ΤΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΕΟΦΥΤΟΥ ΡΙΛΙΩΤΗ

Transcript

1 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΝΤΙΝΑΣ ΥΠΟΨΗΦΙΟΣ ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΤΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΕΟΦΥΤΟΥ ΡΙΛΙΩΤΗ Οι Έλληνες κατά τη διάρκεια του 19ο αιώνα, έγιναν το σημείο επαφής των βαλκανικών λαών με τον πολιτισμό και τις ιδέες της Ευρώπης. Η διάδοση της ελληνικής γλώσσας και γραμματείας κυρίως στο εμπόριο, αποτέλεσε την κυριότερη αιτία εξάπλωσης των ελληνικών σχολείων στο χώρο της Βαλκανικής Χερσονήσου και ιδιαίτερα στη Βουλγαρία. Η δυναμική της ελληνικής γλώσσας εκείνη την εποχή, αποδεικνύεται από το γεγονός, ότι λόγιοι και ηγέτες του εθνικού κινήματος της Βουλγαρίας γράφουν ως το τέλος της ζωής τους στα ελληνικά τα κείμενα τους. 1 Η ανάπτυξη στο χώρο της εκπαίδευσης στη Βουλγαρία, προήλθε από τα ελληνικά σχολεία που ιδρύθηκαν εκεί. Η έλλειψη διδακτικού προσωπικού και βιβλίων στη βουλγαρική γλώσσα συντελέσαν στο γεγονός, η ελληνική γλώσσα να 1 Ν. Danova, «Les Bulgares vus par les Intellectuels Grecs a la Fin du XVIIIe et au Debut du XIXe Siecles», - Α Ελληνοβουλγαρικό Συμπόσιο (22-25) Σεπτεμβρίου 1978, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1980, σσ N. Todorov, «La Cooperation Bulgaro-Grecgue da ns le e Domaine du Developpment Economigue aux XVIIe XIX Siecles», Α Ελληνοβουλγαρικό Συμπόσιο (22-25 Σεπτεμβρίου 1978), Θεσσαλονίκη, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1980, σσ

2 ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΡΙΛΙΩΤΗΣ 75 διδάσκεται ευρύτατα στη Βουλγαρία του 18ου και 19ου αιώνα. 2 Ο ρόλος της εκκλησίας υπήρξε αποφασιστικός στην εκπαιδευτική δραστηριότητα των Ελλήνων της Βουλγαρίας, οι Έλληνες μητροπολίτες συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό στην ίδρυση σχολείων και βιβλιοθηκών. Από τους Βούλγαρους ωστόσο, η όλη δραστηριότητα της ελληνικής εκπαίδευσης στον ευρύτερο χώρο της Βουλγαρίας, όπως και η δράση της τοπικής εκκλησίας δεν ήταν πάντα αρεστή και καλοδεχούμενη. 3 Η γνωριμία με την ελληνική παιδεία, έδωσε την ευκαιρία στους Βούλγαρους νέους να «πλουτίσουν» πνευματικά, ώστε να συνειδητοποιήσουν το πόσο απαραίτητη είναι η παιδεία για κάθε λαό. Η εθνική και επαναστατική κίνηση στην Ελλάδα δίδαξε στους Βούλγαρους, πώς να αφυπνίσουν το έθνος τους, να σταματήσουν τον εξελληνισμό και να το απαλλάξουν την οθωμανική κυριαρχία. 4 Η εκκλησιαστική χειραφέτηση του βουλγαρικού λαού, προήλθε από την αρνητική στάση μεγάλης μερίδας των Βούλγαρων, λαού και λόγιων, προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Οι απόψεις του Αδαμάντιου Κοραή για τα εκπαιδευτικά θέματα, ταίριαζαν με τις απόψεις των Βουλγάρων διανοουμένων, αλλά οι απόψεις για την ανοιχτή σύγκρουση με την εκκλησία τους δίχασαν. 5 Ο Νεόφυτος Ρίλας, γεννήθηκε στο Μπάνσκο της Βουλγαρίας τον Οκτώβριο του Το κοσμικό του όνομα, 2 Ξ. Κοτζαγεώργη- Ξυμάρη, Η ελληνική εκπαίδευση στη Βουλγαρία ( ). Η ιστορία, οι δομές και ο ρόλος της, Θεσσαλονίκη 1997, σσ Α. Αγγελόπουλου, «Παιδεία και εθνικό κίνημα στα Βαλκάνια: Εικόνες Διαφωτισμού από τη βουλγαρική εθνική «Αναγέννηση», Χρονικά Πειραματικού Σχολείου Θεσσαλονίκης, αρ. 14, τεύχ.14., σσ A. Aleksieva, «Grăckata prosvet I formiraneto na Bălgarskata văzroždenska inteligencija», Studia Balcanica, Kn. 14, Sofia 1979, σσ R. Radkova, Neofit Rilski i novobălgarskata kultura, părvata polovina na XIX vek, Sofia 1983², σσ , 81.

3 76 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΝΤΙΝΑΣ ήταν Νίκολα Ποπ Πέτροβ Μπενίν και καταγόταν από ευκατάστατη οικογένεια. 6 Ο πατέρας του ήταν ιερέας και ονομαζόταν Πέταρ, εκτός από το λειτούργημα της ιεροσύνης ασκούσε και το λειτούργημα του δασκάλου. Ήταν φιλομαθής και καλός γνώστης της ελληνικής γλώσσας, την οποία μελετούσε ιδιαίτερα μέσα από τα κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας. Η μητέρα του, ονομαζόταν Αικατερίνη και καταγόταν από οικογένεια εμπόρων σιδήρου. 7 Ο Νικόλαος έμαθε τα πρώτα του γράμματα από τον πατέρα του, τον οποίο ακολουθούσε και βοηθούσε στα ιερατικά του καθήκοντα. Το ενδιαφέρον του για τις τέχνες εκδηλώθηκε σε μικρή ηλικία, καθώς ο νεαρός Νικόλαος ζωγράφιζε εικόνες αγίων. 8 Ο πατέρας του, παρέδωσε το 1806 τον δεκατριάχρονο Νικόλαο στον ζωγράφο Δημήτριο Βισάνοβ από το Ράζλογκ, για να αναλάβει τον ταλαντούχο νεαρό, μετέβησαν στη Μονή του Αγίου Ιωάννη της Ρίλας το Ο Νικόλαος ακολούθησε τον δάσκαλο του στο μοναστήρι, εξασκώντας το έμφυτο ταλέντο του. Σκοπός της άφιξης τους, ήταν να αγιογραφήσουν τη «Δευτέρα Παρουσία». 9 Ο Νικόλαος εξέφρασε την επιθυμία να καρεί μοναχός και από το 1809 μέχρι το 1811 υπηρετούσε το μοναστήρι, ως δόκιμος μοναχός. Ξεχώριζε για το ήθος, τη φιλομάθεια, το ζήλο και την ευγένεια του. Το 1811 εκάρη μοναχός με το όνομα Νεόφυτος. Παράλληλα συνέχισε να διδάσκεται την ελληνική γλώσσα, από το 1816 μέχρι το1821. Τα ονόματα των δασκάλων της ελληνικής γλώσσας δεν μας είναι γνωστά. Το 6 B. Penev, Istorija na novata bălgarska literature, Kn. 2-3, Sofia 1933,τομ. 3. σ Pimen Mitropolit Nevrokopski, Oteč ieromonah Neofit Rilski, Sofia, 1984, σσ R. Radkova, Neofit Rilski i novobălgarskata literature, σσ Pimen Mitropolit Nevrokopski, Otec Neofit, σ. 15.

4 ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΡΙΛΙΩΤΗΣ Νεόφυτος σε ηλικία 25 ετών χειροτονήθηκε ιερομόναχος στη Μονή της Ρίλας. 10 Ο Νεόφυτος από το φθινόπωρο του 1821 μέχρι το καλοκαίρι του 1826, μαθήτευσε στο διασημότερο σχολείο σε όλη τη Μακεδονία, το σχολείου του Μελένικου. Στο οποίο δίδασκε ο φημισμένος διδάσκαλος Αδάμ Τσαπέκος από το Μέτσοβο της Ηπείρου. 11 Η μαθητεία του Νεοφύτου στο σχολείο του Μελένικου αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα για την πνευματική του εξέλιξη και συγκρότηση, που τον ανέδειξε ως ένα από τους σημαντικότερους λογίους της σύγχρονης Βουλγαρίας. Στο ελληνικό σχολείο του Μελένικου δεν απέκτησε μόνο θεολογική μόρφωση αλλά και ανθρωπιστικό πνεύμα. Σπούδασε αρχαία και νέα ελληνικά, μαθηματικά, φυσική και χημεία. 12 Ο Νεόφυτος ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την αρχαία ελληνική λογοτεχνία και μελέτησε τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Διαπίστωσε, ότι η σύγχρονη γνώση περνούσε μέσα από την ελληνική εκπαίδευση, η οποία ήταν προσιτή και απαραίτητη για τους Βούλγαρους νέους. 13 Το καλοκαίρι του 1826, αφού αποπεράτωσε τις σπουδές του στο Μελένικο, επέστρεψε στη Μονή της Ρίλας.. Στα τέλη του 1826 ή κατά άλλους στις αρχές του 1827, 14 ο Νεόφυτος έφτασε στο Σάμοκοβ. Ο Νεόφυτος, οργάνωσε σε συνεργασία 10 Pimen Mitropolit Nevrokopski, Otec Neofit, σσ Μ. Γ. Τρίτος, Η πατριαρχική εξαρχία Μετσόβου ( ). Η θρησκευτική, εθνική και κοινωνική της προσφορά Μετσόβου, Ιωάννινα 1991, σσ V. Bojčeva, Neofit Rilski- Suzdatel na Bălgarskαtă narodno učilishte, Sofia 2006, σ P. Asenov, Neofit Rilski, Sofia 1983, σσ Pimen Mitropolit Nevrokopski, Otec Neofit, P. Asenov, Neofit Rilski, σ. 43

5 78 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΝΤΙΝΑΣ με τον επίσκοπο Ιγνάτιο και άνοιξε το ελληνοσλαβικό σχολείο της πόλης. Με επιστολή του ο μητροπολίτης Ιλαρίωνας στις 2 Δεκεμβρίου του 1834, συμβουλεύει τους Βασίλ Απρίλοβ και Νικόλα Παλαούζοβ να εισαγάγουν την ελληνική γλώσσα στο σχεδιαζόμενο σχολείο του Γκάμπροβο, με το σκεπτικό της έλλειψης διδακτικών εγχειριδίων στη βουλγαρική γλώσσα. Το σχολείο άνοιξε τις πύλες του στις 2 Ιανουαρίου του 1835, όπως μας πληροφορεί ο Βασίλ Απρίλοβ. 15 Από τα γράμματα του Ντίμιταρ Μουστάκοβ, φαίνεται ότι ο Νεόφυτος συνάντησε εμπόδια από την πλευρά των Βουλγάρων προκρίτων του Γκάμπροβο. Οι πρόκριτοι φάνηκαν ασυνεπείς στιε υποσχέσεις τους, για την οικονομική στήριξη του σχολείου. 16 Ο Νεόφυτος τον Σεπτέμβριο του 1839 επέστρεψε στο μοναστήρι της Ρίλας. Εκεί για τα επόμενα εννέα χρόνια εργάστηκε εντατικά, ως δάσκαλος του μοναστηριακού σχολείου, μεταφραστής και γραμματέας της μονής. Σύμφωνα με τις αναμνήσεις του δόκιμου μοναχού Ντίμιταρ Μαρίνοβ, ο Νεόφυτος αποτελούσε πρότυπο παιδαγωγού. 17 Το σχολείο δίδασκε ορθογραφία, αριθμητική, καλλιγραφία, κατηχητική, βουλγαρική γραμματική και ιστορία. Προμηθεύτηκε πινακες αλληλοδιδασκαλίας και εκπαιδευτικά εγχειρίδια από το Γκάμπροβο και την Κοπρίβτσιτσα, γιατί δεν αρκούσαν για όλους τους μαθητές. Οι μαθητές χωρίζονταν σε δύο ομάδες στους προχωρημένους και τους αρχάριους. Οι προχωρημένοι 15 V. Aprilov, Dennica novo bolgarskoto obražovanija, Odessa 1841, σ I. Šišmanov, Novi studii iz oblastta na bălgarskoto văzraždane, Sbornik BAN, XXI, Sofia 1926, σ V. Bojčeva, Neofit Rilski- Suzdatel, σ. 86.

6 ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΡΙΛΙΩΤΗΣ 79 μαθητές, εκπαιδεύονταν εντατικά για να διδάξουν και τους υπόλοιπους. 18 Στις αρχές του 1845 ο Νεόφυτος προσκλήθηκε να αναλάβει θέση δάσκαλου στο βουλγαρικό σχολείο της Στάρα Ζαγόρα, από τους Βούλγαρους πρόκριτους της πόλης. Στις 10 Φεβρουαρίου νέα προσκληση στάλθηκε από τον πρόκριτο Ατανάς Ιβανόβ. 19 Ο Νεόφυτος απάντησε ότι δεν μπορούσε να αφήσει το μοναστήρι της Ρίλας πριν τον Φεβρουάριο του 1846 και ήθελε να γνωρίζει αν θα τον περίμεναν μέχρι τότε. 20 Αφίχθη στη Στάρα Ζαγόρα στις 19/4/1846, εκεί δίδαξε στην ελληνική και την βουλγαρική γλώσσα, μέχρι το τέλος του χρόνου ώσπου επέστρεψε εκ νεού στο μοναστήρι της Ρίλας. 21 Από το έτος 1847 στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, 22 διδασκόταν η Εκκλησιαστική Σλαβωνική Γλώσσα από τον Ιωάννη Δημητριάδη, που καταγόταν από την Αχρίδα. Ο Δημητριάδης διορίσθηκε γραμματέας της σχολής, όμως λόγω 18 V. Bojčeva, Neofit Rilski- Suzdatel, σ. 88. Για τα αλληλοδιδακτικά σχολεία βλ. σχετικά : Αθανασία Κ. Αβδαλή, Η ανάγνωση στα Ελληνικά αλληλοδιδακτικά σχολεία: Oι Πίνακες του Κλεόβουλου (1819) και οι Πίνακες των Παρισίων (1830), Αθήνα Χαρτοματσίδης Π., Τα ελληνικά σχολεία στη Βουλγαρία, Θεσσαλονίκη I. Šišmanov, Novi studii, σσ I. Šišmanov, Novi studii, σ I. Šišmanov, Novi studii, σ Για την Θεολογική Σχολή της Χάλκης βλ. σχετικά: Γερμανού Γρηγορά, Ἡ ἐν Χάλκη Θεολογική Σχολή, Αλεξάνδρεια 1907, Καλλίνικου Δεληκάνη Μητροπολίτη Καισαρείας, Περί τῆς Ἱεράς Μονής τῆς Ἀγίας Τριάδος και τῆς ἐν Ἀυτή Θεολογική Σχολή, Ἀθῆναι 1925, Ακύλλα Μπίλλα, Η Χάλκη των Πριγκιπονήσων, Αθήνα 1984, A. Πασαδαίου, Ἱ ερά Θεολογική Σχολή Χάλκης, Ιστορία και αρχιτεκτονική, Αθήνα 1987, Β. Θ. Σταυρίδου, Ἱερά Θεολογική Σχολή Χάλκης, Θεσσαλονίκη 1988, Β. Θ. Σταυρίδου, Ο Ιερός Φώτιος και η Ιερά Θεολογική της Χάλκης, Θεσσαλονίκη 1996, Απόστολος Αθ. Γλαβίνας, Πατριαρχικά Ανάλεκτα, Θεσσαλονίκη Dimitrios I. Rumpos, Bălgarski prepodavateli Učeniči v Bogoslovskoto Učilište na ostrov Halki, Veliko Turnovo 2007.

7 80 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΝΤΙΝΑΣ του φόρτου εργασίας δεν μπορούσε να ανταποκριθεί και στις δύο θέσεις, του δάσκαλου και του γραμματέα. Τότε το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης αποφάσισε να συμπληρώσει τη θέση με τον Νεόφυτο. 23 Αξιόλογη είναι η προσφορά του μητροπολίτη Σταυρουπόλεως Κωνσταντίνου Τυπάλδου- Ιακωβάτου, 24 ο οποίος πρωτοστάτησε στη δημιουργία της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης. Ο Τυπάλδος βοήθησε στην ίδρυση έδρας της Σλαβικής φιλολογίας το Διετέλεσε Σχολάρχης στη σχολή της Χάλκης κατά τα έτη και στη συνέχεια αποχώρησε και επέστρεψε στην ιδιαίτερη πατρίδα του, την Κεφαλλονιά. 25 Ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Άνθιμος έστειλε ειδική επιστολή, με ημερομηνία 3 Φεβρουαρίου 1848 στο 23 Π. Χαρτοματσίδης, Αμοιβαίες πνευματικές πολιτιστικές και πολιτικές σχεσεις Ελλήνων και Βουλγάρων στα τέλη του 18ου, αρχές του 19ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 1986, σ Ο Τυπάλδος γεννήθηκε το 1895 στη Κεφαλλονιά. Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στη γενέτειρα του, ταυτόχρονα χειροτονήθηκε ως διάκονος. Το 1820 υπηρέτησε ως ιεροδιάκονος τον ιερό ναό του Αγίου Γεωργίου στη Βενετία. Στα 1824 διορίστηκε ως καθηγητής της Θολογίας, Ιονίου Ακαδημίας της Κέρκυρας. Στα 1840 εκλέχθηκε αρχιερέας από τους συμπατριώτες του Κεφαλληνίους. Η εκλογή του όμως δεν επικυρώθηκε από την Ιόνιο Πολιτεία. Τον ίδιο χρόνο πήγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου χειροτονήθηκε από τον Πατριάρχη Άνθιμο, αρχιεπίσκοπος Σταυρουπόλεως. Στα 1844 διορίσθηκε από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, διευθυντής και καθηγητής της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης. Ανδρέας Παπαδόπουλος-Βρεττός, Νεοελληνική Φιλολογία, Αθήνα 1854, σ Γεώργιος Δ., Μεταλληνός, Βαρβάρα Καλογεροπούλου-Μεταλληνού, Αρχείον της Ιεράς Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, Θεολογικής Σχολής της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Σχολαρχία Μητροπολίτου Σταυρουπόλεως Κωνσταντίνου (Τυπάλδου Ιακωβάτου) Τόμος Α. Γράμματα Πατριαρχικά και απαντήσεις της Σχολαρχίας, Αθήνα 2003, σσ

8 ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΡΙΛΙΩΤΗΣ 81 Νεόφυτο, μέσω του μητροπολίτη Σόφιας Μελέτιου. 26 Σ αυτή ο πατριάρχης πληροφορούσε τον Νεόφυτο για την απόφαση του Πατριαρχείου, να του αναθέσει τη διδασκαλία της Εκκλησιαστικής Σλαβωνικής στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Παράλληλα ο πατριάρχης έγραψε στον έφορο του μοναστηρίου της Ρίλας Ντιμιτράκα Μητζώρα, να επιστρέψει την αναχώρηση του Νεόφυτου και να διευκολύνει την οδοιπορία του. 27 Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς ο Νεόφυτος αναχώρησε για την Κωνσταντινούπολη, πιθανότατα τις πρώτες μέρες του Απρίλη του Στη Χάλκη ο Νεόφυτος είχε τον σεβασμό του Σχολάρχη Κωνσταντίνου Τυπάλδου, ήταν ευχαριστημένος από το πολιτισμένο περίγυρό του και πρώτα από όλα από την δυνατότητα να τελειοποιήσει την δική του μόρφωση και κουλτούρα. Ο Νεόφυτος στη Χάλκη δίδασκε στα ανώτερα έτη, «εκκλησιαστική Σλαβωνική Γλώσσα και Γραμματεία». Στο δίπλωμα που χορηγούσε η Σχολή υπογράφει ως «καθηγητής τῆς Σλαβωνικῆς Φιλολογίας Νεόφυτος Ἱερομόναχος Ριλλιώτης». 29 Με τον ερχομό του στη Χάλκη ο Νεόφυτος αντιμετώπισε και ορισμένες δυσκολίες. Επειδή η έδρα νεοιδρυμένη δεν υπήρχαν διαθέσιμα διδακτικά εγχειρίδια για τους σπουδαστές. Έτσι έγινε φανερή η ανάγκη της έκδοσης «Σλαβικής Γραμματικής». Το έργο αυτό ανέλαβε ο Ιωάννης Δημητριάδης και εκδόθηκε υπό την εποπτεία του Νεόφυτου το Παράλληλα ο Νεόφυτος ξεκίνησε την συγγραφή «Χρηστομάθειας Σλαβωνικής γλώσσας» με παράρτημα στο τέλος, ένα ογκώδες ελληνικό-σλαβωνικό λεξικό πάνω στο 26 Β.Θ. Σταυρίδου, Ἡ Ἱερά Θεολογική Σχολή τῆς Χάλκης , τ. Α, Ἀθῆναι 1970, σσ I. Šišmanov, Novi studii, σ I. Snegarov, Prinos kăm biografijata, σσ Νεόφυτος Ριλλιώτης, Σλαβωνική Γλώσσα, σ P. Asenov, Neofit Rilski, σ. 150.

9 82 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΝΤΙΝΑΣ οποίο δούλεψε τρία χρόνια. 31 Το 1849, μετέφρασε την «Ἀκολουθία τοῦ Ἅγίου Πατρός ἡμῶν και Ἰσαποστόλου Φωτίου Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως του Ὁμολογητή». 32 Όλα τα προαναφερθέντα βιβλία εκτυπώθηκαν στο τυπογραφείο του Πατριαρχείου. Και όπως μπορεί να παρατηρηθεί οι περισσότεροι από τους αναφερόμενους τίτλους παρόλο που επεδίωκαν να είναι διδακτικά εγχειρίδια στην Θεολογική Σχολή απευθύνονται και σε ένα ευρύ κύκλο αναγνωστών. Βλέποντας στο πρόσωπο του Νεόφυτου, έναν ακούραστο εργάτη της γραμματικής το Πατριαρχείο προτίθονταν να του αναθέσει και την μετάφραση ενός Εκλογαδίου 33, από ελληνικά στα βουλγαρικά και επίσης μίας ιερής ιστορίας για την ολοκλήρωση της οποίας σήμερα λείπουν πληροφορίες. 34 Ουσιαστικά ο Νεόφυτος επιθυμούσε ήδη απο το 1851, να επιστρέψει στη Μονή της Ρίλας, σημαντικότερος ήταν ο λόγος της κλονισμένης υγείας του. 35 Ο Νεόφυτος παρέμεινε στη Θεολογική Σχολή, ως το τέλος του σχολικού έτους Ως διάδοχος επιλέχθηκε ο ιερομόναχος Παρθένιος ο Ζωγραφίτης. Η αναγνώριση του έργου που προσέφερε ο Νεόφυτος στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, έρχεται από τρεις εγκωμιαστικές επιστολές προς το πρόσωπό του. Ο καθηγητής και Σχολάρχης της σχολής μητροπολίτης Σταυρουπόλεως Κωνσταντίνος Τυπάλδος, σε επιστολή που 31 P. Asenov, Neofit Rilski, σ Νεόφυτος Ριλλιώτης, Σλαβωνική Γλώσσα Ἐκ τῆς χρηστομάθειας τῆς σλαβωνικῆς γλώσσης, ἐρανισθεῖσης υπό Νεοφύτου Ἱερομονάχου Ριλλιώτου- Λεξικόν (1852), Εισαγωγή- Επιμέλεια- Σχόλια Κωνσταντίνος Γ. Νιχωρίτης, Θεσσαλονίκη Κ. Νιχωρίτης, Η σλαβική μετάφραση, σσ Περιέχει Αποστολικά και Ευαγγελικά αναγνώσματα των Κυριακών και Εορτών. 34 I. Šišmanov, Izbrani săčinenija, τ. 1, Sofia 1965, σσ P. Asenov, Neofit Rilski, σ. 156.

10 ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΡΙΛΙΩΤΗΣ 83 του απέστειλε στις 31 Αυγούστου του 1852 εγκωμιάζει την προσφορά του Νεόφυτου. Εκφράζει τις ευχαριστίες του, για την σεμνότητα και την ιεροπρέπειά του, καθώς και την ευγνωμοσύνη του για την ακέραια εκπλήρωση των καθηκόντων του ως καθηγητή. 36 Ο Πατριάρχης Άνθιμος ο Δ και η Ιερά Σύνοδος του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, πέρα από τα υπόλοιπα εγκωμιαστικά σχόλια για τον Νεόφυτο, παρακαλούν τους πατέρες της Μονής της Ρίλας να τον περιθάλψουν πολύπλευρα. 37 Η Σχολική Εφορία και ο ίδιος ο μητροπολίτης Νικομήδειας Διονύσιος, εκφράζουν τις ευχαριστίες και την ευγνωμοσύνη τους για το εκπαιδευτικό έργο που προσέφερε, σε επιστολή με ημερομηνία 13/9/1852. Το τελευταίο γράμμα υπογράφουν επίσης, ο μητροπολίτης Κυζίκου Ιωακείμ και ο Ηρακλείας Πανάρετος. 38 Ο Νεόφυτος, επέστρεψε στο μοναστήρι της Ρίλας στις 27 Σεπτεμβρίου του Σε γράμμα του Νεόφυτου προς τον Τσβιάκο Νέντεβ με ημερομηνία 27 Οκτωμβρίου 1852, μας παραθέτει τα εξής: «Να ξέρετε πάντως μετά ένα μήνα από ήρθα στο μοναστήρι, αιθάνομαι πάλι γερός και δυνατός Παρακαλούσα πάρα πολύ τον Αγιότατο Πατριάρχη και την Σύνοδο να μου δοθεί άδεια να αλλάξω τον αέρα διότι εκεί δεν ήταν πολύ καλά η υγεία μου, συχνά αρρώσταινα και από αυτό απέκτησα μεγάλη επιθυμία να επιστρέψω στην πατρίδα μου». 39 Ο πόθος του για γνώσεις δεν στέρευε, παρά τα σοβαρά προβλήματα υγείας που αντιμετώπιζε, διαβάζε ασταμάτητα βουλγαρικές, ελληνικές, σερβικές και γαλλικές εφημερίδες. Ομολογεί στον μαθητή του τον δάσκαλο Χρήστο Δημητρόβ, 36 I. Snegarov, Prinos kăm biografijata, σσ I. Snegarov, Prinos kăm biografijata, σσ I. Snegarov, Prinos kăm biografijata, σσ I. Šišmanov, Izbrani săčinenija, σ. 308.

11 84 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΝΤΙΝΑΣ στις 13 Φεβρουαρίου του 1854, «για νέα πολύ διψάμε, όπως η ξερή γη για βροχή». 40 Η αναγνώριση που είχε από την βουλγαρική διανόηση ήταν σημαντική, όπως και οι προτροπές για να συνεχίσει το έργο του. 41 Όντας ηλικιωμένος ο Νεόφυτος δεν ήταν σε θέση να εργάζεται όπως παλιά αλλά κατά κανόνα αυτός ποτέ δεν αρνιόταν το προτεινόμενο κοινωνικό έργο. Διότι το ηθικό του πιστεύω του επέβαλε: «Έως ότου τα μάτια μου βλέπουν και τα άλλα όργανα λειτουργούν δεν θα πάψω να εργάζομαι για το συμφέρον του λαού μας, όσο περνάει από το χέρι μου». 42 Πραγματική δυστυχία για αυτόν είναι η εκλογή του ως ηγούμενο του Μοναστηριού το 1860 «τον ηγουμενικό ζυγό» όπως έλεγε. 43 Τον κάλεσαν για Πρύτανη της σχεδιαζόμενης Θεολογικής Σχολής στο Τύρνοβο (1874). Αποφασισμένος όμως να ολοκληρώσει το Λεξικό του σύμφωνα με την αρχή του, να μην αφήσει ανολοκλήρωτη ούτε μία από τις εργασίες που είχε ξεκινήσει, αυτός αρνήθηκε. 44 Μόνο για την αντιγραφή του συγκεντρωμένου και ταξινομημένου υλικού του χρειάστηκε εννιάχρονη σκληρή εργασία. Ακόμα πιο δύσκολο ήταν το πρόβλημα των εξόδων της έκδοσης. Γι αυτό εκδήλωσαν ενδιαφέρον προσωπικότητες όπως : Π.Ρ. Σλαβέικοβ, Σάββα Φιλάρετοβ, Βασίλη Τσολάκοβ, Νάιντεν Γκέροβ, Νικόλα Μιχαηλόβσκι. Και όταν η Σύνοδος της Ρωσικης Εκκλησίας πρότεινε να εκδώσει το λεξικό ο Νεόφυτος, τον εμπόδιζαν οι αυξημένες ποιμαντικές 40 I. Šišmanov, Izbrani săčinenija, σ I. Snegarov, Prinos kăm biografijata, σσ I. Šišmanov, Izbrani săčinenija, σ I. Šišmanov, Izbrani săčinenija, σσ P. Asenov, Neofit Rilski, σ. 160.

12 ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΡΙΛΙΩΤΗΣ 85 υποχρεώσεις του, σε συνδιασμό με την κλωνισμένη υγεία του. Στο τέλος η Σύνοδος έκανε αίτηση, το χειρόγραφο να παραδοθεί σε ολοκληρωμένη μορφή για να αναθεωρηθεί από τον Α. Φ. Χιλφερντίνγκ, εργασία την οποία ο Νεόφυτος δεν κατάφερε να εκπληρώσει. 45 Εν τω μεταξύ τα πολιτικά γεγονότα άλλαξαν ριζικά το κοινωνικό γίγνεσθαι και την κοινωνική σκέψη. Με την επίλυση του Εκκλησιαστικού ζητήματος (1870) ενδιαφέρθηκε η Βουλγαρική Εξαρχία (1872), η οποία έκανε και προσπάθεια να εκδώσει και μέρος από το «Λεξικό». Ακολούθησε η Απριλιανή Επανάσταση (1876) και ο απελευθερωτικός Ρωσικοτουρκικός πόλεμος ( ). Έτσι ο Νεόφυτος δεν κατάφερε να δει την πλήρη εκτύπωση του «Λεξικού» του έζησε όμως το ενδόμυχο όνειρό του, την απελευθέρωση της παρτρίδας του. Στις 4 Ιανουαρίου 1881, ο Νεόφυτος πέθανε στη Μονή της Ρίλας σε ηλικία 90 ετών. 2. Μεταφράσεις 1. Ο Έλληνας μητροπολίτης Τυρνόβου Ιλαρίωνας 46 το 1834, είχε δεχθεί την πρόταση των αδελφών Μουστάκοβ και του Βασίλ Απρίλοβ από το Βουκουρέστι, για την ίδρυση σχολείου στο Γκάμπροβο, στο οποίο η διδασκαλία να γίνεται στη βουλγαρική γλώσσα. Ο Ιλαρίωνας πήγε στο Γκάμπροβο, όπου έβαλε το θεμέλιο λίθο του σχολείου, ενώ διέθεσε παράλληλα πολλά χρήματα για την ανέγερση του κτηρίου I. Šišmanov, Izbrani săčinenija, σ Για τον Ιλαρίωνα βλ. σχετικά: Χρ. Μπουλάκη- Ζήση, Ιλαρίων ο Σιναϊτης, μητροπολίτης Τυρνόβου : Η ζωή και το έργον αυτού, Θεσσαλονίκη 1983(Διδακτορική Διατριβή, υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής της Θεολογικής Σχολής, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης). Βασ. Σφυρόερας, «Ιλαρίων Σιναΐτης ο Κρης», Ε.Ε.Φ.Σ.Π.Α., 20 ( ) σ Π. Χαρτοματσίδης, Αμοιβαίες πνευματικές σχέσεις, σ. 57.

13 86 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΝΤΙΝΑΣ Ο Ιλαρίωνας στο πρόσωπο του Νεόφυτου, βρήκε το κατάλληλο πρόσωπο για δάσκαλο του σχολείου που δημιουργήθηκε στο Γκάμπροβο. Ο Νεόφυτος, ήταν άριστος γνώστης της βουλγαρικής και ελληνικής γλώσσας, τόσο της προφορικής όσο και της γραπτής. Ο Ιλαρίωνας τον έστειλε στο ελληνικό ειδικό σχολείο του Βουκουρεστίου για την εξειδίκευση και επιμόρφωση του στην αλληλοδιδακτική μέθοδο. 48 Στην αποστολή του Νεόφυτου, συμπεριλαμβάνονταν η μεταφράση στη βουλγαρική γλώσσα, των Πινάκων της μεθόδου και η συγγραφή μιας γραμματικής της βουλγαρικής γλώσσας. 49 H μέριμνα του Ιλαρίωνος για τον Νεόφυτο, μαρτυρείται και από τα γράμματά του προς τον Νεόφυτο. Στα γράμματα του ο Ιλαρίωνας δείχνει έντονο ενδιαφέρον για τις συνθήκες διαβίωσης και την τακτοποίηση του Νεόφυτου στο Βουκουρέστι, καθώς και για την πορεία των μεταφράσεων. 50 Ο Νεόφυτος εκτέλεσε τα καθήκοντά του κατά γράμμα, άφησε τα μεταφρασμένα χειρόγραφα από τους Πίνακες του Κλεόβουλου (1819) και τους «Πίνακες της Καλλιγραφίας» για να τα εκτυπώσουν και επέστρεψε στη Βουλγαρία στο τέλος του Μετέφρασε την Καινή Διαθήκη και την εξέδωσε στη Σμύρνη το Η μετάφραση της Καινής Διαθήκης συνδέετε άμεσα με την συγγραφή και την έκδοση της Βουλγαρικής 48 Για τα αλληλοδιδακτικά σχολεία βλ. σχετικά : Αθανασία Κ. Αβδαλή, Η ανάγνωση στα Ελληνικά αλληλοδιδακτικά σχολεία: Oι Πίνακες του Κλεόβουλου (1819) και οι Πίνακες των Παρισίων (1830), Αθήνα Χαρτοματσίδης Π., Τα ελληνικά σχολεία στη Βουλγαρία, Θεσσαλονίκη V. Aprilov, Dennica novo bolgarskoto, σ I. Snegarov, Prinos kăm biografijata na Neofit Rilski. Grăcki pisma do nego, Sofia 1951, σ Π. Χαρτοματσίδης, Αμοιβαίες πνευματικές σχέσεις, σ. 58.

14 ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΡΙΛΙΩΤΗΣ 87 Γραμματικής από τον Νεόφυτο το 1835 στο Κραγκούγεβατς. 52 Ένας από τους κύριους στόχους συγγραφής της Βουλγαρικής Γραμματικής ήταν να αποτελέσει βάση για την μετάφραση της Καινής Διαθήκης. Ο ρόλος του μητροπολίτη Τυρνόβου Ιλαρίωνα στην οικονομική ενίσχυση του Νεόφυτου για την σύνταξη της μετάφρασης, ήταν καθοριστικός. Η μετάφραση του Νεόφυτου γνώρισε συνεχόμενες εκδόσεις τόσο στο βουλγαρικό όσο και στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο με κυριότερη, την έκδοση στο Βουκουρέστι το Η Καινή Διαθήκη κυκλοφορούσε στην Βουλγαρία μόνο στην εκκλησιαστική Σλαβωνική γλώσσα, η οποία δεν ήταν κατανοητή από την πλειοψηφία των Βουλγάρων. Ο Ιλαρίων εντόπισε την έλλειψη της Καινής Διαθήκης στη καθομιλουμένη βουλγαρική γλώσσα, οπότε ανέθεσε στον Νεόφυτο τη μετάφρασή της. 54 Στη γλώσσα της μετάφρασης της Καινής Διαθήκης από τον Νεόφυτο, διακρίνονται στοιχεία της προφορικής γλώσσα του βουλγαρικού λαού. Η μετάφραση του Νεόφυτου, ήταν ελεύθερη σε μεγάλο βαθμό, χρησιμοποιώντας κατά κύριο λόγο εκφράσεις του δυτικού βουλγαρικού γλωσσικού ιδιώματος Ο Νεόφυτος μετέφρασε επίσης την Ακολουθία του Αγίου Χαραλάμπους Μαγνησίας, την οποία εξέδωσε στην Κωνσταντινούπολη το έτος Επίσης, συνέταξε και 52 Για την Ιστορία της Σερβίας βλ. Σχετικά : Dimitrije Djordjevic, Ιστορία της Σερβίας , Θεσσαλονίκη Κ. Χατζηαντωνίου, Αγώνες του Σερβικού Έθνους, Αθήνα Σπ. Σφέτας, Εισαγωγή στη Βαλκανική Ιστορία. Από την Οθωμανική κατάκτηση των Βαλκανίων, μέχρι τον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. ( ), Θεσσαλονίκη Νυσταζοπούλου- Πελεκίδου Μ., Οι Βαλκανικοί λαοί. Από την τουρκική κατάκτηση στην εθνική αποκατάσταση (14ος -19ος αι.), Θεσσαλονίκη L. I. Dorosiev, Neofit Rilski, Sofia 1931, σσ L. I. Dorosiev, Neofit Rilski, σσ L. I. Dorosiev, Neofit Rilski, σ. 120.

15 88 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΝΤΙΝΑΣ παρακλητικό κανόνα προς τιμή του Αγίου. 56 Το πρωτότυπο κείμενο της Ακολουθίας έφερε τον τίτλο: Ακολουθία του Αγίου Ιερομάρτυρος Χαραλάμπους του Θαυματουργού.: Ψαλλομένη τῆ δεκάτη του Φεβρουαρίου Μηνός. / Συντεθείσα παρά Γεωργίου του Τραπεζουντίου Νυν τύποις ἐκδοθεῖσα, και μετ ἐπιμελείας ὄτι πλείστης διορθωθεῖσα. Παρά Δημητρίω Θεοδοσίου τῶ ἐξ Ιωαννίνων, αψηγ' Βενετία. 4. Η μετάφραση της Ἱεράς Ἀλολουθίας τοῦ ἐν Ἁγίοις Πατρός ἡμῶν καί ἰσαποστόλου Φωτίου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Ὁμολογητού στα βουλγαρικά, εκδόθηκε το 1849 στο τυπογραφείο του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως. Στην εισαγωγή επισημαίνει: «Την παρούσα Ιερά Ακολουθία, μετέφρασα σε σλαβική γλώσσα για χρήση όλων των Βουλγάρων της πατρίδας μας, ανταποδίδοντας την ευεργεσία του Μεγάλου Αγίου Φωτίου». 57 Ο Σχολάρχης της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης Κωνσταντίνος Τυπάλδος, συνέταξε την Ακολουθία του Φωτίου το 1848 και την εξέδωσε μαζί με το σύντομο βίο του. 58 Ο Μέγας Φώτιος ήταν ένας από τους προστάτες της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης. Παράλληλα όμως είναι γνωστή η συμβολή του στην πνευματική καλλιέργεια των Σλάβων και την ένταξή τους στον βυζαντινό πολιτισμό. 59 Η μετάφραση της Ακολουθίας του είχε ως στόχο να αποτελέσει 56 Κ. Νιχωρίτης, «Η σλαβική μετάφραση της Ακολουθίας του Φώτιου». Πρακτικά ΙΕ' Θεολογικού Συνέδριου με θέμα «ο Μέγας Φώτιος». Ιερά Μητρόπολη Θεσσαλονίκης (11-14 Νοεμβρίου 1994), Θεσσαλονίκη 1995, σ V. Bojčeva, Neofit Rilski Săzdatel, σ Κ. Τυπάλδος- Ιακωβάτος, Ἱερά Ἀλολουθία τοῦ ἐν Ἁγίοις Πατρός ἡμῶν καί ἰσαποστόλου Φωτίου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Ὁμολογητού, Κωνσταντινούπολις Κ. Νιχωρίτης, Ο Φώτιος στη Βουλγαρική παράδοση και γραμματεία, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 17.

16 ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΡΙΛΙΩΤΗΣ 89 ανάχωμα στην επέκταση της Ουνίας, η οποία είχε αρχίσει να διαδίδεται μεταξύ των Βουλγάρων. 60 Ο Νεόφυτος υπογράμμιζε ότι, όπως κάποτε υπήρχαν εποχές δημιουργικής συνεργασίας και αμοιβαίου σεβασμού μεταξύ των δύο χριστιανικών λαών Ελλήνων και Βουλγάρων, έτσι και στην εποχή του το πνεύμα αλληλεγγύης θα μπορούσε να θριαμβεύει αρκεί γι αυτό να υπάρχει αμοιβαίος σεβασμός Μετέφρασε στα βουλγαρικά και διόρθωσε με την βοήθεια του μητροπολίτη Ηράκλειας Μελέτιου, Εγχειρίδιο Φυσικής το οποίο εκδόθηκε το 1850 στην Κωνσταντινούπολη. Τα οποία και απέστειλε στην Βουλγαρία, για να αποτελέσουν σχολικά εγχειρίδια στις ανώτερες τάξεις των αλληλοδιδακτικών σχολείων Μετέφρασε τους Μύθους του Αισώπου στα βουλγαρικά, οι οποίοι εκδόθηκαν στο Τυπογραφείου του Οικουμενικού Πατριαρχείου, στην Κωνσταντινούπολη το Ο Νεόφυτος ενθουσιάστηκε από το αλληγορικό πνεύμα των Μύθων του Αισώπου. Θεώρησε ότι θα ήταν ωφέλιμο να τους γνωρίσουν οι βούλγαροι νέοι, ως παιδαγωγικό εργαλείο. Μέσα στους Μύθους διακρίνεται το ευρύ, παρατηρητικό πνεύμα του Αισώπου, κι η ικανότητά του να διδάσκει με μικρές απλές ιστορίες, που πάντα έχουν κάποιο ηθικό δίδαγμα To 1853 εκδόθηκε τέλος από Τυπογραφείο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, η μετάφραση του Τυπικού Της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, από τον Νεόφυτο. Ο Νεόφυτος στις 4 Νοεμβρίου του 1851, υπέγραψε συμφωνητικό στην Κωνσταντινούπολη με τον γιό του Πρωτοψάλτου Κωνσταντίνου Βυζάντιου, Γεώργιο Πρωτοψαλτίδη, για να μεταφράσει στα σλαβικά το Τυπικό Της Μεγάλης του Χριστού 60 Κ. Νιχωρίτης, Η σλαβική μετάφραση, σ V. Bojčeva, Neofit Rilski Săzdatel, σ I. Snegarov, Prinos kăm biografijata, σ L. I. Dorosiev, Neofit Rilski, σσ

17 90 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΝΤΙΝΑΣ Εκκλησίας. Το Τυπικό είχε συνταχθεί και εκδοθεί από τον Κωνσταντίνο Βυζάντιο, στην Κωνσταντινούπολη το Ο Νεόφυτος μετέφρασε ακριβέστατα, όχι μόνο τις λειτουργικές οδηγίες και κάποια υμνογραφικό κείμενα, αλλά και τη ζωντανή ομιλία πρόλογο του Κωνσταντίνου Βυζάντιου. Ορισμένα κείμενα του Τυπικού δεν βρίσκονταν στα σλαβικά λειτουργικά βιβλία, τα μετέφρασε και τα ενσωμάτωσε στο Τυπικό, ὀπως για παράδειγμα το τροπάριο για την Μεγαλομάρτυρα και Ισαπόστολο Αγία Θέκλα. Παρέχει το κείμενο με κριτικό υπόμνημα, σχεδόν σε κάθε σελίδα έχει υποσημειώσεις, στις οποίες εξηγεί την ελληνική και σλαβική λειτουργική παραδόση, αποτελούνταν από 346 σελίδες. 65 Ο Νεόφυτος ο Ριλιώτης αποτελεί ένα παράδειγμα Βούλγαρου λογίου που γνώρισε την ελληνική παιδεία και μέσω αυτής επωφέλησε τον λαό του. Ο Νεόφυτος ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την αρχαία ελληνική λογοτεχνία και μελέτησε τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Διαπίστωσε, ότι η σύγχρονη γνώση περνούσε μέσα από την ελληνική εκπαίδευση, η οποία ήταν προσιτή και απαραίτητη για τους Βούλγαρους νέους. Ο Νεόφυτος, ήταν άριστος γνώστης της βουλγαρικής και ελληνικής γλώσσας, τόσο προφορικά όσο και γραπτά. Διακρίθηκε ως δάσκαλος, ως άριστος γνώστης της Βυζαντινής Λειτουργικής παράδοσης, ως συγγραφέας και μεταφραστης. 66 Ο Νεόφυτος αργότερα εξήγησε γιατί οι Βούλγαροι νέοι, έπρεπε να πηγαίνουν σε ελληνικά σχολεία. «Επειδή σε όλη την Βουλγαρία δεν υπήρχαν σχολεία υψηλότερου επιπέδου, στα οποία η γνώσεις περιορίζονταν στο Ωρολόγιο και το Ψαλτήρι». Ο Νεόφυτος, φύλαξε τη βουλγαρική εθνική ιδέα του 64 I. Snegarov, Prinos kăm biografijata, σ V. Bojčeva, Neofit Rilski Săzdatel, σσ P. Asenov, Neofit Rilski, σσ

18 ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΡΙΛΙΩΤΗΣ 91 υπερασπιζόμενός την, αλλά έχοντας κριτικό πνεύμα και αναγνώριζοντας παράλληλα τα οφέλη της ελληνικής παιδείας. 67 Ο Νεόφυτος ήταν υπερασπιστής του κοσμικού σχολείου, συμφωνούσε με το μορφωτικό μοντέλο του Αδ. Κοραή. 68 Ο Νεόφυτος Ριλιώτης, γνώριζε επίσης τις απόψεις του Αδ. Κοραή για το θέμα της γλώσσας και τα προβλήματα εκπαίδευσης τις οποίες ενστερνίζονταν απόλυτα. 69 Η εκπαίδευση στο εθνικό σχολείο θα βασίζονταν, σε κοσμικά εγχειρίδια τα οποία θα ήταν προσαρμοσμένα στις πραγματικές ανάγκες των νέων. Ο Νεόφυτος πίστευε ότι η διδασκαλία, πρέπει να γίνεται στη καθομιλουμένη βουλγαρική γλώσσα και να τονίζεται ο ανθρωπιστικός χαρακτήρας της εκπαίδευσης. 70 Επίσης θεωρούσε ότι η λόγια γλώσσα, έπρεπε να βασίζεται στη ζωντανή γλώσσα και να είναι κοινή για όλο το βουλγαρικό λαό V. Bojčeva, Neofit Rilski Săzdatel, σ Β. Χανή- Μωϋσίδου, Η συμβολή των ελληνομαθών, σ B. Penev, Istorija literatura, τομ. 3. σ V. Bojčeva, Neofit Rilski Săzdatel, σ Β. Χανή- Μωϋσίδου, Η συμβολή των ελληνομαθών, σ. 37.

19 92 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΝΤΙΝΑΣ ΕΙΚΟΝΕΣ Προσωπογραφία του Νεόφυτου Ριλιώτη από τον ζωγράφο Ζάχαρι (1838)

20 ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΡΙΛΙΩΤΗΣ 93 Άποψη του καθολικού της Μονής της Ρίλας

21 94 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΝΤΙΝΑΣ ΧΡΗΣΤΟΜΑΘΕΙΑ ΤΗΣ ΣΛΑΒΩΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΚΑΙΝΗΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΗΣ

22 ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΡΙΛΙΩΤΗΣ 95 Τυπικό της Ορθόδοξης Εκκλησίας

23 96 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΝΤΙΝΑΣ Η επιτύμβια στήλη του Νεοφύτου Το πατρικό σπίτι μουσείο του Νεοφύτου στο Μπάνσκο

24 ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΡΙΛΙΩΤΗΣ 97 Χάρτης των Βαλκανίων του 19ου αιώνα

25 98 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΝΤΙΝΑΣ About the author Theodoros Ntinas was born in Thessaloniki in 1984, descending from Petrousa, Drama. He studied theology in the School of Theology of Aristotle University of Thessaloniki; he completed his postgraduate studies in early 2011 in the relevant department under the supervision of Assistant Professor Elias Evangelou. Since December 2011, he is a Ph.D. candidate in the field of Byzantine History, in the Department of History and Archaeology and Cultural Resources of the University of Peloponnese, Prof. Alexios Savvides supervising. He speaks English and Bulgarian.

26 ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΡΙΛΙΩΤΗΣ 99