga dhuratat dhe kontributet e esnafeve. Nga katalogu i dhuruesve, i shkruar në fletët e Kodikut të Korçës, informohemi se në vitin 1725 shtatë esnafe dhuruan 188 asllanë për pikturimin e kishës 25. Gjithashtu, esnafi i rrobaqepësve, në vitin 1725, bëri si dhuratë «një llambadar të madh», ndërsa më 1769 «mbulesën e sipërme të kishës së madhe» 26. Për më tepër, më 1771, esnafi i Shën Thanasit bëri dhuratë «ikonën e Ngjalljes së Krishtit për ta vendosur në ikonostas», ndërkohë që esnafi i lëkurëregjësve (tabakëve) pikturoi më 1833 «ikonën e hierarkëve» A. Rëmbeci, ibid, akti A. Rëmbeci, ibid, akti 160/9. 22 A. Rëmbeci, ibid, akti «Mësuesi që do të rastisë në çdo kohë [të japë mësim], të marrë si pagë shumën prej një mijë asprash nga këto esnafe». A. Rëmbeci, Ο Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςάρ, akti Për solidaritetin e esnafeve midis tyre shih edhe Εὐλ. Κοτπίλαρ, Γπηγόπιορ ὁ Ἀπγτποκαςσπίσηρ, A. Rëmbeci, Ο Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςάρ, akti 7. Esnafet që kontribuuan për pikturimin e ikonave ishin: esnafi i opingarëve dhuroi 25 asllanë, esnafi i Burimit Jetëdhënës dhuroi aspra (=33.3 asllanë), esnafi i bakejve dhuroi aspra (=33.3 asllanë), esnafi i Pararendësit të Nderuar (Shën Joan Pagëzorit) dhuroi 12 asllanë, esnafi i lëkurëregjësve (tabakëve) dhuroi aspra (=33.3 asllanë), esnafi i samarpunuesve dhuroi aspra (=41.6 asllanë), esnafi i këpucëbërësve dhuroi 10 asllanë (1 asllan = 120 aspra). 26 A. Rëmbeci, Ο Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςάρ, akti A. Rëmbeci, ibid, aktet 3,

264 ANDI RËMBECI Të gjitha esnafet kishin një shenjtor të veçantë, të cilin e konsideronin si simbol dhe mbrojtës të tyre. Lidhur me këtë, në një nga vendimet e esnafit të armëpunuesve, përmendet në mënyrë karakteristikë si vijon: «Ne të nënshkruarit, të gjithë zejtarët armëpunues të Korçës, deklarojmë se, të nxitur nga zelli hyjnor dhe sipas zakoneve të kishës sonë ortodokse, duke pasur respekt të pakufizuar për të gjithë Shenjtorët, caktuam që ta vendosim esnafin tonë të armëpunuesve kryesisht nën mbrojtjen e një shenjtori të Kishës dhe pasi e vramë mendjen ramë dakord... dhe e vendosëm esnafin tonë të armëpunuesve nën kujdesin e veçantë të Atit tonë ndër shenjtorët, Athanasit, patrikut të Aleksandrisë, i cili kremtohet më 18 janar» 28. Përveç kësaj, esnafet e komuniteteve të krishtera që ushtronin aktivitetin e tyre në hapësirën shqiptare kishin shpeshherë shenjtorë-mbrojtës të përbashkët. P.sh. rrobaqepësit, jorganpunuesit dhe kaftanpunuesit kishin si mbrojtës Shën Pjetrin, të cilin e kremtonin më 29 korrik; këpucëbërësit, këpucëtarët, kazanxhinjtë, arpunuesit, kallajxhinjtë dhe kovaçët Shën Spiridhonin (12 dhjetor); gëzofpunuesit dhe furrtarët profetin Ilia (21 korrik) 29 ; vozapunuesit dhe marangozët Shën Thanasin (18 janar), bakejtë kishin si mbrojtës të tyre Kryeengjëjt Mihail dhe Gabriel (8 nëntor) etj. 30 Çdo vit, në ditën e kremtimit të shenjtorit-mbrojtësit, esnafet, e ndërprisnin aktivitetin e tyre për të marrë pjesë në meshën kishtare, e cila celebrohej nga mitropoliti i Korçës. Në një vendim respektiv të esnafit të armëpunuesve deklarohet se: «Çdo vit, në këtë ditë, do të kryhet prej esnafit dhe për esnafin e armëpunuesve meshë me praninë e mitropolitit» 31. Gjithashtu, në kanonizmën e esnafit të furrtarëve përmendet se «Festa e përbashkët e këtyre furrtarëve do të jetë data 13 e muajit nëntor, ditë në të cilën çdo vit do të kryejnë meshë për esnafin me praninë e mitropolitit» 32. Përveç të kremteve të shenjtorëve të tyre mbrojtës, esnafet e Korçës merrnin pjesë edhe në festa të tjera fetare gjatë vitit, duke manifestuar ndërgjegjen fetare të anëtarëve të tyre jo vetëm me përcaktimin e ditëve të pushimit të vitit, si ditët e diela, ditët e festave despotike, të festave të Hyjlindëses apo të shenjtorëve të tjerë të mëdhenj, por edhe me respektimin e përpiktë të tyre. Në 28 A. Rëmbeci, ibid, akti Varianti më i pranueshëm mbi preferencën që kishte esnafit i gëzofpunuesve ndaj profetit Ilia lidhet me faktin se ky profet vishej me lëkurë deleje. Mbi këtë shih Καλλινδέπηρ Μ., τνσεφνίαι Κοζάνηρ, 27, shën Z. Shkodra, Les corporations albanaises, A. Rëmbeci, Ο Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςάρ, akti A. Rëmbeci, ibid, akti

265 KODIKU I MITROPOLISË SË KORÇËS (KOD. KO. 99) këto ditë ndalohej rreptësisht që cilido esnaf të çelte dyqanin e tij, përjashtuar këtu rastet e veçanta të cilat ishin sqaruar qartësisht në kanonizmat përkatëse. Për shkelësit e mundshëm dënimi konsistonte në pagesën e gjobave dhe përmbushjen e disa detyrimeve karshi anëtarëve të tjerë të esnafit. Mjaft karakteristike është kanonizma e esnafit të kasapëve, që përcakton sa më poshtë: «Përpara kryesisë sonë të përulur u paraqit Esnafi i Kasapëve, i cili na bëri me dije se kohë më parë, kur [në detyrë] ishin paraardhësit tanë, kishin vendosur si rregull që gjatë të dielave, festave despotike, festave të Hyjlindëses dhe festave të tjera të vitit të përcaktuara prej tyre, askush nuk duhej të therte mish. Meqenëse diqa npej rwpe e qhiejël iërë ppegsjj [ ], s kmp baqhiëpiqhr teldimi se kushdo që nuk do ta ruajë këtë rregull nga janari e në vijim dhe do të therë mish të dielave apo festave të tjera, përveç atij që ka radhën, d.m.th. që ka tahinin, apo nëse dikush në rast nevoje kërkon anulimin e vendimit, atëherë i jepet leje që të therë dhe ta japë, por vetëm çengela nuk duhet të varë, pra nëse dikush nuk do ta ruajë këtë vendim dhe do ta shkelë atë duke therur, arëhepë ai dsher r i japë kryetarit të çdo kohe 50 groshë, d.m.th. pesëdhjetë, si masë ndëshkimi dhe të bëjë edhe një ziafet për esnafin në mënyrë që të ldpeoer [ ] 33. Të gjitha dhuratat dhe kontributet që ofronin esnafet regjistroheshin në katalogët emërorë të Kodikut të Korçës së bashku me qytetarët e tjerë, me qëllim që të kujtoheshin çdo vit në kishë, ditën e të Dielës së Ortodoksisë 34. Përveç dhuratave të objekteve të përdorimit kishtar, që përmendëm pak më parë, esnafet kontribuonin edhe me ofrimin e shumave të ndryshme monetare. Kështu, në katalogët e ndryshëm, të regjistruar në Kodikun e Korçës, vëmë re se nëntë esnafe të qytetit i dhuruan kishës së Burimit Jetëdhënës, deri më 1804, një shumë prej A. Rëmbeci, Ο Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςάρ, akti A. Rëmbeci, ibid, akti

266 ANDI RËMBECI asllanësh dhe 250 groshësh 35. Po ashtu, më 1833, shtatë esnafe pexsjrmjlë r i ielë dhspsap që baqhis iiqhëq 1090 gpmqhë 36. Përkujdesja e esnafeve shtrihej edhe në sektorë të tjerë, siç ishin veprat riparuese dhe zbukuruese të godinave kishtare. Esnafi i këpucëbërësve, për shembull, shtroi me pllaka guri dyshemenë e kishës katedrale të Korçës, ndërsa esnafi i lëkurëregjësve (tabakëve) shtroi me kalldrëm rrugën nga kisha e Shën Gjergjit deri në qytet 37. Po ashtu, esnafi i rrobaqepësve, i bakejve, i lëkurëregjësve (tabakëve), i gëzofpunuesve, i këpucëbërësve, i samarpunuesve dhe i arpunuesve financuan ndërtimin e oborrit të godinës së Mitropolisë 38. Gjithashtu, esnafi i bakërxhinjve (bakërpunuesve), i kazanxhinjve (kazanpunuesve), i lëkurëregjësve (tabakëve), i rrobaqepësve, i bakejve, i arpunuesve, i këpucëbërësve, i gëzofpunuesve dhe i armëpunuesve kontribuuan fuqishëm në ndërtimin e kishës metropolitane të Korçës, Burimi Jetëdhënës 39. Nga sa thamë dhe trajtuam më sipër, del qartazi në pah se Kodiku i Korçës, një dorëshkrim pasbizantin në greqisht, përbën një burim të çmuar, brenda të cilit pasqyrohen aspekte të larmishme jo vetëm lidhur me veprimtarinë dhe rolin e esnafëve të varoshit të Korçës, por gjithashtu në fletët e tij shfaqen të dhëna që hedhin dritë edhe mbi çështje fetare, kulturore, sociale, ekonomike, arsimore dhe administrative të juglindjes së Shqipërisë në përgjithësi dhe të qytetit të Korçës në veçanti. BIBLIOGRAFI E PËRZGJEDHUR Asdrachas, S Quelques aspects des économies villageoises au début de XIXe siècle: fiscalité et rentes foncières. Aspects du changement social dans la champagne grecque, Numéro Spécial. 35 A. Rëmbeci, ibid, akti 9. Esnafi i gëzofpunuesve dhuroi 1000 aspra dhe, më pas, 300 asllanë, esnafi i këpucëbërësve 150 groshë, esnafi i lëkurëregjësve (tabakëve) 100 groshë dhe 60 asllanë, esnafi i rrobaqepësve 110 asllanë, esnafi i kasapëve 160 asllanë, esnafi i opingarëve 160 asllanë, esnafi i arpunuesve 80 asllanë, esnafi i samarpunuesve 65 asllanë etj. 36 A. Rëmbeci, Ο Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςάρ, akti 3. Esnafi i këpucëbërësve dhuroi 100 groshë, esnafi i lëkurëregjësve (tabakëve) 160 groshë, esnafi i gëzofpunuesve 300 groshë, esnafi i rrobaqepësve 110 groshë, esnafi i kasapëve 160 groshë, esnafi i opingarëve 160 groshë etj. 37 A. Rëmbeci, Ο Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςάρ, akti A. Rëmbeci, ibid, akti A. Rëmbeci, ibid, akti 67,

267 KODIKU I MITROPOLISË SË KORÇËS (KOD. KO. 99) Damjanov, S «Sur le développement industriel du Sud-Est européen a la fin du XIXe et au début du XXe siècles». Etude Balkaniques 18, Pantazopoulou, N «Community laws and customs of Western Macedonia under Ottoman Rule». Balkan Studies 2, Rëmbeci, A Ὁ Κώδικαρ Μησποπόλεψρ Κοπισςᾶρ: ἔκδοςη καὶ ἱςσοπικὴ σεκμηπίψςη (17ορ 19ορ αἰώνα). Disertacion pasuniversitar, 447 faqe. Departamenti i Historisë - Universiteti Jonian, Korfuz. Rëmbeci, A «Kodiku i Mitropolisë së Shenjtë të Korçës dhe Selasforit si burim historik». Albanohellenica 4, Serban, G «Le rôle économique des villes roumains au XVIIe et XVIIIe siècles. La contexte de leurs relations avec j Espmne ds Sud-est». Studia Balcanica 3, Shkodra, Z «Roli dhe pozita e veçante e esnafit të tabakëve gjatë sundimit turk», BSHSH, 1, Shkodra, Z Les corporations albanaises. Tiranë: Akademia e Shkencave e RP re Shoine piqe. Ilqrirsri i Hiqrmpiqe. Stoinovich, Train Conquering orthodox Merchant (Ο κασακσησήρ οπθϋδοξορ Βαλκάνιορ έμποπορ), përkth. në greqisht nga Νσϋπα Μαμαπέλη. Në Οικονομική δομή σψν Βαλκανικών φψπών ςσα φπόνια σηρ οθψμανικήρ κτπιαπφίαρ ΙΕ-ΙΘ, Athinë Thomo, P Korça, urbanistika dhe arkitektura. Tiranë: Akademia e Shielcate e Shoine piqe. Instituti i Kulturës Popullore. Ἄμανσοτ, Κ «Ἡ ἀναγνύπιςιρ ὑπὸ σῶν Μψαμεθανῶν θπηςκετσικῶν καὶ πολισικῶν δικαιψμάσψν σῶν Φπιςσιανῶν καὶ ὁ ὁπιςμὸρ σοῦ ινᾶν παςᾶ». Ἠπειπψσικὰ Φπονικὰ 5, Βακαλϋποτλορ, Κ Ἱςσοπία σοῦ Βόπειοτ Ἑλληνιςμοῦ, Ἤπειπορ. Θεςςαλονίκη: Κτπιακίδη. Βοτπασζέληρ Μαπιανάκορ Αἱ ἐν Θπάκῃ ςτνσεφνίαι σῶν Ἑλλήνψν κασὰ σὴν Σοτπκοκπασία. Θεςςαλονίκη. Γεδεύν, Μαν Ἀλληλεγγόη ςτνσεφνισῶν, Νέορ Ποιμὴν, shtojcë e periodikut Εκκληςιαςσική Αλήθεια. ν Κψνςσανσινοτπϋλει. Ζιάγκορ, Ν Σοτπκοκπασούμενη Ἤπειπορ. Σιμαπιψσιςμόρ, αςσιςμόρ, νεοελληνικὴ αναγέννηςη ( ). Ἀθήνα. Καλλινδέπηρ, Μ «Αἱ ςτνσεφνίαι σῆρ Κοζάνηρ ἐπὶ Σοτπκοκπασίαρ». Në Δημοσικὴ Βιβλιοθήκη Κοζάνηρ: δημοςιεόμασα 4, ἐν Θεςςαλονίκη. Κοτπίλαρ, Εὐλ Γπηγόπιορ ὁ Ἀπγτποκαςσπίσηρ, ὁ Μεσαυπαςσὴρ σῆρ Καινῆρ Διαθήκηρ εἰρ σὸ Ἀλβανικόν, Ἀθῆναι. Μοςφϋποτλορ, Μαν. Γεδεύν Εςνάυι. Në xëpil «ςνάυι», Μ.Ε.Ε. 11. Μτςσακίδηρ, Β «Σὰ ἐςνάυια, ἤσοι ποτυέσια σῆρ Θεςςαλονίκηρ», Ἡμεπολόγιον Θεςςαλονίκηρ. 267

268 ANDI RËMBECI Παπαγεψπγίοτ, Γ Οἱ ςτνσεφνίερ ςσὰ Γιάννινα κασὰ σὸν 19 ο καὶ ἀπφὲρ σοῦ 20οῦ αἰώνα, Ἰψάννινα. Φασζημιφάλη, Αγγελ «Οἱ ςτνσεφνίερ - σὰ ἰςνάυια». Separat nga Ἐπεσηπίδα σῆρ Ἀνώσασηρ φολῆρ Βιομηφανικῶν ποτδῶν, vëll. 2 ( ), Athinë. Φασζημιφάλη, Αγγελ «Μοπυὲρ ἀπὸ σὴ ςψμασειακή ὀπγάνψςη σῶν λλήνψν ςσὴν θψμανικὴ Αὐσοκπασοπία. Οἱ ςτνσεφνίερ σὰ ἰςνάυια». L Hejjeliqke cmlrenmpail, botim përkujtimor ,

269 KODIKU I MITROPOLISË SË KORÇËS (KOD. KO. 99) ANDI RËMBECI University of Tirana A GREEK POST-BYZANTINE MANUSCRIPT: THE CODEX OF THE DIOCESE OF KORÇA. INFORMATION ABOUT THE GUILDS OF KORÇA DURING THE 18 TH AND 19 TH CENTURIES he registers of the Dioceses, as well as the respective registers of the parishes and monasteries in general, constitute an important source of information for many profiles of scientific research. These registers are placed among the most important study sources for the history of the subjected Christian populations during the period of the Ottoman domination. A documentary source of this kind is the Codex of the God-saved and Most Holy Diocese of Korça and Selasforos. This documentary source, coming from the archive of the Holy Diocese of Korça, was saved and housed during the atheist regime of Hoxha at the Central State Archive of Albania. The codex begins at the time when Archbishop of Ohrid and Chariman of Korça, Parthenios ( ), was on throne. The manuscript is written during different times, starting from 1676, until the beginning of the 20 th century. On the pages that are saved nowadays one could count 170 documents, original or copies of documents issued to the interested parties. The codex contains a large number of documents or chronical notes, related with the different aspects of the life of the Korça inhabitants and the surrounding areas. It is worthy to mention the chronical notes and the relations regarding the function of the merchant corporations during the 18 th and 19 th century. We are speaking about different professional corporations, known as guilds, or, as they are called at the codex of Korça, roufetia, esnafia or sinafia. The goal of these corporations was to protect their professional interests, the trading and administrating of the goods, the economical progress, but also developing the spirit of support. The habitants of Korça during the ottoman rule were organized in three unions: the religious, social and economical union. Beyond their undisputable primal role in the economy of the whereabouts regions, the guilds of Korça were also present in other important activities, like socio-cultural and religious activities, which in connection with their economic capabilities always shaped in an effective scale the life conditions of the community of Korça. 269

270

271 PIRRO THOMO Thessaloniki ASPEKTE TË NJËSISË DHE NDRYSHUESHMËRISË NË TRASHËGIMINË NDËRTIMORE TË VENDEVE FQINJE ë trashëgimitë ndërtimore të vendeve të Ballkanit, të krijuara gjatë shekujsh dhe në suazat e perandorive të mëdha, romake, bizantine, osmane, në të cilat këto vende përfshiheshin, vërejmë shumë tipare unitare, si rezultat i këtij realiteti historik. Por krahas shfaqjeve unitare në trashëgimitë ndërtimore të vendeve të Ballkanit manifestohen dhe tipare lokale, si pasqyrim i veçorive të popujve, të cilët i kanë krijuar. Në studimin e trashëgimisë ndërtimore të këtyre vendeve bie në sy se raporti njësi-ndryshueshmëri nuk mbetet konstant. Përparësia e njërit faktor mbi tjetrin luhatet në gjini të ndryshme arkitektonike dhe periudha të ndryshme historike. Në kuadrin e kësaj konference do të shqyrtojmë se si luhatet raporti njësi-ndryshueshmëri në arkitekturën e dy vendeve fqinje, Shqipërisë dhe Gpeoiqë. Pëp r s kmq s nëphansp lë rë gjirha gjilirë arkitektonike dhe periudhat historike, do të kufizohemi në gjininë arkitektonike të arkitekturës popullore. Në studimet e autorëve vendas është bërë një shqyrtim i veçantë i banesës dhe vendbanimeve fshatare nga ato qytetare (fig. 1). Ky dallim vjen si pasqyrim i karakterit të ndryshëm ekonomikoshoqëror që patën këto vendbanime në periudha të ndryshme historike, duke vënë në dukje njëkohësisht se kjo ndarje nuk është e prerë, por në bashkëmarrëdhënie të vazhdueshme. Duke patur si bazë kriterin tipologjik, atë të kompozimit planimetriko-vëllimor, për banesën fshatare janë dalluar gjashtë grupe tipologjike, ku janë përfshirë krahina me tipare tipologjike të njëjta ose ku zhvillohen procese të njëjta të formimit të tipave. Këto grupime përfshijnë grupin e krahinave veriperëndimore, të krahinave verilindore, krahinat e masivit qendror të Shqipërisë Veriore, grupin e krahinave të Shqipërisë Qendrore, të krahinave jugperëndimore e jugore dhe grupin e krahinave juglindore. Përsa i përket banesës qytetare janë veçuar pesë tipa mbizotëruese: banesa me shtëpi zjarri në qendër, banesa me hajat, banesa me çardak, banesa qytetare e fortifikuar dhe tipi i ri banesës qytetare. 271

272 PIRRO THOMO Fig. 1: TIPOLOGJIA E BANESËS POPULLORE SHQIPTARE 272

273 ASPEKTE TË TRASHËGIMISË NDËRTIMORE TË VENDEVE FQINJE 1. Banesa fshatare. Në tri zonat e para mbizotëron karakteri tepër i thyer malor. Vendbanimet ngrihen nëpër lugina, në pjerrësitë e kodrave ose maleve, gjithnjë në kërkim të mbrojtjes natyrale dhe të sigurimit të mjeteve të jetesës: tokës së pakët të bukës ose pyllit dhe kullotës për bagëtinë. Për këtë arsye vendbanimet përbëhen nga shtëpi të veçuara dhe larg njëra tjetrës, ose prej lagjesh të banuara nga familje me lidhje farefisnie (fig. 2). Fig. 2: VENDBANIM I SHPËRNDARË, SHQIPËRIA E VERIUT Në zonën e parë tipologjike banesat janë zakonisht të thjeshta, qoftë si kompozim, ashtu dhe si trajtim arkitektoniko-dekorativ (fig. 3). Në fillim të shek. XX në disa fshatra të Malësisë së Mbishkodrës shfaqet një tip i ri banese, me shumë mjedise banimi dhe me trajtim arkitektonik më të pasur, ku karakteristike është çatia e pjerrët e tipit alpin. Fig. 3: TIP BANESE NË GRUPIN E PARË TIPOLOGJIK 273

274 PIRRO THOMO Fig. 4: BANESË E FORTIFIKUAR NË GRUPIN E DYTË TIPOLOGJIK Banesa në zonën e dytë tipologjike, atë të krahinave verilindore, që në fazat e para kristalizon skemën planimetrike e funksionale. Kështu që zhvillimi i mëtejshëm tipologjik nuk konsiston në ndërlikimin e skemës planimetrike, por në përpunimin e elementeve arkitektonike e konstruktive, me rezultat krijimin e një aspekti të ri të trajtimit arkitektonik të jashtëm. Shkallë-shkallë banesa trekatëshe bëhet mbizotëruese dhe tiparet mbrojtëse të saj përsosen për të na dhënë banesën e fortifikuar tipike të kësaj zone (fig. 4). Kompozimi më karakteristik i banesës në zonën e tretë tipologjike, d.m.th. në grupin e krahinave qendrore të Shqipërisë Veriore, është ai me nga një kthinë në çdo kat. Dhoma e miqve, e cila është e vendosur në katin e sipërm, është e pajisur me qoshk të nxjerrë jashtë, duke krijuar një vend intim ndenjeje. Duke ruajtur gjithmonë skemën kompozicionale karakteristike, banesa fillon e përpunon elementet arkitektoniko-konstruktive në favor të përforcimit të tipareve mbrojtëse dhe arrin, ashtu si dhe në zonën tipologjike të mësipërme, formën më të përkryer të banesës së fortifikuar (fig. 5). Zona e katërt tipologjike Fig. 6: TIP BANESE NË GRUPIN E KATËRT TIPOLOGJIK Fig. 5: BANESË E FORTIFIKUAR NË GRUPIN E TRETË TIPOLOGJIK përfshin krahinat bregdetare të Shqipërisë Qendrore me terren kryesisht fushor e kodrinor. Ekonomia bazë e familjes ishte bujqësia, ndërsa 274

275 ASPEKTE TË TRASHËGIMISË NDËRTIMORE TË VENDEVE FQINJE në disa krahina, si në Myzeqe, ishte i njohur sistemi i çifligut me bujq çifçij. Banesa mbizotëruese ishte ajo përdhese e paraprirë nga një hajat i hapur gjatë gjithë ballit të ndërtesës (fig. 6). Zona e pestë dhe e gjashtë tipologjike kanë tipare të përbashkëta, sidomos në fazën më të fundit të zhvillimit. Vendbanimet e tyre kanë karakter kryesisht të mbledhur, ndërsa zona ekonomike, arat, lëmenjtë etj., ndodhen jashtë zonës së banuar (fig. 7). Fig. 7: VENDBANIM I SHPËRNDARË SHQIPËRIA E JUGUT Banesa e këtyre zonave nga format e thjeshta të saj, siç ishin banesat me gjysmëkat, njohën një zhvillim të shpejtë. Tipi më i preferuar i banesës ishte ai me theksim qendror, me ambientet e banimit në të dy krahët e korridorit qendror (fig. 8, 9). Një koncept i tillë kompozicional shfaqet me një numër të konsiderueshëm variantesh në trajtimin arkitektonik të jashtëm, duke arritur Fig. 8: TIP BANESE NË GRUPIN E PESTË TIPOLOGJIK Fig. 9: TIP BANESE NË GRUPIN E GJASHTË TIPOLOGJIK shpesh herë në ngjashmëri thuajse të plota me banesat qytetare. Përveç tipave të banesave që përmenden më sipër, janë përdorur dhe forma të tjera banesash. Një nga këto forma është dhe baleqa ke isjjë (fig. 10). Banesa me kullë nuk lidhet me ndonjë tip konkret banese, as me një periudhë të dhënë. Ajo lidhet me një koncept mbrojtjeje të familjes, duke iu bashkëngjitur çdo lloj tipi banese. 275

276 PIRRO THOMO Fig. 10: BANESË ME ME KULLË Fig. 11: BANESA TIRANASE Fig. 12: BANESA ME HAJAT Fig. 13: BANESA ME ÇARDAK 2. Banesa qytetare Banesa me shtëpi zjarri në qendër është një tip i veçantë banese, të cilin e takojmë në qytetin e Tiranës dhe në fshatrat përreth tij. Koncepti kompozicional bazohet në vendosjen e shtëpisë së zjarrit në qendër të banesës, e cila ka lartësi të madhe dhe shkon përgjatë dy kateve dhe komunikon me kthinat që e rrethojnë atë në të dy katet (fig. 11). Banesa me hajat është tepër e përhapur në rajonet e Shqipërisë Qendrore dhe në qendrat qytetare të saj, si në Kavajë, Elbasan etj., të cilat janë të lidhura kryesisht me ekonominë bujqësore. Banesat janë kryesisht përdhese, me ambiente, të cilat paraprihen nga një galeri e hapur, ose hajati (fig. 12). Banesa me çardak është tipi me përhapje më të gjerë të banesës qytetare, por të cilën e takojmë dhe si banesë fshatare. Realizimet më me vlera banesa me çardak i njohu në qytetin e Shkodrës dhe të Beratit. Në skemën kompozicionale një vend të rëndësishëm zë çardaku i hapur, i cili shërben jo vetëm për ndërlidhjen e ambienteve që 276

277 ASPEKTE TË TRASHËGIMISË NDËRTIMORE TË VENDEVE FQINJE u paraprin, por dhe si vend pune, si dhe me funksione banimi gjatë stinëve të ngrohta (fig. 13). Shtrirje më të kufizuar, kryesisht në qytetin e Gjirokastrës, pati banesa qytetare e fortifikuar. Në këtë qytet ajo njohu realizime të larta arkitektoniko-dekorative, ndërsa tipari dallues ishte ngritja në lartësi dhe karakteri fortifikues i saj (fig. 14). Ecuria disashekullore e qytetit shqiptar të mesjetës së vonë do të vazhdonte me gjithë Fig. 14: BANESA GJIROKASTRITE shfaqjet e saj urbanistikoarkitektonike, përsa kohë që përputhej me kushtet e kohës. Realiteti i ri ekonomiko-shoqëror që po krijohej në dhjetëvjeçarët e parë të shek. XIX, po sillte ndryshime edhe në mënyrën e jetesës, kërkesat dhe nevojat e reja të së cilës nuk mund të kënaqeshin ose të Fig. 15: KRUJË plotësoheshin tërësisht nga konceptimet tradicionale të banesës. Kënaqja e kërkesave të reja u krye në dy mënyra: me rikonstruksionin e tipologjisë ekzistuese dhe me futjen e tipave te reja të banesës. Fig. 16: GJIROKASTËR Rikonstruksioni i tipave ekzistues preku thellësisht ritrajtimin e pamjeve të jashtme, 277

278 PIRRO THOMO të elementeve arkitektonike e dekorative të brendshme e të jashtme, si dhe në ndryshimin tërësor apo pjesor të disa njësive kompozicionale, si p.sh. të çardakut. Procesin e rikonstruksionit nuk e ndjenë barazisht tipat tradicionale. Me tepër i ndjeu tipi me çardak (fig. 15), por edhe banesa gjirokastrite nuk mbeti mbrapa këtij procesi (fig. 16). Fig. 17: SKEMA E RE URBANISTIKE. Por ky rikonstruksion, i KORÇË ushtruar në një repertor të kufizuar arritjesh dhe shembujsh ishte krejt i pamjaftueshëm për të përballuar kërkesat gjithnjë e në rritje të shtresës së re të borgjezisë qytetare. Shkallëshkallë po fitonte terren procesi i dytë, ai i futjes së tipave të reja të banesës. Fig. 18: TIPI I RI I BANESËS Shfaqjen më të koncentruar të futjes së koncepteve të reja e pati në qytetin e Korçës, si rrjedhim logjik i vetë zhvillimit të këtij qyteti. Në dhjetëvjeçarët e parë të gjysmës së dytë të shek. XIX zhvillimi i Korçës kishte arritur në një shkallë të tillë, saqë nuk Fig. 19: BANESË ME HAJAT, DRAMA mund të përballohej më nga ndryshimet tipologjike dhe urbanistike që ndodhën në lagjet e vjetra të qytetit, sado pozitive të ishin ato. Kështu që energjia e akumuluar filloi të shpërthejë bërthamën fillestare dhe qyteti të zgjerohej në troje të reja. Lagjet e reja fituan një strukturë të rregullt urbanistike, me një rjet drejtkëndor rrugësh, që kufizojnë parcela të rregullta gjeometrike (fig. 17). Zgjerimi i qytetit në troje të lira, kërkesat e reja të sistemit urbanistik të përdorur dhe rritja e nivelit të të jetuarit sollën si 278

279 ASPEKTE TË TRASHËGIMISË NDËRTIMORE TË VENDEVE FQINJE pasojë përpunimin e një tipi banese më të përshtatshme. Tipi i ri i banesës dallohet për një skemë të thjeshtë kompzicionale dhe zgjidhje funksionale racionale. Kriteri bazë kompozicional, rreshtimi i mjediseve në të dy anët e korridoreve qendrore, jep mundësinë e shfaqjeve të një sërë varianteve (fig. 18), të cilat dalloheshin nga përmasat, numrin e ambienteve dhe trajtimin arkitektonik. Tipi i ri i banesës nuk u përhap vetëm në qytetin e Korçës, por atë e gjejmë edhe në qytete të tjera, si në Berat, por më tepër në qendra që morrin një zhvillim të vrullshëm gjatë dhjetëvjeçarëve të parë të shek. XX, siç qe p.sh. Tirana. Fig. 22: VUNOI përbashkëta në zhvillimin historik të tyre në përgjithësi dhe në atë të arkitekturës popullore në veçanti. Faktorë të tjerë, si kushtet e ngjashme ekonomikoshoqërore, lidhjet tregtare ndërmjet vendeve fqinje, teknikat dhe materialet e njëjta të ndërtimit, lëvizjet e mjeshtrave të ndërtimit nga një vend në tjetrin, duke përçuar Fig. 20: BANESË ME ÇARDAK, JANINË Fig. 21: BANESË ME ÇARDAK TË MBYLLUR. AMBELAKIA Siç e shohim nga kjo paraqitje tepër e përmbledhur, arkitektura popullore gjatë zhvillimit të saj shumëshekullor shfaqet me një larmi tipash e formash. Por gjatë kësaj periudhe shumëshekullore populli shqiptar ka jetuar në të njëjtën suazë politike me popujt fqinjë të Ballkanit, rrethanë kjo që ka përcaktuar anët e Fig. 23: ZAGORI 279

280 PIRRO THOMO Fig. 24: DARDHË Fig. 25: ZAGORI Fig. 26: GJIROKASTËR zgjidhje të përbashkëta arkitektonike, konstruktive e dekorative, e kanë favorizuar këtë dukuri. Megjithatë dukuria e ngjashmërisë shfaqet me shkallë të ndryshme dendësie në përbërës të ndryshëm të banesës, si kompozimi planimetriko-funksional, elementet arkitektonike e dekorative, zgjidhjet konstruktive, teknika dhe materialet e ndërtimit, po ashtu dhe në periudha të ndryshme historike. Në qoftë se në kompozimin planimetrikofunksional, që pasqyron më qartë kushtet konkrete dhe një mënyrë specifike jetese të një populli të caktuar, raporti njësi-ndryshueshmëri anon nga faktori i dytë, në përbërësit e tjerë ndjehet më tepër faktori njësi. Por edhe kompozimin planimetrikofunksional nuk përjashtohen paralele ngjashmërie brenda një në tipologjie të caktuar. Më të dukshme këto ngjashmëri janë në banesën me hajat (fig. 19) dhe në atë me çardak (fig. 20), si në banesën qytetare, ashtu dhe në atë fshatare, po ashtu dhe në rastin e mbylljes së çardaqeve (fig. 21). Elementet dhe trajtimet arkitektoniko-konstruktive janë përbërësit që përfshijnë një gamë shumë të gjerë ngjashmërish. Ato i shohim në: a. Karakterin e vendbanimeve: Karakterin e mbledhur të vendbanimeve fshatare (fig. 22, 23). Rrugët shpërndahen mënyrë kapilare në këtë strukturë të ngjeshur të vendbanimit dhe gjallërohen nga dalja e pamjeve të banesave në rrugë (fig. 24, 25). 280

281 ASPEKTE TË TRASHËGIMISË NDËRTIMORE TË VENDEVE FQINJE Karakterin fortifikues të vendbanimeve qytetare e gjejmë jo vetëm në Gjirokastër, por, siç dëshmohet nga një gravurë e shek. XIX, tipari fortifikues ishte karakteristik edhe për qytetin e Pelionit (fig. 26, 27). Po kështu tiparet fortifikuese të banesës, të cilat u vunë Fig. 27: PELION Fig. 28: MANI në dukje në banesat e fortifikuara të Fig. 29: PELION krahinave të Shqipërisë Veriore, ose në banesat e Gjirokastrës, i takojmë si në banesat fshatare të Manit (fig. 28), ashtu dhe banesat qytetare, si p.sh. në banesat e Pelionit (fig. 29). b. Efektet e teknikës së ndërtimit: Përgjithësimi i teknikave të ndërtimit, roli i mjeshtrave shëtitës së ndërtimit, gama e kufizuar e materialeve, kryesisht në materialet natyrale, kanë sjellë si rezultat ngjashmëri edhe në trajtimin arkitektonik. Të Fig. 30: BERATI 281

282 PIRRO THOMO Fig. 31: SELANIK marrim si shembull futjen dhe përhapjen e gjerë të teknikës me çatma, e cila krijoi një fizionomi të unifikuar arkitektonike të qyteteve ballkanike. Rastin më tipik të aplikimit të kësaj teknike e japin rikonstruksionet e kateve të sipërme të banesave të Beratit mbas tërmetit shkatërrues të vitit 1851, të cilat i dhanë një aspekt të ri arkitektonik lagjeve të qytetit (fig. 30). Fizionomi të ngjashme ka patur dhe lagja e vjetër e Ano Polit të Selanikut, siç dëshmohet nga një foto e vjetër (fig. 31). Teknika me çatma ishte e favorshme edhe për rritjen e sipërfaqes së banimit me anë të daljes së katit të sipërm konsol, si dhe për rregullimin e Fig. 32: BERAT konfiguracionit të ambienteve të tij (fig. 32, 33). c. Trajtimi dekorativ i jashtëm dhe i interiereve. Një kujdes i veçantë, sidomos në banesat qytetare, i kushtohet trajtimit të pamjeve ballore të kateve të sipërme, qoftë me përpunimin dekorativ të elementeve konstruktive e arkitektonike, qoftë duke i gjallëruar ato me me dritare dyfishe, por dhe pikturë murale (fig. 34, 35). Në banesat e varianteve të zhvilluar të banesave me çardak dhe asaj gjirokastrite, dhomat e miqve dekorohen me tavane e 282

283 ASPEKTE TË TRASHËGIMISË NDËRTIMORE TË VENDEVE FQINJE dollapë druri të gdhendura, oxhaqe, pano të pikturuara, dritare dyfishe, bllokun musandërtrapazan etj. Pikërisht në këtë përbërës të veprave të arkitekturës vërehet një shije artistike e përbashkët, e cila mbizotëron në të gjitha vendet e Perandorisë Osmane (fig. 36, 37, 38, 39). Shekulli XIX shënon për vendet ballkanike periudhën e shndërrimeve të rëndësishme ekonomiko-shoqërore, e zhvillimit të forcave prodhuese e lidhjeve më të gjera tregtare ndërmjet njëratjetrës dhe me vendet e Evropës Perëndimore, e rritjes dhe e Fig. 33: VERIA forcimit të borgjezisë qytetare, e lëvizjeve të mëdha për çlirim kombëtar etj. Një zhvillim të mëtejshëm mori gjatë kësaj periudhe dhe jeta qytetare, e cila u pasqyrua dhe në veprimtarinë ndërtimore, duke thithur dhe zbatuar të rejat e kohës. Ishin këto premisa që favorizonin prirjet konvergjente në adoptimin e sistemeve urbanistike dhe përhapjen e një tipologjie të re të banesës. Fig. 34: GJIROKASTËR Fig. 35: SIATISTA Të shtyrë nga përparësitë praktike dhe valës së madhe të përdorimit në mbarë botën, në këtë periudhë të sistemit ortogonal, ai u zbatua gjerësisht nga spanjollët në ndërtimin e qyteteve të Amerikës Qendrore dhe Jugore, si dhe nga francezët e anglezët në shek. XVII e XVIII gjatë kolonizimit të Amerikës Veriore. Sipas këtij sistemi u projektuan dhe u ndërtuan një numër shumë i madh qytetesh në Afrikën Veriore, në Azi etj. 283

284 PIRRO THOMO Në Evropën Perëndimore sistemi ortogonal pati përdorim të kufizuar. Përveç disa rasteve, ku zbatimi i tij u shtri në një shkallë të gjerë në gjithë qytetin (si p.sh., në Barcelonë), ai u zbatua vetëm pjesërisht në qytetet e mëdha, në lagjet e reja ose të jashtme të tyre, më tepër në qytetet provinciale dhe gjeti një fushë të mirë përdorimi në asamble të mashtabit të vogël, si p.sh., në stacionet balneare etj. Ky sistem u gjet i përshtatshëm dhe për projektimin e zgjerimit të Fig. 36: GJIROKASTËR qyteteve ballkanike. Kështu në Greqi me plan ortogonal u projektuan një sërë qytetesh, si Sparta (1834), Teba (1861), Korinti (1858) etj. Zbatimi i këtij sistemi vazhdoi deri vonë, në shek. XX, dhe jo vetëm në qytete relativisht të vogla, si të mësipërmit, por edhe në ndërtimin e qyteteve më të mëdhenj, si Patra, Volos etj. Sipas këtij sistemi u ngritën dhe lagjet e reja të Korçës, duke filluar të paktën që në vitin E njëjta gjë ndodhi dhe me banesën. Në të dy vendet, parapëlqehet tipi i banesës me theksim qendror, i cili jepte mundësinë e një përpunim të pasur konstruktiv, arkitektonik e Fig. 37: AMBELAKIA dekorativ (fig. 40, 41). Në përpunimin dekorativ të pamjeve të jashtme karakteristik ishte mbizotërimi i motiveve neoklasike dhe përdorimi i gjerë dhe me motive të larmishme i elementeve prej hekuri në rrethimet e oborreve, parapetet e ballkoneve, shkallëve etj. Këto ishin disa nga dukuritë më të dukshme të këtij studimi ipahaqseq, i ciji ëqhrë elde lë hanar e napa dhe kberer nëp r s thelluar në të ardhmen. 284

285 ASPEKTE TË TRASHËGIMISË NDËRTIMORE TË VENDEVE FQINJE Fig. 38: GJIROKASTËR Fig. 39: KOSTUR Fig. 40: KORÇË 285

286 PIRRO THOMO Fig. 41: KSANTHI BIBLIOGRAFI Αναςσαςιάδηρ Α «Θεςςαλονίκη, Άνψ Πϋλη». Ελληνική Παπαδοςιακή Απφισεκσονική. Αθήνα: Μέλιςςα, ff. 11, 19, 22. Kalogirou N Vepmia. Greek Traditional Architecture. Athènes: Melissa, ff. 15, 16, 32. Καπαδέδορ Γ «Ππέςπερ». Ελληνική Παπαδοςιακή Απφισεκσονική. Αθήνα: Μέλιςςα, ff. 19, 29. Μοτσςϋποτλορ Ν «Καςσοπιά». Ελληνική Παπαδοςιακή Απφισεκσονική. Αθήνα: Μέλιςςα, ff. 20, 21, 29, 35, 36, 43, 66, 67. Moutsopoulos N Gpèce. Architecture Traditionnelle des Pays Balkaniques. Athènes: Melissa, ff. 15, 16, 24, 32, 40, 41, 43, 45, 48, 52. Riza E Qyteti dhe banesa qytetare shqiptare shek. XV-XIX, Tiranë. Riza E., Thomo P Ajbalie. Architecture Traditionnelle des Pays Balkaniques. Athènes: Melissa, ff. 10, 16, 20, 21, 29, 32, 38, 47, 48, 50, 51, 52, 54, 57, 63, 64, 69. σαμασοποόλοτ Φ «Ζαγϋπι». Ελληνική Παπαδοςιακή Απφισεκσονική. Αθήνα: Μέλιςςα, ff. 13, 18, 21. Thmkm P Aqneire rë ljëqiqë dhe japkiqë lë apiireirspël rmlë nmnsjjmpe. Kultura popullore. 1. Thomo P Korça. Urbanistika dhe Arkitektura. Tiranë. 286

287 ASPEKTE TË TRASHËGIMISË NDËRTIMORE TË VENDEVE FQINJE Thomo P., Muka A Vendbanime dhe banesa popullore shqiptare. Vëll. I. Vendbanime dhe banesa fshatare. Tiranë. Τποτπγείο Πολισιςμοό, 4 η Ευοπεία Νεοσέπψν Μνημείψν Σο Ωπαίο Ππόςψπο σηρ Απφισεκσονικήρ σοτ Παπελθόνσορ. Θεςςαλονίκη. PIRRO THOMO Thessaloniki ASPECTS OF SAMENESS AND OTHERNESS IN THE CONSTRUCTION HERITAGE OF NEIGHBORING COUNTRIES (Summary) nce we study the construction tradition of neighbouring countries, we find that the rapport unity-variability does not remain constant. Priority of one or another factor vacillates according to different architectural types and historical periods. In this paper we examine the rapport between unity and variability in the vernacular architecture. We focus on their evolution in the period after the Ottoman occupation, in order to compair the way this rapport vacillates. In the vernacular architecture of two neighbouring countries like Albania and Greece, the rapport unity-variability is in the function of the building typology and period when its evolution took place. During the period from XVth century to the middle of the XIXth century, as a result of the regional isolation, the variability factor prevails, which is manifested in the use of various architectural types. Nevertheless, the unity factor is present in the decoration of the interiors, as well as in the use of some similar types, such as the home with hayat (roofed verandah) and the home with chardak (thatched cottage). As of the middle of the XIXth century to the beginning of the XXth century in all Balkan countries new economic social relations got strengthening; economic isolation was getting over toward a strengthening of inter-regional markets and ultimately townspeople were emerging. Just these circumstances favoured the converging tendencies in the architecture of these countries. The variability factor is manifested through preference for various types and variants as well as in their intensity of appearance, and moreover in the use of construction techniques and materials. 287

288

289 ΚΨΝΣΑΝΣΙΝΑ ΓΕΡ. ΕΤΑΓΓΕΛΟΤ Απιςσοσέλειο Πανεπιςσήμιο Θεςςαλονίκηρ Θεςςαλονίκη ΔΙΑΦΙΖΟΝΣΑ ΣΗΝ ΚΑΚΑΒΙΑ ΜΕ ΠΡΟΟΡΙΜΟ ΣΟ ΕΛΝΣΟΡΑΝΣΟ. ΟΙ ΑΛΒΑΝΟΙ ΜΕΣΑΝΑΣΕ ΠΕΡΙ-ΓΡΑΥΟΤΝ ΣΟ ΣΑΞΙΔΙ ( ): ΜΙΑ (ΕΥ ΟΛΗ ΣΗ ΤΛΗ) ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΑΠΟΛΟΓΙΜΟΤ τμπληπύθηκαν ήδη είκοςι φπϋνια ενϋρ παπάδοξοτ - για σα ελληνικά δεδομένα - υαινομένοτ: η Ελλάδα απϋ φύπα αποςσολήρ μεσαναςσύν ςε ϋλη ση διάπκεια σηρ ςόγφπονηρ ιςσοπίαρ σηρ, μεσασπάπηκε ςε φύπα τποδοφήρ μεσαναςσύν. Μεσαξό σψν σελετσαίψν, κτπίαπφη θέςη κασέφοτν, αςυαλύρ, οι Αλβανοί μεσανάςσερ. Πύρ μποπεί να πποςδιοπίςει κανείρ σο υαινϋμενο ατσϋ μέςα απϋ ση λογοσεφνική παπαγψγή σψν ίδιψν σψν μεσαναςσύν ςσην Ελλάδα; σην παποόςα ανακοίνψςη επιφειπύ κασ απφάρ να σαξινομήςψ ατσή ση λογοσεφνική παπαγψγή, με δεδομένο ϋσι παποτςιάζει σεπάςσια έκσαςη: λογοσέφνερ με διαυοπεσικέρ γλψςςικέρ, θπηςκετσικέρ, πολισικέρ, εθνοσικέρ και καλλισεφνικέρ αυεσηπίερ, γπάυοτν είσε ςσα ελληνικά είσε ςσα αλβανικά είσε και ςσιρ δόο γλύςςερ. Άλλοι επιλέγοτν σην ποίηςη και άλλοι σην πεζογπαυία, ενύ μια πλειάδα μικπύν ή μεγάλψν εκδοσικύν οίκψν ανέλαβε σην κοινοποίηςη ϋλοτ ατσοό σοτ έπγοτ ςσο ελληνικϋ και αλβανικϋ αναγνψςσικϋ κοινϋ. Με κπισήπιο, απφικά ση γλύςςα 1 ςσην οποία γπάυεσαι ατσή η λογοσεφνία θα μποποόςαμε να ομαδοποιήςοτμε 2 σα μέφπι σύπα έπγα σψν αλβανύν μεσαναςσύν ςσην Ελλάδα ςε σέςςεπιρ ετδιάκπισερ κασηγοπίερ. Η σαξινϋμηςη ατσή είναι, βεβαίψρ, ενδεικσική σϋςο λϋγψ σοτ ϋσι σο υαινϋμενο βπίςκεσαι ακϋμη ςε εξέλιξη, ϋςο και επειδή κάθε σαξινομική πποςπάθεια ατσοαναιπείσαι εξ οπιςμοό, αυοό επιφειπεί να ςτςσημασοποιήςει μια ππαγμασικϋσησα ζψνσανή και πολτςόνθεση. ε κάθε πεπίπσψςη, πάνσψρ, μποπεί να μαρ 1 Σο κπισήπιο σηρ γλύςςαρ υαίνεσαι ππψσαπφικήρ ςημαςίαρ, γιασί -πέπα απϋ σην σεφνική ςημαςία ποτ αποκσά ςσο πλαίςιο σηρ λογοσεφνικήρ γπαυήρ- μποπεί επιππϋςθεσα να αξιοποιηθεί ςσο ζήσημα σηρ πποςέγγιςηρ σηρ σατσϋσησαρ σψν μεσαναςσύν ςτγγπαυέψν. 2 Για μια λεπσομεπέςσεπη πποςέγγιςη σηρ κασάσαξηρ ατσήρ, σα κπισήπια ποτ ακολοτθήθηκαν και σιρ ανσιυάςειρ ποτ ςτνεπάγονσαι βλ. Εταγγέλοτ,

290 ΚΩΝΣΑΝΣΗΝΑ ΓΔΡ. ΔΤΑΓΓΔΛΟΤ παπάςφει μια ςφεσικά ςσέπεα αναλτσική βάςη για πεπαισέπψ ςτζήσηςη και πποβλημασιςμϋ. σην ππύση ομάδα ενσάςςονσαι κείμενα γπαμμένα ςσην αλβανική γλύςςα. Ππϋκεισαι σϋςο για πεζογπαυία ϋςο και για ποίηςη, λογοσεφνήμασα ποτ εκδίδονσαι είσε ςσην Αλβανία, ςε εκδοσικοόρ οίκοτρ σψν Σιπάνψν, είσε ςσην Ελλάδα, ςε εκδοσικοόρ οίκοτρ ποτ διασηποόν ςτνήθψρ οι ίδιοι οι αλβανοί λογοσέφνερ ςσην Αθήνα και ση Θεςςαλονίκη. Οι θεμασικέρ σψν έπγψν ατσύν 3 ςτνίςσανσαι κασά κόπιο λϋγο ςσην πεπιγπαυή σηρ ζψήρ σοτ μεσανάςση και ςση νοςσαλγία σηρ πασπίδαρ. Όπψρ είναι αναμενϋμενο, δε λείποτν σϋςο οι αναυοπέρ ςε γενικϋσεποτρ λογοσεφνικοόρ σϋποτρ, ϋπψρ ο έπψσαρ και η υόςη, ϋςο και η φιοτμοπιςσική και ςασιπική διάθεςη. Η εκδοσική ατσή δπαςσηπιϋσησα ςτνοδεόεσαι απϋ σην ίδπτςη ενϋρ πολισιςσικοό υοπέα με σο ϋνομα «Drita» («Υψρ») ποτ μεσαξό άλλψν λεισοτπγεί ψρ λέςφη σψν αλβανύν μεσαναςσύν ςτγγπαυέψν και εκδίδει σην εβδομαδιαία ευημεπίδα Gazeta e Athinës, ςσην οποία πεπιλαμβάνονσαι λογοσεφνικέρ ςελίδερ. ε καθαπά λογοσεφνικϋ επίπεδο λεισοτπγεί μια άλλη πεπιοδική έκδοςη, σο εξαμηνιαίο Pelegrin (Πποςκτνησήρ), ποτ απιθμεί ήδη σέςςεπα σεόφη και ςσο οποίο η όλη σαξινομείσαι με ση μοπυή αυιεπψμάσψν ςε μια ςτγκεκπιμένη κάθε υοπά ενϋσησα (π.φ. ποίηςη για σον έπψσα, σο θάνασο κ.λπ.). σα αυιεπύμασα ατσά πεπιλαμβάνονσαι ςε μεγάλο ποςοςσϋ και έπγα μη αλβανύν λογοσεφνύν, μεσαυπαςμένα ςσα αλβανικά, μεσαξό σψν οποίψν και απκεσύν Ελλήνψν (Θανάςηρ Βαλσινϋρ, ψσήπηρ Δημησπίοτ, Νίκορ Δήμοτ, Γιύπγορ Φπονάρ, Κψςσήρ Παλαμάρ, Ζτπάννα Ζασέλη, Νίκορ Φοτλιαπάρ κ. ά.) Η δεόσεπη ομάδα κειμένψν πεπιλαμβάνει έπγα γπαμμένα ςσα αλβανικά αλλά μεσαυπαςμένα και ςσα ελληνικά είσε απϋ σοτρ ίδιοτρ σοτρ αλβανϋυψνοτρ είσε απϋ άλλοτρ δίγλψςςοτρ 3 Βλ. ενδεικσικά 1) Shtëpia mbi rrota (Përmbledhje me tregime), Σίπανα, Toena, 2001, (διηγήμασα), 2) Portat e harresës (Antologji poetike), Σίπανα, Toena, 2001, (ποιησική ανθολογία), 3) Iliaz Bobaj, Molla e sherrit, (Fabula), Σίπανα, Argeta LMC, 2005 (ςασιπικοί μόθοι), 4) Mimoza Skënderi, Rininë ta dërgova në një çantë, Θεςςαλονίκη, Diva, 2005 (ποιησική ςτλλογή), 5) Bledi Llangozi, Ja ku po të shkruaj, Θεςςαλονίκη, Diva, 2005 (ποιησική ςτλλογή), και 6) Nase Jani, Çmendina, Σίπανα, Dritëro, 1999 (μτθιςσϋπημα) και Gruaja në kafaz, Σίπανα, Toena, 2005 (διηγήμασα και νοτβέλερ). Σοτ σελετσαίοτ έφει μεσαυπαςσεί ςσα ελληνικά η ποιησική ςτλλογή Φάνομαι ςσοτρ δπόμοτρ, Σίπανα, Dritëro, 2000, μεσ. Ν. Κασςαλίδαρ. 290

291 ΓΗΑΥΗΕΟΝΣΑ ΣΖΝ ΚΑΚΑΒΗΑ ΜΔ ΠΡΟΟΡΗΜΟ ΣΟ ΔΛΝΣΟΡΑΝΣΟ λογοσέφνερ 4, γεγονϋρ ποτ δίνει ση δτνασϋσησα σηρ γλψςςικήρ ππϋςβαςηρ και ςσο ελληνϋυψνο αναγνψςσικϋ κοινϋ 5. Ππϋκεισαι για μια εξίςοτ με σην πποηγοόμενη μεγάλη ομάδα κειμένψν, σα οποία επίςηρ εκδίδονσαι είσε ςσην Ελλάδα είσε ςσην Αλβανία. Σο φαπακσηπιςσικϋσεπο παπάδειγμα ατσήρ σηρ ομάδαρ είναι η δίγλψςςη ποιησική ανθολογία Πελαπγοί σψν Βαλκανίψν, 6 ςσην οποία ανθολογοόνσαι δέκα αλβανοί μεσανάςσερ και δέκα θεςςαλονικείρ ποιησέρ. σην σπίση ομάδα θα μποποόςαμε να ενσάξοτμε σα κείμενα εκείνψν σψν αλβανύν μεσαναςσύν ποτ επιλέγοτν να γπάχοτν ςσα ελληνικά 7. Σο πιο φαπακσηπιςσικϋ παπάδειγμα αποσελεί ο γνψςσϋρ δημοςιογπάυορ Γκαζμένσ Καπλάνι με σο μτθιςσϋπημά σοτ Μικπό ημεπολόγιο ςτνόπψν 8. Σέλορ, μια σέσαπση ομάδα έπγψν ποτ δείφνοτν να κινοόνσαι ππορ σην κασεόθτνςη σηρ αμυιςβήσηςηρ σψν σαξινομικύν ςσεπεοσόπψν είναι ατσά ποτ, ανεξάπσησα σοτ αν είναι γπαμμένα 4 Ενδεικσικά αναυέπψ οπιςμένα ονϋμασα λογοσεφνύν ατσήρ σηρ κασηγοπίαρ και σα έπγα σοτρ: 1) Evis Qaja, Σο ειπψνικό μειδίαμα ενόρ αιώνα Buzëqeshja ironike e një shekulli, Θεςςαλονίκη, Diva, 2004, μεσ. Αλεξάνδπα Μπάλσα, 2) Magdalena Lani - Σπιανσαυτλλίδοτ, Jeta nis me sytë e një fëmije Η ζψή ξεκινά με σα μάσια ενόρ παιδιού, Θεςςαλονίκη, Diva, 2005 (30 ποιήμασα ςσα αλβανικά και σα ελληνικά μεσαυπαςμένα απϋ σην ίδια), 3) Βιπιϋν Γκπάσςι, Σπελοί ςσον Παπάδειςο, Αθήνα, Πασάκηρ, 2000, μεσ. Φ. Β. Ζαπκαλήρ, καθύρ και οι ποιησέρ Romeo Çollaku, Διονόςηρ Κτπζίδηρ, Νίκορ Κασςαλίδαρ και Ππίμο λάκοτ, (ποιήμασα ςση ςτλλογή Υσεπά και Ρίζερ, ς. 6-8, 26-33, και ανσίςσοιφα). σην ίδια ςτλλογή ανθολογοόνσαι, μεσαξό άλλψν, εκσϋρ απϋ σιρ πποαναυεπθείςερ ποιήσπιερ και οι ποιησέρ Aleksandër Gjoni (Υσεπά και Ρίζερ, ς. 16), Απνσίσα Ιασποό (Υσεπά και Ρίζερ, ς ), Νσαςνϋπ ελίμι (Υσεπά και Ρίζερ, ς. 37), Ιλιπιάν Ζοόπα (Υσεπά και Ρίζερ, ς ) και Λάμπη Γκικοόλι (Υσεπά και Ρίζερ, ς ), οι οποίοι ανθολογοόνσαι επίςηρ ςση δίγλψςςη ποιησική ανθολογία Evis Qaja / Μελίσα Σϋκα Καπαφάλιοτ (επιμ.), Πελαπγοί σψν Βαλκανίψν / Shtërgjet e Ballkanit, Θεςςαλονίκη, Diva Γ. Μπίμπηρ, 2005, ς. 6-17, 30-41, 66-77, και ανσίςσοιφα. 5 Αν και η κτκλουοπία σοτρ είναι ςαυύρ πεπιοπιςμένη, δίνεσαι η δτνασϋσησα ςσην κοινψνία τποδοφήρ να αποκσήςει ππϋςβαςη ςσιρ υανσαςιακέρ κασαςκετέρ σψν μεσαναςσύν και ςσοτρ σπϋποτρ με σοτρ οποίοτρ πποςλαμβάνοτν ση μεσαναςσετσική σοτρ εμπειπία. Παπάλληλα θα ππέπει να επιςημανθεί η ιδιαίσεπα ςημανσική διάςσαςη σηρ ατσϋβοτληρ ππψσοβοτλίαρ και επιλογήρ σψν ίδιψν σψν λογοσεφνύν - μεσαναςσετσικύν τποκειμένψν να ανακοινύςοτν ςσην κοινψνία τποδοφήρ σιρ ςκέχειρ σοτρ. 6 Βλ. τποςημ Φαπακσηπιςσικέρ πεπιπσύςειρ είναι ο Σηλέμαφορ Κύσςιαρ, Σο σελετσαίο καναπίνι, Αθήνα, Κέδπορ, 1995 και Βποφή ςσο μνήμα, Αθήνα, Κέδπορ, 2000 και ο Υεπνσινάνσ σαόπορ Υάπαρ, Οι ςημειώςειρ σοτ ππόςυτγα, Αθήνα, Καςσανιύσηρ, Γκαζμένσ Καπλάνι, Μικπό ημεπολόγιο ςτνόπψν, εκδ. οίκορ Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα Για μια βιβλιοπαποτςίαςη / βιβλιοκπισική βλ. Ελένη Φονσολίδοτ, 2006:

292 ΚΩΝΣΑΝΣΗΝΑ ΓΔΡ. ΔΤΑΓΓΔΛΟΤ είσε ςσα ελληνικά είσε ςσα αλβανικά, αναδεικνόοτν μια διαυοπεσική πολισιςμική σοποθέσηςη, σηπύνσαρ αποςσάςειρ και απϋ σα δόο εθνικά πλαίςια. Εδύ πποσάςςεσαι ο εθνοσικϋρ ατσοπποςδιοπιςμϋρ, και σο φαπακσηπιςσικϋσεπο παπάδειγμα αποσελεί ο ςτγγπαυέαρ Ζίκο Καποτπάνι, ο οποίορ μολονϋσι δημοςιεόει και ςσιρ δόο γλύςςερ, επιλέγει να ατσοπποςδιοπίζεσαι ψρ Βλάφορ. 9 Πύρ λεισοόπγηςε ατσή η λογοσεφνική παπαγψγή ςσο πεδίο σηρ κοινψνικήρ ένσαξηρ και σατσοποίηςηρ σψν μεσαναςσύν; Ατσϋ είναι σο δεόσεπο ζησοόμενο ατσήρ σηρ ανακοίνψςηρ. Απϋ σα δεδομένα σοτ εμπειπικοό τλικοό, ο ππύσορ ςσϋφορ ατσήρ σηρ λογοσεφνίαρ ήσαν να επεξεπγαςσεί σην ίδια ση μεσαναςσετσική εμπειπία πποκειμένοτ οι κοινϋσησερ σψν μεσαναςσύν να ενσαφθοόν ςσην πεπιβάλλοτςα κοινψνία με σοτρ καλόσεποτρ δτνασοόρ ϋποτρ. Επεξεπγάςσηκε έσςι μια τβπιδική σατσϋσησα, ατσή σοτ «Αλβανοό μεσανάςση» και επιφείπηςε να διαφειπιςσεί σϋςο σο διπλϋ φαπακσήπα ατσήρ σηρ σατσϋσησαρ ϋςο και σο «έλλειμμα» ένσαξηρ και ςσα δόο κοινψνικά πλαίςια (αυεσηπιακϋ και τποδοφήρ). Σατσϋφπονα, λεισοόπγηςε ψρ πηγή κασανϋηςηρ σοτ «Άλλοτ» απϋ ση μεπιά σηρ πεπιβάλλοτςαρ κοινψνίαρ, αν και οπψςδήποσε η διαδικαςία ατσή πεπιοπίςσηκε ςε ςτγκεκπιμένοτρ κόκλοτρ, κτπίψρ διανοοόμενψν και επετνησύν. Αρ δοόμε, ϋμψρ, ατσά σα ζησήμασα απϋ κάπψρ πιο κονσά. Κασαπφήν, η γλψςςική ποικιλία ςσην οποία γπάυεσαι η μεσαναςσετσική λογοσεφνία υαίνεσαι να επιβεβαιύνει σιρ θεψπησικέρ παπασηπήςειρ σηρ Ανθπψπολογίαρ για σον πεπιοπιςσικϋ φαπακσήπα σοτ ϋποτ «σατσϋσησα» και σην αναγκαιϋσησα σηρ ανσικασάςσαςήρ σοτ απϋ ϋποτρ ϋπψρ «πολλαπλέρ σοποθεσήςειρ» ή «τβπιδικέρ τποκειμενικϋσησερ» κ.λπ. (Γκέυοτ Μαδιανοό, 2003: ). Ψρ «σατσϋσησα» θα μποποόςε να πεπιγπαυεί ένα ςόνολο απϋ σπϋποτρ με σοτρ οποίοτρ άσομα και ομάδερ διαυοποποιοόνσαι απϋ άλλα άσομα και ομάδερ μέςα ς ένα δεδομένο κοινψνικϋ πλαίςιο ποτ φαπακσηπίζεσαι απϋ σην επαυή αλλά σατσϋφπονα και απϋ σην ιεπάπφηςη σψν κοινψνικύν ςφέςεψν ή ση δϋμηςή σοτρ ςση βάςη διαυοπεσικύν φαπακσηπιςσικύν. Έσςι, ομοιϋσησερ και διαυοπέρ ανάμεςα ςε άσομα, ςε ομάδερ και ςε άσομα και ομάδερ (Byron 1997: 292) φπηςιμοποιοόνσαι για να σαξινομηθεί ένα πολόμοπυο ςόμπαν απϋ κοινψνικά φαπακσηπιςσικά, ϋπψρ η γλύςςα, η επαγγελμασική απαςφϋληςη, η ενδτμαςία κ.λπ., ςση βάςη ϋμψρ σηρ ιεπάπφηςήρ 9 Βλ. ςφεσικά Ζίκο Καποτπάνι, Δένσπο ςσα φιόνια, Θεςςαλονίκη, Diva, 2005 ς. 5-7 (ειςαγψγή). Σο βιβλίο πεπιλαμβάνει ποιήμασα ςε επιμέλεια Αλεξάνδπαρ Μπάλσα. 292

293 ΓΗΑΥΗΕΟΝΣΑ ΣΖΝ ΚΑΚΑΒΗΑ ΜΔ ΠΡΟΟΡΗΜΟ ΣΟ ΔΛΝΣΟΡΑΝΣΟ σοτρ, ύςσε να παπαφθοόν «αςυαλή» ϋπια για σον «εατσϋ» και σον «άλλο» (Jenkins 1994). Η διαδικαςία ατσή οπγανύνεσαι μέςα απϋ δόο σατσϋςημερ μοπυολογικά, αλλά ανσίπποπερ ππακσικέρ, σον «ατσϋπποςδιοπιςμϋ» και σον «έσεπο-πποςδιοπιςμϋ»: ςση ςφέςη ατσή, ψςσϋςο, η μία ππακσική έφει απϋλτση ανάγκη απϋ σην άλλη, με δεδομένο ϋσι ατσϋ ποτ ςτγκποσεί σον «εατσϋ», παπάγεσαι κασά κανϋνα απϋ ση διαυοποποιημένη ππϋςληχη σψν φαπακσηπιςσικύν ποτ ςτγκποσοόν σον «άλλο». Έσςι, σατσϋσησα και εσεπϋσησα παποτςιάζονσαι ψρ σα απαπαίσησα ςσοιφεία μιαρ δομικήρ ςφέςηρ με σαξινομική λεισοτπγία. Εδύ ακπιβύρ, ϋμψρ, αναγνψπίζει κανείρ και σα σαξινομικά πποβλήμασα ποτ θέσει η ίδια η μεσαναςσετσική εμπειπία ψρ τβπιδική διαδικαςία. Ο μεσανάςσηρ ςτνιςσά σην πλέον στπική εκδοφή μιαρ πεπιθψπιακήρ υιγοόπαρ ποτ ενσάςςεσαι σατσϋφπονα ςε δόο διαυοπεσικά πλαίςια 10, σο αυεσηπιακϋ και εκείνο σηρ κοινψνίαρ τποδοφήρ ή -ςε σελική ανάλτςη- ςε κανένα απϋ σα δόο. σην πεπίπσψςή μαρ, ο Αλβανϋρ μεσανάςσηρ ςσην Ελλάδα είναι πάνσοσε «Αλβανϋρ» για σοτρ Έλληνερ, αλλά σατσϋφπονα πποςδιοπίζεσαι ψρ «Έλληναρ» απϋ σοτρ Αλβανοόρ. Ο ίδιορ, λοιπϋν, σαξινομημένορ ςσοτρ εκάςσοσε «άλλοτρ», δε θα μποποόςε να βπει κασαλληλϋσεπο σπϋπο εκδήλψςηρ ςε ςημειψσικϋ επίπεδο απϋ ση φπήςη σϋςο σηρ μιαρ ϋςο και σηρ άλληρ γλύςςαρ, ςτςσημασικά ή κασά πεπίπσψςη, ςση λογοσεφνία σην οποία παπάγει. Έσςι, η γλύςςα γπαυήρ ατσήρ σηρ λογοσεφνίαρ θα μποποόςε να λεισοτπγήςει ψρ ο ππύσορ ενδείκσηρ μιαρ διαππαγμάσετςηρ σηρ διπλήρ ατσήρ ένσαξηρ: ο μεσανάςσηρ δεν οπίζεσαι μϋνο απϋ ένα εθνικϋ ςόνοπο σο οποίο «ουείλει» να διαςφίςει αμυίδπομα σο πιο ςημανσικϋ «ςόνοπο», ςσην πεπίπσψςή σοτ, είναι σο γλψςςικϋ, και οι γλύςςερ γπαυήρ σηρ μεσαναςσετσικήρ λογοσεφνίαρ ςσην Ελλάδα είναι, κασά σην άποχή μοτ, η καλόσεπη εμπειπική απϋδειξη ατσήρ σηρ (μεθ)οπιακϋσησαρ, ςτγκποσύνσαρ σο ένα κομμάσι σηρ «λογοσεφνίαρ σοτ (ελληνοαλβανικοό) ςτνϋποτ», ϋπψρ ση φαπακσηπίζει ο Δύπηρ Κτπιαζήρ (2011). Αλλά και ςσο ππαγμασολογικϋ επίπεδο η τβπιδική σατσϋσησα σοτ μεσανάςση καθοπίζει σον πποςανασολιςμϋ σηρ λογοσεφνικήρ παπαγψγήρ ποτ μαρ απαςφολεί εδύ. Όπψρ ήδη τπαινίφθηκα, οι 10 Για σην έννοια σοτ «πεπιθψπίοτ» η βιβλιογπαυία είναι ιδιαίσεπα εκσεσαμένη. Για μια ςτνοπσική αναυοπά ςσον ϋπο και, κτπίψρ, για σην αξιοποίηςή σοτ ςση λογοσεφνική ανάλτςη απϋ ση ςκοπιά σηρ Κοινψνιολογίαρ σηρ Λογοσεφνίαρ βλ. Εταγγέλοτ 2003:

294 ΚΩΝΣΑΝΣΗΝΑ ΓΔΡ. ΔΤΑΓΓΔΛΟΤ γενικοί λογοσεφνικοί σϋποι και σα μοσίβα (π.φ. έπψσαρ, θάνασορ κ.λπ.), αν και δεν αποτςιάζοτν απϋ ση λογοσεφνία σψν Αλβανύν μεσαναςσύν, ςε καμία πεπίπσψςη δε ςτνιςσοόν οόσε σο κτπίαπφο ςσοιφείο αλλά οόσε καν σο κίνησπο για να γπάχει κανείρ. Η λογοσεφνία σψν Αλβανύν μεσαναςσύν ςσην Ελλάδα μοιάζει να είναι μια «επείγοτςα λογοσεφνία», μια λογοσεφνία αιφμήρ με ςσϋφο να κασαθέςει σην εμπειπία σηρ μεσανάςσετςηρ, να ση θέςει δηλαδή ςε δημϋςιο διάλογο, και να σην επεξεπγαςσεί καλλισεφνικά. Η διαμϋπυψςη ενϋρ μέςοτ για ση δημϋςια ςτζήσηςη ενϋρ σϋςο αιφμηποό -απϋ κοινψνική άποχη- ζησήμασορ δεν είναι, αςυαλύρ, καθϋλοτ ατσονϋηση τπϋθεςη. Κασά κανϋνα, ϋπψρ σοτλάφιςσον γνψπίζοτμε απϋ άλλα ανάλογηρ ςημαςίαρ ζησήμασα, ϋπψρ π.φ. ο ελληνικϋρ Εμυόλιορ 11, οι σπατμασικέρ εμπειπίερ δε γίνονσαι εόκολα ςτζησήςιμερ ςσα δημϋςια υϋπα. Φπειάζεσαι να πεπάςει καιπϋρ, να ομαλοποιηθεί ή να παγιψθεί μια κοινψνική εμπειπία, να αναδτθοόν οι ανσιυάςειρ σηρ και, ςση ςτνέφεια, σα τποβαθμιςμένα κοινψνικά τποκείμενα να μιλήςοτν για σιρ δικέρ σοτρ, ςτφνά απαγοπετμένερ, «αλήθειερ». σην πεπίπσψςη, ϋμψρ, σηρ αλβανικήρ μεσανάςσετςηρ ςσην Ελλάδα η διαδικαςία ατσή ϋφι μϋνο ξεκίνηςε ςφεδϋν σατσϋφπονα με σην έναπξη σοτ υαινομένοτ, αλλά επιπλέον έλαβε διαςσάςειρ μαζικέρ, μέςα απϋ ση λογοσεφνική σηρ επεξεπγαςία. Θα λεγε κανείρ -κάπψρ παπακινδτνετμένα, είναι αλήθεια- ϋσι η λογοσεφνική παπαγψγή σψν Αλβανύν μεσαναςσύν ςσην Ελλάδα αποσελεί ένα παπάδειγμα ποτ κασαπγεί ση διάςσαςη ανάμεςα ςσο δπαμασικϋ και σον ιςσοπικϋ φπϋνο σψν αυηγήςεψν: ππϋκεισαι ςσην ππαγμασικϋσησα για γεγονϋσα και κασαςσάςειρ ποτ κασαγπάυονσαι ςφεδϋν μϋλιρ ςτμβαίνοτν, ενύ η επανάληχή σοτρ ςε δεόσεπο φπϋνο, ςε απκεσέρ πεπιπσύςειρ καθιςσά σην ίδια ση λογοσεφνική σοτρ αποσόπψςη ππψθόςσεπη. Μοιάζοτν -σα πεζά αυηγήμασα κτπίψρ- με πεποπσάζ μιαρ «μεθοπιακήρ ζψήρ» ποτ κασαγπάυονσαι σην ύπα ποτ ςτμβαίνοτν, για να επεξεπγαςσοόν μια εμπειπία επαναλαμβανϋμενη ποτ δείφνει να πποβλέπει σι θα ακολοτθήςει ςσοτρ επεπφϋμενοτρ ομϋκενσποτρ κόκλοτρ ατσήρ σηρ ζψήρ. Απϋ σην άποχη ατσή, η ςτγκεκπιμένη λογοσεφνία υαίνεσαι να επισελεί μια εξαιπεσικά ςημανσική κοινψνικοποιησική διαδικαςία απένανσι ςσο κοινϋ σηρ, ςσο βαθμϋ ποτ σο κοινϋ ατσϋ βιύνει ανάλογερ ή σατσϋςημερ κοινψνικέρ εμπειπίερ. Ποια είναι ϋμψρ η ανσίδπαςη σηρ πεπιβάλλοτςαρ κοινψνίαρ απένανσι ς ατσή ση δημϋςια λογοσεφνική επεξεπγαςία σηρ 11 Για σο ζήσημα βλ. ενδεικσικά Βαν Μποόςφοσεν κ.ά 2008, ϋποτ και αναλτσική βιβλιογπαυία. 294

295 ΓΗΑΥΗΕΟΝΣΑ ΣΖΝ ΚΑΚΑΒΗΑ ΜΔ ΠΡΟΟΡΗΜΟ ΣΟ ΔΛΝΣΟΡΑΝΣΟ μεσαναςσετσικήρ εμπειπίαρ; σο βαθμϋ ποτ η λογοσεφνία γπάυεσαι ςσα ελληνικά ή μεσαυπάζεσαι, η δτνασϋσησα ππϋςβαςηρ είναι μεγάλη, ψςσϋςο, η ανσαπϋκπιςη παπαμένει μικπή. Ατσϋ, υτςικά, θα απαισοόςε μια άλλοτ είδοτρ έπετνα, πεπιςςϋσεπο ςτςσημασική, ςσο πλαίςιο σηρ λεγϋμενηρ «εμπειπικήρ κοινψνιολογίαρ σηρ λογοσεφνίαρ» 12 και σατσϋφπονα σο ςτντπολογιςμϋ σηρ γενικά μικπήρ ανσαπϋκπιςηρ σοτ ελληνικοό αναγνψςσικοό κοινοό ςση λογοσεφνία ςσο ςόνολϋ σηρ. Πάνσψρ, ατσϋ ποτ θα ππέπει εδύ να επιςημανθεί είναι ϋσι ςε μεγάλο βαθμϋ οι δίατλοι επικοινψνίαρ σηρ αλβανικήρ μεσαναςσετσικήρ λογοσεφνίαρ με σο ϋποιο ελληνικϋ κοινϋ υαίνεσαι να διαμοπυύθηκαν απϋ ςτγκεκπιμένοτρ κόκλοτρ Ελλήνψν διανοοόμενψν, με πολισικά ή μη κίνησπα, ποτ επέλεξαν να θέςοτν χηλά σο ζήσημα σηρ ςτζήσηςηρ για ση μεσανάςσετςη γενικϋσεπα, ςσο πλαίςιο μιαρ εναλλακσικήρ πολισικήρ και κοινψνικήρ ασζένσαρ ςσην Ελλάδα. Αν, λοιπϋν, η φπήςη ατσήρ σηρ λογοσεφνίαρ είναι διπλή, αυοπά δηλαδή απϋ ση μια μεπιά σην σατσοποίηςη σψν ίδιψν σψν μεσαναςσύν ψρ τβπιδικύν κοινψνικύν τποκειμένψν, και απϋ σην άλλη σην αξιοποίηςη ατσοό σοτ λογοσεφνικοό δτναμιςμοό για ση διαμϋπυψςη ενϋρ ετνοωκϋσεποτ πεδίοτ ςτζήσηςηρ για ση μεσανάςσετςη και σην ένσαξη σψν μεσαναςσύν ςσην ελληνική ππαγμασικϋσησα, σϋσε πύρ θα μποποόςε να πποςεγγίςει κανείρ με ϋποτρ καλλισεφνικοόρ ατσή ση δπαςσηπιϋσησα; Η αλήθεια είναι ϋσι ςε μεγάλο βαθμϋ σα κείμενα ατσά, πεζά ή ποιησικά, δεν ακολοτθοόν ςτνσεσαγμένοτρ ή αναγνψπιςμένοτρ καλλισεφνικοόρ κύδικερ, οόσε υτςικά πποέπφονσαι ςση μεγάλη σοτρ πλειονϋσησα απϋ πποικιςμένοτρ ή αναγνψπιςμένοτρ δημιοτπγοόρ. Παπ ϋσι μποπεί κανείρ να αναγνψπίςει οπιςμένερ καλλισεφνικέρ κασακσήςειρ ςε απκεσά απϋ σα κείμενα ατσά 13, ςε γενικέρ γπαμμέρ ππϋκεισαι για μια λογοσεφνία μονοδιάςσαση, θα έλεγε κανείρ, ελάφιςσα επεξεπγαςμένη και βιαςσικά δημοςιοποιημένη, ποτ επικοινψνεί ελάφιςσα έψρ καθϋλοτ με σα ςόγφπονα καλλισεφνικά πεόμασα. Είναι, ψςσϋςο, μια λογοσεφνία ποτ επισελεί ση ςτγκινηςιακή σηρ λεισοτπγία ϋφι μϋνο με σο κείμενο, αλλά κτπίψρ με σο πεπίκείμενο, σιρ ςτνθήκερ δηλαδή εκείνερ ποτ καθιςσοόν μια ιδιψσική κασά-γπαυή με λογοσεφνικέρ πποϊποθέςειρ ένα επικοινψνιακϋ γεγονϋρ. Κι ατσϋ, κασά σην άποχή μοτ, είναι και σο ςημανσικϋσεπο 12 Για σην σάςη ατσή σηρ Κοινψνιολογίαρ σηρ Λογοσεφνίαρ βλ. ενδεικσικά Βελοτδήρ 1997: Για οπιςμένα παπαδείγμασα βλ. ενδεικσικά Εταγγέλοτ 2009α, 2009β και Evanghelou 2008,

296 ΚΩΝΣΑΝΣΗΝΑ ΓΔΡ. ΔΤΑΓΓΔΛΟΤ ςσοιφείο ατσήρ σηρ αποσίμηςηρ. Σο απιςσοόπγημα σοτ πεόμασορ σηρ αλβανικήρ μεσαναςσετσικήρ λογοσεφνίαρ ςσην Ελλάδα είναι ατσϋ καθατσϋ σο γεγονϋρ σηρ όπαπξήρ σηρ, ϋποτ η έννοια σηρ «μεςολάβηςηρ» σοτ καλλισέφνη ψρ εκπποςύποτ ενϋρ «ςτλλογικοό τποκειμένοτ σηρ πολισιςσικήρ δημιοτπγίαρ», ϋπψρ θα λεγε κι ο Goldmann (1979: ), σείνει να εξαυανιςσεί. Έφψ ακοόςει πολλέρ υοπέρ απϋ Έλληνερ σην ακϋλοτθη επύσηςη: «Μα είναι δτνασϋν σϋςοι πολλοί Αλβανοί μεσανάςσερ να είναι ποιησέρ;». Σο επύσημα υανσάζει λογικϋ, αλλά ςσην οτςία σοτ είναι άσοπο. Θα μποποόςε να ανσικασαςσαθεί με ένα εξίςοτ άσοπο: «Είναι οι Αλβανοί έναρ λαϋρ ποιησύν;». Σο άσοπο σψν δόο ατσύν επψσημάσψν ςτνίςσασαι, νομίζψ, ςσην αδτναμία κασανϋηςηρ σοτ ίδιοτ σοτ πλαιςίοτ σηρ καλλισεφνικήρ δημιοτπγίαρ. Αν η ποίηςη και η λογοσεφνία βαςίζονσαι ςε μια διαδικαςία ποτ πποςδιοπίζεσαι ψρ «ποιησική» (Σονσϋπου 1989), σϋσε η ίδια η κοινψνική ζψή απαισεί μια «ποιησική σοτ βίοτ», κι ατσϋ σο γνψπίζοτν καλά ϋφι μϋνο οι Αλβανοί μεσανάςσερ, αλλά ϋλοι ϋςοι βίψςαν ή βιύνοτν ση μεθοπιακϋσησα, ενσϋρ και εκσϋρ σψν εθνικύν ή ϋποιψν άλλψν ςτνϋπψν. Και η λογοσεφνία θα είναι πάνσοσε σο κασαυόγιο ατσήρ σηρ «κολλεκσίβαρ σψν απϋκληπψν», ϋπψρ επιςημαίνει ο Leo Lowenthal (1990: 37-38). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ Byron, R Idelrirw, ςσο Alan Barnard Jonathan Spencer (eds.), Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology, Routledge, London New York, p Evanghelou, K «Lilgsa, Parpia e Pmeqia: Cmqrpseldm i cmlfili di qe qreqqm», ςσο Andrea Gazzoni (επιμ.), Pmeqia dej eqijim Saggi su Gëzim Hajdari, Cosmo Iannone Editore, Isernia, pp Evanghelou, Κ «Letteratura migrante in Grecia: pensieri sul cmlcerrm dejj ajrpm npeldeldm qnslrm da reqri di jerrepari albanesi», Scritture migranti 2: Goldmann, L Για μια κοινψνιολογία σοτ μτθιςσοπήμασορ, μσυπ. Π. Ρτλμϋν Ελ. Βέλσςοτ, Πλέθπον, Αθήνα. Jenkins, R Rethinking Ethnicity: Identity, Categorization and Power, Ethnic and Racial Studies 17(2): Löwenthal, L Για μια κπισική θεψπία σηρ λογοσεφνίαρ, μσυπ. Αλ. Ζήπαρ, Ρϋπσπον, Αθήνα. Βαν Μποόςφοσεν Ρ. Ε. Βοτστπά Β. Δαλκαβοόκηρ Κ. Μπάδα (επιμ.) Μνήμερ και λήθη σοτ ελληνικού εμυτλίοτ πολέμοτ, Επίκενσπο, Θεςςαλονίκη. 296

297 ΓΗΑΥΗΕΟΝΣΑ ΣΖΝ ΚΑΚΑΒΗΑ ΜΔ ΠΡΟΟΡΗΜΟ ΣΟ ΔΛΝΣΟΡΑΝΣΟ Βελοτδήρ, Γ Γπαμμασολογία. Θεψπία Λογοσεφνίαρ, Δψδύνη, Αθήνα. Γκέυοτ Μαδιανοό, Δ «Εννοιολογήςειρ σοτ Εατσοό και σοτ Άλλοτ : Ζησήμασα σατσϋσησαρ ςση ςόγφπονη ανθπψπολογική θεψπία», ςσο Δήμησπα Γκέυοτ Μαδιανοό (επιμ.), Εατσόρ και Άλλορ. Εννοιολογήςειρ, σατσόσησερ και ππακσικέρ ςσην Ελλάδα και σην Κύππο, Gutenberg, Αθήνα, ςς Εταγγέλοτ, Κ Σο κοινψνικό πεπιθώπιο ςσο ελληνικό και ισαλικό μεσαπολεμικό μτθιςσόπημα, Παπασηπησήρ, Θεςςαλονίκη. Εταγγέλοτ, Κ «Αλβανική μεσαναςσετσική λογοσεφνία: ςκέχειρ πάνψ ςσην έννοια σοτ «Άλλοτ» με αυοπμή κείμενα αλβανύν λογοσεφνύν», Δια-Κείμενα 8: Εταγγέλοτ, Κ. 2009α. «Η εμπειπία σηρ μεσανάςσετςηρ ςσα λογοσεφνικά έπγα αλβανύν λογοσεφνύν. Μια κειμενική πποςέγγιςη», ςσο Υψσεινή Σςιμπιπίδοτ (επιμ.), Μειονοσικέρ και μεσαναςσετσικέρ εμπειπίερ. Βιώνονσαρ σην «κοτλσούπα σοτ κπάσοτρ», Αθήνα, Κπισική, ςς Εταγγέλοτ, Κ. 2009β. «Η βαπιά βαλίσςα, Ο σςιγγάνορ μελιςοτπγϋρ, Σο μικπϋ ημεπολϋγιο ςτνϋπψν λέξειρ και ποιησικέρ απ σιρ γπαυέρ σηρ μεσανάςσετςηρ», Δια-Κείμενα 11: Κτπιαζήρ, Δ «Γλύςςα σψν ςτνϋπψν και ςόνοπα σηρ γλύςςαρ (Ζησήμασα σατσϋσησαρ ςση λογοσεφνία σψν ςτνϋπψν)», ςσο K. A. Dimadis (ed.), Identities in the Greek world (from 1204 to the present day) Proceedings of the 4th European Congress of Modern Greek Studies, Granada, 9-12 September 2010, Vol. 3, European Society of Modern Greek Studies, Athens, pp Σονσϋπου, Σ Ποιησική, μσυπ. Αγγ. Καςσπινάκη, Γνύςη, Αθήνα. Φονσολίδοτ, Ε «Μικπϋ ημεπολϋγιο για μεγάλα θέμασα», Ενσετκσήπιο 74: kevangel@itl.auth.gr 297

298 ΚΩΝΣΑΝΣΗΝΑ ΓΔΡ. ΔΤΑΓΓΔΛΟΤ KONSTANTINA GER. EVANGELOU Universiteti i Selanikut Aristotelis Selanik DUKE PËRSHKRUAR KAKAVINË ME DESTINACION ELDORADON. EMIGRANTËT SHQIPTARË SHKRUAJNË PËR RRUGËTIMIN : SPROVË PËR NJË VËSHTRIM TË PËRGJITHSHËM. (Përmbledhje) mbushën tashmë 20 vjet nga një fenomen paradoksal për të dhënat greke: Greqia nga vend i dërgimit të emigrantëve gjatë gjithë periudhës së historisë së saj bashkëkohore, u shndërrua në vendin pritës të emigrantë ve. Ndërmjet këtyre të fundit vendin kryesor e zënë sigurisht, emigrantët shqiptarë. Si mund të përcaktojë dikush këtë dukuri nëpërmjet prodhimit të letërsisë së vetë emigrantëve në Greqi? Në këtë artikull bëhet një përpjekje fillestare për të klasifikuar këtë prodhim letrar, duke pasur parasysh që paraqet një shtrirje shume të madhe: shkrimtarë me pikënisje kulturore të ndryshme gjuhësore, fetare, politike, kombësie, shkruajnë qoftë në greqisht, qoftë në shqip, qoftë në të dyja gjuhët. Disa zgjedhin poezinë e të tjerë prozën, ndërsa një plejadë shtëpish botuese të vogla apo të mëdha marrin përsipër komunikimin e gjithë kësaj vepre tek lexuesi grek dhe shqiptar. Si funksionoi kjo prodhimtari letrare në fushën e klasifikimit shoqëror dhe të identifikimit të emigrantëve? Ky është qëllimi i dytë i këtij artikulli. Nga të dhënat e materialit empirik (praktik), qëllimi i parë i kësaj letërsie ishte të shtjellonte përvojën e vetë emigracionit, në mënyrë që komunitetet e emigrantëve të integroheshin në komunitetin përreth me kushtet më të mira të mundshme. Kështu u shtjellua një identitet hibrid, ai i ekigpalrir qhoinrap që u përpoq të menaxhonte si natyrën e dyfishtë të arij idelrireri aqhrs dhe deficiril e kategorizimit në të dyja kontekstet sociale (të shoqërisë pikënisëse dhe asaj pritëse). Njëkohësisht, funksionoi si burim i kuptimit të Tjerpir lga pala e komunitetit përreth, edhe pse domosdoshmërisht ai proces u kufizua në qarqe të caktuara, kryesisht të intelektualëve dhe të studiuesve. Cila është cilësia e atij prodhimi letrar? Me këtë pyetje artikulli synon të shtjellojë çështjen e vlerës artistike dhe të vlerësimit të fenomenit. Patjetër që veprat e këtij prodhimi janë të pabarabarta ndërmjet tyre dhe këtu të ndërmerret një interpretim paraprak i këtij fenomeni. Megjithatë, nuk reshtin së qeni dhe një seri tekstesh të vlefshme, që mund të konsiderohen si përfaqësuesit e kësaj rryme letrare. 298

299 CHRISTINA MALIGKOUDI Aristotle University of Thessaloniki Thessaloniki AN ATTEMPT OF MAINTAINING ALBANIAN LANGUAGE THROUGH ALBANIAN COURSES IN GREECE 1. Introduction ince 1 the decade of 1990s and afterwards a large number of Albanian immigrants came into Greece, mainly due to the collapse of the communist regime in Albania. The census by the National Statistical Service of Greece in 2001 registered Albanian immigrants in a total of foreigners (namely 57, 4%), while in 2005 the Albanian immigrants' population was estimated at Albanian pupils in the school year 2010/2011 were , constituting the 77, 6 % of the total amount of foreign pupils in Greek schools ( ) (Revithiadou 2012). Moreover, while the first Albanian immigrants came to Greece over twenty years ago, the foundation of Albanian immigrant communities in several cities and regions in Greece began in the last decade. Especially with the economic crisis that has stroked Greece in the last years, the number of children who study in Albanian Language Courses has raised highly, as their parents are thinking of repatriating back to Albania, as was mentioned by several representatives of the Albanian Courses in the interviews. While in other countries the research on similar courses for the maintenance of the ethnic language and the negotiation of the children's identity who study in them has begun over ten years ago, the register of these courses is attempted for the first time in the Greek literature. Consequently, in the present paper similar courses in other countries will be presented and then we will examine the structure, the aims and the curriculum of the Albanian Language Courses, in order to show the role they play in maintaining their ethnic language and ethnic identity in the following generations. 1 The postdoctoral research about the Albanian Language Courses in Greece was funded by the Greek State Scholarship Foundation (IKY) for the academic year 2011/ Makedoniko Praktoreio Eidiseon

300 CHRISTINA MALIGKOUDI 2. Mother Language Courses in other countries Mother language schools of ethnic communities function for a lot of years in the U.S.A. (for Arabs, Asians, French, Greeks, Turks, Polish etc.) (Fishman 1989). These schools are maintained by communities that have lost or are losing their ethnic language and teach mainly the mother-tongue or the mother-tongue is the mean of instruction for other lessons. According to Fishman (1989:254), these schools fulfill the important function of shaping and giving identity to millions of Americans. In the U.K. the lack of recognition of the experiences of young people, their families and communities about their language, cultural and religious expressions as well as concerns about children's underachievement in mainstream schools and society, prompted communities to set up complementary schools (Lytra and Martin 2010). Complementary schools, according to Creese and Martin (2006), are multilingual and multiliterate sites which provide a safe space outside mainstream schools for the kailrelalce ald rpalqfmpkariml mf wmslg nemnje q cmkkslirw languages and cultures. In his historical overview of complementary schooling in the UK, Li Wei (2006) identifies three broad groups of complementary schooling that emerged from that time: A. Children from African-Caribbean families who were concerned by widespread perceptions of their children's underachievement and the racism and overt prejudice they faced. B. In the late 1970s and early 1980s when Muslim, Sikh and Hindu communities of South Asian and African origins wanted separate, religious schools for their children and where Arabic was taught alongside community languages. C. Around the same period immigrant and other ethnic minority communities (Turks, Greeks, Italians e.tc.) wished to maintain their heritage language and culture. Although the specific socio-historical context for the emergence and development of the different groups of complementary schools and their main concerns may have differed, one common feature was that these schools provided a response by communities to the failure of the mainstream education system to meet the needs of new arrivals and ethnic minority children (Li Wei 2006:78). But also in other countries there has been research about cmkkslirw mp qsnnjekelrapw qchmmjq. Hajj er aj. (2002) registered and examined four community schools in Leeds (United 300

301 MAINTAINING ALBANIAN THROUGH ALBANIAN COURSES IN GREECE Kingdom) and Oslo (Norway) (two in each country 3 ). These schools function on a voluntarily basis, without any financial support by local institutions and the school curriculum aims mainly towards rhe csjritariml mf rhe erhlic cmlqcimsqleqq ald ilmujedge mf rhe culture, the roots and the history of the country of origin. Moreovep, rhe peqeapch bw Cpeeqe, Bharr, Bhmjali και Mapril (2006) is negotiating the identity formation of students who study in two qsnnjekelrapw qchmmjq il Leiceqrep (Ulired Kilgdmk) tia interviews with students, parents, teachers and school administration representatives. In Greece, despite the large number of immigrant pupils, there is no provision for mother-tongue teaching at schools. The only exception involves children of the Muslim minority living in Western Thrace (bilingual program for elementary school) 4. Foreign language teaching involves English and one of the following: French, German or Italian. Only in the context of two programs for Intercultural Education (that were funded 75% by the European Union) were and are currently Albanian and Russian taught in some schools on a pilot basis. 3. The methodology of the research As our aim was to register and shed light on the Albanian Language Courses, we conducted the research in two different school years. In the school year 2005/2006, during my doctoral thesis, six Albanian Language Courses in North and Central Greece were examined (two in Thessaloniki, Giannitsa, Kavala, Trikala and Volos) (Maligkoudi 2008). Interviews were conducted with the founding members and the teachers of the Albanian Language Coupqeq aq uejj aq uirh qrsdelrq napelrq, eirhep aq a gpmsn mp individually. In total, seven interviews were conducted. In the school year 2010/2011, in the context of my postdoctoral research, six more Albanian Language Courses in Greece were examined (Thessaloniki, Korinthos, Thiva, Kalabaka, Athens and Kavala) 5. Six interviews were conducted with the representatives of the courses (founding members or teachers). All interviews were conducted in Greek with only one 3 A community school in Oslo bejmlgq rm rhe mpgalixariml Cmkkslirw mf Ajbalial ald Kmqqmtap Ikkigpalrq ald irq aik iq rm reach rhe Ajbalial jalgsage to children with Albanian origin Tum mf rheqe qchmmjq (Theqqajmliii ald Kataja) uepe evakiled ajqm il rhe fipqr phase of the research. 301

302 CHRISTINA MALIGKOUDI exception that was held in Albanian 6. The interviews were semistructured and the main topics, on which the interviews were organized, were the following: Α. Ppmfije mf rhe Ajbalial Lalgsage Cmspqeq: beginning, place of instruction, support by Albanian or Greek institutions, co-operation with other constitutions, objectives, means of information about the lessons Β. Teachilg qraff: lskbep mf reachepq, reachepq rpailing, reachepq eknjmwkelr qrarsq 7 C. Curriculum: teaching hours, educational material and course karepiaj, qrsdelrq jetejq mf jalgsage proficiency D. Students: lskbep mf qrsdelrq ald age, napelrq kmriteq to qeld rheip chijdpel rm rhe Ajbalial Lalgsage Cmspqeq, qrsdelrq attitudes towards ALC, language use by students Ε.Ajbalial cmkkslirieq qrpscrspe: degree of co-operation between Albanian Language Courses and Albanian communities, other schools'/ communities' activities. 4. Presentation of the Albanian Language Courses in Greece 4.1. The profile of the Albanian Language Courses The Albanian Language Courses in Greece were constituted between , namely ten years after the beginning of the great immigration of Albanians into Greece mainly due to the collapse of the communist regime in Albania. In most cases, the lessons of the Albanian language take place in public buildings (e.g. qchmmjq, kslicinajirw q hajjq, slitepqirw) ald mljw il rum caqeq il npitare njaceq (reachep q hmke, npitare qchmmj). Cmlqeoselrjw, qmke support by Greek institutions (the host country) is observed and in some rare cases - especially in smaller cities- this support is to a greater extent (e.g. provision with useful consumable materials). As far as the help of the country of origin (Albania) is concerned, this is constituted by sending educational material to the students. However, the representatives of the ALC mentioned in the interviews that they wait and need more help both from Greece and Albania ( Deqnire rhe cmlqralr arreknrq bw reachepq ald napelrq fmp 6 Wirh mle reachep mf rhe cmknjekelrapw qchmmj Mmrhep Tepexa il Thessaloniki. 7 By this we mean if they are paid or if they work voluntarily. 8 The oldest ALC was founded in 2001 in Thessaloniki by the Community of Albanian Immigrants in Thessaloniki and the most recent in 2008 in Thiva, Kavala and Kalabaka. 302

303 MAINTAINING ALBANIAN THROUGH ALBANIAN COURSES IN GREECE bigger support, the local government and Albania fail to show understanding to our problems which shows their different perspective abmsr rhe edscarimlaj nmjicw ald rhe npilcinjeq mf ilrepcsjrspaj edscariml ) (ALC Korinthos). Most of the ALC co-operate with each other and participate moreover in the Organization of Albanian Teachers in Greece, in the context of which annual training seminars are organized. In small cities there is co-operation with local institutions, while in rhe caqe mf rhe ALC Mmrhep Tepexa rhere is co-operation with non-governmental organizations and the University. Parents are informed about the Albanian Language Courses by acquaintances (in small cities), by local or Albanian newspapers (that are published in Greece), flyers, by radio advertisements and in some cases by the schmmj q mfficiaj uebqire. As far as the aims of these courses are concerned, the basic reasons for their beginning are the following: a) maintenance of chijdpel q kmrhep rmlgse, b) cmkkslicariml mf chijdpel uirh rheip pejariteq il Ajbalia, c) kailrelalce mf chijdpel q bijilgsaj ald bicultural heritage, d) maintenance of their ethnic identity and, finally, e) knowledge of Albania's history and culture. A characteristic part of the interviews about the reasons for the foundation of the courses is the following: Aq qchmjapq ue cmlqidep msp dsrw rm reach msp kmrhep-tongue to our children, because, apart from the valuable principles, mother-tongue learning is a privilege and mostly an undisputed right of a folk, established in the Declaration of Human rights, that is assessed as a common European heritage and probably enables every citizen to defend it wherever he/she iq (ALC Korinthos) Teaching staff and students in the Albanian Language Courses The teaching staff of the Albanian Language Courses in small cities is not abundant (in most of the cases there is only one teacher), while in the bigger cities (Thessaloniki 9 and Athens) their number is 7 and 10 respectively. All teachers are University graduates (they have studied preschool or elementary education or Albanian Philology). They work voluntarily and only in one case the teacher iq naid a qwkbmjic akmslr bw napelrq qsbqcpinriml. Concerning the students of the ALC, in bigger cities the 9 Il rhe ALC Mmrhep Tepexa il Theqqajmliii rhepe uepe mljw 2 reachepq il rhe first phase of the research (2005/2006). However, because the number of the students has been increased, more teachers are working now. 303

304 CHRISTINA MALIGKOUDI amount of the students is higher (80 in Thessaloniki and 130 in Athens) than in smaller ones (around 20 students with exception Korinthos, where there are 50 students). In relation with the total amount of the Albanians who live in these regions, however, the number of the students is considered low by the representatives of the Albanian Language Courses ( The lskbep iq peajjw qkall. But this is lmr msp fasjr. Ir deneldq ml rhe napelrq uijj ) (ALC Volos). The participant students' age varies from 6 to 18 years old. Papelrq decided rm qeld rheip chijdpel rm ALC fmp a tapierw of reasons, that sum up in the following ones: a) because they wanted to maintain their language and they connect it with their ethnic identity ( becasqe Ajbalial iq kw kmrhep-tongue and I want to rpalqkir ir rm kw chijdpel (ALC Trikala)), b) because they felt that their children had to communicate with their relatives in Albania ( becasqe if rhew gm rhepe, etel fmp a feu dawq, hmu umsjd rhew be abje rm cmkkslicare? (ALC Trikala)), c) because they want to have the option of repatriation ( becasqe kw chijd uijj jeapl kmpe rhilgq ald il the future she might want to go back to Albania, to return, to study or to umpi (ALC Trikala)), especially now with the economic crisis in Greece, d) parents do not have spare time to dedicate themselves to the teaching of Albanian to their children, e) as a parent characteristically mentioned in the interview: Ajbalialq hate started at last after so many years to think about the issues of language and culture, of their identity, because until now they had more important rhilgq rm cape abmsr (ALC Mmrhep Tepexa, Theqqajmliii) and, finally, f) parents consider the lessons as a creative activity for their children, especially on weekends. In all interviews the representatives of the ALC declared that students show a positive attitude towards Albanian Language Courses and that their knowledge of Albanian is being improved throughout the lessons. The majority of the students, however, when they come for the first time to attend the courses, do not possess a high level of proficiency in Albanian and most of them just know some basic vocabulary. Indicative of this fact is that during breaks or when they are leaving from lessons, they communicate in Greek. Exception to this is the case of the Albanian Language Course in Athens, as the representative mentioned in the interview that rhe majority of the children know Albanian well and students who do not know Albanian are those that come from mixed kappiageq. 304

305 MAINTAINING ALBANIAN THROUGH ALBANIAN COURSES IN GREECE 4.3. The Curriculum of the Albanian Language Courses In all examined Albanian Language Courses the educational material that was used for the lessons was the same with the material that public schools in Albania use. However, the year that the second part of the research was conducted (2011/2012), the representatives of the schools were waiting for the publication of a special material for the teaching of Albanian as a second/ foreign language for children living abroad. The lessons of the Albanian language take place once or twice a week (Saturday or/and Sunday) for one and a half or two hours. Students mainly study the Albanian language but in some cases also Albanian history 10, geography, cultural elements and Albanian literature are being taught. However, as mentioned earlier, the majority of the children do not speak Albanian fluently when they come for the first time to ALC and for this reason most of the cmspqeq ape begillepq jetej. Filajjw, rhe qrsdelrq njacekelr il classes is according to their language proficiency and not according to their age The structure of the Albanian communities and their relationship with the Albanian Language Courses Ajkmqr ajj Ajbalial qchmmjq qrapred rm fslcriml il rhe cmlrevr mf organized communities of Albanian immigrants that possess official articles of association. Moreover, as mentioned before, there is an organized community of Albanian teachers in Greece that organizes annual training seminars for teachers and belongs to the broader network of Albanian teachers abroad. The basic aims of the communities are briefly the following: a) to help and support Albanian immigrants (information about their legal rights, legal help, translation of documents etc.), b) to organize cultural activities and celebrations for national holidays or other events (for example, theatrical performances, music shows), c) to organize seminars for immigrants about new technologies, d) to teach Greek to adults immigrants, e) to organize trips for the members to Albania or to other places in Greece and, finally, f) to constrict the relationship between Greece and Albania through several actions. The statement of the representative of the school 10 However, in the case of the ALC in Thiva teaching Albanian history was avoided, because the representatives did not want to provoke suspiciousness and dissatisfaction to local people: ue reach Ajbalial hiqrmpw uirh castion, in order not to cpeare alw cmlfjicrq uirh Gpeeiq ald ajqm becasqe ue dml r ualr rm cmlfsqe chijdpel. 305

306 CHRISTINA MALIGKOUDI Mmrhep Tepesa il Theqqajmliii qskq sn rhe acrimlq mf rhe communities with the following phrase: ue ualr rm hejn ikkigpalrq, to help ourselves and at the same time we want to keep our tradition alive, msp jalgsage ald msp csjrspe. Thereafter, Albanian Language Courses that operate in the core of Albanian communities, show that Albanians are quite organized in Greece: ue ualr rm ilfmpk rhe Ajbalial ikkigpalrq il Greece that there is an organized community that can anytime support its kekbepq ( Mmrhep Tepesa Theqqajmliii). 5. Conclusions Cmkkslirw jalgsage cjaqqeq ape al iknmpralr aqnecr mf chijdpel q education and learning. They offer a cultural and educational niche within the wider society. Moreover, they constitute an important factor of language maintenance in an immigrant environment. On the other hand, community schools are also an instrument for identity and cultural transmission. Parents want their children to recognize the value of Albanian language and culture. These parents unlike those whose children do not attend Albanian classes, are more resistant to pressures from mainstream society to accept Greek language and culture as the dominant one. On the other hand, the duration of the Albanian Language Courses is not long enough (around 2 hours per week), in order to ascertain an adequate input in Albanian for the children who participate in these courses. Moreover, of particular relevance to the formation of these Albanian Language Courses is the theoretical model developed by Cummins (1984, 1996, 2000). Through a concern for social justice, this model identified aspects of education that can seriously disable learners who speak minority languages in contexts in which they have no access to bilingual education. However, Cummins (1986, 1996) suggests that incorporating the language of the community ilrm rhe qchmmj, etel if ir acrsajjw cal r be rasghr, ald iltmjtilg families and the community in the education of the children can support educational achievement. He argues that building on nsnijq csjrspaj ilmujedge ald jalgsage qiijjq ald npmtidilg reachilg rhar affipkq rheip idelririeq ald elabjeq rhek rm ilteqr rheip idelririeq il jeaplilg jeadq rm qscceqqfsj acadekic engagement. According to McPake et al. (2007) investing in community languages is likely to produce good returns, in the form of a substantial proportion achieving university entrance level competence. 306

307 MAINTAINING ALBANIAN THROUGH ALBANIAN COURSES IN GREECE In general, the constitution of Albanian Communities as well as of the Albanian Language Courses is an important factor for the development of multicultural and intercultural education in Greece. Besides, the growing participation of the Albanian families to this attempt shows that there is a lot of potential for the expansion of Albanian language use in the Greek area. In addition to this, it seems that a quite organized Albanian community is being formed in Greece that emphasizes on language and cultural maintenance of the country of origin. REFERENCES Creese, A., Bhatt, A., Bhojani, N. and Martin, P «Multilingual, heritage and learner identities in complementary schools». Language and Education 20 (1), p Creese, A. and Martin, P «Interaction in complementary school contexts: developing identities of choice- an introduction». Language and Education 20 (1), p Cummins, J Bilingualism and Special Education: issues in assessment and pedagogy, Clevedon: Multilingual Matters. Cummins, J «Empowering minority students: a framework for intervention». Harvard Educational Review 56 (1), p Cummins, J Negotiating Identities: education for empowerment in a diverse society, Ontario CA: California Association for Bilingual Education. Cummins, J Language, Power and Pedagogy: bilingual children in the crossfire, Clevedon: Multilingual Matters. Fishman, J Language and Ethnicity in Minority Sociolinguistic Perspective, Philadelphia: Multilingual Matters. Hajj, Κa., Ӧzerk, K., Zulfiqar, M. and Tan, Jec «Thiq iq msp qchmmj : provision, purpose and pedagogy of supplementary schooling in Leeds and Oslo». British Educational Research Journal 28(3), p Li Wei Complementary schools, past, present and future, Language and Education 20 (1), p Lytra, V. and Martin, P «Introduction». In Sites of Multilingualism: Complementary schools in Britain today, Stoke-on-Trent: Trentham Books, p Maligkoudi, C «Tmimata didaskalias tis Alvanikis stin Ellada. Prospathia mias protis katagrafis» [«Preliminary findings on Albanian mother-tongue courses in Greece»]. Epistimes Agoyis 1: 307

308 CHRISTINA MALIGKOUDI McPake, J., Tinsley, T. and James, C «Making provision for community languages: issues for teacher education in the UK». Language Learning Journal 35 (1), p Revithiadou, A Opening nmre il rhe umpiqhmn Lalgsage edscariml fmp bijilgsaj jeaplepq. Thessaloniki, 14 January

309 Α. ΡΟΝΣΟΤ ΓΚΟΡΟΤ, Β. ΚΑΖΟΤΛΛΗ, Μ. ΟΤΚΑΛΟΠΟΤΛΟΤ, Α. ΡΕΒΤΘΙΑΔΟΤ, Β. ΠΤΡΟΠΟΤΛΟ, Γ. ΠΑΝΣΙΔΑΚΗ, Ε. ΜΕΦΙΛΛΗ & Α. ΖΕΚΟΛΛΑΡΙ Ππόγπαμμα Εκπαίδετςηρ Αλλοδαπών και Παλιννοςσούνσψν Μαθησών (Aπιςσοσέλειο Πανεπιςσήμιο Θεςςαλονίκηρ) Δπάςη 5: Ενίςφτςη σηρ μησπικήρ γλώςςαρ ΓΛΨΟΔΙΔΑΚΣΙΚΟ ΤΛΙΚΟ ΓΙΑ ΣΗ ΔΙΔΑΚΑΛΙΑ ΣΗ ΑΛΒΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΗΛΕΚΣΡΟΝΙΚΟ ΜΑΘΗΙΑΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 1. Ειςαγψγή λήθορ επετνύν σονίζει σο πϋλο σηρ μησπικήρ γλύςςαρ σψν αλλοδαπύν μαθησύν ςσην εκπαίδετςή σοτρ (Ringbom 1987, Cummins 2001, κοόπσοτ 2002, Παπαδοποόλοτ 2009). σην Ελλάδα μέφπι ςήμεπα σο έπγο ατσϋ ανήκε ςε ανεξάπσησοτρ υοπείρ (κοινϋσησερ μεσαναςσύν, ςτλλϋγοτρ, κ.λπ.) ή ςε ππψσοβοτλίερ εκπαιδετσικύν (Ππψσονοσαπίοτ & Φαπαβισςίδηρ 2006). Απϋ σο Νoέμβπιο σοτ 2011 ξεκίνηςε μια πιλοσική ευαπμογή ππογπαμμάσψν διδαςκαλίαρ μησπικήρ γλύςςαρ απϋ ση Δπάςη 5 «Ενίςφτςη σηρ μησπικήρ γλύςςαρ σψν μαθησύν» σοτ ππογπάμμασορ «Εκπαίδετςη Αλλοδαπύν και Παλιννοςσοόνσψν Μαθησύν» σοτ Α.Π.Θ. 1 Η ςτγκεκπιμένη δπάςη εςσιάζει ςσην Αλβανική και ση Ρψςική, γλύςςερ ποτ ςτγκενσπύνοτν μεγάλο απιθμϋ ομιλησύν ςσα ςφολεία σηρ ππψσοβάθμιαρ και δετσεποβάθμιαρ εκπαίδετςηρ. Κασά ση ςφολική φπονιά , η διδαςκαλία σηρ Αλβανικήρ ευαπμϋςσηκε πιλοσικά ςε δόο ςφολεία σηρ Ππψσοβάθμιαρ 1 Επιςσημονική τπεόθτνορ σοτ Ππογπάμμασορ «Εκπαίδετςη Αλλοδαπύν και Παλιννοςσοόνσψν Μαθησύν» (ΕΠΑ , είναι η Καθ. Άννα Αναςσαςιάδη-τμεψνίδη (Α.Π.Θ.). σο πλαίςιο σηρ Δπάςηρ 5 παπάγεσαι γλψςςοδιδακσικϋ τλικϋ ςε ένστπη και ηλεκσπονική (διαδπαςσική) μοπυή για ση διδαςκαλία σηρ Αλβανικήρ ςε μαθησέρ/μαθήσπιερ με γλύςςα κασαγψγήρ σην Αλβανική. Σην επιςσημονική ετθόνη για σην παπαγψγή σοτ γλψςςοδιδακσικοό τλικοό έφοτν η Δπ. Α. Ρεβτθιάδοτ (Α.Π.Θ.) και ο Δπ. Β. πτπϋποτλορ (Ε.Κ.Π.Α.). Σο τλικϋ για ση διδαςκαλία σηρ Αλβανικήρ έφει παπαφθεί απϋ σην Α. Ρϋνσοτ-Γκϋποτ ςε ςτνεπγαςία με σιρ: Ε. Μεφίλλη, Α. Ζεκολάπι και Μ. οτκαλοποόλοτ. Τπεόθτνοι για σον παιδαγψγικϋ ςφεδιαςμϋ σοτ τποςσηπικσικοό ηλεκσπονικοό (διαδπαςσικοό) τλικοό είναι η Δπ. Β. Καζοόλλη (Επίκοτπη Καθηγήσπια, Πανεπιςσήμιο Αιγαίοτ) και ο Δπ. Ι. πανσιδάκηρ (Αναπληπψσήρ Καθηγησήρ, Πανεπιςσήμιο Κπήσηρ). Tην σεφνική τλοποίηςη έφοτν αναλάβει οι: Φ. Ζάππαρ & Κ. Κψνςσανσοτδάκηρ (Σμήμα Ηλεκσπολϋγψν Μηφανικύν και Μηφανικύν Τπολογιςσύν, Επγαςσήπιο Ηλεκσπακοτςσικήρ, Α.Π.Θ.) 309

310 ΡΟΝΣΟΤ-ΓΚΟΡΟΤ, ΚΑΕΟΤΛΛΖ, ΟΤΚΑΛΟΠΟΤΛΟΤ, ΡΔΒΤΘΗΑΓΟΤ θ. ά. Εκπαίδετςηρ (ένα ςσην Αθήνα και ένα ςσα Φανιά) και σο παπακολοόθηςαν ςτνολικά πεπίποτ 200 μαθήσερ. σο παπϋν άπθπο 2 παποτςιάζοτμε σο ςφεδιαςμϋ σοτ εκπαιδετσικοό τλικοό σο οποίο φπηςιμοποιήθηκε ςσο ππϋγπαμμα διδαςκαλίαρ σηρ Αλβανικήρ. Σο τλικϋ ατσϋ διακπίνεσαι ςσο ένστπο και σο ηλεκσπονικϋ τλικϋ, σο οποίο έφει ση μοπυή ηλεκσπονικοό μαθηςιακοό πεπιβάλλονσορ. 2. Ένστπο τλικϋ Σο εκπαιδετσικϋ τλικϋ ποτ έφει παπαφθεί απϋ ση ςτγγπαυική ομάδα για ση διδαςκαλία σηρ Αλβανικήρ ψρ μησπικήρ γλύςςαρ απετθόνεσαι ςε μαθησέρ δημοσικοό, ηλικίαρ 8-13 εσύν, δόο γλψςςικύν επιπέδψν: μαθησέρ με ςσοιφειύδη/βαςική γνύςη και μαθησέρ με μέσπια/καλή γνύςη. Βαςικοί ςσϋφοι σοτ ένστποτ εκπαιδετσικοό τλικοό είναι: Η ενίςφτςη σηρ γλύςςαρ κασαγψγήρ με απύσεπο ςκοπϋ ση διασήπηςη σηρ διγλψςςίαρ ςση φπήςη σηρ. Η ανάπστξη σηρ ικανϋσησαρ σψν μαθησύν να επικοινψνοόν αποσελεςμασικά (ππουοπικά και γπαπσά) κασανούνσαρ και παπάγονσαρ διάυοπα είδη λϋγοτ αλλά και κειμενικά είδη. Η κασανϋηςη, απϋ σην πλετπά σψν μαθησύν, σηρ δομήρ και σηρ λεισοτπγίαρ σηρ γλύςςαρ ψρ ςτςσήμασορ ςε ϋλα σα επίπεδα (υψνολογία, μοπυολογία, ςόνσαξη, ςημαςιολογία). Η εταιςθησοποίηςη σψν παιδιύν ςε διαπολισιςμικά θέμασα και ςε θέμασα σηρ ςόγφπονηρ ζψήρ. Για σιρ ανάγκερ σοτ ππογπάμμασορ έφοτν ςφεδιαςσεί δόο εγφειπίδια, σα οποία απετθόνονσαι ςσον μαθησή: Σο εγφειπίδιο Mirëmëngjes, σο οποίο απετθόνεσαι ςε μαθησέρ/-σπιερ με μηδαμινή ή ςσοιφειύδη γνύςη σηρ αλβανικήρ γλύςςαρ. Οι θεμασικέρ ενϋσησερ σοτ εγφειπιδίοτ ατσοό είναι: (α) Ο κϋςμορ μοτ, (β) Ο κϋςμορ γόπψ μοτ, (γ) Ο κϋςμορ σηρ υανσαςίαρ, (δ) Ππάςινορ κϋςμορ. 2 H ςτγκεκπιμένη έπετνα ππαγπμασοποιήθηκε ςσο πλαίςιο σοτ Ππογπάμμασορ «Εκπαίδετςη Αλλοδαπύν και Παλιννοςσοόνσψν Μαθησύν» ( σο οποίο φπημασοδοσείσαι απϋ σο Εθνικϋ σπασηγικϋ Πλαίςιο Αναυοπάρ (ΕΠΑ) και απϋ εθνικοόρ πϋποτρ. 310

311 ΓΛΩΟΓΗΓΑΚΣΗΚΟ ΤΛΗΚΟ ΓΗΑ ΣΖ ΓΗΓΑΚΑΛΗΑ ΣΖ ΑΛΒΑΝΗΚΖ Σο εγφειπίδιο Luajmë dhe mësojmë, σο οποίο απετθόνεσαι ςε μαθησέρ/-σπιερ με καλή γνύςη σηρ αλβανικήρ γλύςςαρ. Οι θεμασικέρ ενϋσησερ σοτ ςτγκεκπιμένοτ εγφειπιδίοτ είναι: (α) Μια μέπα ςσο ςφολείο, (β) Εμείρ και οι άλλοι, (γ) Οι άνθπψποι ςσο φπϋνο, (δ) Η φύπα σψν θατμάσψν. Εικ. 1: Εξύυτλλα εγφειπιδίψν διδαςκαλίαρ σηρ Αλβανικήρ ςε μαθησέρ Δημοσικοό και Γτμναςίοτ Κάθε θεμασική ενϋσησα οπγανύνεσαι ςε σέςςεπιρ διδακσικέρ τποενϋσησερ, κάθε μία απϋ σιρ οποίερ πεπιλαμβάνει δπαςσηπιϋσησερ ποτ ςσοφεόοτν ςσην ανάπστξη σψν σεςςάπψν δεξιοσήσψν: κασανϋηςη ππουοπικοό και γπαπσοό λϋγοτ, παπαγψγή ππουοπικοό και γπαπσοό λϋγοτ Θεψπησικϋ πλαίςιο Σο ςφεδιαςμϋ και ση ςτγγπαυή σοτ ένστποτ τλικοό τπαγϋπετςε έναρ ςτνδταςμϋρ γλψςςολογικύν και παιδαγψγικύν απφύν, πποςαπμοςμένψν κασάλληλα ςσο ςτγκεκπιμένο μαθηςιακϋ πλαίςιο (Cameron 2001, McGrath 2002, Ellis 2002, Tomlinson 2011). Ειδικϋσεπα, η επιλογή σψν θεμασικύν σψν κειμένψν, σψν γπαμμασικύν δομύν και σψν ανσίςσοιφψν δπαςσηπιοσήσψν, σοτ λεξιλογίοτ και σψν γλψςςικύν παιγνίψν είφε ψρ βαςικϋ άξονα σιρ γλψςςικέρ και επικοινψνιακέρ ανάγκερ σοτ μαθησικοό πληθτςμοόςσϋφοτ. 311

312 ΡΟΝΣΟΤ-ΓΚΟΡΟΤ, ΚΑΕΟΤΛΛΖ, ΟΤΚΑΛΟΠΟΤΛΟΤ, ΡΔΒΤΘΗΑΓΟΤ θ. ά. Οι βαςικέρ γλψςςολογικέρ απφέρ ποτ τιοθεσήθηκαν ςση ςτγγπαυή σοτ τλικοό είναι: Αξιοποίηςη σψν ποπιςμάσψν σηρ ςτγκπισικήρ ανάλτςηρ σψν δόο γλψςςύν ςε ϋλα σα γπαμμασικά επίπεδα (υψνολογία, μοπυολογία, ςόνσαξη, ςημαςιολογία). Αξιοποίηςη ςση διδακσική διαδικαςία σψν μηφανιςμύν μεσαυοπάρ και παπεμβολήρ απϋ ση γλύςςα πεπιβάλλονσορ (Ελληνική) ςση γλύςςα-ςσϋφο (Αλβανική). Οι βαςικέρ παιδαγψγικέρ απφέρ, οι οποίερ ενέπνετςαν σο ςφεδιαςμϋ και ση ςτγγπαυή σοτ τλικοό αποσελοόν έναν ςτγκεπαςμϋ απφύν ςόγφπονψν διδακσικύν πποςεγγίςεψν ςση διδαςκαλία σηρ δεόσεπηρ/ξένηρ γλύςςαρ ϋπψρ ατσή σηρ επικοινψνιακήρ πποςέγγιςηρ με έμυαςη ςση γπαμμασική διδαςκαλία (Lightbown & Spada 1990, 2006, Canale & Swain 1995, Seedhouse 1997, Fotos 1998, Long & Robinson 1998, Nunan 1998, Ellis 2002, Μήσςηρ 2004), σηρ διδαςκαλίαρ βάςει σηρ γλψςςικήρ επεξεπγαςίαρ (Processing Ilqrpscriml, ValParrel 1996, 2004) και σηρ εςσίαςηρ ςσον σόπο (Focus on Form, Doughtw & Wijjiakq 1998), σηρ κειμενοκενσπικήρ πποςέγγιςηρ (Κψςσοόλη 2001, Γεψπγακοποόλοτ & Γοόσςορ 1999) και σηρ διαυοποποιημένηρ διδαςκαλίαρ (Tomlinson 2004). Επικοινψνιακή πποςέγγιςη με έμυαςη ςση γπαμμασική διδαςκαλία Η επικοινψνιακή πποςέγγιςη πποήλθε απϋ μια πποςπάθεια να μεσασοπιςσεί η έμυαςη σηρ γλψςςικήρ διδαςκαλίαρ απϋ ση δομή ςσο νϋημα και ση φπήςη. Ψςσϋςο, σα σελετσαία φπϋνια, ο αποκλειςμϋρ σηρ γπαμμασικήρ διδαςκαλίαρ απϋ ση γλψςςική σάξη αμυιςβησήθηκε απϋ πολλοόρ επετνησέρ (Lightbown & Spada 1990, 2006, Canale & Swain 1995, Seedhouse 1997, Long & Robinson 1998). σοφεόονσαρ ςε μια διδαςκαλία με «διπλή εςσίαςη» (Nunan 1998), σϋςο ςση δομή ϋςο και ςση φπήςη, σο γλψςςοδιδακσικϋ τλικϋ για σην Αλβανική ςφεδιάςσηκε έσςι ύςσε να παπέφει ςσοτρ μαθησέρ ετκαιπίερ για γλψςςική φπήςη ςε «ατθενσικέρ» πεπιςσάςειρ επικοινψνίαρ μέςα απϋ δπαςσηπιϋσησερ μεσαυοπάρ πληπουοπιύν, μέςα απϋ πποςομοιύςειρ κασαςσάςεψν, παιφνίδια πϋλψν, κ.λπ., δίνονσαρ σοτρ, παπάλληλα, ση δτνασϋσησα να ςτνδέοτν σιρ γλψςςικέρ λεισοτπγίερ ποτ φαπακσηπίζοτν ση ςτγκεκπιμένη επικοινψνιακή πεπίςσαςη με σιρ βαςικέρ γλψςςικέρ δομέρ και σοτρ τπϋ εξέσαςη γλψςςικοόρ σόποτρ. 312

313 ΓΛΩΟΓΗΓΑΚΣΗΚΟ ΤΛΗΚΟ ΓΗΑ ΣΖ ΓΗΓΑΚΑΛΗΑ ΣΖ ΑΛΒΑΝΗΚΖ Διδαςκαλία βάςει σηρ γλψςςικήρ επεξεπγαςίαρ Η ςτγκεκπιμένη μέθοδορ ςσοφεόει ςση διαςόνδεςη σηρ ςημαςίαρ με ση μοπυή. Ειδικϋσεπα, βαςική επιδίψξη είναι να εςσιάςει ο μαθησήρ/η μαθήσπια ςε ένα ςτγκεκπιμένο σόπο, π.φ. σην κασάληξη σψν επιθέσψν, πποκειμένοτ να εκμαιεόςει απϋ ατσϋν σα ςφεσικά γπαμμασικά (και κασ επέκσαςη ςημαςιολογικά) ςσοιφεία, π.φ. σο γένορ, σον απιθμϋ, κ.ά. Απύσεπορ ςσϋφορ είναι ο αποδέκσηρ κασά ση διδαςκαλία να εςσιάςει ςσα ςτςσασικά σηρ λέξηρ ή σηρ υπάςηρ (π.φ. κλισικά επιθήμασα, λεισοτπγικέρ λέξειρ ϋπψρ ςόνδεςμοι, άπθπα) ποτ έφοτν μεν φαμηλή επικοινψνιακή αξία, και γι ατσϋ σον λϋγο δεν σα πποςέφει ιδιαίσεπα ο μαθησήρ/η μαθήσπια, είναι ϋμψρ απαπαίσησα για σην οπθή κασανϋηςη και παπαγψγή λϋγοτ. Η μέθοδορ ατσή καθοδήγηςε σο ςφεδιαςμϋ σψν γπαμμασικύν αςκήςεψν ποτ ςτμπεπιλήυθηκαν ςσο τλικϋ. Διδαςκαλία βάςει σηρ εςσίαςηρ ςσον σύπο Ππϋκεισαι ςσην οτςία για διδακσική ςσπασηγική ποτ δίνει έμυαςη ςε ςτγκεκπιμένοτρ σόποτρ με διϋπθψςη ςτφνύν λαθύν με ή φψπίρ φπήςη κανϋνψν. Για παπάδειγμα, αν σο υαινϋμενο εςσίαςηρ σηρ διδαςκαλίαρ είναι η ςτμυψνία επιθέσοτ-οτςιαςσικοό, δίνεσαι ένα κείμενο ϋποτ σο ςτγκεκπιμένο επίθημα παποτςιάζεσαι, για παπάδειγμα, με ενσονϋσεπα γπάμμασα ύςσε να έλκεσαι η πποςοφή σοτ ςποτδαςσή ςση ςτγκεκπιμένη δομή (Παπαδοποόλοτ et al. 2010). Αξίζει να ςημειψθεί ϋσι η παιδαγψγική πποςέγγιςη κασανϋηςηρ σοτ κειμένοτ δεν πεπιλαμβάνει επψσήςειρ ποτ ςσοφεόοτν ςσην εν λϋγψ δομή (White 1998). Για παπάδειγμα, σο κείμενο μποπεί να πεπιλαμβάνει πολλέρ δομέρ με επίθεσα - είσε ψρ κασηγοποόμενα είσε ψρ πποςδιοπιςμοόρ, αλλά η ςτνοδετσική επύσηςη σοτ κειμένοτ δεν απαισεί αναυοπά ςσα ιδιαίσεπα φαπακσηπιςσικά σα οποία πποςδίδοτν σα ςτγκεκπιμένα επίθεσα ςσοτρ ϋποτρ ποτ πποςδιοπίζοτν. Μποπεί, για παπάδειγμα, να ζησηθεί απϋ σο μαθησή απλύρ να αποκπιθεί ςε ένα θέμα ποτ αναυέπεσαι ςσο κείμενο. Κειμενοκενσπική πποςέγγιςη Βαςική απφή σηρ κειμενοκενσπικήρ πποςέγγιςηρ αποσελεί η παπαδοφή ϋσι σο κείμενο νοείσαι ψρ ολϋσησα, μέςα ςσην οποία κάθε επιμέποτρ γλψςςικϋ ςσοιφείο λεισοτπγεί ςε ςτνάπσηςη με σα τπϋλοιπα και ϋφι ξεκομμένο. Καθύρ σο κείμενο δεν μποπεί να εννοηθεί φψπίρ σο πεπικείμενϋ σοτ, είναι αναγκαία η σαξινϋμηςη σψν κειμένψν με βάςη σο πϋλο ποτ καλοόνσαι να διαδπαμασίςοτν ςσο κοινψνικϋ και πολισιςμικϋ πεπιβάλλον σοτρ (Γεψπγακοποόλοτ & Γοόσςορ 1999: 63-70). σο τλικϋ για ση διδαςκαλία σηρ Αλβανικήρ, 313

314 ΡΟΝΣΟΤ-ΓΚΟΡΟΤ, ΚΑΕΟΤΛΛΖ, ΟΤΚΑΛΟΠΟΤΛΟΤ, ΡΔΒΤΘΗΑΓΟΤ θ. ά. ςτμπεπιλήυθηκαν κείμενα ποτ αποσελοόν ςσοιφεία σοτ άμεςοτ αλλά και σοτ ετπόσεποτ κοινψνικοπολισιςμικοό πεπιβάλλονσορ σψν μαθησύν και ανσιπποςψπεόοτν σα βαςικά είδη κειμένψν σοτ αναυοπικοό και σοτ κασετθτνσικοό λϋγοτ, ϋπψρ π.φ. αυηγήςειρ, πεπιγπαυέρ, πποςκλήςειρ, οδηγίερ ςτνσαγέρ. Απφή σηρ διαυοποποιημένηρ διδαςκαλίαρ Με σον ϋπο διαυοποποιημένη διδαςκαλία οπίζεσαι η διδακσική πποςέγγιςη κασά σην οποία ο εκπαιδετσικϋρ ςφεδιάζει και ευαπμϋζει διαυοπεσικέρ ππακσικέρ ςφεσικά με σο πεπιεφϋμενο, σιρ διαδικαςίερ και σο αποσέλεςμα σηρ διδαςκαλίαρ, λαμβάνονσαρ τπϋχη σιρ διαυοπέρ σψν μαθησύν ψρ ππορ ση μαθηςιακή εσοιμϋσησα, σα ενδιαυέπονσα και σιρ μαθηςιακέρ ανάγκερ (Tomlinson 2004). Οι δπαςσηπιϋσησερ σοτ τλικοό για ση διδαςκαλία σηρ Αλβανικήρ πποψθοόν ση διδακσική ππακσική σηρ διαυοποποίηςηρ καθύρ: αξιοποιοόν σα ιδιαίσεπα ενδιαυέπονσα σψν μαθησύν και πποψθοόν σην ενεπγησική μάθηςη (π.φ. πεπιγπαυή/ κασαςκετή σηρ ιδανικήρ πϋληρ με φπήςη γπαπσοό λϋγοτ/ αιςθησικήρ έκυπαςηρ-κολάζ, ζψγπαυική) έφοτν παιγνιύδη φαπακσήπα (π.φ. επισπαπέζια παιφνίδια ποτ κασαςκετάζοτν οι ίδιοι οι μαθησέρ ακολοτθύνσαρ ςτγκεκπιμένερ οδηγίερ ποτ παπέφονσαι απϋ σον διδάςκονσα/σην διδάςκοτςα) εμπεπιέφοτν σο ςσοιφείο σηρ επίλτςηρ πποβλήμασορ (π.φ. οπγάνψςη ενϋρ σαξιδιοό) λαμβάνοτν τπ ϋχη σα διαυοπεσικά μαθηςιακά ςστλ (π.φ. δπαμασοποίηςη, αιςθησική έκυπαςη, σπαγοόδι, φπήςη εικϋναρ, βίνσεο). αξιοποιοόν οπσικοακοτςσικά επεθίςμασα (π.φ. δπαςσηπιϋσησερ σαξινϋμηςηρ εικϋνψν, ιςσοπίερ ςτνδταςμοό κειμένοτ-εικϋναρ, ςόνθεςη ιςσοπίαρ απϋ σπαγοόδι) Παπαδείγμασα δπαςσηπιοσήσψν σην ενϋσησα ατσή παποτςιάζονσαι ενδεικσικά παπαδείγμασα δπαςσηπιοσήσψν ανάπστξηρ ππουοπικοό και γπαπσοό λϋγοτ Δπαςσηπιϋσησα ανάπστξηρ λεξιλογίοτ μέςψ σοτ ππουοπικοό λϋγοτ 314

315 ΓΛΩΟΓΗΓΑΚΣΗΚΟ ΤΛΗΚΟ ΓΗΑ ΣΖ ΓΗΓΑΚΑΛΗΑ ΣΖ ΑΛΒΑΝΗΚΖ ση δπαςσηπιϋσησα ποτ παπασίθεσαι ςσην Εικ. 2 σα παιδιά ςτμμεσέφοτν ςε ένα επισπαπέζιο παιφνίδι με θέμα σα επαγγέλμασα. Παίζονσαρ ςε δτάδερ, πποςπαθοόν να απανσήςοτν ςψςσά ςσιρ επψσήςειρ και να πποφψπήςοτν μέφπι σο σέλορ σοτ παιφνιδιοό. Έσςι με ετφάπιςσο, παιγνιύδη σπϋπο, ανακαλοόν λεξιλϋγιο ποτ ήδη γνψπίζοτν ή μαθαίνοτν νέο λεξιλϋγιο ςφεσικϋ με σα επαγγέλμασα. Ο εκπαιδετσικϋρ κασά ση διάπκεια σηρ δπαςσηπιϋσησαρ επιβλέπει και ςτνειςυέπει με καινοόπιο λεξιλϋγιο, ϋποτ ατσϋ κπίνεσαι απαπαίσησο. Εικ. 2: Δπαςσηπιϋσησα ανάπστξηρ ππουοπικοό λϋγοτ Επαγγέλμασα Ατσοό σοτ σόποτ δπαςσηπιϋσησερ ενσάςςονσαι ςσην τποενϋσησα Μιλάψ κάθε κευαλαίοτ. Οι ςτφνϋσεποι σόποι δπαςσηπιοσήσψν ποτ ςτνανσοόνσαι ςσην τποενϋσησα ατσή είναι: Ομαδικά παιφνίδια, Παιφνίδια λέξεψν, Επισπαπέζια παιφνίδια, Σαινίερ οι οποίερ αποσελοόν αυοπμή για ςτζήσηςη, Κοτίζ/Διαγψνιςμοί, Γπίυοι, Παιδικά σπαγοόδια, Ποιήμασα, Παιφνίδια πϋλψν Δπαςσηπιϋσησα ανάπστξηρ γπαπσοό λϋγοτ ση δπαςσηπιϋσησα ποτ απεικονίζεσαι ςσην Εικ. 3, οι μαθησέρ/-σπιερ καλοόνσαι να γπάχοτν ένα ςόνσομο δελσίο καιποό με ση βοήθεια σψν ςτμβϋλψν καιποό ποτ παποτςιάζονσαι ανά πεπιοφή ςσο φάπση. Η δπαςσηπιϋσησα ολοκληπύνεσαι με σην παποτςίαςη σοτ δελσίοτ καιποό ςσην σάξη. 315

316 ΡΟΝΣΟΤ-ΓΚΟΡΟΤ, ΚΑΕΟΤΛΛΖ, ΟΤΚΑΛΟΠΟΤΛΟΤ, ΡΔΒΤΘΗΑΓΟΤ θ. ά. Εικ. 3: Δπαςσηπιϋσησα ανάπστξηρ γπαπσοό λϋγοτ «Σι καιπϋ κάνει;» 3. Ηλεκσπονικϋ Μαθηςιακϋ Πεπιβάλλον Σο ηλεκσπονικϋ μαθηςιακϋ πεπιβάλλον, σο οποίο ονομάζεσαι Σα 7 κλειδιά σοτ Δπάκοτ (Εικ. 4), πεπιλαμβάνει κείμενα και αςκήςειρ με εςσίαςη ςση γλύςςα, ςσο νϋημα και ςση φπήςη σηρ γλύςςαρ. Οι γλψςςικέρ αςκήςειρ βαςίςσηκαν ςσα ποπίςμασα σηρ ςτγκπισικήρ μελέσηρ σηρ Αλβανικήρ-Ελληνικήρ δίνονσαρ έσςι ση δτνασϋσησα ςσοτρ μαθησέρ να δοτλέχοτν με ιδιαίσεπα ςσοφετμένο τλικϋ. Απετθόνεσαι ςε παιδιά ηλικίαρ 9-13 εσύν και αυοπά δόο επίπεδα γλψςςομάθειαρ: επίπεδο απφαπίψν (Α1/Α2) και επίπεδο πποφψπημένψν (Β1). Η πολτμεςική ευαπμογή λεισοτπγεί ψρ τποςσηπικσικϋ πεπιβάλλον δίνονσαρ ςσοτρ μαθησέρ (α) ση δτνασϋσησα για παπαπάνψ εξάςκηςη και επαυή με ση γλύςςαςσϋφο και (β) ση δτνασϋσησα να επγάζονσαι ςε δικϋ σοτρ επίπεδο. (Τπάπφοτν σπία επίπεδα δτςκολίαρ ςε κάθε επίπεδο γλψςςομάθειαρ.) τγκεκπιμένα, εςσιάζει ςσην ακαδημαωκή γλψςςική ικανϋσησα και ςσιρ διακπισέρ γλψςςικέρ δεξιϋσησερ (Cskkilq 2001), ενύ η επικοινψνιακή γλψςςική ικανϋσησα αναπσόςςεσαι κτπίψρ ςση ςφολική σάξη και ςε φύποτρ φπήςηρ σοτ μαθησή. 316

317 ΓΛΩΟΓΗΓΑΚΣΗΚΟ ΤΛΗΚΟ ΓΗΑ ΣΖ ΓΗΓΑΚΑΛΗΑ ΣΖ ΑΛΒΑΝΗΚΖ Εικ. 4: ελίδα καλψςοπίςμασορ ςσο ηλεκσπονικϋ μαθηςιακϋ πεπιβάλλον και ειςαγψγήρ ασομικύν ςσοιφείψν φπήςση Σο θεψπησικϋ τπϋβαθπο για ση διδαςκαλία σηρ δεόσεπηρ γλύςςαρ βαςίζεσαι ςσο πλαίςιο για σην ανάπστξη σηρ ακαδημαωκήρ ικανόσησαρ (framework for the development of academic expertise, Cummins 2001) ϋπψρ σποποποιήθηκε για να πεπιγπάχει ηλεκσπονικά μαθηςιακά πεπιβάλλονσα (Cummins, Brown & Sayers 2007). Ο κενσπικϋρ άξοναρ εςσιάζει ςσιρ αλληλεπιδπάςειρ μέςα ςε κοινϋσησα μάθηςηρ, ςση μέγιςση νοησική ςτμμεσοφή και ςση μέγιςση ενίςφτςη σηρ σατσϋσησαρ σοτ μαθησή. Oι αλληλεπιδπάςειρ μέςα ςσην κοινϋσησα μάθηςηρ αυοποόν ση φπήςη σοτ πεπιβάλλονσορ για ςτνεπγασικέρ δπαςσηπιϋσησερ μεσαξό μαθησύν ςσην ίδια σην σάξη, αλλά και ςε άλλερ σάξειρ. Η μέγιςση νοησική ςτμμεσοφή επιβάλλει ση ςτμμεσοφή σψν μαθησύν ςε διαδικαςίερ τχηλοό επιπέδοτ, ϋπψρ η ανάλτςη, η ςόνθεςη και η αξιολϋγηςη, οι οποίερ εξαςυαλίζοτν σην ενεπγοποίηςη σψν νοησικύν σοτρ ικανοσήσψν. Η μέγιςση ενίςφτςη σηρ σατσϋσησαρ σοτ μαθησή είναι ςημανσικϋ ςσοιφείο ςε σμήμασα μησπικήρ γλύςςαρ ή γλύςςαρ κληπονομιάρ. Τπάπφει μια αμοιβαία ςφέςη μεσαξό σηρ νοησικήρ ςτμμεσοφήρ και σηρ ενίςφτςηρ σατσϋσησαρ (Cummins 2001). Με σην είςοδϋ σοτ ςσο ηλεκσπονικϋ πεπιβάλλον ο μαθησήρ μποπεί να επιλέξει σο κείμενο ςσο οποίο θα δοτλέχει (Εικ. 5) και ςση ςτνέφεια σην εςσίαςη σηρ διδαςκαλίαρ: νϋημα, γλύςςα, φπήςη (Εικ. 6). 317

318 ΡΟΝΣΟΤ-ΓΚΟΡΟΤ, ΚΑΕΟΤΛΛΖ, ΟΤΚΑΛΟΠΟΤΛΟΤ, ΡΔΒΤΘΗΑΓΟΤ θ. ά. Εικϋνα 5: Επιλογή κειμένοτ Εικϋνα 6: Επιλογή εςσίαςηρ σηρ διδαςκαλίαρ Η εςσίαςη ςσο νϋημα (Εικ. 7) πεπιλαμβάνει: (α) κάνψ σην ειςαγϋμενη πληπουοπία κασανοησή και (β) αναπσόςςψ σον κπισικϋ αλυαβησιςμϋ. Ενσοόσοιρ, η εςσίαςη ςσο νϋημα τποςσηπίζει ϋσι η επμηνεία σηρ κασανοησήρ ειςεπφόμενηρ πληπουοπίαρ ππέπει να τπεπβεί σην κτπιολεκσική κασανϋηςη (Cummins 2001). Οι μαθησέρ ςτνδέοτν σα νοήμασα με σιρ δικέρ σοτρ εμπειπίερ και με σην ππογενέςσεπη/πποηγοόμενη γνύςη σοτρ (δηλ. ενεπγοποιοόν σα νοησικά ςφήμασά σοτρ), αναλόοτν με κπισικϋ σπϋπο σιρ πληπουοπίερ ςσο κείμενο (π.φ. αξιολϋγηςη σηρ ιςφόορ διάυοπψν επιφειπημάσψν ή πποσάςεψν) και φπηςιμοποιοόν σα αποσελέςμασα σψν ςτζησήςεψν και αναλόςεύν σοτρ ςε κάποια ςτγκεκπιμένη δπαςσηπιϋσησα, η οποία παπέφει ςσο μαθησή/ςση μαθήσπια 318

319 ΓΛΩΟΓΗΓΑΚΣΗΚΟ ΤΛΗΚΟ ΓΗΑ ΣΖ ΓΗΓΑΚΑΛΗΑ ΣΖ ΑΛΒΑΝΗΚΖ εςψσεπικϋ κίνησπο (π.φ. υσιάφνψ ένα βίνσεο ή γπάυψ ένα ποίημα ή δοκίμιο πάνψ ςε ένα ςτγκεκπιμένο θέμα). Εν ολίγοιρ, για σην εκμάθηςη σοτ ακαδημαωκοό πεπιεφομένοτ, η έννοια σηρ κασανοησήρ ειςαγϋμενηρ πληπουοπίαρ κινείσαι πέπα απϋ σην κτπιολεκσική κασανϋηςη ππορ ένα βαθόσεπο επίπεδο νοησικήρ και γλψςςικήρ επεξεπγαςίαρ. Η εςσίαςη ςση γλύςςα (Εικ. 8) αυοπά ση ςτνειδησοποίηςη και σην κπισική ανάλτςη σψν μοπυύν και σψν φπήςεψν σηρ γλύςςαρ (Cummins 2001). Σο πεπιβάλλον πεπιλαμβάνει δπαςσηπιϋσησερ ποτ εςσιάζοτν ςση γλψςςική επίγνψςη, ςσιρ οποίερ φπηςιμοποιήθηκε σο γλψςςοδιδακσικϋ τλικϋ με βάςη σα ποπίςμασα σηρ ςτγκπισικήρ μελέσηρ σηρ Αλβανικήρ-Ελληνικήρ. Η εςσίαςη ςση φπήςη (Εικ. 9) είναι βαςιςμένη ςσην έννοια ϋσι η κασάκσηςη σηρ δεόσεπηρ/ξένηρ γλύςςαρ θα παπαμείνει αυηπημένη και ςτνδεδεμένη μϋνο με δπαςσηπιϋσησερ ςσην σάξη αν οι μαθησέρ δεν έφοτν σην ετκαιπία να εκυπαςσοόν (φπηςιμοποιύνσαρ σιρ σατσϋσησέρ σοτρ και ση νοημοςόνη σοτρ) μέςψ εκείνηρ σηρ γλύςςαρ (Cummins 2001). Βλ. Γκϋποτ-Ρϋνσοτ κ.ά. (τπϋ δημος.) για μια αναλτσική πεπιγπαυή σοτ ηλεκσπονικοό πεπιβάλλονσορ μάθηςηρ σηρ Αλβανικήρ. Εικϋνα 9: Παπάδειγμα άςκηςηρ με εςσίαςη ςση φπήςη 4. τμπεπάςμασα Σο ένστπο τλικϋ ευαπμϋςσηκε ήδη ςε σάξειρ απφαπίψν και πποφψπημένψν κασά σην ςφολική φπονιά και ευαπμϋζεσαι αναθεψπημένο και κασά σην ςφολική φπονιά Οι αξιολογήςειρ απϋ σοτρ ίδιοτρ σοτρ μαθησέρ αλλά και ςτνενσεόξειρ σψν εκπαιδετσικύν δείφνοτν θεσικά αποσελέςμασα. σο μέλλον 319

320 ΡΟΝΣΟΤ-ΓΚΟΡΟΤ, ΚΑΕΟΤΛΛΖ, ΟΤΚΑΛΟΠΟΤΛΟΤ, ΡΔΒΤΘΗΑΓΟΤ θ. ά. πποεσοιμάζεσαι και ένα εγφειπίδιο Β1 σο οποίο θα απετθόνεσαι ςε μαθησέρ ηλικίαρ εσύν. Σο ηλεκσπονικϋ μαθηςιακϋ πεπιβάλλον έφει ολοκληπψθεί και ππϋκεισαι να φπηςιμοποιηθεί πιλοσικά μέςα ςσιρ σάξειρ διδαςκαλίαρ αλλά και ατσϋνομα, απϋ σον κάθε μαθησή/-σπια ξεφψπιςσά, απϋ σην άνοιξη σοτ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ Γεψπγακοποόλοτ, Α. & Δ. Γοόσςορ Κείμενο και επικοινψνία. Αθήνα: Ελληνικά Γπάμμασα. Cameron, L Teaching Languages to Young Learners. Cambridge: Cambridge University Press. Canale, M. & Μ. Swain «Theoretical bases of communicative approaches to Second Language Teaching and Testing». Applied Linguistics 1: Cummins, J «Bijilgsaj chijdpel q kmrhep rmlgse». Sprogforum 19: Cummins, J., K. Brown & D. Sayers Literacy, Technology and Diversity: Teaching for Success in Changing Times. New York: Pearson, Allyn and Bacon. Doughty, C. & J. Williams Focus on Form in Classroom Second Language Acquisition. Cambridge: Cambridge University Press. Fotos, S «Shifting the focus from forms to form in the EFL classroom». ELT Journal 52: Ellis, R «Grammar teaching: Practice or consciousness raising?» σο J.C. Richapdq & W.A. Relaldwa (επιμ.), Methodology of Language Teaching: An Anthology of Current Practice. Cambridge: Cambridge University Press Κοόπση-Καζοόλλη, B. & J. Cummins «Ενίςφτςη σψν γλψςςικύν ικανoσήσψν και σατσοσήσψν σψν μαθησύν μέςψ σψν νέψν σεφνολογιύν». σο Μ. Παπαποόςη & Ρ. Σςοκαλίδοτ (επιμ.), Θέμασα Σατσόσησαρ ςσην Ελληνική Διαςποπά: Γλώςςα και Λογοσεφνία. Αθήνα: Μεσαίφμιο Kourtis Kazoullis, V. & E. Skourtou «The internet and English language learning: Opening up spaces for constructivist and transformative pedagogy through sister-class networks». σο J. Cummins & Ch. Davison (επιμ.), International Handbook of English Language Teaching. New York: Springer International Handbooks of Education

321 ΓΛΩΟΓΗΓΑΚΣΗΚΟ ΤΛΗΚΟ ΓΗΑ ΣΖ ΓΗΓΑΚΑΛΗΑ ΣΖ ΑΛΒΑΝΗΚΖ Κψςσοόλη, Σ «Κειμενοκενσπική πποςέγγιςη και γλψςςικϋ μάθημα». σο A. Υ. Φπιςσίδηρ (επιμ.), Εγκτκλοπαιδικόρ Οδηγόρ για ση Γλώςςα. Θεςςαλονίκη: Κένσπο Ελληνικήρ Γλύςςαρ Lightbown, P.Μ. & Ν. Spada «Focus-on-form and corrective feedback in communicative language teaching: Effects on second language learning». Studies in Second Language Acquisition 12: Lightbown, P.M. & N. Spada How Languages Are Learned. Oxford: Oxford University Press. Long, M.H. & P. Robinson «Focus on form: Theory, research and practice». σο C. Dmsghrw & J. Wijjiakq (επιμ.), Focus on Form in Classroom Second Language Acquisition. Cambridge: Cambridge University Press McGrath, I Materials Evaluation and Design for Language Teaching. Edinburgh: Edinburgh University Press. Μήσςηρ, Ν Η διδαςκαλία σηρ Γλώςςαρ τπό σο Ππίςµα σηρ Επικοινψνιακήρ Πποςέγγιςηρ. Ειςαγψγή ςση Θεψπία και σιρ Σεφνικέρ σοτ Επικοινψνιακού Μονσέλοτ. Αθήνα: Gutenberg. Nunan, D «Teaching grammar in context». ELT Journal 52: Παπαδοποόλοτ, Δ., K. Zmijanjac & Ε. Αγαθοποόλοτ «Απϋκσηςη σηρ ςτμυψνίαρ οτςιαςσικοό - επιθέσοτ ςσην Eλληνική ψρ Γ2: τγκπισική μελέση δόο διδακσικύν παπεμβάςεψν». Μελέσερ για σην Ελληνική Γλώςςα 30: Παπαδοποόλοτ, Ε «Ο πϋλορ σηρ μησπικήρ γλύςςαρ σψν αλλοδαπύν μαθησύν ςσην εκπαίδετςη σοτρ». σο Ππακσικά 12 οτ Διεθνούρ τνεδπίοτ Διαπολισιςμική Εκπαίδετςη-Μεσανάςσετςη-Διαφείπιςη τγκπούςεψν και Παιδαγψγική σηρ Δημοκπασίαρ. Πάσπα Ιοτλίοτ Ππψσονοσαπίοτ, σ. & Π. Φαπαβισςίδηρ «Για ένα ςφολείο ποτ ςέβεσαι ση «διαυοπεσικϋσησα»: Θεψπησικέρ και ππακσικέρ πποςεγγίςειρ». Εκπαιδετσική Κοινόσησα 78: Ringbom, H The Role of the Mother Tongue in the Foreign Language Learning. Clevedon: Multilingual Matters. Ρϋνσοτ-Γκϋποτ, Α., Β. Καζοόλλη, Μ. οτκαλοποόλοτ, Α. Ρεβτθιάδοτ, Β. πτπϋποτλορ, Γ. πανσιδάκηρ, Ε. Μεφίλλη & Α. Ζεκολλάπι. Τπϋ δημ. «Ηλεκσπονικϋ μαθηςιακϋ πεπιβάλλον για ση διδαςκαλία σηρ Αλβανικήρ». σο Ππακσικά σοτ 2οτ Διεθνούρ τνεδπίοτ σατποδπόμι γλψςςών και πολισιςμών: Ελληνο-αλβανική επαυή. Παιδαγψγική φολή (Π.Σ.Δ.Ε. & Σ.Ε.Π.Α.Ε.) σοτ Α.Π.Θ, ομάδα «Πολόδπομο», όλλογορ Αλβανύν μεσαναςσύν «Μησέπα Σεπέζα» και Επγαςσήπιο Μελέσηρ Διδαςκαλίαρ και Διάδοςηρ σηρ Ελληνικήρ Γλύςςαρ σοτ Πανεπιςσημίοτ Θεςςαλίαρ, Θεςςαλονίκη. Seedhouse, P «Combining form and meaning». ELT Journal 51:

322 ΡΟΝΣΟΤ-ΓΚΟΡΟΤ, ΚΑΕΟΤΛΛΖ, ΟΤΚΑΛΟΠΟΤΛΟΤ, ΡΔΒΤΘΗΑΓΟΤ θ. ά. κοόπσοτ, Ε «Δίγλψςςοι Μαθησέρ ςσο ελληνικϋ φολείο». Επιςσήμερ σηρ Αγψγήρ. Θεμασικό Σεύφορ 2002: Skourtou, E., V. Kourtis-Kazoullis & J. Cummins «Designing virtual learning environments for academic language development». σο J. Weiss, J. Nolan, J. Hunsinger, & P. Trifonas (επιμ.), International Handbook of Virtual Learning Environments. The Netherlands: Springer πανσιδάκηρ, Γ Κοινψνιο-γνψςσικά Πολτμεςικά Πεπιβάλλονσα Μάθηςηρ Παπαγψγήρ Γπαπσού Λόγοτ. Αθήνα: Gutenberg. Tomlinson, C.A Διαυοποποίηςη σηρ Επγαςίαρ ςσιρ Αίθοτςερ Διδαςκαλίαρ: Ανσαπόκπιςη ςσιρ Ανάγκερ Όλψν σψν Μαθησών. Αθήνα: Εκδϋςειρ Γπηγϋπη. Tomlinson, B Materials Development in Language Teaching. Cambridge: Cambridge University Press. VanPatten, B Input Processing and Grammar Instruction in Second Language Acquisition. Norwood, NJ: Ablex. VanPatten, B. (επιμ.) Processing Instruction: Theory, Research, and Commentary. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. White, J «Gerrilg rhe jeaplep q arrelriml: A rwnmgpanhicaj ilnsr enhancement study». σο C. Doughty & J. Williams (επιμ.), Focus on Form in Classroom Second Language Acquisition. Cambridge: Cambridge University Press

323 ΓΛΩΟΓΗΓΑΚΣΗΚΟ ΤΛΗΚΟ ΓΗΑ ΣΖ ΓΗΓΑΚΑΛΗΑ ΣΖ ΑΛΒΑΝΗΚΖ A. RONDO-GORO, V. KAZOULLI, M. SOUKALOPOULOU, A. REVYTHIADOU, V. SPYROPOULOS, I. SPANTIDAKIS, E. MËHILLI, E. K. HAJMELI. A. ZEKOLLARI Programi i Edukimit të Nxënësve të Huaj e të Riatdhesuar Aksioni 5: Fuqizimi i Gjuhës Amtare Universiteti i Selanikut «Aristoteli» MATERIAL GJUHËSOR-DIDAKTIK PËR MËSIMDHËNIEN E GJUHËS SHQIPE DHE MJEDISI DIDAKTIK ELEKTRONIK (Përmbledhje) y artikull paraqet materialin gjuhësor-didaktik dhe mjedisin e të mësuarit elektronik, i cili është projektuar për programin e mësimdhënies të gjuhës shqipe në klasat e përforcimit të gjuhës amtare të cilat funksionuan në kuadër të Veprimit 5 të Projektit të Universitetit Aristoteleio të Selanikut me titull «Edukimi i nxënësve të huaj dhe të riatdhesuar». Fillimisht, prezantohen synimet e materialit didaktik, parimet gjuhësore dhe pedagogjike të formimit të lëndës. Në vazhdim jepen disa shembuj ushtrimesh dhe veprimtarish individuale dhe në grup. Së fundi, paraqitet materiali teorik i formimit të mjedisit didaktik elektronik i ilustruar. Contact s: amaliarodou@yahoo.gr, revith@lit.auth.gr 323

324

325 ΠΑΝΑΓΙΨΣΑ ΣΡΙΚΟΤ Πανεπιςσήμιο Αιγαίοτ Ρϋδορ ΕΜΠΕΙΡΙΕ ΓΡΑΜΜΑΣΙΜΟΤ ΚΑΙ ΕΣΕΡΟΣΗΣΑ ΣΟ ΝΗΠΙΑΓΨΓΕΙΟ ΑΠΟ ΣΗΝ ΟΠΣΙΚΗ ΣΟΤ ΠΑΙΔΙΟΤ. ΔΙΕΡΕΤΝΨΝΣΑ ΣΗΝ ΜΕΣΑΒΑΗ ΣΨΝ ΠΑΙΔΙΨΝ ΜΕΣΑΝΑΣΨΝ ΣΟΝ ΔΗΜΟΣΙΚΟ ΦΟΛΕΙΟ: ΣΑ ΠΡΨΣΑ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑΣΑ ΜΙΑ ΕΘΝΟΓΡΑΥΙΚΗ ΕΡΕΤΝΑ ΣΗ ΡΟΔΟ α αποσελέςμασα διάυοπψν διεθνύν ποιοσικύν και ποςοσικύν επετνύν, κτπίψρ ατσά σψν PISA και IGLU, έκαναν σα σελετσαία φπϋνια υανεπϋ σο γεγονϋρ ϋσι σα παιδιά με μεσαναςσετσικϋ τπϋβαθπο, ποτ μειονεκσοόν κοινψνικά, δεν τποςσηπίζονσαι απϋ σα διάυοπα εκπαιδετσικά ςτςσήμασα, εκσϋρ ίςψρ απϋ ατσά σψν ςκανδιναβικύν φψπύν. ε πολλέρ φύπερ η παπαπάνψ πποβλημασική έκανε ένσονη σην ανάγκη για μια έγκαιπη γλψςςική ενίςφτςη ςσο Νηπιαγψγείο και σο Δημοσικϋ φολείο (Panagiotopoulou & Graf, 2007). σην Ελλάδα σην ίδια πεπίποτ εποφή εσοιμάςσηκε και σέθηκε ςε ευαπμογή ένα νέο Διαθεμασικϋ Πλαίςιο Ππογπαμμάσψν ποτδύν (ΔΕΠΠ), ποτ ςσϋφετε, και ςσοφεόει ακϋμα, να αλλάξει να διδακσικά δεδομένα ςσο ςφολείο. Σο ΔΕΠΠ για σο Νηπιαγψγείο (2003) ςσιρ βαςικέρ απφέρ σοτ αναυέπει ϋσι «για να είναι σο ππϋγπαμμα σοτ νηπιαγψγείοτ αναπστξιακά κασάλληλο θα ππέπει να παπέφει ετκαιπίερ για ση ςσήπιξη σηρ πολισιςμικήρ σατσϋσησαρ και σηρ γλύςςαρ ϋλψν σψν παιδιύν, να βαςίζεσαι ςσιρ πποϊπάπφοτςερ γνύςειρ και εμπειπίερ, να ςτνδέει ση γνύςη με σην καθημεπινή ππακσική ςσο ςφολείο και να ςσηπίζει σο πϋλο σηρ γλύςςαρ ςε ϋλα σα ππογπάμμασα». σον Οδηγϋ σηρ Νηπιαγψγοό (2006, ς. 100) σονίζεσαι ϋσι «σο ςόγφπονο ελληνικϋ ςφολείο, ϋπψρ ςτμβαίνει ςσα ςφολικά πεπιβάλλονσα ϋλψν σψν δτσικύν φψπύν, η ανομοιογένεια σοτ μαθησικοό πληθτςμοό ψρ ππορ ση γλύςςα, ση θπηςκεία και σην εθνϋσησα αποσελεί πλέον ένα αδιαμυιςβήσησο δεδομένο. Η παποτςία «άλλψν» ςε διάυοπερ εκδοφέρ σηρ εσεπϋσησαρ δεν είναι πλέον η εξαίπεςη μέςα ςσιρ σάξειρ, αλλά σείνει να γίνει ο κανϋναρ. ε ατσϋ σο πλαίςιο σο ζήσημα σηρ τποςσήπιξηρ σηρ ςτγκπϋσηςηρ σηρ ππϋστπηρ ππουοπικήρ γλύςςαρ παίπνει νέερ διαςσάςειρ. Για να μποπέςει σο νηπιαγψγείο να πποψθήςει ση ςτγκπϋσηςη κτπίαπφηρ ππϋστπηρ ππουοπικήρ γλύςςαρ, είναι απαπαίσησο να εξαςυαλίςει ένα πλαίςιο ποτ ςέβεσαι και αναγνψπίζει σιρ μησπικέρ γλύςςερ (είσε ππϋκεισαι για ξένερ γλύςςερ, είσε για ποικιλίερ σηρ εθνικήρ 325

326 ΠΑΝΑΓΗΩΣΑ ΣΡΗΚΟΤ γλύςςαρ), σα πολισιςμικά φαπακσηπιςσικά και σιρ εθνικέρ σατσϋσησερ ϋλψν σψν παιδιύν. ε ατσϋ σο πλαίςιο δεν απαγοπεόεσαι ςσα παιδιά να κάνοτν αναυοπέρ ςση μησπική σοτρ γλύςςα ή ςσο σοπικϋ γλψςςικϋ σοτρ ιδίψμα, αλλά ανσίθεσα ενθαππόνονσαι να ποτν ςση γλύςςα σοτρ π.φ. σον σίσλο σοτ αγαπημένοτ σοτρ παπαμτθιοό, να σπαγοτδήςοτν σο αγαπημένο σοτρ σπαγοόδι, να αναυέποτν παιφνίδια ή να κασονομάςοτν ςτνήθειερ και γιοπσέρ». Πύρ ςτνειςυέπει, ϋμψρ, σο Νηπιαγψγείο ςσην ενςψμάσψςη σψν παιδιύν με μεσαναςσετσικϋ τπϋβαθπο και πψρ μποπεί να ειςαγάγει ςσο εκπαιδετσικϋ ππϋγπαμμα σην γλψςςική σοτρ ενίςφτςη; Ο εγγπαμμασιςμϋρ (literacy) αποσελεί κόπιο ςσϋφο σοτ εκπαιδετσικοό ςτςσήμασορ και ςση πποςφολική και ππψσοςφολική εκπαίδετςη εννοείσαι ψρ η κασοφή σηρ ςφολικήρ και ςφεσικήρ με σην εκπαίδετςη γλύςςα. Κασά σην M. Ulich (2003), ο εγγπαμμασιςμϋρ ςαν έννοια πεπιγπάυει κάσι πεπιςςϋσεπο απϋ σην κασάκσηςη σψν βαςικύν δεξιοσήσψν γπαυήρ και ανάγνψςηρ πεπιλαμβάνει σιρ δεξιϋσησερ σηρ κασανϋηςηρ σοτ κειμένοτ, σην γλψςςική αυαιπεσική ικανϋσησα, ση φαπά σηρ ανάγνψςηρ, σην εξοικείψςη με σα βιβλία και ση λογοσεφνική γλύςςα. Μια ςψςσή γλψςςική εκπαίδετςη ςτνδέεσαι με σην ομαλή λεισοτπγική και οτςιαςσική κοινψνική ένσαξη. Άσομα ποτ δεν μιλοόν ση γλύςςα σηρ φύπαρ ϋποτ ζοτν είναι κασαδικαςμένα ςσην κοινψνική πεπιθψπιοποίηςη. Η παπαπάνψ διαπίςσψςη δεν καθιςσά ατσομάσψρ ατσονϋησο σο γεγονϋρ ϋσι οι «άλλερ» γλύςςερ δεν έφοτν ένα ςημανσικϋ πϋλο να παίξοτν ςσην εκμάθηςη σηρ Ελληνικήρ (κοόπσοτ, 2002). όμυψνα με σην απφή σηρ κοινήρ τποκείμενηρ ικανόσησαρ σοτ J. Cummins (2005) σα επιυανειακά φαπακσηπιςσικά σψν διάυοπψν γλψςςύν είναι ςαυύρ ξεφψπιςσά, τπάπφει ϋμψρ μία τποκείμενη γλψςςική ικανϋσησα ποτ είναι κοινή μεσαξό σψν γλψςςύν. Ατσή η ικανϋσησα καθιςσά δτνασή σην μεσαυοπά ςσοιφείψν απϋ ση μία γλύςςα ςσην άλλη. Μία απϋ σηρ ςημανσικϋσεπερ αλλαγέρ ποτ βιύνοτν σα παιδιά είναι η μεσάβαςη απϋ σο πιο πποςσασετμένο πεπιβάλλον σοτ Νηπιαγψγείοτ ςσο Δημοσικϋ ςφολείο, ϋποτ γίνονσαι μέλη μιαρ μεγαλόσεπηρ ομάδαρ με άλλερ απαισήςειρ και ςτνήθειερ. τφνά παποτςιάζονσαι αξεπέπαςσερ δτςκολίερ ςε έναν απιθμϋ παιδιύν, με αποσέλεςμα η μεσάβαςη απϋ σο Νηπιαγψγείο ςσο Δημοσικϋ ςφολείο να εξακολοτθεί να αποσελεί ένα νετπαλγικϋ ςημείο ςσην εκπαίδετςη (Μπαγάκηρ, Διδάφοτ, Βάλμαρ, Λοτμάκοτ, Πομύνηρ, 2006). Η μεσάβαςη ατσή αποσελεί μεγάλη ππϋκληςη για ϋλα σα 326

327 ΔΜΠΔΗΡΗΔ ΓΡΑΜΜΑΣΗΜΟΤ ΚΑΗ ΔΣΔΡΟΣΖΣΑ ΣΟ ΝΖΠΗΑΓΩΓΔΗΟ παιδιά και αυοπά σην απϋκσηςη απαισοόμενψν εκπαιδετσικύν εμπειπιύν και σην ππϋςβαςη ςσον εγγπαμμασιςμϋ (Panagiotopoulou & Graf, 2007). Η ππϋκληςη γίνεσαι ακϋμη μεγαλόσεπη για σα αλλϋγλψςςα παιδιά απϋ κοινψνικο-οικονομικά μειονεκσικέρ οικογένειερ. Σα επψσήμασα ποτ σίθενσαι εδύ είναι σα εξήρ: Ποιερ ετκαιπίερ μάθηςηρ και ενίςφτςηρ δίνονσαι ςσα αλλϋγλψςςα παιδιά κασά σην ςφολική καθημεπινϋσησα ςσο Νηπιαγψγείο και σην Ά σάξη ύςσε να γίνεσαι δτνασή η ιςϋσιμη ππϋςβαςη ςσην γλψςςική εκπαίδετςη και σον εγγπαμμασιςμϋ με ςσϋφο σην ομαλή μεσάβαςη απϋ ση μία βαθμίδα ςσην άλλη; Κασά πϋςο πποςυέπεσαι ςσοφετμένη γλψςςική ενίςφτςη ςσα αλλϋγλψςςα παιδιά και σι ποιϋσησαρ; Ατσά σα επψσήμασα απαςφολοόν και σιρ εθνογπαυικέρ πεπιγπαυέρ ποτ ακολοτθοόν. Μέςα απϋ ση ςτςσημασική παπασήπηςη μιαρ ομάδαρ αλλϋγλψςςψν παιδιύν ςσο νηπιαγψγείο και έπεισα ςσην Α σάξη σοτ δημοσικοό ςφολείοτ κασά ση διάπκεια σψν δπαςσηπιοσήσψν ποτ αυοποόν ση Γλύςςα, τπήπξε δτνασϋ να ανσληθοόν πληπουοπίερ και να γίνοτν οπασέρ οι εμπειπίερ ποτ βιύνοτν σα παιδιά ϋςον αυοπά ση ςφολική κοτλσοόπα ςε ςτνδταςμϋ με σην πολισιςσική σοτρ σατσϋσησα. Η «Εθνογπαυία» είναι μία μέθοδορ άμεςα ςτντυαςμένη με σον πολισιςμϋ/ σην κοτλσοόπα μια ομάδαρ. Έφει σιρ πίζερ σηρ ςσην επιςσήμη σηρ ανθπψπολογίαρ ποτ αναπσόφθηκε ςσα σέλη σοτ 19 οτ αιύνα και σιρ απφέρ σοτ 20 οτ, ϋσαν οι ανθπψπολϋγοι εκείνηρ σηρ πεπιϋδοτ, με κτπιϋσεπο ανσιππϋςψπϋ σοτρ σον Branislav Malinowski, έκαναν έπετνα μϋνο ςε εξψσικά μέπη πολό μακπιά απϋ σιρ πασπίδερ σοτρ (Pole&Morrison, 2003). Σιρ δεκαεσίερ σοτ 1920 με 1930 μια ομάδα κοινψνιολϋγψν σηρ φολήρ Κοινψνιολογίαρ σοτ Πανεπιςσημίοτ σοτ ικάγο, με επικευαλήρ σον Robert Ezra Park, τιοθέσηςαν σην εθνογπαυική έπετνα πεδίοτ σψν ανθπψπολϋγψν, ανσί ϋμψρ να πλεόςοτν για ξένερ φύπερ, έςσπεχαν σο ενδιαυέπον σοτρ ςσην ίδια σοτρ σην πϋλη, σο ικάγο, και μελέσηςαν κοινψνικέρ ομάδερ ςσην «μονσέπνα κοινψνία» σψν Η.Π.Α. (Pole&Morrison, 2003 Agrosino, 2007). Με σην επιπποή σηρ ανθπψπολογίαρ σοτ Malinowski και κτπίψρ σηρ «φολήρ σοτ ικάγο» η μονσέπνα εθνογπαυία δείφνει ξεκάθαπα, ϋσι η αξία σηρ δεν πεπιοπίζεσαι ςε εξψσικοόρ σϋποτρ, αλλά μαρ επισπέπει να μελεσοόμε δομέρ και δπάςειρ ποτ πποκόπσοτν ςε διάυοπερ σοποθεςίερ, κοινψνίερ και κοινψνικέρ ομάδερ, ϋπψρ η εκπαίδετςη, οι επιφειπήςειρ, η δημϋςια 327

328 ΠΑΝΑΓΗΩΣΑ ΣΡΗΚΟΤ τγεία, σα μέςα μαζικήρ επικοινψνίαρ (LeCompte & Preissle, 1994 Pole&Morrison, 2003 Agrosino, 2007). Παπασηπήςειρ απϋ σην καθημεπινϋσησα ςσο Νηπιαγψγείοτ και σην Α σάξη ςση Ρϋδο Σο νηςί σηρ Ρϋδοτ γεψγπαυικά και ιςσοπικά αποσέλεςε ςημείο ςτνάνσηςηρ πολλύν πολισιςμύν. Είναι έναρ φύπορ γλψςςικά και πολισιςμικά πολόμοπυορ, ήδη απϋ σα Βτζανσινά και Ιπποσικά φπϋνια. Η ςόγφπονη Ρϋδορ αποσελεί έναν γλψςςικϋ καμβά απαπσιζϋμενο είσε απϋ γλύςςερ με πολόφπονη ιςσοπική παποτςία, ϋπψρ η Σοτπκική και η Ισαλική, είσε απϋ γλύςςερ ποτ πποέκτχαν ψρ απϋπποια σψν πολλύν μεικσύν γάμψν, ϋπψρ οι γλύςςερ απϋ σην κανδιναβία και ατσέρ απϋ σιρ Κάσψ Φύπερ, σο Βέλγιο, απϋ αγγλϋυψνερ φύπερ, απϋ φύπερ σηρ Αςίαρ, σηρ Αυπικήρ και σηρ Νϋσιαρ Αμεπικήρ. Φαπσογπαυήςειρ σοτ 1997 δείφνοτν ϋσι ςε ατσϋν σον καμβά πποςσέθηκαν και γλύςςερ απϋ σιρ ππύην ςοςιαλιςσικέρ φύπερ, ειδικά απϋ σην Αλβανία. Απϋ σο η αλβανική γλύςςα κασέφει, μία απϋ σιρ τχηλϋσεπερ θέςειρ ςσην κλίμακα σψν γλψςςύν ποτ ομιλοόνσαι ςση Ρϋδο, και κασ επέκσαςη ςσα ςφολεία σηρ, δίπλα ςσιρ ήδη παπαδοςιακά ομιλοόμενερ (Βπασςάληρ & κοόπσοτ, 2000). Σα δημϋςια ςφολεία ςσα οποία έγιναν οι παπασηπήςειρ είναι ςσην πϋλη σηρ Ρϋδοτ, ϋποτ μαζί με σο ετπόσεπο πολεοδομικϋ σηρ ςτγκπϋσημα (Καλλιθέα, Ιαλτςςϋρ) τπάπφει και η ενσονϋσεπη σοτπιςσική ανάπστξη. ε ατσέρ σιρ πεπιοφέρ παπασηποόμε και μια μεγαλόσεπη ςτγκένσπψςη σψν μαθησύν με μεσαναςσετσικϋ τπϋβαθπο. σην πεπιοφή ςσην οποία βπίςκονσαι σα ςφολεία σηρ έπετναρ απανσύνσαι ϋλψν σψν ειδύν οι κοινψνικέρ σάξειρ, έσςι ςσα σμήμασα ποτ έγιναν οι παπασηπήςειρ τπάπφοτν παιδιά ετκασάςσασψν και μοπυψμένψν ελληνικύν οικογενειύν, παιδιά απϋ οικογένειερ με μεσαναςσετσικϋ τπϋβαθπο, απϋ μικσοόρ γάμοτρ και παλιννοςσοόνσερ έλληνερ μεσανάςσερ δεόσεπηρ γενιάρ. Σα παιδιά ςσα οποία εςσιάςσηκε η παπασήπηςη (Focus Kinder), είναι σέςςεπα (4) παιδιά αλβανικήρ κασαγψγήρ, η Μαπία, ο Γιάννηρ, η Ελένη και ο Άνσι. Και σα σέςςεπα είναι γεννημένα ςσην Ελλάδα απϋ αλβανοόρ μεσανάςσερ ππύσηρ γενιάρ, ποτ ςημαίνει ϋσι η γλύςςα ποτ ομιλείσαι ςσο ςπίσι είναι κτπίψρ η αλβανική. Πιο ςτγκεκπιμένα: Ο Άνσι μένει με σην μησέπα σοτ ςσην Ελλάδα. Οι γονείρ σοτ είναι φψπιςμένοι, ο πασέπαρ είναι ςσην Αλβανία. Έφει επίςηρ μια αδελυή μεγαλόσεπη και ππέπει να τπάπφει κάποιορ 328

329 ΔΜΠΔΗΡΗΔ ΓΡΑΜΜΑΣΗΜΟΤ ΚΑΗ ΔΣΔΡΟΣΖΣΑ ΣΟ ΝΖΠΗΑΓΩΓΔΗΟ παπποόρ. Η μησέπα κάνει παπέα με Έλληνερ και μιλάει άπσαιςσα ελληνικά. Ο ίδιορ είναι πολό επικοινψνιακϋρ και μιλάει άπιςσα ελληνικά. σην Α σάξη μεσακϋμιςε και εγγπάυσηκε ςε άλλο ςφολείο, οπϋσε δεν μπϋπεςα να παπακολοτθήςψ σην ποπεία σοτ. Οι Μαπία και ο Γιάννηρ είναι ππύσα ξαδέλυια απϋ σοτρ πασεπάδερ σοτρ. Πεπνοόν πολό φπϋνο μαζί και έξψ απϋ σο ςφολείο. Με σον Γιάννη μένοτν και οι παπποόδερ ποτ μιλοόν μϋνο αλβανικά. Έφοτν και οι δόο απϋ ένα μικπϋσεπο αδελυάκι. Η μησέπα σηρ Μαπίαρ μιλάει ςπαςσά ελληνικά, ο πασέπαρ ππέπει να μιλάει καλόσεπα. Σοτρ γονείρ σοτ Γιάννη δεν σοτρ ςτνάνσηςα καθϋλοτ. Η Μαπία μιλάει πολό καλά ελληνικά, αλλά διακπίνεσαι ςσην ομιλία σηρ μία μικπή διαυοποποίηςη ςσην ππουοπά και πολλέρ υοπέρ και ςση ςόνσαξη. Ο Γιάννηρ είναι λιγομίλησορ, υαίνεσαι να μιλάει πολό καλά ελληνικά. Η Ελένη έφει δόο μεγαλόσεπα αδέλυια και ένα μικπϋσεπο. Η μησέπα σηρ μιλάει ελάφιςσα ελληνικά και ο πασέπαρ σηρ λίγο καλόσεπα. Οι ςτνεννοήςειρ γίνονσαι κτπίψρ με σα μεγαλόσεπα αδέλυια. Η ίδια είναι πολό μοναφική, δεν μιλάει (ςπάνια λέει κάποιερ λέξειρ), υαίνεσαι να κασαλαβαίνει ςφεδϋν σα πάνσα. Οι γονείρ είπαν ςση νηπιαγψγϋ σοτ σμήμασορ ϋσι ςσο ςπίσι μιλάει (αλβανικά). Απϋ σον Υεβποτάπιο ψρ σον Ιοόνιο 2010 ςσο Νηπιαγψγείο και απϋ σον επσέμβπιο μέφπι σο Δεκέμβπιο 2010 ςσην Α σάξη παπασηποόςα ατσά σα παιδιά και σοτρ ςτμμαθησέρ σοτρ ςσιρ , σην ύπα δηλαδή ποτ κτπίψρ λάμβαναν μέπορ οι γλψςςικέρ δπαςσηπιϋσησερ σοτ σμήμασορ. (Νηπιαγψγείο, ) [ ] Η Μαπία ζψγπαυίζει ςε μία κϋλλα φαπσί ϋπθια, ςσηπιζϋμενη ςση ςτπσαπιέπα. Ο Γιάννηρ σην παπακολοτθεί. Η Μαπία σοποθεσεί σην σελειψμένη ζψγπαυιά σηρ ςσο ςτπσάπι και πηγαίνει ςσο μεγάλο σπαπέζι. Κάθεσαι δίπλα ςσην Κική και ζψγπαυίζοτν ςτζησύνσαρ. Ο Γιάννηρ παπαμένει και κοισάει γόπψ-γόπψ. Παίπνει ένα μολόβι και ζψγπαυίζει αυηπημένορ. Σο αυήνει. Φαζεόει. Παίπνει ένα μαπκαδϋπο. Γπάυει <Δ>, κάσι ςκέυσεσαι, ςηκύνεσαι και πηγαίνει ςσον πίνακα διαςφίζονσαρ σην παπεοόλα (ϋποτ παίζοτν ένσονα ο Άνσι με σοτρ Βαςίλη, Λάζαπο και Κύςσα) και απουεόγονσαρ σοτρ άλλοτρ, πολό ςτγκενσπψμένορ, βάζει σο δάφστλϋ σοτ ςσο ημεπολϋγιο ςση λέξη «ΔΕΤΣΕΡΑ». Κοισάει σο επϋμενο γπάμμα, επιςσπέυει και γπάυει ςσο φαπσί σοτ σο «Ε». τνεφίζει σο ίδιο, έναένα γπάμμα, μέφπι να σελειύςει σιρ λέξειρ «ΔΕΤΣΕΡΑ» και «ΣΡΙΣΗ». Μϋλιρ σελειύνει, διπλύνει σο φαπσί σοτ ςαν γπάμμα. Αμέςψρ μεσά ϋμψρ σο σςαλακύνει και σο πεσάει. 329

330 ΠΑΝΑΓΗΩΣΑ ΣΡΗΚΟΤ 330 Η Μαπία, ποτ έφει ζψγπαυίςει ένα κοπίσςι, κϋβει σο πεπίγπαμμα σοτ και ςηκύνεσαι να βάλει σην κασαςκετή σηρ ςσο ςτπσάπι. Παίπνει σα καπσελάκια με σα ονϋμασα απϋ ένα καλαθάκι πάνψ ςση ςτπσαπιέπα και σα κοισάει. Ο Γιάννηρ επιςσπέυει απϋ σο καλάθι με σα ςκοτπίδια και σην παπακολοτθεί σι κάνει. Η Μαπία απφίζει να σοτ διαβάζει δτνασά σα ονϋμασα ποτ διαβάζει ςσιρ καπσέλερ. Ατσϋρ σην ακοόει αμίλησορ. Μεσά απϋ λίγο σον παίπνει απϋ σο φέπι και σοτ λέει «Έλα, να παίξοτμε!». Πηγαίνοτν ςσην παπεοόλα. Διαβάζοτν σον καιπϋ, παίζοτν, αγκαλιάζονσαι. Μεσά παίπνοτν απϋ ένα βιβλίο απϋ σην βιβλιοθήκη και βλέποτν σιρ εικϋνερ. [ ] σο παπαπάνψ απϋςπαςμα μποποόμε να παπασηπήςοτμε πύρ και η Μαπία και ο Γιάννηρ έπφονσαι ςε επαυή με σο γπαπσϋ λϋγο μϋνοι σοτρ και αβίαςσα. Σα γπάμμασα και η ανάγνψςη υαίνεσαι να σοτρ ελκόοτν. Ο Γιάννηρ μϋνορ σοτ και πολό ςτγκενσπψμένορ ανσιγπάυει σιρ μέπερ σιρ εβδομάδορ απϋ σο ημεπολϋγιο, ενύ απγϋσεπα η Μαπία σοτ διαβάζει σα ονϋμασα σψν παιδιύν απϋ σιρ καπσέλερ ονομάσψν και μεσά σον σπαβάει να διαβάςοτν σον πίνακα αναυοπάρ για σον καιπϋ ςσην παπεοόλα και βιβλία ςση βιβλιοθήκη. Όλα σα γπαπσά επεθίςμασα ςσην αίθοτςα είναι ςσα ελληνικά και σα παιδιά επιλέγοτν με σι θα αςφοληθοόν και σι ϋφι, σι σοτρ σαιπιάζει και σι ϋφι, φψπίρ σην αξιολϋγηςη ή τπϋδειξη ενϋρ ενήλικα. Γιασί ψςσϋςο ο Γιάννηρ πεσάει σο φαπσί ποτ έφει γπάχει και δεν σο υτλάει ςσο ςτπσάπι σοτ, ϋπψρ έκανε η Μαπία με ση φειποσεφνία σηρ; Η Μαπία βλέποτμε κοινψνικοποιείσαι πεπιςςϋσεπο απϋ σο Γιάννη. Ενύ ςσην απφή είναι μαζί, μεσά ατσή σον αυήνει και κάθεσαι δίπλα ςσην Κική και μιλοόν κάνονσαρ φειποσεφνίερ. Ο Γιάννηρ πποσιμά να μείνει μϋνορ σοτρ και να αςφοληθεί με κάσι ήςτφο, αγνούνσαρ σα αγϋπια σηρ σάξηρ ποτ παίζοτν δίπλα σοτ πιο δτναμικά παιφνίδια. Η Μαπία είναι ξεκάθαπα η «απφηγϋρ» ςση ςφέςη σοτρ και κινείσαι με πεπιςςϋσεπη ατσοπεποίθηςη και ςιγοτπιά για σον εατσϋ σηρ. Σιρ σελετσαίερ δεκαεσίερ έφει επικπασήςει πια η ανσίληχη ϋσι σα παιδιά μαθαίνοτν να διαβάζοτν και να γπάυοτν απϋ ση ςσιγμή ποτ γεννιοόνσαι. ε ένα πεπιβάλλον ποτ κτπιαπφεί ο γπαπσϋρ λϋγορ, σα παιδιά ανσιλαμβάνονσαι ςφεδϋν αδιϋπασα και ςε επενέπγεια με σον πεπίγτπο πύρ λεισοτπγεί ο γπαπσϋρ λϋγορ και ση ςφέςη σοτ με σον ππουοπικϋ (Σάυα, 2001). σο νηπιαγψγείο η ανάγνψςη και η γπαυή κασέφοτν ςημανσικϋσαση θέςη ςσο Αναλτσικϋ Ππϋγπαμμα και «θεψποόνσαι διαδικαςίερ ενεπγοό ςκέχηρ για σην κασαςκετή νοήμασορ, για σην κασανϋηςη και σην παπαγψγή μηνόμασορ. ε ατσϋ σο πλαίςιο έφει διαμοπυψθεί η πεποίθηςη ϋσι, «δίνονσαρ απϋ πολό νψπίρ ετκαιπίερ

331 ΔΜΠΔΗΡΗΔ ΓΡΑΜΜΑΣΗΜΟΤ ΚΑΗ ΔΣΔΡΟΣΖΣΑ ΣΟ ΝΖΠΗΑΓΩΓΔΗΟ ςσα παιδιά να έπφονσαι ςε επαυή με σο γπαπσϋ λϋγο, ενιςφόοτμε σιρ δτνασϋσησέρ σοτρ για σην κασάκσηςή σοτ. Η παπαπάνψ θεύπηςη σηρ ανάγνψςηρ και σηρ γπαυήρ οδήγηςε σοτρ μελεσησέρ ςσην ιδέα διαμϋπυψςηρ τποςσηπικσικύν πεπιβαλλϋνσψν εγγπαμμασιςμοό ςσο πλαίςιο σψν ςφολικύν σάξεψν ξεκινύνσαρ απϋ σο νηπιαγψγείοποτ διετκολόνοτν σην ανάληχη ππψσοβοτλίαρ απϋ σα παιδιά για σην εμπλοκή σοτρ ςε δπαςσηπιϋσησερ ανάγνψςηρ και γπαυήρ και ςτμβάλλοτν ςσην ανάπστξη ςσπασηγικύν ανάγνψςηρ και γπαυήρ είναι να μάθοτν σα παιδιά πύρ να μαθαίνοτν και πύρ να φπηςιμοποιοόν ατσά ποτ ήδη γνψπίζοτν για σην επίλτςη νέψν πποβλημάσψν» (ΟΔΗΓΟ ΝΗΠΙΑΓΨΓΟΤ, ςελ. 109). (Νηπιαγψγείο, ) [ ]Νασαλία- «ήμεπα σι μέπα είναι;» Μαπία-«Παπαςκετή!» Νασαλία-«Πϋςο;» ψσήπηρ- «12» Νασαλία-«Ψπαία, για να σο ποόμε ϋλοι μαζί γπήγοπα» Παιδιά (εκσϋρ Ελένηρ)-«ήμεπα είναι Παπαςκετή 12 Μαπσίοτ 2010» Νασαλία-«Ψπαία. Αρ κϋχοτμε κι ένα ακϋμη πϋδι σηρ κτπά- απακοςσήρ, αυοό είναι Παπαςκετή». Άνσι «ε λίγο πληςιάζει σο Πάςφα». Η κ. Νασαλία παίπνει σο βιβλίο για ση ζψή και σα θαόμασα σοτ Φπιςσοό ςσα φέπια σηρ. Νασαλία «Ατσά ποτ θα ποόμε δεν είναι παπαμόθι, είναι αλήθεια, γι ατσϋ θέλψ ηςτφία». Άνσι «Ο Θεϋρ είναι ο μπαμπάρ σοτ.» Νασαλία «Είπαμε δεν διακϋπσοτμε!». Η κ. Νασαλία απφίζει να διαβάζει για σο θαόμα σοτ αναπήποτ ποτ πεππάσηςε και σα πεπιςςϋσεπα παιδιά παπακολοτθοόν με πποςοφή. Η Ελένη βλέπει, ακοόει και υσιάφνει παπάλληλα σα μαλλιά σηρ. Ο Γιάννηρ κοισάει γόπψ γόπψ. Η Μαπία απφίζει να φαςμοτπιέσαι. Ο Άνσι παίζει με σα μαλλιά σοτ. Η Μαπία πληςιάζει πιο πολό ςσην κ. Νασαλία και αγγίζει σο βιβλίο ποτ σοτρ διαβάζει. Η Βαςιλεία σηρ υψνάζει να μην σο πειπάζει. Η Μαπία απομακπόνεσαι. Ο Άνσι ενσψμεσαξό μεσακινείσαι ςε μια καπέκλα πιο πίςψ, πιο μακπιά απϋ σην παπεοόλα και ςτνεφίζει να αςφολείσαι με σα μαλλιά σοτ. Η κ. Νασαλία σελειύνει ση ανάγνψςη και ςηκύνει σο βιβλίο να σοτρ δείξει σιρ εικϋνερ. Πεπιγπάυει ξανά σο θαόμα σοτ ανάπηποτ. Όλοι δείφνοτν μεγάλο ενδιαυέπον. ε ατσϋ σο απϋςπαςμα είναι ιδιαίσεπα ενδιαυέπον σο πύρ ξεκινάει η δπαςσηπιϋσησα. Ενύ ο Άνσι δίνει μια αυοπμή για κοτβένσα 331

332 ΠΑΝΑΓΗΩΣΑ ΣΡΗΚΟΤ επί σοτ θέμασορ, ϋσι δηλαδή σο Πάςφα πληςιάζει, η κ. Νασαλία επιλέγει να επιςσήςει σην πποςοφή σψν παιδιύν αλλιύρ, πποκασαβάλλονσαρ σην ςημανσικϋσησα σοτ αναγνύςμασορ ποτ ακολοτθεί, φψπίρ κάποια αυϋπμηςη για να ςτγκενσπύςει σο ενδιαυέπον σοτρ. Ξεκινάει σην ανάγνψςή σηρ και σα σέςςεπα παιδιά δεν δείφνοτν ιδιαίσεπο ενδιαυέπον. Ο Γιάννηρ και η Μαπία ποτ ςσο πποηγοόμενο απϋςπαςμα με φαπά επφϋσαν ςε επαυή με σα βιβλία και σα γπάμμασα, σύπα πποσιμοόν να πεπιεπγάζονσαι σην σάξη. Ο Άνσι ποτ πποςπάθηςε να ςτμμεσέφει, αποςσαςιοποιείσαι και η Ελένη είναι ςφεδϋν αδιάυοπη απϋ σην απφή μέφπι σο σέλορ σηρ ιςσοπίαρ. Αςφολοόνσαι ήςτφα με κάσι άλλο ϋςο διαπκεί η ανάγνψςη, φψπίρ καν να μποτν ςσον κϋπο να ακοόςοτν έςσψ λίγο σην απφή σοτ αναγνύςμασορ. Όσαν ψςσϋςο η κ. Νασαλία δείφνει σιρ εικϋνερ και επαναυηγείσαι σην ιςσοπία με δικά σηρ λϋγια, έφει σην αμέπιςση πποςοφή ϋλψν. Δεν είναι ππουανύρ ςση ςτγκεκπιμένη πεπίπσψςη η θεμασολογία ποτ δεν ενδιαυέπει σα παιδιά, αλλά ο σπϋπορ ποτ ατσή πποςεγγίζεσαι. Παπασηποόμε πψρ σο γεγονϋρ ϋσι οι εικϋνερ ςτνοδεόοτν ενεπγά σην αυήγηςη υαίνεσαι να βοηθάει σα σέςςεπα παιδιά να κπασηθοόν ςτγκενσπψμένα ςσο ππουοπικϋ επέθιςμα. (Α σάξη, ) [ ] Η κ. Δήμησπα ζησάει απϋ σα παιδιά σηρ σάξηρ να βγάλοτν σα άςππα βιβλία σοτρ (σο Αναγνψςσικϋ σηρ Γλύςςαρ). Σο βγάζοτν ϋλοι και ανοίγοτν ςση ςελίδα ποτ σοτρ δείφνει η κ. Δήμησπα. Κάνοτν μια γπήγοπη επανάληχη σα ονϋμασα σψν ηπύψν σοτ βιβλίοτ και πποφψποόν ςσην επϋμενη ενϋσησα «Ποό είναι ο Άπηρ;». Ειςαγψγικά, ςτζησοόν και πεπιγπάυοτν σην εικϋνα σηρ ανσίςσοιφηρ ενϋσησαρ ςσο βιβλίο. Η Ελένη παπακολοτθεί λίγο σα παιδιά ποτ ςφολιάζοτν και μεσά απφίζει να υτλλομεσπά σο βιβλίο σηρ και να βλέπει σιρ παπακάσψ εικϋνερ. Η Μαπία και ο Γιάννηρ κοισοόν σην εικϋνα φψπίρ να μιλοόν. Η ςτζήσηςη ςτνεφίζει με θέμα σο καλοκαίπι. Ο Γιάννηρ κοισάει γόπψ-γόπψ σην σάξη. Η Μαπία πεπιεπγάζεσαι και ατσή λίγο σην σάξη και μεσά φαζεόει έξψ απϋ σο παπάθτπο.[ ] σην Α σάξη η διδαςκαλία σηρ γλύςςαρ γίνεσαι μέςα απϋ ςτςσημασική και ενςτνείδηση φπήςη σοτ αλυαβησικοό ςτςσήμασορ σηρ γλύςςαρ. Πολό ςημανσικϋρ είναι ο ππουοπικϋρ λϋγορ και η ςφέςη σοτ με σο γπαπσϋ. σο βιβλίο δαςκάλοτ ο/η εκπαιδετσικϋρ ενθαππόνεσαι να πποκαλεί ςσην σάξη ππαγμασικέρ κασαςσάςειρ επικοινψνίαρ και αλληλεπίδπαςηρ, μέςα απϋ σιρ οποίερ οι μαθησέρ θα μαθαίνοτν ση γλύςςα φπηςιμοποιύνσαρ σην. 332

333 ΔΜΠΔΗΡΗΔ ΓΡΑΜΜΑΣΗΜΟΤ ΚΑΗ ΔΣΔΡΟΣΖΣΑ ΣΟ ΝΖΠΗΑΓΩΓΔΗΟ Και σα σπία παιδιά παπασηποόν σην εικϋνα, αλλά δεν επιλέγοτν να ςτμμεσέφοτν ςσην ελεόθεπη ςτζήσηςη. Σην παπακολοτθοόν απλά ψρ παθησικοί θεασέρ Πολό γπήγοπα ςσαμασοόν και να παπακολοτθοόν. Απφίζοτν να πεπιεπγάζονσαι σο φύπο γόπψ πεπιμένονσαρ ςσψικά να σελειύςει η δπαςσηπιϋσησα και να πποφψπήςοτν ςε άλλη άςκηςη. Η κ. Δήμησπα δε υαίνεσαι να ανσιλαμβάνεσαι σην αποφή σοτρ και δεν κάνει κάσι να σοτρ ςτμπεπιλάβει ςση ςτζήσηςη. (Α σάξη, ) [ ] Δήμησπα-«Άλλορ ποιορ θα μαρ πει πύρ πέπαςε σο καλοκαίπι σοτ;». Η Μαπία ςηκύνει σο φέπι, αλλά η κ. Δήμησπα δίνει σο λϋγο ςσην Κψνςσανσίνα και μεσά ςσην Δέςποινα. Ο Γιάννηρ φαςμοτπιέσαι. Η ςτζήσηςη ενσοπίζεσαι ςσην εικϋνα. Δήμησπα-«Σι βπήκε ο Άπηρ ςσην άμμο; Μαπία;» Μαπία-«κανσζϋφοιπο» Δήμησπα-«Όφι, δεν είναι. Έφει ςκανσζϋφοιποτρ ςση θάλαςςα;» Γελάνε ϋλοι, γελάει εσεποφπονιςμένα και η Μαπία. Ακοτμπάει αμτνσικά ςσην πλάση σηρ καπέκλαρ σηρ. Μανϋληρ-«Είναι αφινϋρ». Ο Φπήςσορ αυηγείσαι μια πποςψπική ιςσοπία σοτ με αφινϋ. Η Μαπία ακοόει σην ιςσοπία σοτ και φαμογελάει. Ο Γιάννηρ φαςμοτπιέσαι. Η Ελένη κοισάει σιρ εικϋνερ ςσον σοίφο. Δήμησπα «Σι κπασάει η Μαπίνα ςσα φέπια σηρ;» Μαπία (πεσάγεσαι) -«Πίσα!». Φαμογελάει ικανοποιημένη. Η ςτζήσηςη ςτνεφίζεσαι φψπίρ να ςτμμεσέφοτν οόσε ο Γιάννηρ, οόσε η Ελένη, οόσε η Μαπία άλλη υοπά. [ ] Ο Γιάννηρ και η Ελένη ςτνεφίζοτν να απέφοτν απϋ ση ςτζήσηςη, ενύ η Μαπία κάνει πποςπάθειερ να ςτμμεσέφει ςηκύνονσαρ φέπι. Όσαν μπεπδεόει σιρ λέξειρ ςκανσζϋφοιποραφινϋρ, η κ. Δήμησπα πποςπαθεί να ση υέπει ςε μια κπισική ςσάςη απένανσι ςσο λάθορ σηρ, Σα παιδιά γελοόν με σην πποοπσική ενϋρ ςκανσζϋφοιποτ ςση θάλαςςα. Η Μαπία αιςθάνεσαι άβολα, ςιψπά και μεσά γελάει αμήφανα με σα άλλα παιδιά. Η κ. Δήμησπα δε υαίνεσαι να σο πποςέφει, ςτνεφίζει ση ςτζήσηςη με άλλα παιδιά. Η Μαπία ψςσϋςο παπακολοτθεί πποςεφσικά. Υψνάζει με ενθοτςιαςμϋ μια απάνσηςη ποτ ξέπει ςε μια πποςπάθεια να αποκασαςσήςει σο φαμένο σηρ γϋησπο και ατσοπεποίθηςη. Διεκδικεί να κεπδίςει μια θέςη ιςάξια ανάμεςα ςσοτρ ςτνομιλησέρ σηρ. 333

334 ΠΑΝΑΓΗΩΣΑ ΣΡΗΚΟΤ 334 (Ά σάξη, ) [ ] Η κ. Δήμησπα σοτρ τπαγοπεόει σην οπθογπαυία σηρ ημέπαρ. Δ-«Γπάυοτμε ση υψνοόλα σο. Ποια γπάμμασα φπειαζϋμαςσε για ση υψνοόλα σο;». Γιάννηρ-«Δόο. Σο σ και σο ο» Μαπία-«Πανεόκολο!». Σο γπάυοτν αμέςψρ. Δήμησπα-«Γπάχσε ση λέξη <παπί>». Φπήςσορ-«Κτπία, δεν θα βάλοτμε κϋμμα;» Δήμησπα-«Όφι. Δεν είπαμε ϋσι οι λέξειρ παίπνοτν κάποιερ υψνοόλερ μαζί; Σο παπί λέμε. Πάνε μαζί». Ο Γιάννηρ κοισάει ση Μαπία πύρ σο γπάυει. Δ-«Μεσά γπάυοτμε ση λέξη πασάσα» Μαπία-«Οοοο! Εόκολη!» Ο Γιάννηρ γπάυει και μεσά κοισάει πάλι σο σεσπάδιο σηρ Μαπίαρ [ ] Όςον αυοπά σην πποεσοιμαςία ςσο ςπίσι και η Μαπία και ο Γιάννηρ είναι πάνσα απϋ σοτρ καλόσεπα πποεσοιμαςμένοτρ. Ο,σιδήποσε αυοπά επγαςίερ ςσο ςπίσι ή αςκήςειρ γνψςσέρ, και οι δόο αποδίδοτν αποσελεςμασικά. Επεξεπγάζονσαι σιρ λέξειρ ολικά, ϋςο και αναλτσικο-ςτνθεσικά και έφοτν μάθει καλά σα γπάμμασα ποτ έφοτν διδαφθεί μέφπι σύπα. Η Μαπία δείφνει σον ενθοτςιαςμϋ σηρ ποτ σα ξέπει καλά και πποςπαθεί να σο κάνει αιςθησϋ ςσον πεπίγτπϋ σηρ. Παποτςιάζει μια ενσελύρ διαυοπεσική ςτμπεπιυοπά απϋ εκείνη κασά σην ελεόθεπη ςτζήσηςη. Υπονσίζονσαρ να είναι καλά πποεσοιμαςμένη, είναι ςίγοτπη για σιρ επιδϋςειρ σηρ και σο διαστμπανίζει, διεκδικύνσαρ έναν πιο ππψσαγψνιςσικϋ πϋλο ςσην δτναμική σηρ σάξηρ. Ο Γιάννηρ, αν και αποδεικνόει ϋσι ξέπει, παπαμένει ςιψπηλϋρ και αναςυαλήρ, εξαπσύμενορ ςτναιςθημασικά απϋ ση Μαπία. τνοπσικά ςφϋλια και ςτμπεπάςμασα Διαβάζονσαρ σα παπαπάνψ αποςπάςμασα γενικά παπασηποόμε ϋσι οι εκπαιδετσικοί επιλέγοτν κασά βάςη έναν μεσψπικϋ σπϋπο διδαςκαλίαρ, παπϋλο ποτ τπάπφει κπασική πποσποπή για βιψμασική μάθηςη βαςιςμένη ςσα ενδιαυέπονσα σψν παιδιύν και αναδτϋμενη απϋ ατσά. Επίςηρ, δεν λαμβάνεσαι καθϋλοτ τπϋχη σο πολισιςμικϋ μψςαωκϋ σηρ σάξηρ και σο τποςσηπικσικϋ οπσικοακοτςσικϋ τλικϋ πεπιοπίζεσαι ςσα απολόσψρ απαπαίσησα, με αποσέλεςμα σα παιδιά σηρ παπασήπηςήρ να μην ςτμμεσέφοτν ατθϋπμησα ςε καμιά δπαςσηπιϋσησα. Σοτρ ζησείσαι να εκσελέςοτν απαισησικέρ για ατσά νοησικέρ διεπγαςίερ φψπίρ κασάλληλη ή επαπκή πλαιςιακή ςσήπιξη. Σο ενδιαυέπον είναι ϋσι οι εκπαιδετσικοί δεν υαίνεσαι να

335 ΔΜΠΔΗΡΗΔ ΓΡΑΜΜΑΣΗΜΟΤ ΚΑΗ ΔΣΔΡΟΣΖΣΑ ΣΟ ΝΖΠΗΑΓΩΓΔΗΟ ανσιλαμβάνονσαι σην παπαπάνψ πποβλημασική. Ππουανύρ γι ατσοόρ, ευϋςον ϋλα σα παιδιά είναι γεννημένα ςσην Ελλάδα και μιλοόν ελληνικά, δεν καθιςσά σο ςφολικϋ πεπιβάλλον ςε πεπιβάλλον εσεπϋσησαρ. Ψςσϋςο, ςόμυψνα με σον Cummins (2005) οι ανθπύπινερ ςφέςειρ θα έππεπε να βπίςκονσαι ςσην καπδιά σηρ ςφολικήρ ππακσικήρ. Η έννοια σηρ «ενδτνάμψςηρ σηρ σατσϋσησαρ» είναι βαςικϋρ μοφλϋρ σψν διαπποςψπικύν αλληλεπιδπάςεψν και εντπάπφει ςε κάθε ςφέςη διδάςκονσα και διδαςκϋμενοτ πποκειμένοτ να ςτνσελεςσεί μάθηςη. Η βαςικϋσεπη λοιπϋν πποβλημασική σψν παπαπάνψ αποςπαςμάσψν δεν είναι η διδακσικέρ σεφνικέρ ποτ επιλέγονσαι, αλλά η έλλειχη ςτνειδησοποίηςηρ απϋ σοτρ εκπαιδετσικοόρ ϋσι παπϋλο ποτ έναρ δίγλψςςορ μαθησήρ μιλάει καλά σην γλύςςα σηρ πλειοχηυίαρ, δεν παόει να έφει σην ανάγκη να ενδτναμψθεί η σατσϋσησα σοτ, ύςσε να βελσιψθεί η ςφολική σοτ επίδοςη και να ενιςφτθεί ολϋπλετπα η πποςψπικϋσησα σοτ και η κοινψνική σοτ τπϋςσαςη. Όσαν μιλάμε για κοινψνική ένσαξη ςσο ςφολείο, μιλάμε για ενδτνάμψςη σηρ σατσϋσησαρ σοτ μαθησή μέςα απϋ μια ςσενή ςτνεπγαςία με σοτρ γονείρ και μέςα απϋ μία διδαςκαλία ποτ ενθαππόνει σοτρ μαθησέρ να ςσέκονσαι κπισικά απένανσι ςσον πολισιςμϋ σοτρ, αλλά και σοτρ άλλοτρ πολισιςμοόρ, γεγονϋρ ποτ θα σοτρ κασαςσήςει ικανοόρ να κασανοήςοτν σην κοινψνία και σην πολισιςσική σοτρ σατσϋσησα ςυαιπικά και ϋφι μϋνο απϋ μία οπσική γψνία. Όσαν η γλύςςα και ο πολισιςμϋρ σψν αλλοδαπύν αγνοοόνσαι σϋσε ατσοί ατσομάσψρ ξεκινοόν απϋ μειονεκσική θέςη. ΕΛΛΗΝΟΓΛΨΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ Βαλμάρ Υ., Λοτμάκοτ Μ., Πομύνηρ Μ., Διδάφοτ Ε. και Μπαγάκηρ Γ. (2006). Η ομαλή μεσάβαςη σψν παιδιών από σο νηπιαγψγείο ςσο δημοσικό και η πποςαπμογή σοτρ ςσην Α σάξη. Αθήνα: Μεσαίφμιο Βπασςάληρ, Κ. & κοόπσοτ, Ε. (2000) Δάςκαλοι και μαθησέρ ςε σάξειρ πολισιςμικήρ εσεπόσησαρ: Ζησήμασα μάθηςηρ. Εκπαιδετσική κοινϋσησα, σετφ. 54 (26-33) κοόπσοτ, Ε. (2002) Από σο ςπίσι ςσο ςφολείο: Οι ομιλησέρ και οι γλώςςερ σοτρ. Τλικά Ημεπίδαρ: Γλώςςερ ςσο πίσι, Γλώςςερ ςσην Κοινψνία. Ρϋδορ: Γενική Γπαμμασεία Εκπαίδετςηρ Ενηλίκψν/ Πανεπιςσήμιο Αιγαίοτ Σάυα, Ε. (2001) Ανάγνψςη και γπαυή ςσην πποςφολική εκπαίδετςη. Αθήνα: Ελληνικά Γπάμμασα 335

336 ΠΑΝΑΓΗΩΣΑ ΣΡΗΚΟΤ ΤΠ.Ε.Π.Θ./ Π.Ι. (2003) Διαθεμασικό ενιαίο πλαίςιο ςποτδών ππογπαμμάσψν ςποτδών και αναλτσικά ππογπάμμασα ςποτδών για σο Νηπιαγψγείο. Αθήνα: ΟΕΔΒ. ΤΠ.Ε.Π.Θ./ Π.Ι. (2006) Οδηγόρ Νηπιαγψγού: Εκπαιδετσικοί ςφεδιαςμοί, Δημιοτπγικά πεπιβάλλονσα μάθηςηρ. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Cummins, J. (2005) Σατσόσησερ τπό Διαππαγμάσετςη: Εκπαίδετςη με ςκοπό σην ενδτνάμψςη ςε μια κοινψνία σηρ εσεπόσησαρ (Εκδ. Β ). Αθήνα: Gutenberg. ΞΕΝΟΓΛΨΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ Angrosino, M. (2007). Doing Ethnographic and Observational Research (Book 3 of the SAGE Qualitative Research Kit). London: Sage Publications LeCompte M.D. & Preissle J. (1994). Qualitative Research: What it is, What it iql r ald Hmu ir q dmle. In: Bruce Thompson (ed). Advances in Social Science Methodology. Volume 3. JAI Press. Panagiotopoulou A. & Graf K. (2007) Umgang mit Heterogenität und Förderung von Literarität im Elementar- und Primarbereich im europäischen Vergleich. In: Hofmann, B./ Valtin, R. (Hrsg.): Checkpoint Literacy. Tagungsband zum 15.Europäischen Lesekongress 2007 in Berlin. Berlin: Deutsche Gesellschaft für Lesen und Schreiben. Pole, C. & Morrison, M. (2003) Ethnography for Education. Glasgow: Open University Press. Ulich, M. (2005) Literacy und sprachliche Bildung im Elementarbereich. In: S. Weber (Hg.) Die Bildungsbereiche im Kindergarten. Basiswissen für Ausbildung und Praxis» 3.Aufl. Freibung. 336

337 ΔΜΠΔΗΡΗΔ ΓΡΑΜΜΑΣΗΜΟΤ ΚΑΗ ΔΣΔΡΟΣΖΣΑ ΣΟ ΝΖΠΗΑΓΩΓΔΗΟ PANAGIOTA TRIKOU Aegean University Rhodes LITERACY EXPERIENCES AND DIVERSITY IN NURSERY SCHOOL FROM THE CHILD S PERSPECTIVE. EXPLORING THE TRANSITION OF IMMIGRANT CHILDREN TO PRIMARY SCHOOL. FIRST RESULTS OF AN ETHNOGRAPHIC FIELDWORK IN RHODES. ccording to the latest PISA and IGLU studies, the educational system seems to fail to efficiently support children that are socially disadvantaged and/or with migrant backgrounds in incorporating them into the school reality. In many countries this problematic issue was interpreted as a need to design early intervention language programs. During the last years, most of EU member-states have applied new and modern curricula for a qualitative preschool education. Special emphasis was placed on literacy development, through a rich oral and printed language environment. In Greece a new National Curriculum was prepared and implemented. The basic principle states mentioned that Nursery school should provide opportunities to empower the csjrspaj idelrirw, rhe chijdpel q mul jalgsage ald qsnnmpr rhe pmje mf language development in all programs. One of the key points in education, which is related with school success, is transition from Nursery to Primary school. A number of children often present insurmountable difficulties during this transition. This is a challenge for all children, and requires certain educational skills and experiences such as access to literacy. According to Batsouta (2009), rhe kajmpirw mf lspqepw qchmmj edscarmpq pejareq rpalqiriml rm chijdpel q migrant background. In particular, they consider transition problematic dse rm rheip jalgsage, qmciaj ald ekmrimlaj deficirq fpmk rhe mle qide, and the unreadiness of school to deal with diversity from the other. Within the framework of my doctoral thesis, which concerns transition from nursery to primary education, I have conducted a longterm ethnographical research in Nursery and Elementary schools in Rhodes. My observations concern the literacy activities that take place in the class, and focus on the learning opportunities and the language support, that are offered to children with migration history. Since the majority of immigrant population on Rhodes comes from Albania, all of my focus children are Albanian descended. The first results of my research, on how all the above affect transition to Elementary school, are to be presented in this paper. 337

338

339 ALBANOHELLENICA NEWS - ΕΛΛΗΝΟΑΛΒΑΝΙΚΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΝΕΑ LAJME FILOLOGJIKE SHQIPTARO-GREKE THE 1 ST INTERNATIONAL CONFERENCE OF ALBANIAN- GREEK STUDIES, TIRANA, MARCH 2012 he 1 st International Conference of Albanian-Greek Studies was held in Tirana, Albania, in March 2012, in Aleks Buda Conference Hall and in the Library of the Academy of Sciences of Albania. The Conference aimed to make a recapitulation of the studies made so far, and to trace the main trends in the field research. The main topic of the Conference was: «The Albanian-Greek Linguistic and Cultural Relations: Past, Present and Future». The main thematic axes were: 1) The Albanian-Greek Philological Studies: Past, Present and Future. 2) The Language and Civilization of the Arvanites in Greece. Arbëreshë and Greek Linguistic Communities in Italy. 3) The literary tradition and the Dialects of the Greek Minority in Albania. 4) The Literary production and the Cultural Integration of the Albanian Immigrants in Greece. 5) Questions of Greek-Albanian and Albanian-Greek Translation A Cultural, Linguistic, and Communicative Approach. 6) Various Albanian-Greek cultural aspects. The main organizer of the event was the Albanian-Greek Association of Philology (AGAPH). In its call for papers the organizers highlighted the fact that AGAPH unites philologists and researchers from Albania, Greece and other countries. Since its inception in 1997 in Elbasan, Albania, AGAPH has played an important role in the creation of a global discussion on the Albanian- Greek Studies. Its journal «Albanohellenica» has become a major international tribune, where scholars of the relevant fields publish their research, views and insights. The Conference was held in the framework of the events of the Days of Greek Cultural Spring in Tirana under the auspices of the Greek Embassy in Tirana. Other co-organizers were: the Academy of Sciences of Albania, the Institute of Modern Greek Studies [Manolis Triandaphyllidis Foundation], Aristotle University of Σhessaloniki and the Italian Institute for Culture in Tirana. AMC Albania was General Sponsor of the event. Onufri Editions offered the printing of the Program. The activity of AGAPH is based on the contributions of their members, on their positive enthusiasm, which entails a fruitful cooperation between colleagues and the common vision for a cultural cooperation and an atmosphere of friendship in the region. AGAPH does not operate under the shield of any organization, nor it disposes resources for organizing big and frequent events of scientific and cultural content. 339

340 ALBANOHELLENICA NEWS The 1 st International Conference of Greek-Albanian Studies was a scientific event of great importance. Keynote speakers from Europe and USA addressed the conference at keynote and plenary sessions. A tribute to the albanological work of Titos Jochalas was paid in a special session. The benefits from the Conference were multiplex, but first of all scientific: Interesting conclusions were drawn and an international communication network in the research field was outlined even in an interpersonal level. The present issue of Albanohellenica is preserved to a selection af the Proceedings. Here follows a list with the speakers and titles of the papers they presented at the Conference: Aleks Buda Conference Hall of the Academy of Sciences of Albania Saturday, 24 March 2012 KEY NOTE SESSION 10:00-12:00 h. Brian D. Joseph (Columbus, Ohio): On Old and New Connections between Greek and Albanian: Grammatical Evidence. Seit Mansaku (Tirana): Concurrences between Albanian and Greek in the Context of the Indo-European Dialectology. Bardhyl Demiraj (München): Traces of Mediterranean Balkanic Substratum in Albanian and Greek: Alb. rrush and Gr. ῥώξ as a Case Study. V. Spyropoulos (Athens), A. Revythiadou (Thessaloniki), I. Kappa (Crete), K. Nikolou (Rhodes), N. Stamatoyannis (Athens), P. Anagnostopoulos (Athens), I. Markopoulos (Thessaloniki): A 340

341 ALBANOHELLENICA NEWS Comparative Description of Albanian and Greek: Some Basic Phonological and Morpho-Syntactical Phenomena. Francesco Altimari (Calabria): Concurrences between Arbëreshë and Arvanitika. Aristotle Spiro (Tirana): Fricative Dentals and Occlusive Palatals: Greek- Albanian Isophones in the Balkan Context. In front: Distinguished Professor Brian D. Joseph and Dr. Christopher Brown attending the Conference 12:00 13:00 SPECIAL SESSIONS Contributions and Contributors: Personalities of Linguistics and Culture. Aleks Buda Conference Hall 13:00 15:00 h. Xhevat Lloshi (Tirana): Greek Loan Words in the Albanian Version of the New Testament of Doris K. Kyriazis (Thessaloniki): Old Words and Neologisms: Lexical Stratifications in the Greek-Albanian Dictionaries of Th. Mitko and P. Koupitoris. Matteo Mandalà (Palermo):Albanian-Greek Relations in the Linguistic Concept of Demetrio Camarda. Albert Riska (Elbasan): Greek in the Studies of Professor Eqrem Çabej. Thoma Dhima (Gjirokastër): The Place of the Greek Loan Words in the Dialectological Studies of M. Totoni. Evalda Paci (Tirana): Some Cases of Greek Loan Words in Meshari (1555) of Gjon Buzuku. Dion Tushi (Korçë): Eulogios Kourilas and the Greek-Albanian Studies. 341

342 ALBANOHELLENICA NEWS Greek Language and Culture in Albania Aleks Buda Conference Hall 16:00 18:00 h. Christopher Brown-Brian D. Joseph (Columbus, Ohio): The Greek of Southern Albania in the Context of Balkanistics. Maksim Kisilier, Aleksander Novik, Andrej Sobolev (Saint Petersburg, Moscow): Ethnolinguistic and Dialectological Observations from Dropull, Albania: Based on the Data of the Russian Expedition in Konstantinos G. Giakoumis (Tirana): A Preliminary Linguistic Approach to the Code of Dositheos, Bishop of Drinopolis and Argyrokastron ( ). Jani Jani (Gjirokastër): Anthroponyms in the regions of Dropull and Vurg: Formation of Andronyms. Ymer Çiraku (Tirana): The Albanian Writings of a Greek Poet from Albania: An Essay on Pano Çuka. Mirela Karanxha (Gjirokastër): The Presence of Homeland in the Poetry of Niko Kacalidha. Presiding the keynote session: (from left to right) Aristotle Spiro, Nikolaos Pazios, Emil Lafe, Titos Jochalas, Jorgo Bulo, Francesco Altimari Greek Literature in the Albanian Cultural Context Library Hall 13:00 14:25 h. Shaban Sinani (Tirana): The Horse in «The Castle» (I. Kadare) and in «The Iliad». 342

343 ALBANOHELLENICA NEWS Tonin Çobani (Tirana): Greek and Pre-Greek Mythology in «Lahuta e Malcis» by Gjergj Fishta. Josif Papagjoni (Tirana): Greek Tragedians in the Albanian Theater or the Diachronic Recycling of the Spirit. Klara Kodra (Tirana): The Legend of the Dead Brother among Albanians and Greeks: Balkanisms and Interactions. Brikena Smajli (Shkodër): The Hexameter of «The Iliad» in the Albanian Experience. Rudina Llazari - Jolanda Trumza (Shkodër): «The Iliad» of Homer and the Song of Gjergj Elez Alija (A Comparative Survey of Both Epics in Their Culminative Moments). Olimbi Velaj (Durrës): Albanian-Greek Parallels in Immurement Ballads. Ermira Ymeraj (Tirana): Interpretation Variants and Invariants of the Imperial Verse in the Albanian Translations of «The Iliad» as an Indication of Interculturality. Albanian and Greek Cultural Aspects Library Hall 14:25-16:00 h. Pirro Thomo (Thessaloniki): Aspects of Sameness and Otherness in the Construction Heritage of Neighboring Countries. Meri Kumbe (Athens): Byzantine Musical Manuscripts of Albania. Sokol Çunga (Tirana): The Code of Fier Number 100 in the Collection «Codes of Albania» of the Central Archives of the State (The Code of the Monastery of Saint Cosmas). Andi Rëmbeci (Tirana): A Greek Postbyzantine Manuscript: the Code of the Metropolis of Koritza: Notices about the Guilds of Korçë during the 18th-19th Centuries. Agim Bido (Tirana): The Djubleta and the Long Albanian Kilt: Contrasts and Similarities with the Ancient and Current Greek Patterns. Cultural Communities: Albanian, Arvanitika, Arbëreshë Library Hall 16:30 18:00 h. Nikos Liossis (Thessaloniki): Comparative Remarks on the Verb Morphology of Arvanitika Dialects. Gjovalin Shkurtaj (Tirana): Arvanitika as an Inexhaustible Source for the History of the Albanian Dialects. Mustafa Ibrahimi (Tetovo): Two Folk Songs about Marko Botsari Published by Russian Folklorist Stefan Verkovic. Alketa Kraja - Valbona Sakej (Shkodër): Aspects of the Use of the Greek Alphabet by Arbëreshë Writers. Titos Jochalas A Tribute to His Albanological Work Aleks Buda Conference Hall 18:00 19:00 h. 343

344 ALBANOHELLENICA NEWS SUNDAY, 25 MARCH 2012 Comparison of Albanian Greek Linguistic Aspects Library Hall 10:00 12:00 h. Mirela Mitro-Xhaferraj (Tirana): Questions of Translations of the Albanian Admirative in Greek. Sofia Delijorgji (Tirana): Semantic Relations between Greek Borrowings in Albanian. Evanthia Jovani - Eljana Mosko (Gjirokastër): Remarks on Some Technical Words of Albanian Borrowed from Greek. Daniela-Carmen Stoica (Korçë): The System of Names referring to Kinship in Greek, Albanian, Romanian and Aromanian. Harallamb Miçoni (Gjirokastër): Idioms with Fruit and Vegetable Names in Albanian and Greek. Alban Foçi - Isida Metaj (Tirana): The Turkish Culinary Loan Words in Albanian and Greek. Eneida Mataj (Tirana): The Middle Voice in Albanian and Greek. Eda Shehu (Tirana): Some Synonymy and Polysemy Cases in the Juridical Terminology in Albanian and Greek. Coffee Break Immigrants: Linguistics and Intercultural Questions Aleks Buda Conference Hall 10:00 12:00 h. John P. Alavanos (Athens): Education in Mother Tongue of the Albanian Immigrant Pupils Residing in Greece Legislative Framework. Kristina Maligkoudi (Thessaloniki): Efforts for Preserving the Albanian Language in Greece through Collective Action The Case of Teaching Departments of Albanian. Konstantina Evangelou (Thessaloniki): Crossing Kakavia to an «Eldorado» Destination. Albanian Immigrants Describe their Journey : An Attempt of a General View. A. Rondo-Goro, V. Kazoulli, V. Spyropoulos, A. Revythiadou, I. Spantidakis, M. Soukalopoulou, E. Mëhilli, E. K. Haimeli (Athens, Thessaloniki): Language Material for Teaching Albanian and the Electronic Learning Environment. Panagiota Trikou (Rhodes): Literacy Experiences and Diversity in Nursery School from the Child s Perspective. Exploring the Transition of Immigrant Children to Primary School. First Results of an Ethnographic Fieldwork in Rhodes. 344

345 ALBANOHELLENICA NEWS ΕΝΑΡΚΣΗΡΙΟ ΛΟΓΟ ΣΟ Α ΔΙΕΘΝΕ ΤΝΕΔΡΙΟ ΕΛΛΗΝΟΑΛΒΑΝΙΚΩΝ ΜΕΛΕΣΩΝ Εξοχότατε κύριε Πρέσβυ της Ελληνικής Δημοκρατίας, Αγαπητοί συνάδελφοι και φίλοι, Καλώς ορίσατε στο Α Διεθνές υνέδριο Ελληνοαλβανικών Μελετών. Η παρούσα συνάντηση είναι εκ των πραγμάτων ένα συγκινητικό γεγονός σε μια μέρα που δεν επιτρέπει συγκινήσεις. ήμερα μαζευτήκαμε εδώ να να μιλήσουμε για την ελληνική και αλβανική γλώσσα, για τον ελληνικό και αλβανικό πολιτισμό. Και φυσικά για τις σχέσεις τους. χέσεις που καλύπτουν χρονικά δεκάδες αιώνες. Αυτό πιστεύουν πολλοί, ότι Έλληνες και Αλβανοί είναι οι αρχαιότεροι λαοί των Βαλκανίων, και αντίστοιχα, η ελληνική και η αλβανική είναι οι αρχαιότερες γλώσσες της Χερσονήσου του Αίμου. Έχουν κοινά στοιχεία που ανάγονται στις απαρχές της ινδοευρωπαϊκής ιστορίας. Η Αλβανολογία και οι Ελληνικές πουδές είναι δύο πεδία μελέτης που συνδέονται μεταξύ τους. Όσοι ινδοευρωπαϊστές ασχολήθηκαν με την ελληνική οδηγήθηκαν αυθόρμητα και στη μελέτη της αλβανικής. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός που έγκριτοι επιστήμονες σαν τον F. Bopp, G. Meyer, H. Pedersen, N. Jokl, E. Hamp και οι νεώτεροι B. Joseph, V. Friedman είναι εξ ίσου αλβανολόγοι και ελληνιστές. Ο Δημήτριος Καμάρδας αφιέρωσε ένα ολόκληρο έργο, όπου παραπέμπει σε κάθε σελίδα στα κοινά ελληνοαλβανικά στοιχεία. 345

346 ALBANOHELLENICA NEWS Η ινδοευρωπαϊκή θεωρία συνέπεσε με την περίοδο του ρομαντισμού και ανάδυσης των εθνικών κρατών. Σόσο η Αλβανολογία, όσο και οι Ελληνικές πουδές δεν έμειναν ανεπηρέαστες από το πνεύμα της εποχής τους. Εθνοκεντρικές ερμηνείες κατόρθωσαν να επισκιάσουν τις αυστηρά επιστημονικές μεθόδους με διάφορους «αθώους» τρόπους. Έτσι η τάση για «βίαιη» ετυμολόγηση με τη «ζύμη» της οικείας γλώσσας έπληξε το κύρος όχι μόνο της ετυμολογίας ως ειδικής επιστήμης, αλλά και της γλωσσολογίας γενικότερα. Η φιλολογία των δύο λαών, αν και εμφανώς ασύμμετρα, συνδέθηκε στενά στο πέρασμα των αιώνων. Οι διανοούμενοι της Αλβανικής Αναγέννησης του 19 ου αιώνα προετοίμασαν την εθνική τους αφύπνιση με τις ιδέες του διαφωτισμού, που τις διδάχθηκαν κυρίως στη Ζωσιμαία χολή Ιωαννίνων. το πλαίσιο της Βαλκανιολογίας, η ελληνική και η αλβανική κατέχουν σπουδαία θέση: η ελληνική γλώσσα για τον ιδιάζοντα ρόλο που διαδραματίζει σε ένα πολιτισμικό επικοινωνιακό επίπεδο, ενώ η αλβανική ως γλώσσα κλειδί για την εξήγηση πολλών βαλκανισμών. Οι εξελίξεις μετά το 1990 σηματοδότησαν και την αρχή μιας νέας εποχής στην ελληνοαλβανική επικοινωνία. τα παλαιότερα στοιχεία της γλωσσικής επαφής μεταξύ Ελλήνων και Αλβανών, όπως τα αρβανίτικα της Ελλάδας και τα ελληνικά ιδιώματα της Αλβανίας, προστέθηκε η διγλωσσία των Αλβανών μεταναστών στην Ελλάδα. Η μετάφραση της αρχαίας και νέας ελληνικής γραμματείας στην αλβανική και της αλβανικής λογοτεχνίας στην ελληνική είναι ένα άλλο σημαντικό αξιομελέτητο πεδίο. ήμερα το πλαίσιο μελέτης έχει διευρυνθεί: υιοθετούνται νέες μέθοδοι έρευνας, επανεξετάζονται παραδοσιακά θέματα και φαινόμενα υπό το φως νεώτερων θεωριών. Νέα πορίσματα αναμένονται. Πολλοί συνάδελφοι που θα θέλαμε να τους είχαμε τώρα μαζί μας βρίσκονται μακριά. Είναι αδυνατον να τους έχουμε όλους. Παρά ταύτα, το υνέδριό μας φιλοδοξεί να κάνει έναν σεμνό απολογισμό των μέχρι τώρα επιτευγμάτων και να δώσει το έναυσμα για άλλες μελέτες, ίσως και να χαράξει νέους ορίζοντες στις ελληνοαλβανικές σπουδές και κυρίως να ανοίξει το δρόμο σε έναν διαρκή και εποικοδομητικό επιστημονικό διάλογο. Με τα λόγια αυτά κηρύσσω την έναρξη των εργασιών του Α Διεθνούς υνεδρίου Ελληνοαλβανικών Μελετών. Σίρανα, 24 Μαρτίου 2012 ΑΡΙΣΟΣΕΛΗ ΠΤΡΟΤ Ελληνοαλβανική Υιλολογική Ένωση Περιοδικό «Albanohellenica» 346

347 ALBANOHELLENICA NEWS FJALA E HAPJES NË KONFERENCËN I NDËRKOMBËTARE TË STUDIMEVE SHQIPTARO-GREKE I nderuar Shkëlqesia Juaj zoti Ambasador i Republikës së Greqisë, Të dashur kolegë dhe miq, Mirë se erdhët në Konferencën I Ndërkombëtare të Studimeve Shqiptaro-Greke! Ky takim është me të vërtetë një ngjarje mallëngjyese në një ditë që nuk i lejon emocionet. Sot jemi mbledhur këtu për të kuvenduar për gjuhën shqipe dhe greke, për qytetërimin shqiptar dhe grek. Dhe, natyrisht, për marrëdhëniet e tyre. Marrëdhënie që mbulojnë dhjetëra shekuj. Shumë njerëz e besojnë këtë, se grekët dhe shqiptarët janë popujt më të vjetër të Ballkanit dhe përkatësisht greqishtja dhe shqipja janë gjuhët më të vjetra të Gadishullit Ballkanik. Kanë elemente të përbashkëta që ngjiten prapa në kohën e historisë indoevropiane. Albanologjia dhe studimet helenistike janë dy fusha studimi që lidhen midis tyre. Sa indoevropianistë u morën me greqishten, vetiu i janë drejtuar studimit të shqipes. Nuk është e rastit që shkencëtarë të mirënjohur si F. Bopp, G. Meyer, H. Pedersen, N. Jokl, E. Hamp, si dhe më të rinjtë B. Joseph, V. Friedman janë barabar albanologë dhe helenistë. Dhimitër Kamarda shkroi një vepër të tërë, ku në çdo faqe të saj përmend elementet e përbashkëta shqiptaro-greke. Teoria indoevropiane përkoi me periudhën e romantizmit dhe të lindjes së shteteve kombëtare. Si albanologjia, ashtu edhe helenistika nuk mbetën të pandikuara nga fryma e epokës së tyre. Interpretimet etnocentriste arritën të hedhin hije mbi metodat rreptësisht shkencore nëpërmjet mënyrash të ndryshme të «pafajshme». Kështu, prirja për etimologjizim të «dhunshëm» me anë të «brumit» të gjuhës vendase dëmtoi autoritetin jo vetëm të etimologjisë si disiplinë e veçantë, por në përgjithësi të gjuhësisë. Filologjia e të dy popujve, edhe pse dukshëm asimetrike, u lidh ngushtë në rrjedhë të shekujve. Dijetarët e Rilindjes Shqiptare të shek. XIX përgatitën zgjimin e tyre kombëtar me anë të ideve të iluminizmit, që i mësuan kryesisht në shkollën Zosimea të Janinës. Në kuadrin e ballkanologjisë, greqishtja dhe shqipja mbajnë një vend të rëndësishëm: gjuha greke për rolin e saj të veçantë që luan në një nivel kulturor komunikativ, ndërsa shqipja si gjuhë kyç për shpjegimin e shumë ballkanizmave. Zhvillimet pas viteve 1990 shënuan edhe fillimin e një epoke të re në komunikimin shqiptaro-grek. Elementeve më të vjetra të kontaktit gjuhësor midis shqiptarëve dhe grekëve, si arvanitishtja e 347

348 ALBANOHELLENICA NEWS Greqisë dhe të folmet greke të Shqipërisë, iu shtua dygjuhësia e emigrantëve shqiptarë në Greqi. Përkthimi i letërsisë së lashtë e të re greke në shqip dhe i letërsisë shqipe në greqisht është një fushë tjetër e rëndësishme studimi. Sot kuadri i studimit është zgjeruar: birësohen metoda të reja studimi, rishqyrtohen çështje dhe dukuri tradicionale nën dritën e teorive të reja. Përfundime të reja priten. Shumë kolegë, të cilët do të dëshironim t i kishim pranë, tani gjenden larg. Nuk është e mundur t i kemi të gjithë këtu. Megjithatë, Konferenca jonë ka ambicien që të kryejë një bilanc modest të arritjeve të derisotme dhe të japë shtysën për studime të tjera, ndoshta dhe të çelë horizonte të reja për studimet shqiptaro-greke dhe kryesisht të hapë rrugën për një dialog shkencor të vazhdueshëm e konstruktiv. Me këto fjalë shpall fillimin e punimeve të Konferencës I Ndërkombëtare të Studimeve Shqiptaro-Greke. Tiranë, më 24 mars 2012 ARISTOTEL SPIRO Lidhja Filologjike Shqiptaro-Greke Revista «Albanohellenica» 348

349 ALBANOHELLENICA NEWS ΑΠΟΦΑΙΡΕΣΙΣΗΡΙΟ ΛΟΓΟ ΣΟ Α ΔΙΕΘΝΕ ΤΝΕΔΡΙΟ ΕΛΛΗΝΟΑΛΒΑΝΙΚΩΝ ΜΕΛΕΣΩΝ Αξιότιμοι φίλοι, αγαπητοί συνάδελφοι, Πριν από καιρό, όταν μαζί με τον φίλο Αριστοτέλη πύρου συζητούσαμε για τη διοργάνωση μιας αλβανο-ελληνικής επιστημονικής συνάντησης, δεν είχαμε φανταστεί ότι θα φτάναμε σε μια τόσο ευτυχή στιγμή όπως η σημερινή. Κλείνουμε ένα υνέδριο το οποίο θα μνημονεύεται ως το πρώτο στο πεδίο αυτό, τόσο για τον αριθμό ομιλητών όσο και για την ποιότητα των ανακοινώσεων που ακούστηκαν χθες και σήμερα. Σο υνέδριο Σιράνων είναι λογική συνέχεια των προσπαθειών που έγιναν εδώ και χρόνια σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, αλλά και έκφραση της ανάγκης να κάνουμε έναν απολογισμό της δράσης σε ένα πεδίο που καλλιεργείται όλο και πιο πολύ και που υπόσχεται νέα επιτεύγματα στο εγγύς μέλλον. Με μια πλούσια και πολυποίκιλη θεματολογία, από τους τομείς γλωσσολογίας, λογοτεχνίας, λαογραφίας και λαϊκού πολιτισμού, με έναν αξιοθαύμαστο συνδυασμό της πολύτιμης εμπειρίας της παλαιότερης γενιάς ερευνητών και της ελπιδοφόρας ορμής των νέων δυνάμεων, το υνέδριό μας ανοίγει το δρόμο για την κατά διαστήματα διοργάνωση, σε Ελλάδα και Αλβανία, παρόμοιων δραστηριοτήτων. Οι συνθήκες έχουν ωριμάσει, η καλή πρόθεση και βούληση υπάρχουν, εκείνο που απομένει είναι η πιο αποτελεσματική οργάνωση 349

350 ALBANOHELLENICA NEWS και ο καλύτερος συντονισμός, η ανάληψη κοινών δράσεων για μια σειρά από ζητήματα, που μέχρι σήμερα τα έχουμε θίξει ελάχιστα ή καθόλου. Σο ειδικό αφιέρωμα στον ακάματο ερευνητή της Αρβανιτιάς, ακαδημαϊκό πλέον, Σίτο Γιοχάλα, και η όμορφη τελετή της Αλβανικής Ακαδημίας Επιστημών για την αναγόρευσή του ως μέλους της, εμπλούτισαν συγκινησιακά και επιστημονικά το διήμερο του υνεδρίου. Σο υνέδριό μας κατεβάζει την αυλαία του στην επέτειο της Ελληνικής Επανάστασης του Η συνάντησή μας διεξήχθη στο εκατοστό έτος της Αλβανικής Ανεξαρτησίας. Πρόκειται για δυο γεγονότα που σημάδεψαν τη μετέπειτα πορεία των δυο λαών αλλά και τις μεταξύ τους σχέσεις. αυτό ακριβώς το σημείο, ως παρατηρητές και αναλυτές των σχέσεων αυτών και του ευρύτερου πλαισίου τους, καλούμαστε να προσφέρουμε και εμείς οι ερευνητές, με τη θέληση και την ελπίδα ότι θα συμβάλλουμε έστω και λίγο στην ειρήνη, τη συνεννόηση, την αδελφοσύνη, την πρόοδο, πάντα υπό το πρίσμα του διαφωτισμού, όπως θα έλεγε και ο αείμνηστος Aleks Buda. Με την πεποίθηση ότι θα ξαναβρεθούμε, επιτρέψτε μου να εκφράσω και εκ μέρους σας τις ευχαριστίες σε όλους εκείνους, ιδρύματα και πρόσωπα, που συνέβαλαν στην επιτυχή στέψη των εργασιών του υνεδρίου αυτού. Σην Ακαδημία Επιστημών της Αλβανίας και το Ινστιτούτο Νεοελληνικών πουδών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, για την επιστημονική τους συνδρομή την Πρεσβεία της Ελλάδας στα Σίρανα, που, παρά την δύσκολη συγκυρία, συμπαραστάθηκε από την αρχή, ηθικά και υλικά, στη συνάντησή μας τις εταιρείες και ομίλους - χορηγούς που υποστήριξαν γενναιόδωρα τη δραστηριότητά μας. Ξεχωριστές ευχαριστίες ανήκουν δικαιωματικά στον συνάδελφο Αριστοτέλη πύρου, που επωμίστηκε δυσανάλογα μεγάλο μέρος του φόρτου προετοιμασιών και εργασιών του υνεδρίου. Έχω την εντύπωση ότι εκείνο που θα μας μείνει από το υνέδριο αυτό είναι όχι μόνο και όχι τόσο η ανταλλαγή επιστημονικών απόψεων, όσο η δυνατότητα άμεσης επαφής και γνωριμίας εδώ στα Σίρανα, με διακεκριμένους συναδέλφους, ερχόμενους από ΗΠΑ, Γερμανία, Ιταλία, Ρωσία, ΠΓΔΜ και Ελλάδα. Η συνάντηση Σιράνων μας πρόσφερε την ευκαιρία να είμαστε όλοι μαζί και να συζητήσουμε για το τι μπορούμε να κάνουμε στο μέλλον. Δράττομαι της ευκαιρίας να σας καλέσω να είστε πιο δραστήριοι συνεργάτες, με γραπτά και υποδείξεις, του περιοδικού μας Albanohellenica. Σο Ε τεύχος του θα συμπεριλάβει ανακοινώσεις που έγιναν εδώ και σύντομα θα σας σταλούν οι σχετικές οδηγίες. Καλή αντάμωση στις επόμενες συναντήσεις μας! Σίρανα, 25 Μαρτίου 2012 ΔΩΡΗ Κ. ΚΤΡΙΑΖΗ Ελληνοαλβανική Υιλολογική Ένωση Περιοδικό «Albanohellenica» 350

351 ALBANOHELLENICA NEWS FJALA E MBYLLJES NË KONFERENCËN I NDËRKOMBËTARE TË STUDIMEVE SHQIPTARO-GREKE Të nderuar miq, të dashur kolegë, Kohë më parë, kur së bashku me kolegun Aristotel Spiro diskutonim për organizimin e një tubimi shkencor shqiptaro-grek, nuk e merrnim me mend se do të arrinim në një çast fatlum si ky i sotmi. Po mbyllim një Konferencë e cila ka për t u mbajtur mend si e para e kësaj fushe, për nga numri i pjesëmarrësve por edhe për nga cilësia e kumtesave që u dëgjuan dje dhe sot. Konferenca e Tiranës është rrjedhim logjik i përpjekjeve të bëra vite më parë në Athinë e Selanik, por edhe shprehje e nevojës për të bërë bilancin në një fushë që po lëvrohet gjithnjë e më gjerë e që premton prurje të reja në të ardhmen e afërt. Me një tematikë të pasur e të larmishme, nga fushat e gjuhësisë, të letërsisë, të folklorit e të kulturës popullore, me një ndërthurje të admirueshme të përvojës së çmuar të brezit të vjetër të studiuesve dhe vrullit premtues të forcave të reja, konferenca jonë çel udhën për organizimin e kohëpaskohshëm, në Greqi e Shqipëri, të aktiviteteve të ngjashme. Kushtet janë pjekur, vullneti dhe dëshira e mirë ekzistojnë, ajo që mbetet është organizimi dhe koordinimi më efikas i punës, ndërmarrja e projekteve të përbashkëta për një varg çështjesh, të cekura deri më sot pak ose aspak. Seanca e veçantë kushtuar studiuesit të palodhur të botës arvanitase, akademik tashmë, Titos Johalas, dhe ceremonia e bukur e Akademisë së Shkencave të Shqipërisë për ta shpallur anëtar të saj, e pasuruan emocionalisht dhe shkencërisht dyditorin e Konferencës. Konferenca jonë i mbyll punimet në përvjetorin e Revolucionit Grek të 1821-së. Ajo u zhvillua në motin e njëqindtë të Pavarësisë së Shqipërisë. Janë dy ngjarje që lanë gjurmë të thella në ecurinë e dy popujve tanë por edhe në marrëdhëniet mes tyre. Pikërisht në këtë hallkë, si vëzhgues dhe analizues të këtyre marrëdhënieve dhe të kuadrit të tyre më të gjerë, e gjejmë veten edhe ne studiuesit, me dëshirën dhe shpresën për t i ndihmuar sadopak paqes, mirëkuptimit, vëllazërimit, përparimit, gjithnjë nën shenjën e iluminizmit, siç do të shprehej i paharruari Aleks Buda. Me bindjen se do të takohemi sërish, më lejoni të shpreh edhe në emrin tuaj falënderimet ndaj gjithë atyre, institucione dhe persona, që ndihmuan për kurorëzimin me sukses të punimeve të kësaj Konference. Akademinë e Shkencave të Shqipërisë dhe Institutin e Studimeve Neohelenike të Universitetit të Selanikut, për mbështetjen shkencore; Ambasadën e Greqisë në Tiranë, e cila, me gjithë situatën e vështirë, e përkrahu qysh në fillim moralisht e materialisht këtë tubim; firmat dhe kompanitë e ndryshme, që sponsorizuan bujarisht veprimtarinë tonë. Falënderime të veçanta i përkasin me të drejtë 351

352 ALBANOHELLENICA NEWS kolegut Aristotel Spiro, që mori përsipër, shumë më tepër nga sa i takonte, pjesën më të madhe të barrës së përgatitjes dhe të realizimit të Konferencës. Mendoj se ajo që ka për të na mbetur prej kësaj konference janë jo vetëm dhe jo aq shkëmbimi i opinioneve shkencore, sesa mundësia e kontaktit këtu në Tiranë me kolegë të shquar, të ardhur prej Amerike, Gjermanie, Italie, Rusie, IRJM e Greqie. Takimi i Tiranës na dha mundësinë të jemi të gjithë bashkë e të diskutojmë për çka mund të bëjmë në të ardhmen. Përfitoj nga rasti për t ju ftuar të jeni bashkëpunëtorë më aktivë, me shkrime e sugjerime, të revistës sonë «Albanohellenica». Numri i pestë i saj do të përfshijë kumtesa të mbajtura këtu dhe së shpejti do t ju dërgohen udhëzimet e nevojshme. Mirupafshim në takimet e ardhshme! Tiranë, më 25 mars 2012 DHORI Q. QIRJAZI Lidhja Filologjike Shqiptaro-Greke Revista «Albanohellenica» 352

353 ALBANOHELLENICA NEWS PROMOVIMI I BOTIMIT FAKSIMILE TË KODIKUT TË KORÇËS NR. 93 (SHEK. X) rashëgimia kulturore e krishterë në Shqipëri është jashtëzakonisht e pasur dhe e larmishme, sa shpirtërore aq edhe e mbushur me dëshmi materiale mbresëlënëse. Ajo nis që nga shekujt e parë pas Krishtit e deri në ditët tona. Një dëshmi e tillë është edhe Kodiku i Korçës nr. 93, i shek. X, një nga 100 dorëshkrimet bizantine dhe pasbizantine që ruhen sot në Arkivin Qendror të Shtetit. Në bashkëpunim me Drejtorinë e Përgjithshme të Arkivave dhe Kishën Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, Fondacioni Shoqëria Biblike Ndërkonfesionale e Shqipërisë ka realizuar botimin e plotë dhe besnik (faksimile) të Kodikut të Korçës 93. Kopja faksimile shoqërohet nga një studim shterues i kodikut si edhe nga transkriptimi paleografik i Ungjillit sipas Lukës dhe përkthimi gjegjës në shqip. Çdo kopje origjinale mban numrin e serisë si edhe certifikatën e autenticitetit. Dy autorët që punuan për studimin dhe përgatitjen cilësore të këtij botimi janë historiani-paleografi Andi Rëmbeci nga Fakulteti i Historisë i Universitetit të Tiranës, dhe paleografi Sokol Çunga nga Arkivi Qendror i Shtetit. Përkujdesja shkencore u krye nga prof. Agamemnon Tselikas. Ky botim kishte si qëllim njohjen e publikut të gjerë, shqiptar e të huaj, me vlerën që kanë dorëshkrimet shumëshekullore, të cilat ruhen në vendin tonë. 353

354 ALBANOHELLENICA NEWS Kodiku i Korçës 93, si një ndër më përfaqësuesit e kodikëve mesjetarë në Shqipëri, përbën një thesar të vyer historik, kulturor dhe shkencor, përsa u përket gjurmëve historike të banorëve të vendit, fateve, marrëdhënieve dhe arritjeve të tyre në një udhëkryq të rëndësishëm historik, siç është shek. X. Veprimtaria e promovimit të botimit faksimile të kodikut njëmijëvjeçar u krye më 16 dhjetor 2012, në mjediset e Qendrës Kulturore të Katedrales së re Ortodokse në Tiranë. Të pranishëm në këtë eveniment ishin Kryepiskopi i Tiranës dhe i gjithë Shqipërisë, Prof. Dr. Anastasi, Ministri për Inovacionin dhe Teknologjinë e Informacionit dhe të Komunikimit, Genc Pollo, deputetë, ambasadorë, akademikë, historianë, intelektuale të njohur, studentë dhe shumë të ftuar të tjerë. I pari i përshëndeti të pranishmit Kryepiskopi Anastas, i cili e cilësoi këtë botim si shumë të rëndësishëm në promovimin e thesareve kulturorë të krishterimit në vend. Ndër të tjera, ai theksoi se kodikët e Shqipërisë dhe konkretisht Kodiku i Korçës 93 përbëjnë prova të pakundërshtueshme se Kisha Ortodokse e Shqipërisë ka qenë pjesë e krijimtarisë së gjerë artistike të Bizantit dhe se ka ruajtur dëshmi me vlera unikale për kulturën e gjithë rruzullit... Ky dorëshkrim i shkëlqyer jo vetëm përbën një dritare që na tregon krijimtarinë e së shkuarës, por njëkohësisht ofron dritë jetëbërëse në të tashmen, duke ringjallur shpresën për vazhdimin e krijimtarisë artistike dhe kulturore të Kishës sonë edhe në të ardhmen. Në vijim, e mori fjalën drejtoresha e Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave, prof. dr. Nevila Nika, e cila pasi falënderoi autorët dhe gjithë ata që kontribuan në realizimin e këtij botimi, theksoi se ai është i pari në historinë e botimeve dokumentare në Shqipëri, i përgatitur nga autorë dhe institucione vendase. Botimi i këtij kodiku, si një prej më përfaqësuesve në rang botëror të asaj veprimtarie intelektuale të spikatur gjatë njërës prej periudhave më të lulëzuara të kulturës së Bizantit, kontribuon në risjelljen në qendër të vëmendjes të vlerave kulturore dhe materiale në dobi të shoqërisë së sotme, si kontribut në përparimin e saj. Vijimisht, veprimtarinë e përshëndeti Sekretari i Përgjithshëm i Shoqërisë Biblike Ndërkofesionale të Shqipërisë, Altin Hysi, i cili vuri në dukje se qëllimi i botimit synonte në theksimin dhe nxjerrjen në pah të një vlere të mrekullueshme, siç është prania e Shkrimit të Shenjtë në mjediset shqiptare që në kohët e hershme. I pranishëm në këtë promovim ishte edhe studiuesi i kulturës monumentale bizantine, prof. dr. Aleksandër Meksi. Ai bëri një paraqitje të botimit faksimile të Kodikut të Korçës 93, duke theksuar vlerat e tij shumëplanëshe nëpërmjet paraqitjes analitike të studimit shkencor të autorëve, që shoqëron këtë botim. Në mbyllje të fjalës së tij, A. Meksi vuri në dukje se nisma për botimin tërësor të katërungjillit të Korçës në faksimile, transkriptimin, studimin përkatës dhe përkthimin në gjuhën shqipe, duhet të vlerësohet si një ngjarje 354

355 ALBANOHELLENICA NEWS kulturore me rëndësi të veçantë, që duhet të pasohet me të tjera të kësaj natyre. Paleografi dhe bizantinologu i mirënjohur Agamemnon Tselikas, nënvizoi ndër të tjera se ky botim, veç rëndësisë shkencore, përbën edhe një veprim simbolik për promovimin e monumenteve të krishterimit në Shqipëri, por edhe në përgjithësi të botës së krishterë. Në fund Andi Rëmbeci vuri theksin tek mesazhet e shumëfishta kulturore, historike, estetike të kodikëve dhe tek nevoja e njohjes së tyre. Në emër të autorëve falënderoi tri institucionet, që me mbështetjen e tyre të pakursyer bënë të mundur realizimin e kësaj vepre. Promovimi u shoqërua nga kori bizantin Shën Joan Kukuzeli, i cili nën drejtimin e z. Theodhor Peci interpretoi tri pjesë korale bizantine në shqip, të shkëputura dhe përkthyera nga teksti i Kodikut të Korçës 93 dhe të kompozuara enkas për këtë eveniment. Gjithashtu, me zërat koralë u gërshetuan edhe pjesë të zgjedhura instrumentale, të cilat u ekzekutuan nga kuarteti i Radios Ngjallja. ANDI RËMBECI UNIVERSITETI I TIRANËS 355

356 ALBANOHELLENICA NEWS INTERNATIONAL CONFERENCE: MODERN GREEK ENLIGHTENMENT AND THE ALBANIAN RENAISSANCE (26 March 2013, Tirana, Albania) he idea of European integration of Albania is not a recent issue. It has its roots in the late XVIIIth century and early XIXth century, when the Balkans suffered under the Ottoman occupation. The liberation from this yoke was a return to freedom and European identity. Liberation struggles could not take place without an ideological inspiration. The ideas of the Enlightenment in Occidental Europe began to spread throughout the Balkans. The historical developments found Albanians and Greeks facing the same challenges. The ideas of the Enlightenment were taught in important educational centers, such as New Academy of Moschopolis, and then in the famous schools of Ioannina, like Zosimaia and Kaplaneios. Among the celebrities of the era, Rigas Feraios was the inspirator of the great struggle for freedom and the idea of friendship and cooperation of all Balkan peoples. This new spirit led to a broader cultural movement, which among the Greeks is known as Greek Enlightenment and among Albanians as National Renaissance. Both Greek Enlightenment, as an offshoot of the European Enlightenment, and Albanian Renaissance were part of these pan- Balkan developments. The up to date studies deal spherically with developments within a national framework, while studies approaching the relevant developments in a wider Greek-Albanian area are minimal to nonexistent. 356

357 ALBANOHELLENICA NEWS The Albanian-Greek Association of Philology, in collaboration with the Academy of Sciences of Albania, Tirana, and the University of Ioannina, Greece, organized in Conference Hall of the National Historical Museum in Tirana, the International Conference on «Modern Greek Enlightenment and the Albanian Renaissance» aiming to bringing together the scientific academic potential, professors and researchers in order to shed light to aspects of these developments. 19 university teachers and scholars from Albania, Greece and Kosovo participated in the Conference. All papers were presented in three sessions: 1) Questions of the Enlightenment in the Greek-Albanian area. The New Academy of Moschopolis. 2) The Schools of Ioannina and the Albanian Enlightenment Thinkers. 3) Historical Cultural Aspects of Modern Greek Enlightenment and the Albanian Renaissance. The audience consisted of professors of the Albanian universities and students of the Sector of Greek Language at the University of Tirana, researchers, intellectuals of the Albanian capital, etc. The Conference was attended by H.E. the Ambassador of Greece in Tirana, Mr. Leonidas Rokanas, H.E. the Ambassador of Kosovo in Tirana, Mr. Sylejman Selimi, the Rector and vice Rector of the University of Ioannina, Professors Triantafyllos Albanis and George Kapsalis, Father Iustinos Anthimiades, Archimadrite at the Orthodox Autocephalous Church of Albania, the First Counselor of the Embassy of Greece in Tirana, Ambassador Alexios Zannos, the Academician Jorgo Bulo of the Albanian Academy of Sciences, Prof. Agamemnon Tselikas, National Bank Cultural Foundation, Athens, Greece, and other prominent researchers. The Conference was organized in the framework of the Days of Greek Cultural Spring, under the auspices of the Greek Embassy in Tirana. ARISTOTLE SPIRO UNIVERSITY OF TIRANA 357

358 A TRIBUTE TO THE ALBANOLOGICAL WORK OF TITOS JOCHALAS n the context of the 1 st Conference of Albanian-Greek/Greek- Albanian Studies, a special session was dedicated in 24 March 2012 to the research work of albanologue Titos Jochalas, who participated on this occasion in the event. Aristotle Spiro, the head of the Albanian-Greek Association of Philology, introduced T. Jochalas to the audience. Emil Lafe and Francesco Altimari presented his academic and fieldwork research throughout the Arvanitika speaking settlements of Greece. Other participants, like Konstantinos G. Giakoumis and Spiros Trikos pointed out the contribution of T. Jochalas to the albanological studies and the teaching of Albanian in Greece. In the margins of the Conference, the Academy of Sciences of Albania organized a modest, yet moving ceremony, where Titos Jochalas was elected honoris causa member of the Academy. Gudar Beqiraj, President of the Academy, warded him the membership Diploma, with the motivation for his contribution in collecting and publishing the linguistic heritage of the Arvanites in Greece. The newly elected h.c. member thanked the audience with the following words: The Albanologist Titos Jochalas addresses the President of the Academy of Sciences of Albania on the occasion of his election as member of the Academy 358

359 A TRIBUTE TO THE ALBANOLOGICAL WORK OF T. JOCHALAS «Mr. President! I would like to thank from the bottom of my heart the Academy of Sciences of Albania for the great honour it made by paying tribute to my albanological work. Yesterday I gained intellectual strength from Scanderbeg s castle, so I will continue to study the Albanian language and culture in Albania and abroad. Thank you!». The Ambassador of Greece in Tirana, H.E. Nicolas Pazios was present in both events. Previously, the albanologue Titos Jochalas addressed the Conference with the following words in Albanian: «Zoti Ambasador, Zoti Zëvendëskryetar, Të nderuar kongresistë, Në një këngë popullore arvanite që kam regjistruar në vitin një mijë e nëntëqind e tetëdhjetë e tetë në fshatin Mavromati të Viotisë në Greqi, përshkruhet në mënyrë dramatike peripecia e Jorgo Maleshit i cili kishte dy gra, por më në fund braktisi të parën, që të rrojë vetëm me të dytën. Ky fakt solli si rezultat vrasjen e tij nga të afërmit e bashkëshortes së parë: Jor Maleshi me di gra Njën e muar, njën e lja. Kseorema tundi ljumë i gjëmsi gjak, i gjëmsi shkumë Edhe unë në jetën time kisha dy gra. Që të dyja i njoha në Palermo të Italisë. Me të parën u martova në Greqi dhe është Lidhia. E dyta është albanologjia. Me atë u martova në Palermo me prift pedagogun tim albanolog, atin Xhuzepe Valentini. Veç ka një ndryshim, se unë nuk braktisa asnjërën prej të dyjave. Përkundrazi, i jam mirënjohës Lidhias, që pranoi t i kushtojë kaq orë së dytës. Αtë që nuk e braktisa kurrë, edhe nga frika se mos më vrisnin shokët e mi albanologë. Zonja dhe zotërinj, Tani që mund të shikoj pas meje veprën time dua t ju garantoj se, përveç dashurisë sime të madhe për objektin e kërkimit tim 359

360 A TRIBUTE TO THE ALBANOLOGICAL WORK OF T. JOCHALAS shkencor, kisha si udhëzues të vetëm objektivitetin. Nuk shkruajta asnjë rresht që të bëhem i pëlqyeshëm nga grekët apo shqiptarët, por që të jem besnik në atë që, unë të paktën, konsideroja të vërtetë historike. Një pjesë të madhe të jetës sime ia kushtova përmbledhjes dhe kërkimit të gjithçkaje që kishte lidhje me arvanitët e Greqisë. Ngulimi i popullsisë shqiptare në Greqi në fillim të shekullit të katërmbëdhjetë, ndofta edhe më herët, pjesëmarrja e atëhershme e tij në peripecitë historike të Greqisë, trupëzimi i tij gradual dhe pjesëmarrja e madhe në revolucionin grek të një mijë e tetëqind e njëzetenjëshit, si edhe ndihma e tij në krijimin politik, ekonomik e kulturor të Greqisë së re, faktojnë se sa bamirës ishte për helenizmin njësimi dhe lidhja e gjakut të elementit shqiptar me atë grek. Përmbledhja shumëvjeçare dhe e mundimshme e materialit arvanit në fshatra të ndryshme të Greqisë e mbushi jetën time jo vetëm me gëzimin e kërkimit shkencor por edhe me peripecitë e rrugës: ngjyrat e vendit, aromat, gatimet si edhe fizionomitë fisnike të qindra personave që kapen nga kujtesa ime duke kërkuar të shpëtoj deponimet e tyre. Do të doja kaq shumë ta zgjatja jetën time që të publikoj dëshmitë e gjithë atyre miqve të mi të mirë, dëshmi e kulturës dhe e gjuhës shqipe. Do t i referohem shumë shkurt një teksti të rrallë dhe të vetëm në llojin e tij. Bëhet fjalë për një ligjëratë të thjeshtë politike që qarkulloi në formën e një fletushke në vitin një mijë e nëntëqind e pesë. E shkroi kandidati për deputet i Athinës, ushtaraku i armëve të blinduara Nikolaos Colakos. Teksti është i shkruar në gjuhën arvanite të Atikës me alfabet grek dhe u drejtohet votuesve të njëzet e një fshatrave të Atikës që flisnin arvanitisht. Me mjeshtëri të madhe Colakos bashkë ndofta me ndonjë tjetër ose me disa të tjerë bashkëpunëtorë të tij që flisnin arvanitisht përpiqen të mbledhin rreth tyre votues dhe t i prekin ata në një temë krejtësisht personale, siç është familja ose nderi i një vajze që bën pjesë në një familje. Ja një pjesë e vogël e tekstit: Preps (duhet) të grinjim edhe neve krietë, vllezër. Pse njeriu çë s ka perifani (krenari) edhe ecën me krietë ultërë, nëkë logharjasetë (konsiderohet) nga të tjerëtë njerës, mite (as) e zënë (konsiderojnë) për burrë. Njatrë s kam t ju thom, vllezër, para (por) të ju puthinj tërë përtej edhu ju thom. Kur do vënë përpara ndë κάλπη (kutia e votimit) e patrioti të tuaj, të silloiseni (mendoni) pse κάλπη (kutia e votimit) ajo ishtë κάλπη juaja edhe ashtu t e zbardheni vajzënë tuaj (t e zbardheni faqen e vajzës). Siç më informoi një i afërm i Nikolaos Colakos ky i fundit u vra nga një arvanit, sepse nuk mbajti ndonjë premtim, fjalën e tij, besën e tij. Është e njohur që besa, d.m.th. fjala e nderit që jep dhe e mban, karakterizon popullin shqiptar. Si thotë edhe një fjalë e urtë: 360

361 A TRIBUTE TO THE ALBANOLOGICAL WORK OF T. JOCHALAS Besa e shqiptarit si purteka e arit. Fjala besë në këtë kuptim është një purtekë e arit në pemën shekullore të kulturës dhe qytetërimit tonë evropian. Ju falemnderit për nderin që më bëtë dhe që më dëgjuat». Some participants of the Conference at the stairs of the Albanian Academy of Sciences 361