Περίληψη : Χρονολόγηση 3ος αι. π.χ.-2ος αι. μ.χ. Γεωγραφικός Εντοπισμός IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Transcript

1 Περίληψη : Ο ναός της Αρτέμιδος στις Σάρδεις, ο τέταρτος μεγαλύτερος ιωνικός ναός, αποτελεί δημιουργικό πειραματισμό της ελληνορωμαϊκής αρχιτεκτονικής. Ο ναός έχει διατηρηθεί σε ικανοποιητική κατάσταση. Η γενική μορφή του πρέπει να σχεδιάστηκε στη διάρκεια του 3ου αι. π.χ. Το πτερό ανεγέρθηκε κατά πάσα πιθανότητα στα χρόνια του Αδριανού (2ος αι. μ.χ.). Κατά την Αυτοκρατορική Ρωμαϊκή περίοδο ο σηκός χωρίστηκε σε δύο τμήματα και ο ναός κάλυψε και τις ανάγκες της αυτοκρατορικής λατρείας. Χρονολόγηση 3ος αι. π.χ.-2ος αι. μ.χ. Γεωγραφικός Εντοπισμός Σάρδεις, Λυδία 1. Εισαγωγή Ο ναός της Αρτέμιδος στις Σάρδεις είναι ο τέταρτος μεγαλύτερος ναός ιωνικού ρυθμού στον ελληνικό κόσμο. Βρίσκεται στη δυτική πλαγιά της ακρόπολης, κάτω από την οροσειρά Τμώλος, σε μια πλατιά κοιλάδα που καταλήγει στην κοίτη του αρχαίου ποταμού Πακτωλού. Ο ναός ήταν προσανατολισμένος προς τα δυτικά, όπως οι άλλοι δύο ναοί της Αρτέμιδος στη Μικρά Ασία, το Αρτεμίσιο της Εφέσου και ο ναός της Αρτέμιδος Λευκοφρυήνης στη Μαγνησία του Μαιάνδρου. Η περιοχή πιθανόν να ήταν αφιερωμένη στη λατρεία της Κυβέλης/Αρτέμιδος ήδη από πρωιμότερες εποχές, όπως μαρτυρά ένας παλαιότερος βωμός, μεγάλων διαστάσεων (περίπου μ.), κατασκευασμένος από ψαμμίτη, που βρίσκεται στη δυτική πλευρά του ναού. 1 Ο ναός διατηρείται σε καλή κατάσταση και αποτελεί ένα από τα εντυπωσιακότερα μνημεία της Μικράς Ασίας. Τα σωζόμενα ερείπιά του αποκαλύπτουν κάποιες σημαντικές λεπτομέρειες της κατασκευής του. Συγκεκριμένα τμήματα του ναού όμως, όπως ολόκληρη η δυτική πλευρά, οι κιονοστοιχίες της βόρειας και της νότιας πλευράς, καθώς και η στέγη έχουν ολοκληρωτικά εξαφανιστεί, πιθανόν όμως να μετασκευάστηκαν ή και να μην ολοκληρώθηκαν ποτέ. Σώζεται επίσης ένα τμήμα του επιστυλίου, δε διατηρείται όμως κανένα ίχνος από τη ζωφόρο, το γείσο και το αέτωμα του ναού, πράγμα που καθιστά εξαιρετικά δύσκολη την κατανόηση του αρχικού σχεδίου και των διαδοχικών επεμβάσεων σε αυτό. Επιπλέον φαίνεται ότι η αρχιτεκτονική του ναού της Αρτέμιδος στις Σάρδεις ήταν εξαιρετικά πολύπλοκη και δεν μπορεί να κατηγοριοποιηθεί στους παραδοσιακούς τύπους της αρχαίας ελληνικής ναοδομίας. 2. Ιστορία της χρήσης Τα σχέδια του σηκού, καθώς και των δύο πρόστυλων προστάσεων της κύριας και πίσω όψης, πρέπει να δημιουργήθηκαν και να πραγματοποιήθηκαν ανάμεσα στο 300 και το 175 π.χ. Στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορική εποχή ο σηκός χωρίστηκε σε δύο ισομεγέθεις χώρους και ο ναός αφιερώθηκε και στην αυτοκρατορική λατρεία. Την περίοδο αυτή σημαντικές επεμβάσεις πραγματοποιήθηκαν και στο σχεδιασμό της κιονοστοιχίας της περίστασης. Φαίνεται όμως ότι ολοκληρώθηκε μόνο η οικοδόμηση των κιόνων που σήμερα διατηρούνται σε καλή κατάσταση της ανατολικής πρόσοψης καθώς και της ανατολικής πρόστυλης πρόστασης. Ως τον 4ο αι. μ.χ., όταν ο χριστιανισμός επικράτησε στις Σάρδεις, το κτίσμα αν και δεν είχε αποπερατωθεί εγκαταλείφθηκε, ενώ μια μικρή εκκλησία οικοδομήθηκε στη νοτιοανατολική γωνία του. Με την πάροδο του χρόνου το οικοδομικό υλικό του ναού, οι μαρμάρινοι γωνιόλιθοι, το δάπεδο, οι κίονες και ο θριγκός αφαιρέθηκαν συστηματικά από το οικοδόμημα και επαναχρησιμοποιήθηκαν στην ανέγερση της βυζαντινής πόλης ή κάηκαν για ασβέστη. Τμήματα του σηκού καλύφθηκαν με Δημιουργήθηκε στις 20/2/2017 Σελίδα 1/9

2 υδραυλικό κονίαμα και χρησιμοποιήθηκαν ως δεξαμενή. Ως τον 9ο και 10ο αιώνα, το κτήριο είχε θαφτεί τελείως από κατολισθήσεις της ακρόπολης. Τα κιονόκρανα όμως αρκετών κιόνων παρέμεναν σιωπηλοί μάρτυρες του παρελθόντος και καταγράφηκαν από τους περιηγητές του 18ου και 19ου αιώνα. 3. Ιστορία της ανασκαφής Η πρώτη προσπάθεια ανασκαφής του οικοδομήματος έγινε από το Robert Palmyra Wood, ο οποίος στη δεκαετία του 1750 έφερε στο φως μία από τις κολόνες του ναού. 2 Το 1812 ο C.R. Cockrell έκανε κάποια σχέδια των σωζόμενων κιόνων του ναού, τα οποία όμως δε δημοσίευσε. 3 Το 1850 ο G. Dennis, βρετανός σύμβουλος στη Σμύρνη, πραγματοποίησε δοκιμαστικές τομές στο σηκό φέρνοντας στο φως το κολοσσιαίο κεφάλι του λατρευτικού αγάλματος της Φαυστίνας, συζύγου του αυτοκράτορα Αντωνίνου Πίου ( μ.χ.). 4 Το 1904, εκ μέρους του Αυτοκρατορικού (Σουλτανικού) Οθωμανικού Μουσείου της Κωνσταντινούπολης, ο Gustave Mendel πραγματοποίησε δύο τομές στις βάσεις των κιόνων. 5 Η συστηματική όμως αρχαιολογική ανασκαφή του ναού διεξήχθη στο διάστημα από το Howard Crosby Butler, διευθυντή της αποστολής του Princeton, και τα αποτελέσματα των ανασκαφών δημοσιεύθηκαν στους πρώτους δύο τόμους των εκδόσεων της αμερικανικής επιτροπής για την ανασκαφή των Σάρδεων. 6 Στη δεκαετία του 1960 η αρχαιολογική αποστολή του Harvard-Cornell υπό την εποπτεία του George M.A. Hanfmann μελέτησε το ναό και το ιερό και άνοιξε περίπου δέκα δοκιμαστικές τομές. 7 Πέρα όμως από την επίσημη αρχαιολογική αποστολή στις Σάρδεις, ο ναός αποτελεί από το 1961 αντικείμενο έρευνας πολλών επιστημονικών μελετών. 8 Από το 1988 έχει ξεκινήσει λεπτομερής έρευνα του ναού από το F.K.Yegul για λογαριασμό της αρχαιολογικής αποστολής στις Σάρδεις υπό την εποπτεία του Crawford H. Greenewalt, Jr. Στόχοι του προγράμματος είναι ανάμεσα στα άλλα η αναλυτική αρχιτεκτονική τεκμηρίωση του οικοδομήματος και των κατασκευαστικών λεπτομερειών του (κάτοψη, τομές και όψεις σε κλίμακα 1/20, λεπτομέρειες σε κλίμακα 1/10 και 1/15) καθώς και η δημιουργία σχεδιαστικών αναπαραστάσεων του μνημείου με τη βοήθεια ηλεκτρονικών υπολογιστών. Η σχολαστική μελέτη και καταγραφή των μελών του οικοδομήματος έχουν δώσει νέα στοιχεία, που φωτίζουν την ιστορία της κατασκευής του ναού και παρουσιάζουν μια εικόνα κατά κάποιο τρόπο διαφορετική από τις υποθέσεις και τα συμπεράσματα παλαιότερων ερευνών Αρχιτεκτονική περιγραφή Ο ναός της Αρτέμιδος είναι ιωνικός ψευδοδίπτερος με 8 κίονες στις όψεις και 20 στις μακρές πλευρές. Στην όψη του πρόναου (με προσανατολισμό στα δυτικά) και του οπισθόδομου (με προσανατολισμό στα ανατολικά) υπήρχαν πρόστυλες προστάσεις με 4 2 κίονες. Συνεπώς οι δύο όψεις του πτερού δεν ακολουθούν πιστά το τυπικό σχέδιο του ψευδοδίπτερου ναού, καθώς η περίσταση στις πλευρές έχει βάθος 2 μεταξονίων, ενώ στις όψεις 3 μεταξονίων. Τα μεταξόνια των μακρών πλευρών είναι ισομεγέθη (4,99 μ.) και σημαντικά στενότερα από τα μεταξόνια της ανατολικής και της δυτικής πλευράς, που μεγεθύνονται σταδιακά (από 5,31 μ. γωνιαία μεταξόνια, σε 5,45 μ., 6,65 μ. και 7,08 μ. κεντρικό μεταξόνιο). Αυτή η περίπλοκη διαφορά των μεταξονίων της περίστασης αποτελεί ασυνήθιστο χαρακτηριστικό για τη ναοδομία των Ελληνιστικών χρόνων. Πρόκειται για ένα αρχαϊκό γνώρισμα του ιωνικού ρυθμού που συναντάμε και στο Αρτεμίσιο της Εφέσου. Οι συνολικές διαστάσεις του πτερού είναι 44,56 97,50 μ. Ο σηκός είναι ιδιαίτερα επιμήκης 23,0 67,52 μ., με αναλογία 1/3, διακρίνουμε δηλαδή ακόμη ένα μορφολογικό στοιχείο της αρχαϊκής αρχιτεκτονικής. Η βάση του λατρευτικού αγάλματος (διαστάσεων περίπου 6,0 6,0), από την οποία διατηρούνται σήμερα τμήματα της θεμελίωσης, βρισκόταν στο κέντρο του σηκού και σε απόσταση 16,20 μ. από την είσοδο. Στο εσωτερικό του σηκού υπήρχαν δύο κιονοστοιχίες με 12 κίονες η καθεμία σήμερα διατηρούνται τα μαρμάρινα θεμέλια των κιόνων, που εξυπηρετούσαν τη διαρρύθμιση του εσωτερικού χώρου και τη στήριξη της στέγης. Το δάπεδο του σηκού βρισκόταν περίπου 1,65-1,70 μ. ψηλότερα από εκείνο των προστάσεων και του πτερού. Αρχικά ο πρόναος (στα δυτικά) είχε μήκος 18,20 μ. και βάθος 17,70 μ., ενώ ο οπισθόδομος (στα ανατολικά) είχε μήκος επίσης 18,20 μ., αλλά βάθος μόνο 6,01 μ. (με αναλογία 1/3). Τα πλαϊνά πτερά είχαν πλάτος 8,09 Δημιουργήθηκε στις 20/2/2017 Σελίδα 2/9

3 μ. (10,78 μ. με την κιονοστοιχία), ενώ στις όψεις ο υπολογισμός γίνεται από τις παραστάδες ήταν περίπου 12,35 μ. (15,04 μ. μαζί με την κιονοστοιχία). 10 Τα σωζόμενα ερείπια του μνημείου μάς επιτρέπουν να εξακριβώσουμε μόνο την αποπεράτωση των κιόνων της ανατολικής πλευράς και της ανατολικής πρόστασης (σημειώνουμε βέβαια ότι πολλοί από τους κίονες των οποίων έχουν βρεθεί οι βάσεις δε σώζονται σήμερα). Αυτό αντιστοιχεί σε 15 ή 16 κίονες, από το συνολικό αριθμό 64 κιόνων που απαιτούνται στην κάτοψη του ψευδοδίπτερου ναού. Σώζονται επίσης τα θεμέλια των περισσότερων κιόνων των μακριών πλευρών, με εξαίρεση τα θεμέλια κάποιων κιόνων στη νότια πλευρά, που πιθανόν να μην οικοδομήθηκαν ποτέ. Διατηρείται επίσης η θεμελίωση 5 κιόνων από τους 6 της πρόστυλης δυτικής πρόστασης του πρόναου, ενώ ο ένας λείπει εντελώς. Είναι αξιοσημείωτο πάντως ότι με εξαίρεση τον κίονα στη νοτιοδυτική γωνία του ναού, δεν κατασκευάστηκε κανένας από τους κίονες της δυτικής πλευράς της περίστασης, μάλιστα δεν τοποθετήθηκαν ούτε καν τα θεμέλιά τους. Αντίθετα σώζεται ολόκληρη η κιονοστοιχία της περίστασης στην ανατολική πλευρά, που εντυπωσιάζει το σημερινό επισκέπτη. Οι κίονες διατηρούνται σε διαφορετικό ύψος, ενώ δύο από αυτούς σώζουν και τα κιονόκρανά τους Ιστορία του κτίσματος Οι μελετητές συμφωνούν ότι η σύλληψη της ίδρυσης του ναού της Αρτέμιδος ανήκει στην εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, εποχή ιμπεριαλιστικής και ματεριαλιστικής επέκτασης, ίσως μάλιστα να οφείλεται και στον ίδιο τον Αλέξανδρο όταν εκείνος επισκέφθηκε τις Σάρδεις. 11 Η ανέγερση πάντως του κολοσσιαίου οικοδομήματος ξεκίνησε από τους Σελευκίδες, πιθανόν αμέσως μετά τη μάχη στο Κουροπέδιο το 281 π.χ. Με αυτή τη χρονολογία συμφωνεί και μια επιγραφή που βρέθηκε στο ναό, η οποία μνημονεύει τη Στρατονίκη, σύζυγο του Σελεύκου Α ( π.χ.). Αρχικά ο ναός πρέπει να είχε σχεδιαστεί ως δίπτερος ακολουθώντας γενικά την αρχιτεκτονική παράδοση των περίφημων ιωνικών δίπτερων ναών, όπως ήταν ο ναός του Απόλλωνα στα Δίδυμα και ο υστεροκλασικός ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο. 12 Τα αρχαιολογικά ευρήματα, που χρονολογούνται γύρω στο π.χ., συγκεκριμένα ένα νόμισμα, που βρέθηκε στα θεμέλια της βάσης του λατρευτικού αγάλματος στο εσωτερικό του σηκού, και μια επιγραφή, η λεγόμενη επιγραφή του Μνησιμάχου, που βρέθηκε στην εσωτερική πλευρά του βορειοδυτικού τοίχου της παραστάδος, μαρτυρούν ότι μεγάλο τμήμα του οικοδομήματος, ο σηκός και οι κιονοστοιχίες του εσωτερικού, η βάση του λατρευτικού αγάλματος και πιθανόν οι κίονες του πρόναου και του οπισθόδομου (που τότε πρέπει να είχαν σχεδιαστεί εν παραστάσι) κατασκευάστηκαν γύρω στο τέλος του 3ου αι. π.χ., οπότε και άρχισε να λειτουργεί ο ναός. 13 Αξιοσημείωτο είναι πάντως ότι μέχρι τότε καμία εργασία δεν είχε ξεκινήσει για την ανέγερση της κιονοστοιχίας του πτερού. Πολλοί μελετητές έχουν προτείνει ότι η εξωτερική ψευδοδίπτερη περίσταση πρέπει να τοποθετηθεί σε μια δεύτερη «ελληνιστική» οικοδομική περίοδο του ναού κατά τη διάρκεια του τελευταίου τετάρτου του 2ου αι. π.χ. Πιστεύουν μάλιστα ότι ο νέος αυτός αρχιτεκτονικός σχεδιασμός του ναού οφειλόταν σε επιρροή των θεωρητικών αρχών του Ερμογένη και του περίφημου έργου του, του ναού της Αρτέμιδος στη Μαγνησία του Μαιάνδρου. 14 Αν και αυτή η υπόθεση είναι ιδιαίτερα ελκυστική σε συνδυασμό μάλιστα με τις ομοιότητες που παρουσιάζουν τα δύο Αρτεμίσια (ως προς τις διαστάσεις του σηκού, τη διευθέτηση των κιόνων και την κεντρική θέση των λατρευτικών αγαλμάτων), οφείλουμε να επισημάνουμε ότι υπάρχουν βασικές και σημαντικές διαφορές στο σχεδιασμό των δύο ναών. Συγκεκριμένα οι διαφορές αυτές εστιάζονται στα προστώα του πρόναου και του οπισθόδομου και στα αρχαϊστικά χαρακτηριστικά του ναού των Σάρδεων όπως είναι οι διαφορές των μεταξονίων, στις οποίες αναφερθήκαμε παραπάνω σε σύγκριση με την παραδοσιακά αυστηρή κάτοψη του ψευδοδίπτερου ναού του Ερμογένη στη Μαγνησία. Συνεπώς μπορούμε να πούμε ότι το Αρτεμίσιο των Σάρδεων δεν αποτελεί έναν τυπικό ψευδοδίπτερο ναό Σύγχρονες εργασίες: τεχνικές και κατασκευαστικές λεπτομέρειες Σύγχρονες έρευνες που πραγματοποιήθηκαν στο ναό αποκάλυψαν ότι η κιονοστοιχία της περίστασης καθώς και ο εγκάρσιος τοίχος του σηκού ανήκουν στην οικοδομική περίοδο των Ρωμαϊκών Αυτοκρατορικών χρόνων. Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγουμε με βάση τα αρχαιολογικά δεδομένα που αντλούνται από δύο κατασκευαστικές λεπτομέρειες. Πρώτον, τα Δημιουργήθηκε στις 20/2/2017 Σελίδα 3/9

4 θεμέλια της κιονοστοιχίας της περίστασης συναρμολογούνταν με μαρμάρινους λιθόπλινθους, που συνδέονταν μεταξύ τους με ασβεστολιθόδεμα, μια τοπική παραλλαγή της ρωμαϊκής οικοδομικής τεχνικής opus caementicium. Πάντως η τεχνική και οι λεπτομέρειες αυτής της κατασκευής αποκαλύπτουν ότι το λιθόδεμα τοποθετήθηκε ταυτόχρονα με τους λιθόπλινθους των θεμελίων των κιόνων και δεν προστέθηκε αργότερα για να ενισχύσει τη θεμελίωση. Αντίθετα οι τοίχοι του σηκού πατούσαν σε συνεχή θεμέλια βάθους περίπου 2,50-3,0 μ. Δεύτερον, σχεδόν κανένα από τα θεμέλια της βόρειας και της νότιας πλευράς της περίστασης δεν έφερε κίονες, αφού οι ανώτερες στρώσεις της θεμελίωσης δεν ολοκληρώθηκαν. Σε αυτές τις πλευρές της περίστασης, τα θεμέλια στις ανώτερες στρώσεις (κάποιες από τις οποίες διατηρούνται σήμερα κάτω από το επίπεδο του πτερού) αποτελούνταν από λίθους με ακατέργαστες επιφάνειες, που συναρμολογούνταν κατά προσέγγιση. Οι λίθοι αυτοί δεν έφεραν τα συνηθισμένα κατασκευαστικά γνωρίσματα, όπως εγκοπές για συνδέσμους, γόμφους ή σημάδια για τη σωστή τοποθέτηση στην προκαθορισμένη τους θέση. Διατηρούνται μόνο οι μεγάλες λαξευμένες οπές στην επάνω επιφάνεια των λίθων, απαραίτητες για την ανύψωσή τους με λύκο (μεταλλική δαγκάνα ανύψωσης). Τουλάχιστον 19 κίονες από την κιονοστοιχία της βόρειας περίστασης και 6 από την κιονοστοιχία της νότιας δεν πρέπει να οικοδομήθηκαν ποτέ, αφού ούτε οι βάσεις των κιόνων είχαν τοποθετηθεί. Οι τοίχοι, οι βάσεις και τα θεμέλια του ναού παρουσιάζουν δύο σαφώς ευδιάκριτες τεχνικές, που αντιστοιχούν στις δύο βασικές οικοδομικές περιόδους του ναού, την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή. Στην πρώτη ελληνιστική οικοδομική φάση, οι μαρμάρινοι λιθόπλινθοι συνδέονταν μεταξύ τους με συνδέσμους σχήματος διπλού Τ. Στους λίθους διατηρούνται μικρά τετράγωνα λαξεύματα (μοχλοβόθρια) για την τοποθέτησή τους με σιδερένιους μοχλούς, ενώ δεν υπήρχαν αύλακες μολυβδοχόησης των γόμφων, όπως επίσης και οπές για την ανύψωσή τους με λύκο. Η συναρμογή των λιθοπλίνθων ήταν ιδιαίτερα επιμελημένη. Ο τύπος της κατασκευής του ναού αντιπροσωπεύει διαδεδομένη οικοδομική πρακτική της ελληνιστικής αρχιτεκτονικής της Μικράς Ασίας. Η οικοδομική αυτή είναι ομοιογενής στους τέσσερις τοίχους του σηκού και στα θεμέλια των κιόνων του εσωτερικού. Ο δεύτερος οικοδομικός τύπος ανήκει στη ρωμαϊκή φάση του ναού και παρουσιάζει λίθους με σχετικά ακατέργαστες επιφάνειες και άτακτη σύνδεση μεταξύ τους. Οι λιθόπλινθοι, πολλοί από τους οποίους είναι σε δεύτερη χρήση, είναι μικρότεροι από εκείνους που ανάγονται στην ελληνιστική φάση. Χρησιμοποιήθηκαν μεγάλοι σύνδεσμοι με μορφή που θύμιζε πέλεκυ και σε κάποια σημεία πάνω από το επίπεδο της θεμελίωσης σύνδεσμοι σχήματος διπλού Τ. Επίσης χρησιμοποιήθηκαν ευρύτατα γόμφοι που είχαν αύλακες μολυβδοχόησης. Τα χαρακτηριστικά μιας τέτοιας κατασκευής παρουσιάζουν ο εγκάρσιος τοίχος, όπως επίσης και ο νέος δυτικός τοίχος του σηκού (που οικοδομήθηκε περίπου 12,80 μ. δυτικά από τον εγκάρσιο τοίχο) και τα θεμέλια της κιονοστοιχίας του πτερού, των κιόνων της ανατολικής και της δυτικής πρόστασης (εικ. 7, 8) Το ελληνορωμαϊκό οικοδόμημα Γύρω στα μέσα του 2ου αι. μ.χ., έπειτα από μια ασυνήθιστα παρατεταμένη περίοδο οικοδομικής απραγίας, συνεχίστηκε η αποπεράτωση του Αρτεμισίου των Σάρδεων. Ο σηκός του ναού χωρίστηκε με έναν εγκάρσιο τοίχο (πάχους 0,90 μ.) σε δύο ίσες αίθουσες (μήκους περίπου 25,10 μ.). Ο δυτικός θυραίος τοίχος μετατοπίστηκε προς τα έξω (προς τα δυτικά). Έτσι ο πρόναος απέκτησε το ίδιο βάθος με τον οπισθόδομο (6,07 μ.). Στον τοίχο του οπισθόδομου ανοίχθηκε μεγάλη θύρα με ιδιαίτερα διακοσμημένο πλαίσιο ενώ η πρόσβαση γινόταν από κλίμακα, κατ αντιστοιχία με την αρχικά δυτική είσοδο του ναού. Συνεπώς προέκυψε ένα νέος συμμετρικός διπλός ναός. Τα θεμέλια της βάσης ενός νέου λατρευτικού αγάλματος βρέθηκαν στο βάθος του δυτικού σηκού κοντά στον εγκάρσιο τοίχο. Αυτή την περίοδο πρέπει να οικοδομήθηκαν οι πρόστυλες προστάσεις στην ανατολική και τη δυτική πλευρά του ναού, για χάρη των οποίων οι κίονες ανάμεσα στις παραστάδες απομακρύνθηκαν και ξανατοποθετήθηκαν πιο μπροστά, ενώ προστέθηκαν και τέσσερις επιπλέον κίονες σε κάθε πρόσταση του ναού. 15 Έτσι οι πρόστυλες προστάσεις διαμόρφωσαν εντυπωσιακές περίστυλες αίθουσες στις δύο στενές όψεις του ναού, που πιθανόν να έμειναν αστέγαστες εξαιτίας του μεγάλου μεγέθους τους (13,5 18,0 μ.) (εικ. 9). Οι δύο σωζόμενοι κίονες του ανατολικού προστώου αποτελούν εξαιρετικά παραδείγματα της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής (εικ. 10). Εδράζονται σε ημιτελείς ψηλές βάσεις (ύψους 2,17 μ.), που φέρουν ραδινούς κορμούς με Δημιουργήθηκε στις 20/2/2017 Σελίδα 4/9

5 ραβδώσεις μοναδικά παραδείγματα ραβδώσεων από το ναό που έχουν ολοκληρωθεί. Οι κορμοί και τα εξαιρετικής ποιότητας κιονόκρανα των κιόνων προέρχονται από την ελληνιστική οικοδομική περίοδο του ναού, ενώ οι βάσεις τους κατασκευάστηκαν στα Ρωμαϊκά χρόνια από το δομικό υλικό των σφονδύλων των κιόνων του αρχικού κτηρίου. Η μετατροπή του τεράστιου ανολοκλήρωτου ελληνικού ναού σε ρωμαϊκό ψευδοδίπτερο ναό με δύο συμμετρικούς σηκούς υπήρξε αρκετά προβληματική και του έδωσε μια ασυνήθιστη αρχιτεκτονική μορφή. Αντίθετα προς την τυπική κάτοψη του ελληνιστικού ψευδοδίπτερου ναού με τη στατική και ομοιόμορφη περίσταση γύρω από το σηκό, ο ναός των Σάρδεων παρουσιάζει μοναδική αίσθηση του χώρου, μέσα από το σχεδιασμό του ασυνήθιστα ευρύτατου πτερού και των τετράστυλων πρόστυλων προστάσεων. Στην πραγματικότητα οι προστάσεις του ναού στις Σάρδεις θυμίζουν ρωμαϊκούς ναούς της Ιταλίας, όπως ο ναός του Portunus Forum Boarium στη Ρώμη, ναός της δημοκρατικής περιόδου, ή ο Ναός του Άρεως, της εποχής του Αυγούστου (31 π.χ.-14 μ.χ.), που βρίσκεται στο Forum του Αυγούστου, περισσότερο όμως μοιάζουν με την «ψευδοδίπτερη» τρίκλιτη πρόσταση του Πανθέου της Ρώμης, που χτίστηκε από τον Αδριανό ( μ.χ.). Τη σχέση του ναού των Σάρδεων με την αρχιτεκτονική των χρόνων του Αδριανού επιβεβαιώνει και η ομοιότητα που παρουσιάζει η κάτοψή του με το ναό της Αφροδίτης και της Ρώμης, που έχτισε ο Αδριανός στη Ρώμη (εικ. 11). 16 Είναι αδύνατο πάντως να προσδιοριστεί η ακριβής χρονολογία της ανοικοδόμησης του ναού των Ρωμαϊκών χρόνων. Με βάση μια ενδιαφέρουσα επιγραφή χαραγμένη σε έναν από τους κίονες της ανατολικής κιονοστοιχίας συγκεκριμένα είναι χαραγμένη στην κάτω ταινία, πράγμα που αποδεικνύει ότι η βάση και η πλίνθος είναι μονολιθικές και μαρτυρά ότι ήταν η πρώτη από τις κολόνες που υψώθηκε προτείνεται η ανοικοδόμηση του ναού στην περίοδο του Αδριανού και των Αντωνίνων (περίπου 140 μ.χ.), χρονολογία που συμφωνεί και με τα συμπεράσματα που διατυπώθηκαν παραπάνω Ο ναός ως κέντρο αυτοκρατορικής λατρείας Στο ναό βρέθηκαν πέντε κολοσσιαίες κεφαλές πορτρέτων που αποδίδονται στην οικογένεια των Αντωνίνων, τα οποία έχουν ταυτιστεί με κάποιες επιφυλάξεις με τον Αντωνίνο Πίο, το Μάρκο Αυρήλιο (ίσως ως Δία), τη Φαυστίνα, τη Λουκίλλα και τον Κόμμοδο (η κεφαλή του οποίου βρέθηκε το 1996). Συνεπώς, η ανοικοδόμηση του ναού και κυρίως ο συμμετρικός διαχωρισμός του εσωτερικού του πρέπει να έγινε με αφορμή την πολυπόθητη δεύτερη νεωκορία (προνόμιο να έχει η πόλη ναό αυτοκρατορικής λατρείας) με την οποία τιμήθηκαν οι Σάρδεις κατά τη διάρκεια της ύστερης εποχής του Αδριανού ή της πρώιμης εποχής των Αντωνίνων ( μ.χ.). Στη νέα αυτή εσωτερική διάταξη, ο δυτικός σηκός αφιερώθηκε στη λατρεία της Αρτέμιδος (πιθανόν όμως να λατρευόταν εκεί και η αυτοκράτειρα Φαυστίνα), ενώ ο ανατολικός σηκός αφιερώθηκε στη λατρεία του αυτοκράτορα (πιθανόν επίσης να λατρευόταν εκεί και ο Ζευς Πολιεύς). 18 Το 2000, σε κάποιο άλλο σημείο της πόλης, βρέθηκε μια βάση αγάλματος αφιερωμένου στον Αδριανό. Με αυτό το αρχαιολογικό εύρημα ενισχύθηκε η πιθανότητα της επίσκεψης του αυτοκράτορα στη Λυδία και τις Σάρδεις το 123/124 μ.χ., που άλλωστε υποστηρίζεται και από επιγραφικές μαρτυρίες. 19 Πιθανολογείται μάλιστα ότι η δεύτερη νεωκορία όπως και η ανοικοδόμηση του ναού για τη στέγαση της αυτοκρατορικής λατρείας και των αυτοκρατορικών αγαλμάτων εγκαινιάστηκαν από τον ίδιο τον Αδριανό, αν και η ολοκλήρωση των εργασιών και τα αυτοκρατορικά αγάλματα που βρέθηκαν τοποθετούνται στην περίοδο των Αντωνίνων. 20 Εξάλλου στη χρονολόγηση της ανοικοδόμησης του ναού στην ύστερη εποχή του Αδριανού συνηγορούν και οι ομοιότητες που παρουσιάζει αυτό το ασυνήθιστο οικοδόμημα με πρότυπα της «αδριάνειας αρχιτεκτονικής» στη Ρώμη. Ο ναός της Αρτέμιδος στις Σάρδεις πάντως μπορεί να θεωρηθεί μεταβατικό οικοδόμημα. Βρίσκεται στην πρωτεύουσα του Λυδικού βασιλείου και παρουσιάζει έναν ιδιαίτερο τοπικό αρχαϊσμό, για τον οποίο ήταν γνωστή η πόλη, ενώ ταυτόχρονα υιοθετεί την τάση της μετα-αλεξανδρινής οικουμενικότητας και του μοντερνισμού. Ισορροπεί σε έναν κόσμο που ενθαρρύνει την ελευθερία του σχεδιασμού, ενώ συγχρόνως αναζητά και επιβάλλει νέους κανόνες. Αποτελεί μοναδικό παράδειγμα της ελληνορωμαϊκής αρχιτεκτονικής που συνδυάζει την τοπική λατρευτική παράδοση με τη νέα πολιτική αυτοπροβολής των αυτοκρατόρων. Πάνω από όλα όμως στο Αρτεμίσιο των Σάρδεων αντικατοπτρίζεται η επιτυχημένη προσπάθεια του αυτοκράτορα Αδριανού να συνδυάζει τα ελληνικά πρότυπα της πολιτιστικής και καλλιτεχνικής παράδοσης με τις νέες αντιλήψεις για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και τη διάταξη του χώρου. Δημιουργήθηκε στις 20/2/2017 Σελίδα 5/9

6 1. Αυτός ο βωμός είναι πιθανό να ταυτίζεται με το βωμό της Άρτεμης που αναφέρει ο Ξενοφώντας, μπροστά στον οποίο συναντήθηκαν και συμφιλιώθηκαν ο Κύρος ΙΙ και ο Ορόντης το 402 π.χ. Βλ. Ξεν., Αν Οι βασικές δημοσιεύσεις του ναού είναι οι εξής: Butler, H.C., Sardis. The Excavations I.1 (Leiden 1922) Architecture, Part I: : Temple of Artemis (Sardis II, Leiden 1925) Hanfmann, G.M.A. Waldbaum, J.C. (επιμ.), A Survey of Sardis and Major Monuments Outside the City Walls. Report 1 (Archaeological Exploration of Sardis, Cambridge 1975). 2. Για τους περιηγητές που επισκέφθηκαν τις Σάρδεις, ιδιαίτερα για την επίσκεψη του R. Wood και του σχεδιαστή του G. Borra, βλ. το υπό έκδοση άρθρο της Jane A. Scott. Βλ. επίσης Butler, H.C., The Excavations I.1 (Sardis, Leiden 1922), σελ Αυτά τα σχέδια και κάποιες από τις παρατηρήσεις του C.R. Cockrell περιλαμβάνονται στο βιβλίο του William Martin Leake's, Journal of a Tour in Asia Minor with Comparative Remarks on the Ancient and Modern Geography of that Country (London 1824), σελ Butler, H.C., The Excavations I.1 (Sardis, Leiden 1922), σελ. 7 Hanfmann, G.M.A. - Waldbaum, J.C. (επιμ.), A Survey of Sardis and Major Monuments Outside the City Walls. Report 1 (Archaeological Exploration of Sardis, Cambridge 1975), σελ Butler, H.C., The Excavations I.1 (Sardis, Leiden 1922), σελ. 8 Hanfmann, G.M.A. Waldbaum, J.C. (επιμ.), A Survey of Sardis and Major Monuments Outside the City Walls. Report 1 (Archaeological Exploration of Sardis, Cambridge 1975), σελ. 74 Mendel, G., Sardes - Deuxieme article, La revue de l'art 18 (1905), σελ Butler, H.C., The Excavations I.1 (Sardis, Leiden 1922) και Architecture, Part I: : Temple of Artemis (Sardis II, Leiden 1925). 7. Hanfmann, G.M.A. Frazer, K.J., The city walls, στο Hanfmann, G.M.A. Waldbaum, J.C. (επιμ.), A Survey of Sardis and Major Monuments Outside the City Walls. Report 1 (Archaeological Exploration of Sardis, Cambridge 1975), σελ Gruben, G., Beobachtungen zum Artemis-Tempel von Sardes, AthMitt 76 (1961), σελ Hoepfner, W., Bauten und Bedeutung des Hermogenes, στο Hermogenes und die hochhellenistische Architektur (Mainz 1990), σελ (ιδίως σελ. 3-7) Howe, T.N., The Toichhobate Curvature of the Artemis Temple at Sardis and the End of the Late Hellenistic Tradition of Temple Design, στο Haselberger, L. (επιμ.), Appearance and Essence. Refinements of Classical Architecture: Curvature (Philadelphia 1999), σελ Έναν τόμο για το ναό της Αρτέμιδος στις Σάρδεις, όπου θα περιλαμβάνονται αυτά τα σχέδια και οι μελέτες αποκατάστασης, προετοιμάζει ο F.K. Yegul. 10. Προσεκτικές έρευνες και μετρήσεις στα θεμέλια του ναού και στις πλίνθους των κιόνων που πραγματοποιήθηκαν το 2000 αποκάλυψαν μια έντονη καμπυλότητα του βόρειου και νότιου τοίχου του σηκού, ενώ η συνολική έκταση και η συνέχεια αυτής της καμπυλότητας μπορούν να διαπιστωθούν και από τη διευθέτηση των θεμελίων του ναού. O Howe υπολόγισε την καμπυλότητα των βόρειων και νότιων τοίχων το 1982 και κατέληξε σε παρόμοια συμπεράσματα βλ. Howe, T.N., The Toichhobate Curvature of the Artemis Temple at Sardis and the End of the Late Hellenistic Tradition of Temple Design, στο Haselberger, L. (επιμ.), Appearance and Essence. Refinements of Classical Architecture: Curvature (Philadelphia 1999), σελ , εικ Αρριανός Hanfmann, G.M.A. Frazer, K.J., The city walls, στο Hanfmann, G.M.A. Waldbaum, J.C., A Survey of Sardis and Major Monuments Outside the City Walls. Report 1 (Archaeological Exploration of Sardis, Cambridge 1975), σελ Buckler, W.H. Robinson, D.M., The Greek and Latin Inscriptions. Part 1 (Sardis 7.1, Leiden 1932), αρ. 86, σελ , pl. XIII Franke, P.R., Inschriftliche und numismatische Zeugnisse fur die Chronologie des Artemis-Tempels zu Sardes, Ath Mitt 76 (1961), σελ Για την επιγραφή του Μνησιμάχου: Buckler, W.H. Robinson, D., The Greek and Latin Inscriptions. Part 1 (Sardis VII, Leiden 1932), αρ. 1, σελ. 1-7, πίν. I. Στην πραγματικότητα τα 127 ασημένια και χάλκινα νομίσματα που βρέθηκαν κατά μήκος των θεμελίων της βόρειας και νότιας πλευράς χρονολογούνται πριν από το 200 π.χ. Hanfmann, G.M.A. Frazer, K.J., The city walls, στο Hanfmann, G.M.A. Waldbaum, J.C., A Survey of Sardis and Major Monuments Outside the City Walls. Report 1 (Archaeological Exploration of Sardis, Cambridge 1975), σελ Franke, P.R., Inschriftliche und numismatische Zeugnisse fur die Chronologie des Artemis-Tempels zu Sardes, Ath Mitt (1961), σελ. 205 Seyrig, H., Monnaies Hellenistiques, Revue numismatique 6:5 (1963), σελ Atkinson, K.T.C., A Hellenistic Land Conveyance, Historia 21 (1972), σελ Για περισσότερες θεωρίες σχετικά με τη χρονολόγηση της ελληνιστικής οικοδομικής περιόδου του ναού βλ. Sacrilege Inscription from Ephesos: Knibbe, D., Ein Δημιουργήθηκε στις 20/2/2017 Σελίδα 6/9

7 religioser Frevel und seine Suhne: Ein Todesurteil hellenistischen Zeit aus Ephesos, JOAI 46 ( ), σελ. 175, 182 Sokolowski, F., A New Testimony for the Cult of Artemis at Ephesos, HTR 58 (1965), σελ Hanfmann, G.M.A., The Sacrilege Inscription: The Ethnic, Linguistic, Social, and Religious Situation at Sardis at the End of the Persian Era, Bulletin of the Asia Institute 1 (1987), σελ. 1-8 Howe, T.N., The Toichhobate Curvature of the Artemis Temple at Sardis and the End of the Late Hellenistic Tradition of Temple Design, στο Haselberger, L. (επιμ.), Appearance and Essence. Refinements of Classical Architecture: Curvature (1999), σελ. 201, αρ Gruben, G., Beobachtungen zum Artemis-Tempel von Sardes, AthMitt (1961), σελ. 160, Akurgal, E., Ancient Civilizations and Ruins of Turkey (Istanbul 1978), σελ Πρόσφατα ο W. Hoepfner διατύπωσε την άποψη ότι το αρχικό σχέδιο του Αρτεμισίου των Σάρδεων με την τετράστυλη πρόσταση είχε συλληφθεί ως ψευδοδίπτερος ναός από τον Ερμογένη περίπου έναν αιώνα πιο πριν. Οι ανασκαφές όμως στο εσωτερικό της ανατολικής πρόστασης το 1996 απέρριψαν αυτή την άποψη λόγω του αδιατάραχτου στρώματος στη θέση του, όπου υποτίθεται ότι βρισκόταν ένας από τους κίονες. Hoepfner, W., Bauten und Bedeutung des Hermogenes, στο Hermogenes und die hochhellenistische Architektur (Mainz 1990), σελ. 1-7, εικ Αυτή η πρόταση υποστηρίχθηκε από τον Gruben, G., Beobachtungen zum Artemis-Tempel von Sardes, AthMitt (1961), σελ Το σχέδιο και τη μοναδική σύλληψη του χώρου του ναού της Αρτέμιδος στις Σάρδεις σε σχέση με τη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική πραγματεύεται ο Howe, T.N., The Toichhobate Curvature of the Artemis Temple at Sardis and the End of the Late Hellenistic Tradition of Temple Design, στο Haselberger, L. (επιμ.), Appearance and Essence. Refinements of Classical Architecture: Curvature (1999), σελ Η χρονολόγηση στη μεταβατική περίοδο του Αδριανού και των Αντωνίνων έχει προταθεί από τον Peter Herrmann, ο οποίος μεταφράζει πιο πιστά την επιγραφή από ό,τι οι Buckler, W.H. Robinson, D., The Greek and Latin Inscriptions. Part 1 (Sardis 7.1, Leiden 1932), σελ. 144, αρ Οι Hanfmann, G.M.A. και Frazer, K.J. πιστεύουν ότι ο συμμετρικός διαχωρισμός του σηκού πραγματοποιήθηκε κατά την Eλληνιστική περίοδο, πιθανόν στο μικρό χρονικό διάστημα της διακυβέρνησης του σφετεριστή Αχαιού ( π.χ.), όταν ο ναός αφιερώθηκε στην Άρτεμη και στο Δία. Ο Hanfmann μάλιστα ήλπιζε να αναγνωρίσει σε ένα από τα κολοσσιαία κεφάλια τον Δία/Αχαιό. Ο διπλός σηκός θεωρείται πλέον ότι δημιουργήθηκε στα Ρωμαϊκά χρόνια. Αν πάντως διατηρήθηκε κάποια ελληνιστική λατρεία (η παρουσία της λατρείας και του ιερού του Δία στις Σάρδεις ανάγεται στην εποχή της περσικής κυριαρχίας και είναι γνωστή από επιγραφικές μαρτυρίες, αν και κανένας ναός ή ιερό δεν έχει βρεθεί), τότε τα λατρευτικά αγάλματα θα στέκονταν προφανώς σε κοινή βάση. Hanfmann, G.M.A. Frazer, K.J., The city walls, στο Hanfmann, G.M.A. Waldbaum, J.C., A Survey of Sardis and Major Monuments Outside the City Walls. Report 1 (Archaeological Exploration of Sardis, Cambridge 1975), σελ. 75. Για τη λατρεία του Διός Πολιέως στις Σάρδεις βλ. Herrmann, P., Mystenvereine in Sardeis, Chiron 26 (1996), σελ (ιδίως σελ ). 19. Bowersock, G.W., Greek Sophists in the Roman Empire (Oxford 1969), σελ Birley, A.R., Hadrian, the Restless Emperor (London 1997), σελ. 159, 168 Weiss, P., Hadrian in Lydien, Chiron 25 (1995), σελ Burrell, B., Neokorai: Greek Cities of the Roman East (Diss. Harvard University 1980), σελ Βιβλιογραφία : Waldbaum J.C., Hanfmann G.M.A., A Survey of Sardis and Major Monuments Outside the City Walls Cambridge Report 1, Cambridge 1975, Archaeological Exploration of Sardis Buckler W. H., Robinson D., Sardis VII. 1: The Greek and Latin Inscriptions 1, Leiden 1932 Butler H.C., The Excavations I.1, Leiden 1922, Sardis Butler H.C., Architecture, Part I: : Temple of Artemis, Leiden 1925, Sardis II Gruben G., "Beobachtungen zum Artemis-Tempel von Sardes", AthMitt, 76, 1961, Hoepfner W., "Bauten und Bedeutung des Hermogenes", Hermogenes und die hochhellenistische Architektur, Mainz 1990, 1-34 Howe T.N., "The Toichhobate Curvature of the Artemis Temple at Sardis and the End of the Late Hellenistic Δημιουργήθηκε στις 20/2/2017 Σελίδα 7/9

8 Tradition of Temple Design", Haselberger, L. (επιμ.), Appearance and Essence. Refinements of Classical Architecture: Curvature, Philadelphia 1999, Franke P.R., "Inschriftliche und numismatische Zeugnisse für die Chronologie des Artemis-Tempels zu Sardes", Ath Mitt, 76, 1961, Δικτυογραφία : Archaeological Exploration of Sardis Sardis (pictures) Γλωσσάριo : αέτωμα, το Τριγωνικό αρχιτεκτονικό μέλος που βρίσκεται πάνω από το οριζόντιο γείσο της πρόσοψης των οικοδομημάτων. Επιστέφεται από το καταιέτιο γείσο, ενώ το βάθος του κλείνεται από τύμπανο. Διακοσμείται συνήθως με συνθέσεις γλυπτών, ανάγλυφων ή με γραπτό διάκοσμο. γείσο, το 1. (Αρχαιότητα και Βυζάντιο) Αρχιτεκτονικό προεξέχον μέρος του επιστυλίου και γενικά του θριγκού στην ανωδομή ενός κτηρίου ή ναού. Ως οριζόντιο μέρος απαντάται ενίοτε και σε τοίχους. Το γείσο συχνά αποτελεί προεξέχον μέρος της στέγης με την έννοια ότι προστατεύει το κτήριο από τη βροχή. 2. (Βυζ. αρχιτ.) Διακοσμητικό αρχιτεκτονικό μέρος ταυτόσημο με τον «κοσμήτη». Χωρίζει οργανικά τις επιφάνειες των εκκλησιών τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό και τονίζει τη μετάβαση από τους κάθετους τοίχους προς τις θολωτές κατασκευές. Κατά κανόνα φέρει γραπτό ή γλυπτό διάκοσμο με φυτικά ή γεωμετρικά θέματα. επιστύλιο, το Η δοκός που ήταν τοποθετημένη πάνω από τους κίονες (στύλους) και ακριβώς πάνω από τα κιονόκρανα. Αρχικά το επιστύλιο κατασκευαζόταν από ξύλο, ενώ αργότερα ήταν λίθινο (πώρινο ή μαρμάρινο). Στους ναούς της Αρχαιότητας αποτελεί το κατώτατο τμήμα του θριγκού. ζωφόρος, η 1. (αρχιτεκτονική) Tμήμα του θριγκού πάνω από το επιστύλιο, το οποίο αποτελείται στο μεν δωρικό ρυθμό από εναλλασσόμενα τρίγλυφα και μετόπες, στο δε ιωνικό από ενιαία επιφάνεια που φέρει συνήθως ανάγλυφη διακόσμηση. 2. (ζωγραφική) Διακοσμητική οριζόντια ταινία που περιτρέχει διάφορα μέρη ενός αγγείου ή το άνω μέρος των τοίχων ενός δωματίου. θριγκός, ο Το τμήμα του οικοδομήματος πάνω από το επίπεδο των κιόνων. Αποτελείται από το επιστύλιο, τη ζωφόρο (ή τρίγλυφα και μετόπες στο δωρικό ρυθμό) και το γείσο. λιθόπλινθος, ο Λίθινο παραλληλεπίπεδο στοιχείο που προκύπτει από συνήθη κοπή και παρουσιάζει αναλογίες αντίστοιχες με την πλίνθο. Οι λιθόπλινθοι με όμοια ή ποικίλα μεγέθη χρησιμοποιούνται κυρίως στο ισόδομο σύστημα τοιχοποιίας. μεταξόνιο, το Το διάστημα μεταξύ των κάθετων αξόνων δύο γειτονικών κιόνων. οπισθόδομος, ο Ο ιδιαίτερος χώρος στο πίσω τμήμα ενός αρχαίου ναού, πίσω από το σηκό, που χρησίμευε και ως θησαυροφυλάκιο. παραστάδα, η Επίμηκες αρχιτεκτονικό μέλος, εγκάρσια τοποθετημένο σε τοίχους, συνήθως για τη στήριξη γείσων ή αετωμάτων. περίσταση, η Η κιονοστοιχία που περιτρέχει ένα οικοδόμημα. πρόδομος, πρόναος, ο Ο προθάλαμος του κυρίως ναού (σηκού). πρόσταση, η 1. Προστώο, ανοιχτή στοά στην είσοδο του οικοδομήματος. 2. Το τμήμα μπροστά από την είσοδο του σηκού του ναού. σηκός, ο (λατ. cella) Δημιουργήθηκε στις 20/2/2017 Σελίδα 8/9

9 Εσωτερικό περίκλειστο τμήμα πυρήνας ναού ή άλλου ναόσχημου οικοδομήματος. σύνδεσμος, ο Μεταλλικός δεσμός που συνέδεε κάθετα ή/και οριζόντια τους πώρινους, ασβεστολιθικούς ή μαρμάρινους λιθόπλινθους των μνημειωδών οικοδομημάτων. Οι σύνδεσμοι ήταν συνήθως σιδερένιοι και σπανιότερα ορειχάλκινοι. Είχαν σχήμα διπλού πελέκεως ή Ζ ή Η ή σχήμα χελιδονοουράς (πελεκινοί). σφόνδυλος (σπόνδυλος), ο Τα κυλινδρικά τμήματα από τα οποία αποτελείται ο κορμός του κίονα. χυτή τοιχοποιία, η (opus caementicium, το) Τρόπος δόμησης με τη χρήση ξυλότυπων, κονιάματος ως συνδετικού υλικού και αργών λίθων. Στο ανατολικό τμήμα του ρωμαϊκού κράτους διαδόθηκε από το 50 π.χ. και μετά. ψευδοδίπτερος ναός, ο Ναός του οποίου η περιμετρική κιονοστοιχία βρίσκεται σε διπλάσια απόσταση (δηλαδή απόσταση δύο μεταξονίων) από τους τοίχους του σηκού, σαν να επρόκειτο για την εξωτερική κιονοστοιχία δίπτερου οικοδομήματος, στο οποίο όμως έχει παραλειφθεί η εσωτερική κιονοστοιχία του πτερού. Δημιουργήθηκε στις 20/2/2017 Σελίδα 9/9