ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ (G.I.S.) ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΗΣ ΜΗΤΚΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΔΑΣΟΛΟΓΟΥ. Αλατόπετρα.

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΔΑΣΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΛΙΒΑΔΟΠΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ - ΙΧΘΥΟΠΟΝΙΑΣ ΓΛΥΚΕΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΛΙΒΑΔΙΚΗΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ Αλατόπετρα Αναβρυτά Λάβδας Πολυνέρι ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΚΟΠΑΤΣΑΡΑΙΙΚΩΝ ΧΩΡΙΩΝ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΓΡΕΒΕΝΩΝ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ (G.I.S.) Περιβολάκι Ζάκας ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΗΣ ΜΗΤΚΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΔΑΣΟΛΟΓΟΥ Σπήλαιο ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή αποτελεί μια προσπάθεια ανάλυσης της εξέλιξης του τοπίου κατά την περίοδο από το 1963 έως το 1998 σε έξι δημοτικά διαμερίσματα της ευρύτερης περιοχής των κοπατσαραίικων χωριών του Νομού Γρεβενών. Η μελέτη αυτή πραγματοποιήθηκε με τη χρήση λογισμικών προγραμμάτων της κατηγορίας των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (G.I.S.) και συνδυάζοντας χωρικά, δημογραφικά, οικονομικά και ιστορικά δεδομένα. Η διατριβή αυτή μου ανατέθηκε από τον αναπληρωτή καθηγητή Ισπικούδη Ιωάννη του εργαστηρίου Λιβαδικής Οικολογίας της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος στα πλαίσια του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών. Θα ήθελα να τον ευχαριστήσω θερμά που δέχτηκε να αναλάβει την επίβλεψη της διατριβής μου. Τον ευχαριστώ επίσης για το ενδιαφέρον του, την πολύτιμή βοήθεια του και καθοδήγηση, καθώς και για την υπομονή του κατά τη διάρκεια της εκπόνησης αυτής της διατριβής. Δε θα μπορούσα να μην εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στο φίλο και συνάδελφο Δημήτρη Χουβαρδά, του οποίου η συμβολή στη διατριβή αυτή υπήρξε σημαντική. Τον ευχαριστώ για το ενδιαφέρον του, τις πολύτιμες συμβουλές του και τον υπερβολικά πολύ χρόνο που μου αφιέρωσε. Επίσης, θέλω να ευχαριστήσω την αγαπημένη φίλη και συνάδελφο Γλυκερία Χρονοπούλου, η οποία μου παρείχε την αμέριστη στήριξή της μαζί με τις εξειδικευμένες της γνώσεις. Ένα μεγάλο ευχαριστώ και στον πατέρα μου και συνάδελφο Γιώργο Μήτκα, ο οποίος είχε πάντα την υπομονή να μου προσφέρει τις πολύτιμες γνώσεις του για την περιοχή μελέτης, στην οποία υπηρέτησε για χρόνια. Ευχαριστώ ακόμα όλους τους συναδέλφους στο Εργαστήριο Λιβαδικής Οικολογίας, οι όποιοι με διευκόλυναν και μου συμπαραστάθηκαν όποτε χρειάστηκε, καθώς και τους συναδέλφους μου στη Νομαρχία Αθηνών, οι οποίοι επέδειξαν υπομονή και διακριτικότητα κατά τη δύσκολη περίοδο της συγγραφής της διατριβής μου. Τέλος, απευθύνω τις πιο θερμές μου ευχαριστίες στην οικογένεια μου και τους φίλους μου, οι οποίοι ήταν πάντα παρόντες στις δύσκολες στιγμές που ενέκυψαν κατά την εκπόνηση της διατριβής μου. 0

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περιεχόμενα Εισαγωγή Ανασκόπηση Βιβλιογραφίας Οικολογία Τοπίου Χρήση/Κάλυψη Γης Ορισμοί - Εξέλιξη των Τοπίων Μέθοδοι και Μέσα Μελέτης της Εξέλιξης του Τοπίου Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (G.I.S.) Δείκτες Χωρικής Διάρθρωσης της Δομής του Τοπίου - Χωροψηφίδες Η Κτηνοτροφία ως Παράγοντας Διαμόρφωσης του Τοπίου Σκοποί της Έρευνας Περιοχή Μελέτης Γενικά Στοιχεία Γεωλογικά Στοιχεία Κλιματικά Στοιχεία Βλάστηση Ιστορικά Στοιχεία Μέθοδοι και Υλικά Εκτίμηση Διαχρονικών Αλλαγών του Τοπίου Συλλογή Δεδομένων Ψηφιακή Επεξεργασία Εκτίμηση Φυσιογραφικών - Τοπογραφικών Χαρακτηριστικών Τοπίου Επιλογή και Εκτίμηση των Δεικτών Χωρικής Διάρθρωσης (Spatial Pattern Analysis) του Τοπίου Ανάλυση Κοινωνικοοικονομικών Στατιστικών Στοιχείων Αποτελέσματα Φυσιογραφία της Περιοχής Μελέτης Τρισδιάστατο Μοντέλο Εδάφους (T.I.N.) Υψομετρικές ζώνες Κατανομή Εκθέσεων στην Περιοχή Μελέτης Κατανομή Κλίσεων στην Περιοχή Μελέτης Διαχρονικές Αλλαγές των Χρήσεων/Κάλυψης Γης της Περιοχής Μελέτης Εξέλιξη του Τοπίου - Γενικά Ποολίβαδα

4 Δάση Γεωργικές Καλλιέργειες Θαμνώνες Άγονες Περιοχές και Οικισμοί Μετασχηματισμοί των Χρήσεων/Κάλυψης Γης στο Τοπίο της Περιοχής Μελέτης Διαχρονική Διάρθρωση της Δομής του Τοπίου. Εκτίμηση Δεικτών Χωρικής Διάρθρωσης σε Επίπεδο Τοπίου για την Περιοχής Μελέτης Πυκνότητα Χωροψηφίδων - Μέγεθος Χωροψηφίδων Μετρήσεις Περιμέτρου Μετρήσεις Σχήματος ή Μορφής Μετρήσεις Διασποράς Μετρήσεις Ποικιλότητας Ανάλυση Στατιστικών Δεδομένων: Δημογραφικά - Κοινωνικοοικονομικά Κτηνοτροφικά Δημογραφικές Αλλαγές Απασχόληση Κτηνοτροφία Συμπεράσματα Περίληψη Abstract Βιβλιογραφία

5 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η έννοια τοπίο (landscape) συνήθως αποδίδεται σ ένα συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο, που έχει ιδιαίτερη φυσική ομορφιά και προκαλεί ευχαρίστηση στον επισκέπτη (Grove et al 1993a), ενώ σύμφωνα με έναν άλλο ορισμό τοπίο είναι μια περιοχή στην επιφάνεια της γης που παρουσιάζει μια χαρακτηριστική διάταξη οικοσυστημάτων (Vos 1993). Οι δύο παραπάνω ορισμοί όμως δεν είναι πλήρεις, γιατί στην πραγματικότητα η έννοια του τοπίου είναι περισσότερο σύνθετη, καθώς περιλαμβάνει φυσικά, γεωμορφολογικά, βιολογικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά, τα οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους και δημιουργούν ένα ενιαίο και μοναδικό σύνολο (Grove et al 1993). Αυτό το μοναδικό σύνολο τοπίο όμως συμπεριλαμβάνει κι ένα ακόμα αναπόσπαστο στοιχείο, τον άνθρωπο, ο οποίος δρα και αναπτύσσεται μέσα στο τοπίο από τότε που πρωτοεμφανίστηκε στον πλανήτη, επιδρώντας άμεσα σ αυτό και την εξέλιξη του. Επομένως, το τοπίο είναι ένα σύμπλεγμα συστημάτων λειτουργιών, που όλα μαζί διαμορφώνουν ένα αναγνωρίσιμο τμήμα της επιφάνειας της γης, το οποίο διαμορφώνεται και συντηρείται από τις αμοιβαίες επιδράσεις των αβιοτικών και βιοτικών δυνάμεων, όπως επίσης και του ανθρώπινου παράγοντα (Zonneveld 1995). Εντέλει δηλαδή, το τοπίο είναι ο συνδυασμός φύσης και πολιτισμού (κουλτούρας) (Zonneveld 1992). Για χιλιάδες χρόνια το τοπίο εξελισσόταν υπό την επίδραση των φυσικών μεταβολών και της ανθρώπινης δραστηριότητας, η οποία όμως δεν ασκούσε ακόμα μεγάλες πιέσεις στο φυσικό περιβάλλον, οπότε και οι αλλαγές που προκαλούσε δεν ήταν δραστικές και αμετάκλητες. Άλλωστε η επιβίωση του ανθρώπου εξαρτιόταν άμεσα από την ορθή εκμετάλλευση του φυσικού χώρου που τον περιέβαλε με τη χρήση των πρωτόγονων μέσων, τα οποία διέθετε. Η αρμονική αυτή συνύπαρξη ανθρώπου φύσης οδήγησε στη δημιουργία τοπίων, τα οποία σήμερα ονομάζονται παραδοσιακά τοπία, και είναι περιοχές με ιδιαίτερη φυσική και πολιτισμική ποικιλότητα και κληρονομιά (Χουβαρδάς 2001). Αυτά τα παραδοσιακά τοπία χαρακτηρίζονται συνήθως από τα πολυάριθμα είδη χλωρίδας και πανίδας που περιλαμβάνουν, δηλαδή 3

6 από υψηλή βιοποικιλότητα, και από τις υψηλές αισθητικές και αναψυχικές αξίες για τον άνθρωπο που ζει σ αυτά ή τα επισκέπτεται. Λόγω των χαρακτηριστικών τους αυτών, τα παραδοσιακά τοπία αποκτούν στις μέρες μας ιδιαίτερη σημασία και γι αυτό τα τελευταία χρόνια γίνεται, σε παγκόσμια κλίμακα, προσπάθεια καταγραφής, μελέτης και αξιολόγησής τους, έτσι ώστε να καταστεί δυνατή η προστασία και η διατήρησή τους μέσω της ορθής διαχείρισης. Αυτή η προσπάθεια έκανε την εμφάνισή της και στην Ελλάδα, όπου σε πολλές περιοχές, και κυρίως στα ορεινά, έχουν διαμορφωθεί τοπία, τα οποία μπορούν να χαρακτηριστούν παραδοσιακά. Μια περιοχή πλούσια σε παραδοσιακά πολιτισμικά τοπία είναι αυτή των Γρεβενών, όπου για αιώνες δραστηριοποιήθηκαν διάφορα φύλα και καθόρισαν την εξέλιξη των τοπίων. Ένα από τα πιο σημαντικά φύλα που εγκαταστάθηκαν και αναπτύχθηκαν στην περιοχή, διαμορφώνοντας πλήρως το τοπίο με τις δραστηριότητές τους, είναι οι επονομαζόμενοι "κοπατσαραίοι" ή "κουπατσαραίοι" ή "κοπατσάροι", οι οποίοι είναι μόνιμοι κάτοικοι της περιοχής. Τα χωριά τους, γνωστά και ως "κοπατσαραίικα χωριά" ή "κοπατσαροχώρια" εκτείνονται πάνω στις απολήξεις της Ανατολικής Πίνδου στην περιοχή Γρεβενών και γύρω από τον άνω ρου του Βενέτικου ποταμού, παραπόταμου του Αλιάκμονα. Τα χωριά Μικρολίβαδο, Μοναχίτι, Κηπουριό, Τρίκωμο, Παρώρειο, Σπήλαιο, Ζάκας, Περιβολάκι, Φιλιππαίοι, Αετιά, Αλατόπετρα, Αναβρυτά, Πολυνέρι, Λάβδας, Πανόραμα, Δοτσικό, Μεσολούρι, Πρόσβορο αποτελούν το νοητό όριο ανάμεσα στα ορεινά της Πίνδου με τα βλαχοχώρια και τη μολασσική λεκάνη χαμηλότερα. Όσον αφορά στην προέλευση της λέξης "κοπατσαραίος" υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Μία ερμηνεία υποστηρίζει ότι προέρχεται από τη βλάχικη λέξη "κοπάτσου" που σημαίνει βαλανιδιά, χαμόκλαδο. Σύμφωνα με άλλη ερμηνεία η ρίζα της είναι η λέξη "κοπάτσ" που στα σλαβικά σημαίνει σκαφτιάς, γεωργός, ενώ υπάρχει και τρίτη που λέει ότι προέρχεται από την τούρκικη λέξη "κουπάτσ", η οποία δηλώνει την πρεμνοφυή μορφή των δρυοδασών, που περιβάλλουν και χαρακτηρίζουν τα κοπατσαροχώρια. Στη συνείδηση των ίδιων των κοπατσαραίων αλλά και των υπολοίπων κατοίκων της περιοχής έχει επικρατήσει η πρώτη εκδοχή. 4

7 Άλλωστε οι κοπατσαραίοι, στα πλαίσια της επιβίωσης τους, συνδέθηκαν άμεσα με τα δρυοδάση της περιοχής τους. Όντας και γεωργοί και κτηνοτρόφοι διάνοιξαν και αραίωσαν τα δάση είτε αναζητώντας καλλιεργήσιμη γη, όπου εγκατέστησαν οπωρώνες και σταροχώραφα, είτε με τα κοπάδια τους, δημιουργώντας κατάλληλες συνθήκες βόσκησης. Έκτος όμως από αυτές τις δύο εκμεταλλεύσεις, τα δάση της περιοχής συνέχισαν να παράγουν πολύτιμα αγαθά, όπως καυσόξυλα και τροφή για τα ζώα για τη δύσκολη περίοδο του χειμώνα. Αυτή η άμεση εξάρτηση της ζωής των κοπατσαραίικων χωριών από τα δρυοδάση και η ανάγκη της αρμονικής συνύπαρξης των τριών αυτών εκμεταλλεύσεων (γεωργία, κτηνοτροφία, δασοκομία) οδήγησε στην εφαρμογή ενός πρότυπου αγροδασολιβαδικού συστήματος, το οποίο τελικά διαμόρφωσε ένα ιδιαίτερο παραδοσιακό τοπίο. Σ αυτό αναπόσπαστο κομμάτι αποτελούν και οι ανθρώπινες κατασκευές, όπως δρόμοι, σπίτια, χάνια, μοναστήρια, εκκλησίες, γεφύρια, ξηρολιθιές, πεζούλες και νερόμυλοι. Λόγω της θέσης τους τα χωριά αυτά αποτελούσαν το πέρασμα από τα βλαχοχώρια και την Ήπειρο προς τη Θεσσαλία και την Ανατολική Μακεδονία. Τα μονοπάτια λοιπόν των καραβανιών των εμπόρων και των νομάδων κτηνοτρόφων διέρχονταν από την περιοχή, όπου στάθμευαν, για να ξεκουραστούν αυτοί και τα ζώα τους. Άλλωστε οι ίδιοι οι κοπατσαραίοι σε μεγάλο βαθμό εφάρμοζαν, και ακόμα εφαρμόζουν, το σύστημα της μετακινούμενης κτηνοτροφίας. Η εξάσκηση της κτηνοτροφίας από τους κοπατσαραίους αυτή κάθε αυτή καθώς επίσης και οι μετακινήσεις των κοπαδιών τους επηρέασαν σε σημαντικό βαθμό τη διαμόρφωση αυτού του χαρακτηριστικού παραδοσιακού τοπίου της περιοχής. Η διάνοιξη των δρυοδασών, για να μπορούν τα κοπάδια να βόσκουν και να μετακινούνται, τα παραδοσιακά μαντριά, οι στάβλοι, οι στρούγγες και οι κόρδες (χώροι για το τάισμα των ζώων) στα βοσκοτόπια, η ιδιόμορφη διαχείριση του δάσους για την κάλυψη των αναγκών των κοπαδιών (δημιουργία κλαδαριών, διάφοροι τρόποι κλαδέματος), η κατασκευή γεφυριών για τις μετακινήσεις και των χανιών για να ξαποσταίνουν τα καραβάνια, οι ποτίστρες, όλα άρρηκτα συνδεδεμένα με το φυσικό περιβάλλοντα χώρο συνθέτουν αυτό το χαρακτηριστικό παραδοσιακό τοπίο των κοπατσαραίικων χωριών. 5

8 Δυστυχώς, σήμερα οι δραστηριότητες αυτές των κοπατσαραίων, οι οποίες διαμόρφωσαν τα μοναδικά αυτά χαρακτηριστικά της περιοχής, τείνουν να εκλείψουν πλήρως, με αποτέλεσμα το ξεχωριστό μωσαϊκό του τοπίου να κινδυνεύει να αλλοιωθεί. Είτε η γενική τάση εγκατάλειψης των παραδοσιακών μορφών χρήσεων γης είτε η μεταπήδηση από αυτές σε άλλες με την εφαρμογή σύγχρονων τεχνολογικών μεθόδων από τις νεότερες γενιές θέτουν το τοπίο σε άμεσο κίνδυνο υποβάθμισης. Λόγω αυτού του διαφαινόμενου κινδύνου και με απώτερο σκοπό την προστασία και διατήρηση του τοπίου της περιοχής, κρίνεται αναγκαία η μελέτη, περιγραφή, ταξινόμηση των τοπίων καθώς και η ανάλυση της επίδρασης του ανθρώπου στο τοπίο από το παρελθόν μέχρι και σήμερα, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τις μεθόδους διαχείρισης που εφαρμόστηκαν (συστήματα βόσκησης, τρόποι καλλιέργειας, εκμετάλλευση δασών). Τέτοιες μελέτες, έχουν αποκτήσει μεγάλη σημασία τα τελευταία χρόνια, καθώς κρίνονται αναγκαίες για την αναγνώριση της αξίας των τοπίων και τη λήψη κατάλληλων μέτρων για την προστασία τους. Κι αυτό γιατί, η προστασία της φύσης δεν αποβλέπει πια στην προστασία μεμονωμένων ειδών, όπως στο παρελθόν, -τακτική η οποία αποδείχτηκε αναποτελεσματική-, αλλά στην προστασία των τοπίων, ώστε, εκτός από τα είδη αυτά καθαυτά, να διαφυλαχθεί και ο βιότοπος τους από την υποβάθμιση. Η προστασία με τη διευρυμένη αυτή έννοια έχει ως αντικείμενο τα απειλούμενα φυτά και ζώα, αλλά επιπροσθέτως και κυρίως όλα τα στοιχεία που συνθέτουν το τοπίο, στα οποία συγκαταλέγεται και η πολιτιστική κληρονομιά, η οποία κινδυνεύει άμεσα από την τεχνολογική εξέλιξη και τις επακόλουθες αυτής επεμβάσεις του ανθρώπου στη φύση (Grove et al. 1993). Λόγω του διαφαινόμενου αυτού κινδύνου, η Διεθνής Οργάνωση για την Προστασία της Φύσης (IUCN) έχει αναγνωρίσει την ανάγκη για την αναγνώριση και ανακήρυξη τοπίων με ιδιαίτερη φυσική και πολιτιστική ποικιλότητα και κληρονομιά ως προστατευόμενα. Στα πλαίσια αυτής της ανάγκης έχει προταθεί η σύνταξη των Πράσινων Βιβλίων Επαπειλούμενων Τοπίων σε διεθνές επίπεδο, στα οποία θα περιγράφονται τα τοπία που απειλούνται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, καθώς επίσης θα 6

9 αναφέρονται και μέτρα και προτάσεις για την αποτροπή περαιτέρω υποβάθμισης των τοπίων. 7

10 2. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 2.1. Οικολογία Τοπίου Ο όρος τοπίο έχει αποδοθεί με διάφορους ορισμούς: ως μια τομή ανάμεσα στη φύση και τον πολιτισμό, δηλαδή το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης της ανθρώπινης παρουσίας στο φυσικό περιβάλλον και του φυσικού περιβάλλοντος στον πολιτισμό και στον τρόπο ζωής των κατοίκων του (Lucas 1992) ή ως μία περιοχή στην επιφάνεια της γης που παρουσιάζει μια χαρακτηριστική διάταξη οικοσυστημάτων (Vos 1993). Οι Green et al. (1996) όρισαν το τοπίο ως μια συγκεκριμένη διαμόρφωση του τοπογραφικού ανάγλυφου, της κάλυψης της βλάστησης, της χρήσης γης και της χωροδιάταξης των οικισμών που περικλείει σαφείς φυσικές και πολιτιστικές διαδικασίες και δραστηριότητες, ενώ ο Farina (1998) το προσδιόρισε ως ένα τμήμα γης, το οποίο το αντιλαμβανόμαστε ευρέως γύρω μας χωρίς να εστιάζουμε σε ένα συστατικό του, και το οποίο φαίνεται οικείο σε εμάς. Βάσει των ορισμών που έχουν αποδοθεί στο τοπίο, έχουν αναπτυχθεί τρεις θεωρήσεις για τον τρόπο με τον οποίο μπορεί κανείς να το αντιληφθεί (Zonneveld 1995): α. το αντιλαμβανόμενο τοπίο (perception landscape landscape image), το οποίο είναι η αντίληψη του τοπίου ως εικόνα, δηλαδή αντιμετωπίζεται από πλευράς αισθητικής, β. το μωσαϊκό ή διάρθρωση τοπίου (mosaic, landscape pattern), το οποίο σημαίνει ότι το τοπίο αποδίδεται ως ένα σύνολο των στοιχείων της επιφάνειας της γης (γεωμορφολογία, έδαφος, βλάστηση, κ.α.), τα οποία διαμορφώνουν ένα λιγότερο ή περισσότερο πολυποίκιλο μωσαϊκό χαρτογραφικών ενοτήτων και γ. το τοπίο ως οικοσύστημα (landscape as an (eco-)system, holon ), θεώρηση που ενώνει τις δύο παραπάνω θεωρήσεις και αντιμετωπίζει το τοπίο στο σύνολό του ως σύνθετο οικοσύστημα, στο οποίο όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και εξαρτώνται το ένα από το άλλο. Αυτές οι τρεις θεωρήσεις μελετώνται από την επιστήμη που ερευνά την έννοια του τοπίου, την οικολογία τοπίου, η οποία εισήχθη ως όρος το

11 από τον Troll. Σκοπός του ήταν να περιγράψει μια νέα εκείνη την εποχή επιστήμη, η οποία προήλθε ως λογική συνέχεια της ένωσης της μελέτης της συνοικολογίας των φυτοκοινωνιών με τη γεωγραφική αντίληψη της επιφάνειας της γης, ο τρόπος αντιμετώπισης της οποίας είχε αλλάξει λόγω της εμφάνισης της αεροφωτογραφίας (Vos 1993). Οι Vos και Stortelder (1988), όρισαν την οικολογία τοπίου ως τη μελέτη εκείνων των λειτουργικών, δομικών και χρονικών ιδιοτήτων ενός τοπίου, οι οποίες το διαμορφώνουν σε μία χαρακτηριστική διάταξη οικοσυστημάτων, ενώ οι Naveh και Liberman (1994) ανέπτυξαν τη θεωρία ότι η επιστήμη της οικολογίας τοπίου συνδέει τις γεωγραφικές, οικολογικές, ιστορικές και πολιτισμικές πλευρές των τοπίων μέσα από τη μελέτη των χρήσεων γης αυτών. Ο Farina (1998) αναφέρει ότι η οικολογία τοπίου δέχεται ότι κάθε τοπίο αποτελείται από ένα σύνολο κοινωνικοοικονομικών και οικολογικών λειτουργιών που συντελούνται σε αυτό, ενώ σύμφωνα με τον Bankov (1998), η οικολογία τοπίου στοχεύει στο να εξηγήσει τον τρόπο με τον οποίο οι φυσικές και πολιτισμικές διεργασίες αλληλεπιδρούν κι επεξηγούν την ανθρώπινη επίδραση στο περιβάλλον. Στην παρούσα εργασία που σκοπό της έχει τη μελέτη της διαχρονικής εξέλιξης του τοπίου επιλέχθηκε η δεύτερη θεώρηση, λόγω του ότι οι μορφές των χαρακτηριστικών στοιχείων της επιφάνειας της γης (έδαφος, βλάστηση) αποτελούν ενότητες που δημιουργούν επαναλαμβανόμενα μοτίβα διάρθρωσης ή τύπους του μωσαϊκού του τοπίου (Zonneveld 1995). Αυτά μπορούν να αποτελέσουν κριτήριο για την ταξινόμηση των τοπίων, ενώ είναι ευδιάκριτα σε αεροφωτογραφίες ή δορυφορικές εικόνες (Χουβαρδάς 2007). Ανεξάρτητα από τη θεώρηση που επιλέγεται κάθε φορά, έχουν αναπτυχθεί δύο βασικές κατευθύνσεις για την καταγραφή, αξιολόγηση και ταξινόμηση των τοπίων (Vos 1993, Zonneveld 1995). Η πρώτη ονομάζεται τοπολογική ανάλυση (topological analysis), η οποία μελετά τις κατακόρυφες σχέσεις μεταξύ διαφορετικών οικολογικών παραγόντων και στοιχείων του τοπίου μέσα στην ίδια ομοιογενή μονάδα (οικότοπο). Η δεύτερη είναι η χωρολογική ανάλυση (chorological analysis) του τοπίου και αφορά στις οριζόντιες σχέσεις στο τοπίο και περιλαμβάνει τη μελέτη της χαρακτηριστικής κατανομής των οικοτόπων/στοιχείων της γης που συνθέτουν το συγκεκριμένο τοπίο (pattern analysis) καθώς και τη μελέτη της χωρικής σχέσης μεταξύ των 9

12 οικοτόπων/στοιχείων της γης του συγκεκριμένου τοπίου (connectivity analysis). Και στις δύο προαναφερθείσες διαδικασίες η βασική δομική μονάδα του τοπίου είναι ο οικότοπος (ecotope) (Neef 1967), ο οποίος ορίζεται ως η ελάχιστη αναγνωρίσιμη δομική μονάδα του τοπίου και αποτελείται από μια ομάδα οικοσυστημάτων τοποθετημένων στο χώρο κατά ορισμένο χαρακτηριστικό τρόπο. Σύμφωνα με τον Vos (1993) είναι η μικρότερη μονάδα τοπίου στην οποία ένα και μόνο οικοσύστημα κυριαρχεί με συνέπεια να περιέχει ένα μόνο τύπο βλάστησης, ενώ ο Zonneveld (1995), όρισε τον οικότοπο ως την ελάχιστη δομική μονάδα του τοπίου που μπορεί να αναγνωριστεί και να μελετηθεί, ώστε να περιγράψει και να χαρακτηρίσει ένα συγκεκριμένο τοπίο. Οι οικότοποι που κυριαρχούνται από φυσική βλάστηση ονομάζονται φυσικοί, ενώ αυτοί που κυριαρχούνται από ανθρώπινα δημιουργήματα τεχνητοί ή τεχνότοποι (Zonneveld 1992). Έχουν αναπτυχθεί διάφορα συστήματα ταξινόμησης του τοπίου με σκοπό την ανάλυση της χωρικής διάρθρωσης του τοπίου, τα περισσότερα από τα οποία στηρίζονται σε ενότητες και υποδιαιρέσεις αυτών μέχρι την ελάχιστη μονάδα, τον οικότοπο. Αυτοί που διαφοροποιούνται από αυτά τα είδη συστημάτων ταξινόμησης είναι οι Forman και Godron (1986), οι οποίοι διαιρούν το τοπίο σε τρία συστατικά στοιχεία, τις χωροψηφίδες (patches), τους διαδρόμους (corridors) και τη θεμελιώδη επιφάνεια (matrix). Oι χωροψηφίδες (patches) είναι επιφάνειες με ή χωρίς βλάστηση που διαφέρουν στην εμφάνιση από τον περιβάλλοντα χώρο, ποικίλλουν σε μέγεθος, σχήμα, τύπο, ετερογένεια και χαρακτηριστικά των ορίων τους, οι διάδρομοι είναι γραμμικές χωροψηφίδες, των οποίων η διάρθρωση επιτρέπει την κίνηση και η θεμελιώδης επιφάνεια είναι η βάση στη οποία τοποθετούνται οι χωροψηφίδες και οι διάδρομοι και η οποία ασκεί ισχυρή επιρροή σε όλες τις διεργασίες που συμβαίνουν σ αυτή. Ένα μωσαϊκό τοπίου συνήθως αποτελείται από ένα σύνολο διαφορετικών χωροψηφίδων, οι οποίες ταυτίζονται με τις μονάδες χρήσης/κάλυψης γης (Χουβαρδάς 2007) που αναλύονται στη συνέχεια. 10

13 2.2. Χρήση/Κάλυψη Γης Ορισμοί - Εξέλιξη των Τοπίων Η ανάλυση της δομής του τοπίου στη συνέχεια της εργασίας αφορά στη διαχρονική εξέλιξη της διάρθρωσής του σε οριζόντιο επίπεδο ακολουθώντας τις αρχές της χωρολογικής ανάλυσης. Ως οικότοπος χρησιμοποιείται η ελάχιστη επιφάνεια της γης στην οποία αναγνωρίζεται μία και μόνο χρήση/κάλυψη γης. Για τις έννοιες της χρήσης γης (land use) και της κάλυψης γης (land cover) έχουν αναπτυχθεί διάφορες απόψεις. Το Συμβούλιο της Καλιφόρνια (California Council on Intergovernmental Relation 1973) όρισε ως χρήση γης την κατοχή ή διασφάλιση οποιασδήποτε επιφάνειας υδάτινης ή χερσαίας για ανθρώπινη δραστηριότητα με προκαθορισμένο σκοπό. Οι Vos and Stortelder (1992) ονόμασαν χρήση γης την όποια μόνιμη ή περιοδική ανθρώπινη επέμβαση υλικά ή/και πνευματικά στους φυσικούς ή τεχνητούς πόρους με σκοπό την κάλυψη των ανθρώπινων αναγκών. Ο Karteris (1991) συνόψισε τη χρήση γης στη συσχέτιση μιας επιφάνειας γης με τις ανθρώπινες δραστηριότητες και κυρίως τις οικονομικές. Ο ίδιος συμπληρώνει ότι οι ανθρώπινες δραστηριότητες που αναπτύσσονται στις χρήσεις γης δεν είναι άμεσα ορατές αλλά διαπιστώνονται εκ του αποτελέσματός τους. Ο όρος κάλυψη γης (land cover) συμπληρώνει τη φυσική διάσταση στη χρήση γης. Όπως διατύπωσε ο Bankov το 1998 με τον όρο κάλυψη γης περιγράφονται οι κατηγορίες των στοιχείων που καλύπτουν την επιφάνεια του τοπίου, όπως κτίρια, λίμνες, δάση, βραχώδεις εξάρσεις κ.α. Όσον αφορά στην αναγνώριση των κατηγοριών χρήσης γης και κάλυψης γης, σύμφωνα με τον Bankov (1998), για την πρώτη δεν μπορούν να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα με τη χρήση μεθόδων τηλεπισκόπησης και φωτοερμηνείας, καθώς δεν είναι πάντα εμφανείς, σε αντίθεση με τις κατηγορίες κάλυψης γης, οι οποίες είναι ευδιάκριτες. Ο ίδιος πάντως αναφέρει ότι στα μεσογειακά τοπία, τα οποία είναι ποικιλόμορφα και διασπασμένα, λόγω της έντονης ανθρώπινης δραστηριότητας αιώνων, καθίσταται δυνατό από τις κατηγορίες κάλυψης γης να εξαχθούν οι αντίστοιχες κατηγορίες χρήσης γης. Γι αυτό προτείνει τη χρήση του όρου χρήση/κάλυψη γης, συμφωνώντας με τους Καρτέρη και Τσομπανίκο, οι οποίοι είχαν διατυπώσει 11

14 την ίδια άποψη το 1986, όρος που γίνεται αποδεκτός και στην παρούσα εργασία. Η αναγνώριση των κατηγοριών χρήσης/κάλυψης γης που συγκροτούν ένα τοπίο και η διάρθρωσή τους σ αυτό αποδίδει το μωσαϊκό του τοπίου, το οποίο είναι η απεικόνιση της αλληλεπίδρασης ανθρώπου περιβάλλοντος. Τα στοιχεία που απορρέουν από αυτή την πληροφορία είναι σημαντικά για τη λήψη διαφόρων αποφάσεων σε μια πληθώρα τομέων από κοινωνικοοικονομικούς και περιβαλλοντικούς μέχρι καθαρά επιστημονικούς. Όμως η μελέτη και ανάλυση ενός τοπίου μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή ίσως να δίνει πληροφορίες επαρκείς για την κάλυψη της γης αλλά όχι και για τη χρήση της γης. Για να μπορεί να εκτιμηθεί σφαιρικά το μωσαϊκό ενός τοπίου δεν αρκεί η χωρολογική ανάλυσή του, αλλά είναι απαραίτητη και η διαχρονική μελέτη της εξέλιξης του μέσα από την εξέλιξη των κατηγοριών χρήσης/κάλυψης γης που το συγκροτούν. Όπως αναφέρει και ο Bankov (1998) η κατάσταση στην οποία βρίσκονται τα τοπία και ιδιαίτερα τα μεσογειακά είναι αποτέλεσμα των διαχρονικών αλλαγών των χρήσεων γης, οι οποίες προέκυπταν από τα εκάστοτε καθεστώτα διαχείρισής τους. Επομένως, η ανάλυση των διαχρονικών μεταβολών του τοπίου οδηγεί σε χρήσιμα συμπεράσματα για το μέλλον. Για παράδειγμα οι Vos and Stortelder (1992) μελετώντας τη διαχρονική εξέλιξη των χρήσεων γης στην κοιλάδα Solano της Ιταλίας, έκαναν πρόβλεψη σχετικά με τη μελλοντική εξέλιξη των χρήσεων γης στην περιοχή. Το ίδιο έκανε και ο Χουβαρδάς (2007) στο τοπίο του Λαγκαδά με την δημιουργία μελλοντικών σεναρίων και πρόγνωσης με βάση τα αποτελέσματα της μελέτης των διαχρονικών μεταβολών της περιοχής. Οι παράγοντες που επιδρούν και διαμορφώνουν τα τοπία καθορίζοντας την εξέλιξή τους είναι απαραίτητη πληροφορία για την ολοκληρωμένη εικόνα της πορείας των αλλαγών που συντελούνται στα τοπία. Οι παράγοντες αυτοί είναι είτε φυσικοί είτε ανθρωπογενείς (Farina 1998). Τα φυσικά φαινόμενα που επιδρούν στα τοπία είναι κυρίως απόρροια κλιματικών συνθηκών (πλημμύρες, κεραυνοί, παγετός, φωτιά κ.α.). Οι ανθρωπογενείς παράγοντες είναι μεγαλύτερης βαρύτητας λόγω της επαναλαμβανόμενης δράσης τους (Χουβαρδάς 2001). Σύμφωνα με τον Farina (1998), τα αίτια των αλλαγών στα τοπία που συνδέονται με ανθρώπινες δραστηριότητες είναι: 12

15 1. Εντατικοποίηση της αγροτικής παραγωγής 2. Εγκατάλειψη της γης 3. Επίδραση των πυρκαγιών 4. Υλοτομίες 5. Επίδραση βόσκησης 6. Αστική ανάπτυξη ενώ ο Χουβαρδάς (2001) συμπλήρωσε και τα εξής: 7. Κατασκευή τεχνιτών υδάτινων μαζών όπως τα φράγματα 8. Εξορύξεις 9. Πολιτική απόλυτης προστασίας Ιδιαίτερα για τα παραδοσιακά τοπία ιδίως στις μεσογειακές χώρες, ο Farina (1998) αναφέρει ότι λόγω του γεγονότος ότι είναι αποτέλεσμα της έντονης ανθρώπινης δραστηριότητας αιώνων, είναι ιδιαίτερα ευάλωτα σε κοινωνικοοικονομικές αλλαγές, όπως η εγκατάλειψη της υπαίθρου και η μηχανοποίηση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Γι αυτό και όπως σημειώνει ο Skelton (1998) τα τοπία αυτά εμφανίζουν τάσεις έντονης αλλοίωσης. Σύμφωνα και με τους Ispikoudis and Chouvardas (2005) τα μεσογειακά τοπία υπό την επίδραση δημογραφικών, κοινωνικών, φυσικών και οικονομικών παραγόντων υπόκεινται σε ραγδαίες αλλαγές, συχνά μη αναστρέψιμες. 13

16 2.3. Μέθοδοι και Μέσα Μελέτης της Εξέλιξης του Τοπίου Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (G.I.S.) Η μελέτη της διαχρονικής εξέλιξη ενός τοπίου με την αναγνώριση των χρήσεων/κάλυψης γης, απαιτεί ένα μεγάλο όγκο πρωτογενών χωρικών και μη δεδομένων, των οποίων βασική πηγή είναι οι αεροφωτογραφίες και οι δορυφορικές εικόνες, καθώς η εναέρια αποτύπωση των τοπίων είναι ουσιαστικά ο μόνος πρακτικός τρόπος παρακολούθησης και χαρτογράφησης των μεταβολών των χρήσεων γης (Karteris 1991). Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν σε γενικές γραμμές με αυτή την άποψη, συμπληρώνοντας ο καθένας κάποιο ακόμα στοιχείο. Οι Vos & Stordelder (1992), εκτός από διαχρονικές σειρές αεροφωτογραφιών, θεωρούν απαραίτητους τους χάρτες βλάστησης και φυσιοτόπων, ο Zonneveld το 1995 πρότεινε την ταυτόχρονη χρήση αεροφωτογραφιών και δορυφορικών εικόνων, ο Farina (1998) θεωρεί ότι χρειάζονται και κτηματολογικοί, γεωλογικοί, εδαφολογικοί και υδρολογικοί καθώς και χάρτες βλάστησης και χρήσεων γης, ενώ ο Χουβαρδάς (2001) αναφέρει ότι για την ακριβέστερη αξιολόγηση των αλλαγών του τοπίου δεν αρκούν μόνο τα χαρτογραφικά δεδομένα, αλλά είναι απαραίτητη και η συνεκτίμηση πρόσθετων στατιστικών και ιστορικών στοιχείων, τα οποία αφορούν σε όλες εκείνες τις παραμέτρους που επιδρούν στη διαμόρφωση του τοπίου. Η χρησιμοποίηση δορυφορικών δεδομένων και τηλεπισκοπικών μεθόδων στη χαρτογράφηση των χρήσεων/κάλυψης γης είναι διαρκώς αυξανόμενη τα τελευταία χρόνια. Σήμερα με τη χρήση των νέων τεχνολογιών είναι δυνατή η λήψη και η απόκτηση, λόγω μικρού σχετικά πια κόστους, δορυφορικών εικόνων και αεροφωτογραφιών μεγάλης ακρίβειας και διαφόρων ειδών (έγχρωμες, παγχρωματικές, υπέρυθρες κλπ), οι οποίες σε συνδυασμό με την ανάπτυξη βελτιωμένων μεθόδων επεξεργασίας τους αποτελούν πολύτιμο βοηθό στην μελέτη της εξέλιξης των χρήσεων γης (Bankov 1998). Αν και κρίνονται εξίσου απαραίτητες και οι δορυφορικές εικόνες και οι αεροφωτογραφίες, ο Zonneveld (1995) αναφέρει ότι η ανάπτυξη των μεθόδων ανάλυσης τοπίων είναι πιο στενά συνυφασμένη με τη χρήση αεροφωτογραφιών. Σύμφωνα και με τους Vos και Stortelder (1988), η διαδικασία της χωρολογικής ανάλυσης του τοπίου απαιτεί ως πρωταρχικό 14

17 εργαλείο τη χρήση διαχρονικών σειρών αεροφωτογραφιών. Παρότι οι δορυφορικές εικόνες παρουσιάζουν κάποια πλεονεκτήματα, όπως η συνοπτική εικόνα της επιφάνειας της γης, η σχεδόν ορθογραφική κάλυψη και η πολυφασματική δομή των δεδομένων (Karteris 1999), οι αεροφωτογραφίες σύμφωνα με τους Lindgren (1985) και Bankov (1998) παρουσιάζουν μεγαλύτερη ακρίβεια στην αποτύπωση των κατηγοριών χρήσεων/κάλυψης γης. Η επεξεργασία όλων αυτών των χωρικών και μη δεδομένων που προκύπτουν κατά την ανάλυση της εξέλιξης του τοπίου είτε μεμονωμένα είτε συνδυαστικά μεταξύ τους θα ήταν μια χρονοβόρα και επίπονη διαδικασία αν δεν είχαν αναπτυχθεί ειδικευμένα λογισμικά προγράμματα Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (G.I.S.) και Τηλεπισκόπησης. Τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (Γ.Σ.Π.) ή Geografic Information Systems (G.I.S.) είναι, σύμφωνα με τον (Burrough 1983 αναφορά από Κουτσόπουλο 2005), ένα σύνολο εργαλείων για τη συλλογή, αποθήκευση, ανάληψη ανά πάσα στιγμή, μετασχηματισμό και απεικόνιση χωρικών στοιχείων. Σύμφωνα με την Κανελλοπούλου κ.α. (1992), μία από τις σημαντικότερες λειτουργίες των. Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών είναι η ικανότητα να οργανώνουν την πληροφορία σε επίπεδα. Δηλαδή επίπεδα με διαφορετική πληροφορία δύνανται να τοποθετηθούν το ένα πάνω στο άλλο αποδίδοντας το σύνολο της πληροφορίας συγκεντρωμένο, ενώ ιδιαίτερα λειτουργική είναι και η δυνατότητα επεξεργασίας χωρικών και περιγραφικών δεδομένων στο ίδιο περιβάλλον. Αυτές οι λειτουργίες τα καθιστούν απαραίτητο εργαλείο στην εκτίμηση των μεταβολών των κατηγοριών χρήσεων/κάλυψης γης, της μορφής και δομής της βλάστησης, τη χωρική κατανομή των ζώων στο τοπίο στις μελέτες που ερευνούν τα τοπία (Farina 1998). Υπάρχουν διάφορες διεθνείς μελέτες πάνω στην ανάλυση της εξέλιξης των τοπίων με τη χρήση Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών, όπως Vos and Stortelder (1992) στην κοιλάδα Solano της Ιταλίας, Bankov (1998) στο όρος Ψηλορείτης της Κρήτης, Kristensen στη Δανία (1999), Χουβαρδάς (2001, 2007) στην κοιλάδα Πορταϊκού Τρικάλων και Λαγκαδά Θεσσαλονίκης, Bonet et al στη Νοτιοανατολική Ισπανία, Papanastasis et al (2004) στη Δυτική Κρήτη, Torta 2004 στη Βόρεια Ιταλία. Και στην παρούσα έρευνα η 15

18 ανάλυση της εξέλιξης του τοπίου των κοπατσαραίικων χωριών έγινε με χρήση Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών. Σύμφωνα με τον Χουβαρδά (2007), η πληθώρα των εργασιών δεν αρκεί, καθώς απουσιάζουν συγκριτικές έρευνες αξιολόγησης διαφορετικών τοπίων με κοινές μεθόδους ανάλυσης, οι οποίες βάσει των εκάστοτε κοινωνικοοικονομικών και φυσιογραφικών συνθήκες, θα αποδώσουν με μεγαλύτερη ακρίβεια τους παράγοντες που επιδρούν στη διαχρονική εξέλιξη των τοπίων. 16

19 2.4. Δείκτες Χωρικής Διάρθρωσης της Δομής του Τοπίου - Χωροψηφίδες Η ανάλυση του μωσαϊκού του τοπίου αποβλέπει στην ανεύρεση συσχετισμών μεταξύ της δομής του τοπίου και των επιδράσεων των παραγόντων φυσικών και ανθρωπογενών που επενεργούν σ αυτό για την εξαγωγή μετρήσιμων και συγκρίσιμων αποτελεσμάτων. Γι αυτό το λόγο έχει γίνει προσπάθεια ανάπτυξης μεθόδων ποσοτικοποίησης της διάρθρωσης της δομής του τοπίου (Hulshoff 1995, Farina 1998 κ.α.), με αποτέλεσμα σήμερα να διατίθεται μεγάλος αριθμός και διάφορα είδη τέτοιων εφαρμογών. Η επεξεργασία των χαρτογραφικών και μη δεδομένων που προαναφέρθηκε είναι μία από τις μεθόδους ανάλυσης της δομής του τοπίου, η οποία αποδίδει οπτικά και περιγραφικά την εξέλιξη της διάρθρωσής του και σύμφωνα με τον Hulshoff (1995) μπορεί να θεωρηθεί μέθοδος ποσοτικοποίησης της διάρθρωσης του τοπίου, αλλά όπως συμπληρώνει ο ίδιος συγγραφέας, αυτές οι μέθοδοι δεν μπορούν να υποβληθούν σε στατιστική επεξεργασία και να χρησιμοποιηθούν στη συγκριτική μελέτη τοπίων. Γ αυτό η ποσοτικοποίηση της διάρθρωσης της δομής του τοπίου γίνεται και με τη χρήση χωρικών δεικτών (δεικτών χωρικής διάρθρωσης τοπίου - landscape indices) (Tischendorf 2001), κάποιοι από τους οποίους χρησιμοποιούνται και στην παρούσα έρευνα. Οι χωρικοί δείκτες εκφράζουν την ετερογένεια (heterogeneity) των τοπίων (McGarigal and Marks 1995), την οποία ο Farina (1998) ταξινομεί σε τρεις τύπους: τη χωρική ετερογένεια, που εκφράζει την ανισοκατανομή των στοιχείων του τοπίου στο χώρο, τη χρονική ετερογένεια που εκφράζει την ανισοκατανομή των στοιχείων σε συγκεκριμένη θέση σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και τη λειτουργική ετερογένεια, που εκφράζει την ετερογένεια της διασποράς ειδών, πληθυσμών και κοινωνιών οργανισμών που διαβιούν σ ένα τοπίο. Την παρούσα μελέτη απασχολεί η χρονική ετερογένεια. Κατά τους McGarigal and Marks (1995) και Pan et al. (1999) οι χωρικοί δείκτες λαμβάνουν υπόψη ότι εκτός από τα φυσικά χαρακτηριστικά (μέγεθος, σχήμα, μορφή) των στοιχείων (χωροψηφίδων) του τοπίου, και τα χωρικά χαρακτηριστικά τους (διάταξη, διασπορά, γειτνίαση) είναι καθοριστικά για τις οικολογικές διεργασίες που συντελούνται στο τοπίο. 17

20 Αν και οι χωρικοί δείκτες εξαρτώνται από την κλίμακα των χωρικών δεδομένων που χρησιμοποιούνται για την εκτίμησή τους (Baldwin et al. 2004), είναι σημαντικό εργαλείο στην ανάλυση της διάρθρωσης του τοπίο, καθώς είναι σε θέση να εκτιμήσουν την αλλοίωση και την ομοιογένεια των τοπίων, που είναι το κυριότερο αποτέλεσμα της ανθρωπογενούς επίδρασης στα τοπία (Farina 1998). Επίσης μπορούν να αποτελέσουν μέτρο σύγκρισης μεταξύ διαφορετικών τοπίων και να χρησιμοποιηθούν για τη δημιουργία εναλλακτικών σεναρίων για τις επιπτώσεις διαχειριστικών μεθόδων στα τοπία (Corry and Nassauer 2005). Σύμφωνα με τους ίδιους συγγραφείς η χρήση των δεικτών στην τοπιακή ανάλυση ευνοείται από τον εύκολο και γρήγορο υπολογισμό τους χάρη στα σύγχρονα λογισμικά που έχουν αναπτυχθεί και είναι προσαρμοσμένα στα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών. 18

21 2.5. Η Κτηνοτροφία ως Παράγοντας Διαμόρφωσης του Τοπίου Μία από τις πιο έντονες ανθρωπογενείς επιδράσεις που ασκείται για αιώνες στο τοπίο με πολύ έντονες επιπτώσεις είναι η άσκηση της κτηνοτροφίας. Η βόσκηση διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη δυναμική της βλάστησης σε επίπεδο τοπίου (Ispikoudis et al. 2004). Ειδικά για τις μεσογειακές περιοχές, η κτηνοτροφία είναι μία σημαντική ανθρώπινη δραστηριότητα με ισχυρές και πολύπλευρες επιδράσεις στο τοπίο (Tsioras et al. 2006), δεδομένου ότι σήμερα βόσκουν στις εκτάσεις της Μεσογειακής λεκάνης ζώα που αντιστοιχούν σε 100 εκατομμύρια ζωικές μονάδες (Enne et al. 1998). Το μέγεθος της επίδρασης των κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων στα τοπία είναι τέτοιο που μαζί με τις πυρκαγιές θα έπρεπε να θεωρείται ως καθοριστικός παράγοντας διαμόρφωσης τοπίου κι όχι απλά ως μηχανισμός οικολογικής διαταραχής (Noy Meir 1995). Πολλά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τοπία της μεσογείου, όπως οι μεσογειακοί θαμνώνες (maquis), τα ανοιχτά δασολιβαδικά συστήματα της Ισπανίας (dehesas) και της Πορτογαλίας (montados) (Gomez Sal and Lorente 2004) διαμορφώθηκαν κάτω από την πίεση της βόσκησης. Το κτηνοτροφικό σύστημα που έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση και τη διατήρηση πολλών ευρωπαϊκών παραδοσιακών τοπίων είναι η μετακινούμενη (ημινομαδική) κτηνοτροφία (transhumance) (Gomez Sal 2004). Αυτή αφορά στην ετήσια μετακίνηση των εκτροφών μεταξύ λιβαδικών εκτάσεων με διαφορετική βλαστητική περίοδο. Η βασική μορφή που εφαρμόζεται κυρίως στη Μεσόγειο είναι η κάθετη μετακίνηση (Susmel et al. 2004) που λαμβάνει χώρα μεταξύ λιβαδικών εκτάσεων στα ορεινά, όπου τα ζώα βόσκουν κατά τους θερινούς μήνες και τις πεδινές λιβαδικές εκτάσεις, όπου τα ζώα διαχειμάζουν. Οι Ispikoudis et al. (2004) αναφέρουν ότι οι μετακινήσεις των ζώων σε μεγάλες πολλές φορές αποστάσεις συνετέλεσαν σε μεγάλο βαθμό στη διαμόρφωση των τοπίων. Για αιώνες οι μετακινήσεις αυτές γίνονταν με καραβάνια, διαρκούσαν εβδομάδες, και είχαν ως αποτέλεσμα τη διάσπαση του τοπίου κατά μήκος της διαδρομής. Η επίδραση της ημινομαδικής κτηνοτροφίας στο τοπίο είναι εντονότερη σε σχέση με αυτή των σταθερών 19

22 εκτροφών. Οι διαδρομές που ακολουθούν τα ζώα στις μετακινήσεις τους με τη διάσπαση των δασικών και θαμνωδών ενοτήτων δημιουργούν κρασπεδικούς βιότοπους μεγάλης οικολογικής σημασίας (Gomez Sal et al. 2004). Ο ίδιος συγγραφέας αναφέρει την περίπτωση των cañadas, οι οποίοι αποτελούν μεγάλο δίκτυο διαδρόμων που εκτείνονται σε όλη σχεδόν την Ισπανία χρησιμοποιούνταν για τις μετακινήσεις των προβάτων merino και διατηρούν υψηλή ποικιλότητα ειδών (φυτών και ζώων), και την περίπτωση των διαδρόμων στη Γερμανία, οι οποίοι δρουν ως οικολογικοί διάδρομοι. Η διάνοιξη και η διάσπαση της συνέχειας των δασών με τη βόσκηση και τη μετακίνηση των ζώων συνέβαλαν στη δημιουργία των χαρακτηριστικών θαμνολίβαδων, δασολίβαδων και ανοιχτών βοσκόμενων δασών (Χουβαρδάς 2007), τα οποία αποτελούν ιδιαίτερες μορφές τοπιακού μωσαϊκού. Ειδικά τα μεσογειακά τέτοιου είδους τοπία (dehesa, montado, maquis, κουρί) αποτελούνται από δύο επίπεδα, έναν βοσκόμενο υπόροφο με λιβαδική βλάστηση και έναν ανώροφο σε μορφή οπωρώνα, ο οποίος υποβάλλεται σε ειδικές μεθόδους διαχείρισης (Ιspikoudis et al. 2004). Ο ανώροφος αυτός αποτελείται κυρίως από είδη δρυός και η διαχείρισή τους αφορά είτε στο κλάδεμα των χαμηλότερων κλαδιών (κλαδονομή), τα οποία χρησιμοποιούνταν ως ζωοτροφή, είτε στην αφαίρεση του επικόρυφου βλαστού των δέντρων σε ύψος 1,5 2m από το έδαφος (κουριζόμενα) ώστε οι νέοι βλαστοί να προστατεύονται από τα ζώα. Αυτό που έχει διαπιστωθεί από διάφορους ερευνητές, (Ιspikoudis et al. 2004, Gomez Sal et al. 2004, Susmel et al. 2004, Wolff and Fabre 2004) είναι ότι η μορφή της κτηνοτροφικής δραστηριότητας έχει αλλάξει. Ακόμα και στις χώρες που εφαρμόζεται κατά κύριο λόγο η ημινομαδική κτηνοτροφία, όπως η Ισπανία, οι μέθοδοι άσκησής έχουν μεταβληθεί. Οι βασικές αλλαγές που παρατηρούν οι μελετητές είναι ο εκσυγχρονισμός των εκμεταλλεύσεων με τη μετατροπή τους από ελευθέρας βοσκής σε σταβλισμένες, η μείωση του χρόνου βόσκησης λόγω αύξησης της χρήσης συμπληρωματικών τροφών του εμπορίου και η χρήση κατάλληλων μηχανοκίνητων μέσων για τη μετακίνηση των ημινομαδικών εκτροφών αντικαθιστώντας τα καραβάνια. Οι Λάγκα κ.α. (2003) και ο Χουβαρδάς (2007) σημειώνουν και το γεγονός της εντατικοποίησης της κτηνοτροφίας σε κάποιες περιοχές και την πλήρη εγκατάλειψη σε άλλες. Και αυτή η διαπίστωση έχει τις ίδιες επιδράσεις 20

23 με των άλλων ερευνητών στο τοπίο. Η διακοπή της δράσης όλων των παραγόντων που συνδέονταν με την κτηνοτροφική δραστηριότητα επιτρέπει στα τοπία να εξελιχθούν υπό την επίδραση μόνο των φυσικών παραγόντων μέχρι την ένωση - κλίμαξ, δηλαδή πυκνά και κλειστά δασικά οικοσυστήματα. Στην αντίθετη περίπτωση, η έντονη ανθρωπογενής επιδραση ενέχει περιβαλλοντικούς και οικολογικούς κινδύνους. Αυτή η εκ διαμέτρου αντίθετη εικόνα γίνεται αντιληπτή παρατηρώντας ότι οι θέσεις συγκέντρωσης των ζώων στους βοσκοτόπους, όπως οι θέσεις άλατος και οι ποτίστρες, οι οποίες ήταν κάποτε διάσπαρτες σε μεγάλες εκτάσεις, πλέον είναι συγκεντρωμένες γύρω από τις κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις δημιουργώντας έτσι μία ζωνοποίηση στην ομογενοποίηση του τοπίου (Ispikoudis et al. 1999, Kourakly et al. 2005). 21

24 2.6. Σκοποί της Έρευνας Γενικά, η διερεύνηση της βιβλιογραφίας αποκάλυψε ότι στην Ελλάδα υπάρχει έλλειψη ερευνών όσον αφορά στις διαχρονικές μελέτες του τοπίου και των παραγόντων που επιδρούν σ αυτό. Μάλιστα, ενώ κατά την τελευταία εικοσαετία εφαρμόστηκαν στην Ελλάδα νέες τεχνικές απογραφής περιοχών μεγάλης ακρίβειας, (τηλεπισκόπηση δορυφορικών εικόνων, βελτιωμένες τεχνικές φωτογραμμετρίας), οι οποίες, σε συνδυασμό με την αλματώδη εξέλιξη των προσωπικών υπολογιστών (μεγάλες δυνατότητες και ταχύτητες) και την ανάπτυξη των λογισμικών πακέτων ανάλυσης χωρικών δεδομένων (G.I.S.), καθιστούν δυνατή την αποτελεσματικότερη ανάλυση χωρικών δεδομένων και την εξαγωγή αναλυτικών και αξιόπιστων αποτελεσμάτων για χωρικές μεταβολές, όπως η εξέλιξη τοπίου, παρόλα αυτά παρατηρείται έλλειψη μελετών με τη χρήση αυτών των σύγχρονων τεχνολογιών. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων μελετών είναι οι προαναφερθείσες μελέτες των Bankov (1998), Χουβαρδά (2001, 2007) και Papanastasis et al. (2004) (Ενότητα 2.3.). Με τη βοήθεια τέτοιων προγραμμάτων μπορούν να επεξεργαστούν και να αναλυθούν χρονικές σειρές αεροφωτογραφιών, δορυφορικών εικόνων και ορθοφωτοχαρτών και τα αποτελέσματα να αντιπαρατεθούν και να συγκριθούν, ώστε να αναγνωριστούν οι οικότοποι που έχουν διατηρηθεί και αυτοί που έχουν αλλοιωθεί, καθώς και να υπολογιστεί ο βαθμός αλλοίωσης τους. Επίσης μπορούν να διαπιστωθούν οι αλλαγές χρήσεων γης και να εκτιμηθούν με τη δημιουργία μοντέλων οι μελλοντικές εξελίξεις. Καθώς τα κοπατσαραίικα χωριά του Νομού Γρεβενών συνθέτουν ένα χαρακτηριστικό παραδοσιακό ορεινό τοπίο της χώρας, το οποίο τείνει να αλλοιωθεί λόγω των κοινωνικο-οικονομικών αλλαγών που έχουν συντελεστεί τις τελευταίες δεκαετίες, κρίνεται σκόπιμη η μελέτη της εξέλιξης του, έτσι ώστε να καταγραφεί, να ταξινομηθεί και να αξιολογηθεί, για να αναγνωριστεί και να εκτιμηθεί η αξία του, καθώς και ο βαθμός επικινδυνότητας υποβάθμισης που διατρέχει. Η όσο το δυνατό πιο ολοκληρωμένη εικόνα της σύνθεσης του τοπίου σήμερα και των αλλαγών που αυτό έχει υποστεί με το πέρασμα των χρόνων θα καταστήσει δυνατή τη λήψη μέτρων για τη διασφάλιση της προστασίας και διατήρησής του. 22

25 Κύριος σκοπός αυτής της έρευνας είναι η διαπίστωση, αναγνώριση και ερμηνεία των αλλαγών στις χρήσεις γης, οι οποίες έχουν λάβει χώρα από το 1963 μέχρι το 1998 στο τοπίο των 7 από τα 18 κοπατσαραίικα χωριά και η διερεύνηση των παραγόντων που έχουν προκαλέσει τις μεταβολές αυτές, με μεγαλύτερη έμφαση στην κτηνοτροφία. Αναλυτικότερα, οι επιμέρους στόχοι που θα οδηγήσουν τελικά στο βασικό σκοπό της παρούσης μελέτης είναι: 1. Η αναγνώριση και χαρτογράφηση των χρήσεων/κάλυψης γης στην περιοχή μελέτης καθώς και των μεταβολών τους για τη χρονική περίοδο , με τη ψηφιακή επεξεργασία ορθοφωτοχαρτών μέσα από προγράμματα Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (G.I.S.). 2. Η ανάλυση των μεταβολών κοινωνικοοικονομικών δεδομένων, οι οποίες επιδρούν στη διαμόρφωση του τοπίου. 3. Ο προσδιορισμός των επιπτώσεων των αλλαγών των κτηνοτροφικών συστημάτων στο τοπίο της περιοχής μελέτης. 4. Η εκτίμηση του μεγέθους των διαχρονικών αλλαγών της δομής και της διάρθρωσης του τοπίου με τη χρήση δεικτών χωρικής διάρθρωσης σε επίπεδο τοπίου. 23

26 3. ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ 3.1. Γενικά Στοιχεία Ως περιοχή μελέτης επιλέχθησαν τα εφτά (7), Αλατόπετρα, Αναβρυτά, Ζάκας, Μικρολίβαδο, Λάβδα, Πολυνέρι και Σπήλαιο, από τα δεκαοχτώ (18) κοπατσαραίικα χωριά, τα οποία συγκροτούν 6 δημοτικά διαμερίσματα, καταλαμβάνουν έκταση ,8463 εκταρίων (Ha) και εκτείνονται στην ανατολική πλευρά της Πίνδου στον ορεινό όγκο του Όρλιακα. Αλατόπετρα Αναβρυτά Πολυνέρι Λάβδα Περιβολάκι Ζάκας Σπήλαιο Εικόνα 3.1.: Χάρτης προσανατολισμού της περιοχής μελέτης 24

27 Διοικητικά η περιοχή μελέτης από το 1964 ανήκει στο Νομό Γρεβενών, ο οποίος ιδρύθηκε εκείνη τη χρονιά με την απόσπαση της Επαρχίας Γρεβενών από το Νομό Κοζάνης και τριών κοινοτήτων (Δεσκάτης, Δασοχωρίου και Παρασκευής) από την Επαρχία Ελασσώνος του Νομού Λαρίσης. Από το 1997 με την εφαρμογή του προγράμματος «Ι. Καποδίστριας», οι έξι αυτές κοινότητες ενώθηκαν με ακόμα έξι (Κοσματίου, Μαυραναίων, Μοναχιτίου, Πανοράματος, Προσβόρρου και Τρικώμου) συγκροτώντας το Δήμο Θεοδώρου Ζιάκα. Σ αυτές τις έξι (6) πρώην κοινότητες ανήκουν εφτά (7) κύριοι οικισμοί, οι εξής: Αλατόπετρα, Αναβρυτά, Ζάκας, Λάβδα, Περιβολάκι, Πολυνέρι και Σπήλαιο. Το Περιβολάκι ανήκει στο δημοτικό διαμέρισμα Ζάκα. Στον πίνακα 3.1. αναγράφονται οι εκτάσεις κάθε δημοτικού διαμερίσματος και το ποσοστό της συνολικής έκτασης που καλύπτουν. Πίνακας 3.1.: Εκτάσεις (Ha) και ποσοστιαία κατανομή των δημοτικών διαμερισμάτων στην περιοχή μελέτης. Δ.Δ. Έκταση (ha) Κατανομή (%) Αλατόπετρα 825,4120 7,58 Αναβρυτά 1.137, ,44 Ζάκας 2.945, ,03 Λάβδα 1.069,3025 9,81 Πολυνέρι 1.017,0666 9,34 Σπήλαιο 3.899, ,80 Σύνολο , ,00 Να σημειωθεί ότι το δημοτικό διαμέρισμα Ζάκα και ο οικισμός Ζάκας είναι καταχωρημένα στα επίσημα στοιχεία του Υπουργείου Εσωτερικών με αυτό το όνομα και όχι Ζιάκας, παρά το γεγονός ότι προέρχονται από το όνομα του οπλαρχηγού Θεόδωρου Ζιάκα, ο οποίος έχει δώσει το όνομά του στο αντίστοιχο Δήμο. 25

28 3.2. Γεωλογικά Στοιχεία Αν και η οροσειρά της Πίνδου στο σύνολό της ανήκει γεωλογικά στην Ελληνίδα Γεωτεκτονική ζώνη Ωλωνού Πίνδου, η περιοχή μελέτης ανήκει στην Υποπελαγονική ζώνη (Sp) ή ζώνη «Ανατολικής Ελλάδας», η οποία εμφανίζεται στη δυτική πλευρά της Πελαγονικής Ζώνης (Pl). Έχει διεύθυνση ΒΔ - ΝΑ ξεκινώντας από την Αλβανία και συνεχίζοντας προς την δυτική Θεσσαλία, ανατολική Στερεά Ελλάδα, Σαλαμίνα, Ύδρα, ανατολική Πελοπόννησο, Κω και Μ. Ασία. (Εικόνα 3.2.) Περιοχή μελέτης Rh: Μάζα της Ροδόπης Sm: Σερβομακεδονική Μάζα CR: Περιροδοπική Ζώνη Pe: Ζώνη Παιονίας Pa: Ζώνη Πάικου Αl: Ζώνη Αλμωπίας Pl: Πελαγονική ζώνη Ac: Αττικοκυκλαδική ζώνη Sp: Υποπελαγονική ζώνη Pk : Ζώνη Παρνασσού-Γκιώνας P: Ζώνη Ωλονού-Πίνδου G: Ζώνη Γαβρόβου-Τρίπολης I: Αδριατικοιόνιος ζώνη Px:Ζώνη Παξών ή Προαπουλία Au: Ενότητα Τάλεα Όρη- Πλακώδεις Ασβεστόλιθοι Ιονίου Ζώνης Εικόνα 3.2.: Χάρτης Ελληνίδων Γεωλογικών Ζωνών (κατά Δ. Μουντράκη et al. 1983) 26

29 Η Υποπελαγονική ζώνη χαρακτηρίζεται από τις μεγάλες οφιολιθικές μάζες που απαντώνται σε αυτή και αποτελεί τη δυτική ζώνη των οφιολίθων της Ελλάδας, συνιστώντας την «εξωτερική οφιολιθική λωρίδα» (ERO), και θεωρείται ότι αντιπροσωπεύει την οφιολιθική συρραφή της παλιάς ωκεάνιας περιοχής δυτικά του Πελαγονικού ηπειρωτικού τεμάχους. Ο γεωλογικός χαρακτήρας της περιοχής μελέτης είναι αποτέλεσμα της Αλπικής, όπως ονομάζεται, ορογένεσης κατά την οποία διαμορφώθηκε κατά κύριο λόγο η Υποπελαγονική ζώνη και η οποία εκδηλώθηκε στα μέσα του Τριτογενούς αιώνα. Εκτός από τα αλπικά στρώματα, που είναι αυτά που τη χαρακτηρίζουν, στην Υποπελαγονική ζώνη διακρίνονται προαλπικά και μεταλπικά στρώματα. Το προαλπικό υπόβαθρο της ζώνης αποτελείται από ιζηματογενή και ημιμεταμορφωμένα στρώματα του Παλαιοζωικού μαζί με απολιθώματα, ενώ τα μεταλπικά περιλαμβάνουν μολασσικά ιζήματα τα οποία απαντώνται στην λεγόμενη "Μεσοελληνική Αύλακα", η οποία λειτούργησε κατά το Ολιγόκαινο με Μέσο Μειόκαινο Οι αλπικοί σχηματισμοί που μετέχουν στη συγκρότηση της ζώνης και κατ επέκταση στην περιοχή μελέτης είναι: 1. Τριαδικά ιζήματα: κροκαλοπαγή, ψαμμίτες, πυριτικοί ή νηριτικοί ασβεστόλιθοι με χαρακτηριστικούς τους κόκκινους αμμωνιτοφόρους ασβεστόλιθους της φάσης Hallstatt, και τεφρούς ωολιθικούς ασβεστόλιθους και δολομίτες. 2. Πελαγικοί Νηριτικοί Ασβεστόλιθοι Ιουρασικού 3. Σχιστοκερατολιθική διάπλαση Τριαδικού Ιουρασικού: κόκκινοι, πράσινοι, μαύροι αργιλικοί σχιστόλιθοι, ραδιολαριτικοί κερατόλιθοι, μάργες, ψαμμίτες, πηλίτες. Παρεμβολές οφιολιθικών σωμάτων. 4. Λατεριτικά σιδηρονικελιούχα κοιτάσματα 5. Ιζήματα Μέσο Άνω Κρητιδικής επίκλυσης: ασβεστόλιθοι και φλύσχης Τα βασικά πετρώματα που απαντώνται στην περιοχή μελέτης είναι αργιλικοί σχιστόλιθοι, φλύσχης και ασβεστόλιθοι, οι οποίοι συγκροτούν τον ορεινό όγκο του Όρλιακα που εκτείνεται στο νότιο μισό της περιοχής. 27

30 3.3. Κλιματικά Στοιχεία Για τον καθορισμό του κλίματος χρησιμοποιήθηκαν ο χάρτης βιοκλιματικών ορόφων (Εικόνα 3.3.) και ο βιοκλιματικός χάρτης (Εικόνα 3.4.) του Γ. Μαυρομμάτη (1978). Οι βιοκλιματικοί όροφοι για το Μεσογειακό κλίμα έχουν καθοριστεί σύμφωνα με το ταξινομικό σύστημα του Emberger, το οποίο, υπολογίζοντας το δείκτη Q 2 από τον τύπο του Emberger: Q P = M + m ( M m) 2 όπου P = ετήσια βροχόπτωση σε mm M = μέσος όρος των μέγιστων θερμοκρασιών του θερμότερου μήνα σε απόλυτους αριθμούς m = μέσος όρος των ελαχίστων θερμοκρασιών του ψυχρότερου μήνα σε απόλυτους αριθμούς ταξινομεί τους μετεωρολογικούς σταθμούς στους βιοκλιματικούς ορόφους σύμφωνα με τον Πίνακα 3.2. Πίνακας 3.2.: Κλιματική ταξινόμηση κατά Emberger. Βιοκλιματικός όροφος Δείκτης Q 2 Υγρός > 100 Ύφυγρος Ημίξηρος Ξηρός < 25 Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτήν την ταξινόμηση συντάχθηκε ο χάρτης βιοκλιματικών ορόφων της Εικόνας 3.3. Από την προβολή της περιοχής μελέτης και στους δύο χάρτες, προκύπτει ότι το κλίμα του μεγαλύτερου μέρους της περιοχής είναι Υγρό Μεσογειακό, ενώ στα νοτιοανατολικά γίνεται Ύφυγρο Μεσογειακό με υπομεσογειακό χαρακτήρα. Αυτό σημαίνει ότι η περιοχή χαρακτηρίζεται από δριμείς και παρατεταμένους χειμώνες με σχετικά θερμά και ξηρά καλοκαίρια στα χαμηλότερα υψόμετρα, τα οποία γίνονται πιο ήπια χωρίς πολύ υψηλές θερμοκρασίες όσο αυξάνει το υψόμετρο. Οι βιολογικά ξηρές ημέρες κατά τη διάρκειά των καλοκαιριών είναι λιγότερες από

31 Νομός Γρεβενών Περιοχή μελέτης Εικόνα 3.3.: Χάρτης των Βιοκλιματικών Ορόφων της Ελλάδας (Μαυρομμάτης, 1978) 29

32 Νομός Γρεβενών Περιοχή μελέτης Εικόνα 3.4.: Βιοκλιματικός Χάρτης της Ελλάδας (Μαυρομμάτης, 1978) 30

33 Ο ψυχρότερος μήνας είναι ο Ιανουάριος με μέση ελάχιστη θερμοκρασία χαμηλότερη από 0 0 C. Το ύψος των βροχοπτώσεων παρουσιάζει δύο μέγιστα μέσα στο έτος, ένα το Νοέμβριο και ένα τον Απρίλιο. Το μέγιστο ύψος βροχής αγγίζει ετησίως τα 1800mm βροχής για την περιοχή του Όρλιακα. Οι χιονοπτώσεις διαρκούν από το Νοέμβριο μέχρι και το Μάρτιο και πολύ συχνά το χιόνι καλύπτει το έδαφος καθ όλη τη διάρκεια του χειμώνα κυρίως στα μεγαλύτερα υψόμετρα. Οι θερμότεροι και ξηρότεροι μήνες είναι ο Ιούλιος και ο Αύγουστος. 31

34 3.4. Βλάστηση Η βλάστηση στην περιοχή μελέτης, σύμφωνα με τις φυτοκοινωνικές μονάδες του συστήματος Braun Blanquet κατά Ντάφη (Εικόνα 3.5.), μοιράζεται σε δύο ζώνες δασικής βλάστησης: Την παραμεσογειακή ζώνη βλάστησης (Quercetalia pubescentis), από την οποία διακρίνεται η υποζώνη Quercion confertae (ξηρόφιλων φυλλοβόλων δασών). Από την υποζώνη αυτή κυριαρχεί ο αυξητικός χώρος Quercetum confertae (χώρος πλατύφυλλου δρυός), ενώ το σημαντικότερο είδος της ζώνης είναι η πλατύφυλλος δρυς (Quercus conferta). Τη ζώνη δασών οξυάς - ελάτης και ορεινών παραμεσόγειων κωνοφόρων (Fagetalia), από την οποία διακρίνεται η υποζώνη Fagion moesiaca (μοισιακής οξυάς) και συγκεκριμένα ο αυξητικός χώρος Abietum borisiiregis (χώρος υβριδογενούς ελάτης) με κύρια είδη την υβριδογενή ελάτη (Abies borisii-regis) και τη μαύρη πεύκη (Pinus nigra). Εικόνα 3.5.: Φυτοκοινωνικός Χάρτης της Ελλάδας κατά Ντάφη (1973) 32

35 Κατά μήκος του ποταμού Βενέτικου εμφανίζεται κατά θέσεις και η αζωνική παραποτάμια βλάστηση, με χαρακτηριστικά είδη τον πλάτανο (Platanus orientalis), που κυριαρχεί, και την ιτιά (Salix sp.). Εκτός από την ταξινόμηση της βλάστησης κατά Ντάφη αναφέρεται και η ταξινόμηση κατά Μαυρομμάτη (Εικόνα 3.6.), και όπως φαίνεται και στο χάρτη της εικόνας 3.5., οι δύο ταξινομήσεις συμφωνούν όσον αφορά την περιοχή μελέτης. Νομός Γρεβενών Περιοχή μελέτης Υπόμνημα Θερμομεσογειακές διαπλάσεις (Oleo - Ceratonion) Ανατολικής Μεσογείου Μεσογειακή διάπλαση Αριάς (Quercus ilicis) τύπος Βαλκανικός και Ανατ. Μεσογείου Υπομεσογειακή διάπλαση (Ostryo - Carpinion) Διαπλάσεις θερμόφιλων υποηπειρωτικών φυλλοβόλων δρυών (Quercion confertae) Ορομεσογειακή διάπλαση Κεφαλληνιακής Ελάτης και Μαύρης Πεύκης (Abietum cephalonicae) Ορομεσογειακή διάπλαση Κυπαρίσσου Ορομεσογειακή διάπλαση Οξυάς Υβριδογενούς Ελάτης (Fagion moesiacae) Ορομεσογειακή διάπλαση Μαύρης Πεύκης (Pinion nigrae) Ορομεσογειακή διάπλαση Δασικής Πεύκης, Ερυθρελάτης (Vaccinio -Piceion ) Αζωνικές παραποτάμιες διαπλάσεις δέλτα - εκβολών Εικόνα 3.6.: Χάρτης Βλάστησης της Ελλάδας κατά Μαυρομμάτη (1978) 33

36 Στον πίνακα 3.3. αναφέρονται τα είδη που συγκροτούν συνολικά τη δενδρώδη βλάστηση στην περιοχή μελέτης. Το μεγαλύτερο ποσοστό ανήκει στη δρυ, η οποία είναι το βασικότερο πλατύφυλλο είδος και η οποία απαντάται σε χαμηλότερα υψόμετρα, και μέχρι 1000 m, καταλαμβάνοντας το μεγαλύτερο τμήμα της έκτασης στην περιοχή μελέτης. Αφήνει μόνο το νοτιοδυτικό τμήμα, τα μεγαλύτερα των 1000m υψόμετρα του Όρλιακα, στο οποίο κυριαρχεί η μαύρη πεύκη. Ακολουθεί η ελάτη, η οποία σχηματίζει μια ζώνη στα νότια του χωριού Ζάκας σε υψόμετρα m χωρίζοντας τη ζώνη της δρυός από αυτή της μαύρης πεύκης. Γενικά, η ελάτη δείχνει επεκτατικές τάσεις, εισχωρώντας ως αναγέννηση σε διπλανές της συστάδες δρυός και μαύρης πεύκης. Πίνακας 3.3.: Τα δενδρώδη δασικά είδη που συγκροτούν τη βλάστηση στην περιοχή μελέτης Abies borisii-regis Pinus nigra Quercus conferta Quercus petraea Quercus pubescens Quercus cerris Fagus moesiaca Acer monspesulanum Acer platanoides Fraxinus ornus Ostrya carpinifolia Ulmus campestris Sorbus domestica Populus tremula Juglans regia Platanus orientalis Ilex aquifolium Taxus baccata Aesculus hippocastanum Υβριδογενής Ελάτη Μαύρη Πεύκη Δρυς Πλατύφυλλος Δρυς Απόδισκος Δρυς Χνοώδης Δρυς Ευθύφλοιος Οξυά Μοισιακή Σφένδαμος Μονσπεσουλανή Σφένδαμος Πλατανοειδής Φράξος Οστρυά Φτελιά Σορβιά Οικιακή Λεύκη Καρυδιά Πλάτανος Αρκουδοπούρναρο Ίταμος Ιπποκαστανιά 34

37 Κατά θέσεις και κυρίως σε μίξη με δρυ ή με μαύρη πεύκη εμφανίζεται και η οξυά, ενώ τα υπόλοιπα δενδρώδη είδη εμφανίζονται είτε διάσπαρτα μέσα στις συστάδες ή σε πολύ μικρές ομάδες. Αρκετά είδη θαμνωδών φυτών (Πίνακας 3.4.) κάνουν την εμφάνιση τους σε όλη την περιοχή, ενώ σε νότιες, νοτιοανατολικές και νοτιοδυτικές θέσεις κάποια από αυτά σχηματίζουν θαμνώνες. Πίνακας 3.4.: Τα θαμνώδη δασικά είδη που συγκροτούν τη βλάστηση στην περιοχή μελέτης Cornus mas Cornus sanguinea Coryllus avellana Carpinus orientalis Juniperus oxycedrus Juniperus communis Paliurus australis Prunus spinosa Crataegus monogyna Coronilla hemeroides Salix caprea Salix viminalis Salix fragilis Rosa canina Pyrus amygdaloformis Pyrus communis Prunus cerasirefa Malus silvestris Colutea arborecens Sambucus nigra Κρανιά Αγριοκρανιά Φουντουκιά Γαύρος ανατολικός Άρκευθος οξύκεδρος Άρκευθος κοινή Παλιούρι Τσαπουρνιά Κράταιγος Κορονίλλη Ιτιά κάπρεα Ιτιά πλόκιμη Ιτιά εύθραυστη Αγριοτριανταφυλλιά Αγριογκορτσιά Αγριαχλαδιά Αγριοκορομηλιά Μηλιά δασική Φούσκα Κουφοξυλιά Στις κορυφές του Όρλιακα με υψόμετρα μεγαλύτερα των 1300 m, πάνω από τα δενδροόρια κάνουν την εμφάνιση τους τα υπαλπικά λιβάδια, πλούσια σε ποώδη βλάστηση. 35

38 3.5. Ιστορικά Στοιχεία Τα κοπατσαραίικα χωριά εκτείνονται της απολήξεις της ανατολικής πλευράς της Βόρειας Πίνδου γύρω από τον άνω ρου του ποταμού Βενέτικου, του σημαντικότερου παραπόταμου του Αλιάκμονα και σε υψόμετρο που κυμαίνεται από 800 m, όπου βρίσκεται ο οικισμός Τρίκωμο μέχρι τα 1250 m των Φιλιππαίων. Ανάμεσά τους βρίσκονται τα χωριά Μικρολίβαδο, Μοναχίτι, Κηπουριό, Παρώρειο, Σπήλαιο, Ζάκας, Περιβολάκι, Αετιά, Αλατόπετρα, Αναβρυτά, Πολυνέρι, Λάβδα, Πανόραμα, Δοτσικό, Μεσολούρι και Πρόσβορο. Τα κοπατσαραίικα χωριά χαρακτηρίζονται από τα δρυοδάση που τα περιβάλλουν και έχουν καθορίσει τις δραστηριότητες που ανέπτυξαν οι κοπατσάροι, καθώς η καθημερινή τους ζωή και επιβίωση εξαρτιόταν από τη διαχείριση των δασών αυτών. Από αυτά προμηθεύονταν καυσόξυλα και ξυλεία για τις κατασκευές και τις διάφορες εργασίες τους, εκεί έβοσκαν τα κοπάδια τους και από εκεί συνέλεγαν τροφή για τα ζώα. Τα τμήματα των δασών κοντά στα χωριά ήταν αυτά που δέχτηκαν την εντονότερη διαχείριση, καθώς αραιώθηκαν, από τη μία για να δημιουργηθούν καλλιεργήσιμες εκτάσεις και από την άλλη για να βόσκουν ζώα, κυρίως αυτών που είχαν λίγα σε αριθμό και τα είχαν στο σπίτι. Το αποτέλεσμα ήταν να διασπαστεί η συνέχεια του δάσους και να δημιουργηθεί ουσιαστικά ένα άτυπο αγροδασολιβαδικό σύστημα, το οποίο είχε ως μοναδικό σκοπό την κάλυψη των αναγκών των κατοίκων των χωριών. Η εφαρμογή αυτού του συστήματος προκάλεσε την ποικιλομορφία και την ανομοιογένεια στη βλάστηση και κατά συνέπεια στο τοπίο. Στο μωσαϊκό αυτό συμμετείχαν και οι ανθρωπογενείς κατασκευές, οι οποίες, κυρίως λόγω των υλικών από τα οποία κατασκευάζονταν, όπως πλίνθοι, πέτρες και ξύλα, ήταν πλήρως εναρμονισμένες με τον περιβάλλοντα χώρο. Εκτός από τα ίδια τα σπίτια των χωριών, τέτοια κτίσματα ήταν οι εκκλησίες, τα μοναστήρια, τα χάνια, τα μονοπάτια, οι δρόμοι, τα γεφύρια, οι νερόμυλοι, οι ξηρολιθιές και οι πεζούλες, καθώς και όλες οι κατασκευές που εξυπηρετούσαν τις κτηνοτροφικές δραστηριότητες. Όσον αφορά στα γεφύρια και στους νερόμυλους, στα χωριά των κοπατσαραίων απαντώνταν συχνά, λόγω του πλούσιου υδρογραφικού δικτύου όχι μόνο σ αυτή, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή. Συγκεκριμένα από 36

39 τα χωριά των κοπατσάρων διέρχονται εκτός των διαφόρων ρεμάτων και χειμάρρων, ο μεγάλος παραπόταμος του Αλιάκμονα, ο Βενέτικος και δύο σημαντικοί παραπόταμοι του Βενέτικου, ο Βελόνιας και ο Σταυροπόταμος. Στον Βελονιά ποταμό στέκονται ακόμα τα γεφύρια του Ζάκα (Τουρκογέφυρο), του Κατσογιάννη και της Λιάτισσας στο Σπήλαιο, ενώ στο Βενέτικο της Πορτίτσας στο φαράγγι του Σπηλαίου, το γεφύρι του Γκαβού στην Αλατόπετρα, του Σταυροποτάμου και του Σπανού στο Κηπουρειό και αυτό του Τρικώμου. Και υπάρχει και το γεφύρι του Δοτσικού μέσα στο ομώνυμο χωριό (Τουριστικός οδηγός Ν. Γρεβενών 2002). Η κυριότερη και πιο αποδοτική ασχολία των κοπατσαραίων ήταν η κτηνοτροφία. Σχεδόν όλοι είχαν αιγοπρόβατα, άλλοι λιγότερα άλλοι περισσότερα, για να καλύπτουν τις ανάγκες τους σε προϊόντα διατροφής (γάλα, γιαούρτι, τυρί, κρέας) αλλά και ένδυσης, καθώς όλα τα υφάσματα προέρχονταν από το μαλλί των κοπαδιών. Ακόμα και οι λίγοι που δεν είχαν ζώα, δούλευαν μισθωτοί, «χασμηκιάρηδες» όπως λέγονταν, στα κοπάδια των μεγαλοκτηνοτρόφων, δηλαδή των «τσελιγκάδων», οι οποίοι ήταν οι προύχοντες της περιοχής, καθώς ο αριθμός των μικρών (αιγοπροβάτα) και των μεγάλων ζώων (βοοειδή, άλογα) ήταν βασικός δείκτης οικονομικής επιφάνειας και κοινωνικής θέσης (Καραγιάννης 2002). Οι κοπατσαραίοι, όπως και οι βλάχοι, εφάρμοζαν το μετακινούμενο σύστημα εκτροφής ή αλλιώς ημινομαδική αιγοπροβατοτροφία (Λάγκα 2003). Σύμφωνα με αυτό, οι κτηνοτρόφοι μετακινούσαν τα αιγοπρόβατα την άνοιξη (Απρίλιο Μάιο) προς τα ορεινά λιβάδια και το φθινόπωρο (Οκτώβριο - Νοέμβριο) επέστρεφαν στα πεδινά (χειμαδιά), ή όπως λέει και η προφορική παράδοση οι μετακινήσεις γίνονταν «απ τον Αη Γιώργη στον Αη Δημήτρη». Στην πλειοψηφία τους είχαν τα χειμαδιά τους στο θεσσαλικό κάμπο και κυρίως στην Ελασσώνα, τον Τύρναβο, τον Αλμυρό και το Βόλο, ενώ συνηθισμένος προορισμός ήταν και η Σιθωνία Χαλκιδικής. Τα κοπατσαροχώρια που εφάρμοζαν κατά κύριο λόγο την ημινομαδική αιγοπροβατοτροφία ήταν το Πολυνέρι, το Πανόραμα, η Λάβδα, η Αλατόπετρα, το Μεσολούρι, το Πρόσβορο, οι Φιλιππαίοι και το Δοτσικό (Παπαδημητρίου 2002). Γενικά, αυτοί που μετακινούνταν το χειμώνα προς τη Θεσσαλία και τη Χαλκιδική ήταν αυτοί που είχαν μεγάλα κοπάδια, ενώ όσοι είχαν λίγα ζώα παρέμεναν στο χωριό, στο «μπακάτι», όπως το έλεγαν. 37

40 Όσοι από τους κτηνοτρόφους δεν μετακινούνταν στα χειμαδιά έπρεπε να προετοιμαστούν κατάλληλα για τον επερχόμενο χειμώνα. Από το καλοκαίρι αποθήκευαν χόρτο, τριφύλλι, καρπούς, βαλανίδια και κλαδιά. Επίσης κατασκεύαζαν τις κλαδαριές, από χλωρά κλαδιά βαλανιδιάς (Πουλιανού 1994). Έκοβαν ένα χοντρό μακρύ ξύλο δύο μέτρων ύψους περίπου και το στερέωναν όρθιο στο έδαφος. Σ αυτό το ξύλο περνούσαν τα κλαδιά ένα - ένα και τα πίεζαν πατώντας τα, μέχρι να γεμίσει το όρθιο ξύλο σε όλο του το ύψος. Τα κλαδιά αυτά ξηραίνονταν μέχρι το χειμώνα και χρησιμοποιούνταν για να ταΐσουν τα ζώα, όταν το χιόνι δεν τους επέτρεπε να βοσκήσουν. Ο αριθμός των κλαδαριών ήταν ανάλογος του μεγέθους του κοπαδιού. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα, τα ζώα διανυκτέρευαν μέσα σε μαντριά, τα οποία ήταν σκεπασμένα. Κάθε κτηνοτρόφος είχε δύο μαντριά, ένα για τα πρόβατα και ένα για τα γίδια. Ανάμεσα τους κατασκεύαζαν την «κόρδα», έναν περιφραγμένο χώρο, ο οποίος συγκοινωνούσε με τα μαντριά και χρησιμοποιούταν για το τάϊσμα των ζώων. Η «κόρδα» είχε κυκλικό σχήμα και μια στρογγυλή σκεπή, η οποία ήταν ανοιχτή στο κέντρο της, για να μπορεί να μπαίνει μέσα φως. Κατά τη διάρκεια της ημέρας, αν λόγω κακοκαιρίας τα ζώα δεν μπορούσαν να βοσκήσουν, έμεναν μέσα στην «κόρδα», όπου και τα τάιζαν (Πουλιανού 1994). Την άνοιξη και μετά την επιστροφή όσων κοπαδιών ξεχειμώνιαζαν στα χειμαδιά, κατασκεύαζαν τις «στρούγκες», ένα πρόχειρο μαντρί από κλαδιά, μέσα στο οποίο μάζευαν τα ζώα πού ήταν για άρμεγμα. Στην κατασκευή άφηναν ένα άνοιγμα σαν πόρτα, όπου έβγαζαν τα ζώα ένα - ένα και τα άρμεγαν πριν τα αφήσουν ελεύθερα έξω. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού οι κοπατσαραίοι έβοσκαν τα ζώα τους το πρωί και το απόγευμα, ενώ πολλές φορές, για να αποφύγουν τις μεγάλες θερμοκρασίες της εποχής έβγαζαν τα ζώα για βοσκή κατά τη διάρκεια της νύχτας, δηλαδή τα «σκάριζαν», όπως λεγόταν στην τοπική διάλεκτο. Εκτός από την κτηνοτροφία που ήταν η κύρια ασχολία τους οι κοπατσάροι ασκούσαν και τη γεωργία αλλά κυρίως για την κάλυψη των δικών τους αναγκών και λιγότερο ως οικονομικά αποδοτική ασχολία. Γ αυτό και οι καλλιέργειές τους αφορούσαν κυρίως σιτηρά, αμπέλια και οπωρώνες. Για τον ίδιο λόγο εφάρμοζαν και τη δασοκομία, και οι διαχειριστικές μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν ήταν συνδεδεμένες με την κτηνοτροφία. Από τις δύο 38

41 μορφές διαχείρισης των δέντρων (Ανασκόπηση βιβλιογραφίας, Ενότητα 2.5.) οι κοπατσαραίοι εφάρμοζαν την κλαδονομή, ώστε να φτιάξουν τις κλαδαριές που προαναφέρθηκαν για την τροφή των ζώων, ενώ τα κουριζόμενα δέντρα ήταν αυτά στα οποία έκοβαν τα κλαδιά σε ένα ύψος τουλάχιστον 1,5 2m έτσι ώστε τα ζώα να μην μπορούν να φτάνουν τους νέους βλαστούς. Όλα αυτά τα στοιχεία της φύσης, μαζί με τις επιδράσεις των γεωργικών, κτηνοτροφικών, δασοκομικών και κατασκευαστικών δραστηριοτήτων των κοπατσαραίων συνέθεσαν τελικά ένα χαρακτηριστικό παραδοσιακό τοπίο υψηλής οικολογικής και αισθητικής αξίας. 39

42 4. ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΥΛΙΚΑ 4.1. Εκτίμηση Διαχρονικών Αλλαγών του Τοπίου Συλλογή Δεδομένων Προκειμένου να μελετηθεί η εξέλιξη του τοπίου μέσα από τις μεταβολές των χρήσεων γης, έγινε αρχικά συλλογή του απαραίτητου χαρτογραφικού υλικού, το οποίο αφορούσε: τέσσερις (4) τοπογραφικούς χάρτες, κλίμακας 1: σε προβολικό σύστημα HATT της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (Γ.Υ.Σ.), οι οποίοι καλύπτουν την περιοχή μελέτης, τέσσερις (4) ορθοφωτοχάρτες, κλίμακας 1: σε προβολικό σύστημα HATT, του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, σύνταξης 1963 για την περιοχή μελέτης, δεκαέξι (16) ορθοφωτογραφίες, κλίμακας 1:5.000 σε προβολικό σύστημα ΕΓΣΑ 87, του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, έτους 1998 για την περιοχή μελέτης σε ηλεκτρονική μορφή. Κρίνεται απαραίτητο να αναφερθεί ότι οι ορθοφωτογραφίες είναι αεροφωτογραφίες, οι οποίες έχουν υποστεί διόρθωση αναγλύφου και γεωαναφορά, ενώ οι ορθοφωτοχάρτες είναι ορθοφωτογραφίες στις οποίες έχουν προστεθεί χωρικά ή/και μη δεδομένα (ισοϋψείς, οδικό δίκτυο, τοπωνύμια κλπ) Ψηφιακή Επεξεργασία Αρχικά οι τοπογραφικοί χάρτες και οι ορθοφωτοχάρτες του 1963 μετατράπηκαν σε ψηφιακή μορφή κανάβου (raster) με τη χρήση ψηφιακού σαρωτή (Scanner) μεγέθους Α1, σε ανάλυση 300 dpi (dots per inch), ώστε να εισαχθούν στον ηλεκτρονικό υπολογιστή και να επεξεργαστούν περαιτέρω με τη χρήση ειδικευμένων λογισμικών προγραμμάτων. Οι υπολογιστές που χρησιμοποιήθηκαν για το σκοπό αυτό ήταν Pentium ΙΙΙ και Intel Core 2 Duo με λειτουργικό Windows 2000 και Xp αντίστοιχα, ενώ τα προγράμματα Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (GIS) που χρησιμοποιήθηκαν ήταν 40

43 το ArcGIS 9.1 και 9.2 καθώς και το πρόγραμμα AutoCad Map 3D 2008, ενώ χρησιμοποιήθηκε επίσης και το πρόγραμμα τηλεπισκόπησης ERDAS Imagine 9.1. Συμπληρωματικά χρησιμοποιήθηκε και το πρόγραμμα μετατροπής συντεταγμένων COORDs και το πρόγραμμα επεξεργασίας λογιστικών φύλλων Microsoft Office Excel 2003, ενώ επικουρικά χρησιμοποιήθηκε και το πρόγραμμα Google Earth. Στη συνέχεια τα ψηφιακά χαρτογραφικά δεδομένα εισήχθησαν στον ηλεκτρονικό υπολογιστή και με τη χρήση του προγράμματος ERDAS Imagine έγινε η εισαγωγή των συντεταγμένων (γεωαναφορά - georeference). Επειδή το σύστημα συντεταγμένων των τοπογραφικών χαρτών και των ορθοφωτοχαρτών του 1963 ήταν το προβολικό σύστημα Hatt, έπρεπε να μετατραπούν οι συντεταγμένες τους από μοίρες στο σύστημα Hatt σε μέτρα στο προβολικό σύστημα ΕΓΣΑ 87, το οποίο αποτελεί το επίσημο γεωδαιτικό σύστημα αναφοράς της χώρας. Αυτό έγινε με τη χρήση του προγράμματος COORDs. Η διαδικασία αυτή δε χρειάστηκε για τις ορθοφωτογραφίες του 1998, οι οποίες χορηγήθηκαν έτοιμες σε ψηφιακή μορφή. Μετά από αυτές τις απαραίτητες μετατροπές άρχισε η διαδικασία ψηφιοποίησης μέσα από το λογισμικό πρόγραμμα ArcGIS, η οποία έγινε με τη μέθοδο heads up digiting, δηλαδή στην οθόνη του υπολογιστή με τη χρήση του ποντικιού πάνω στο υπόβαθρο των ψηφιακών σαρωμένων χαρτών. Στους ορθοφωτοχάρτες του 1963 ψηφιοποιήθηκαν τα πολύγωνα χρήσεων/κάλυψης γης όπως είχαν καταγραφεί τότε από τη Δασική Υπηρεσία σύμφωνα με το σύστημα ταξινόμησης που χρησιμοποιούσε. Στη συνέχεια έγινε, φωτοερμηνεία των ενοτήτων των κατηγοριών των χρήσεων/κάλυψης γης στις ορθοφωτογραφίες του 1998, με φωτοερμηνευτικό οδηγό τα ψηφιοποιημένα πολύγωνα των ορθοφωτοχαρτών του Σημαντική βοήθεια κατά τη φωτοερμηνεία προσέφερε και η χρήση του προγράμματος Google Earth, στο οποίο έχουν δοθεί δορυφορικές εικόνες για την περιοχή μελέτης. Το σύστημα ταξινόμησης που χρησιμοποιήθηκε κατά τη φωτοερμηνεία (Πίνακας 4.1.) ήταν προσαρμογή του συστήματος ταξινόμησης των ορθοφωτοχαρτών της Δασικής Υπηρεσίας. Στο προσαρμοσμένο σύστημα οι Βοσκότοποι μετονομάστηκαν σε Ποολίβαδα και οι Εγκαταλειμμένοι αγροί 41

44 συμπεριλήφθηκαν σ αυτά, λόγω του ότι παρουσιάζουν παρόμοια χαρακτηριστικά και χρήση. Τα πολύγωνα χρήσεων/κάλυψης γης που προέκυψαν κατά τη φωτοερμηνεία, ψηφιοποιήθηκαν και αυτά. Παραδείγματα της διαδικασίας ψηφιοποίησης των ορθοφωτοχαρτών του 1963 σ ένα τμήμα της περιοχής μελέτης και φωτοερμηνείας και ψηφιοποίησης των ορθοφωτογραφιών του 1998 στο ίδιο τμήμα απεικονίζονται στις εικόνες 4.1. και Πίνακας 4.1.: Σύστημα ταξινόμησης χρήσεων/κάλυψης της γης προσαρμοσμένο στην περιοχή μελέτης (Προσαρμογή από Χουβαρδά, 2001). Χρήσεις/κάλυψη της γης Βαθμός συγκόμωσης (%) Σύμβολο Κατηγορία Σύμβολο Κλάση Ε Ελάτη Δ Δρύς Πμ Πεύκη μαύρη Οξ Οξυά Δ-Ε Δρυς Ελάτη (μίξη) Δ-Πμ Δρυς Πεύκη μαύρη (μίξη) Δ-Οξ Δρυς Οξυά (μίξη) Δ-Οξ-Πμ Δρυς Οξυά Πεύκη μαύρη (μίξη) Ε-Πμ Ελάτη Πεύκη (μίξη) Πμ-Δ Πεύκη μαύρη Δρυς (μίξη) Πμ-Οξ Πεύκη μαύρη Οξυά (μίξη) Πλ Πλάτανος Θ Θαμνώνες Π Ποολίβαδα Γκ Γεωργικές καλλιέργειες Α Άγονα Ο Οικισμός Τα ψηφιακά χωρικά δεδομένα που προέκυψαν από τις δύο ψηφιοποιήσεις σε μορφή σχηματικών αρχείων (shapefile) υποβλήθησαν μέσα από το πρόγραμμα ArcGIS στη διαδικασία κατάστρωσης τοπολογίας (Κουτσόπουλος και Ανδρουλακάκης 2003), ώστε να διορθωθούν τα λάθη της ψηφιοποίησης και να καταχωρηθούν τα περιγραφικά (μη χωρικά) δεδομένα 42

45 των πολυγώνων στις βάσεις δεδομένων (attributes table) του γεωγραφικού συστήματος. Τελικά, και με τη χρήση του μενού παραγωγής χαρτών (layout) του ArcGIS, παρήχθησαν οι δύο ψηφιακοί χάρτες των κατηγοριών χρήσεων/κάλυψης γης για τα έτη 1963 και 1998 αντίστοιχα. Αυτοί οι δύο χάρτες σε αντιπαραβολή απεικονίζουν το χάρτη εξέλιξης των χρήσεων/κάλυψης γης. Εικόνα 4.1.: Ψηφιοποίηση πολυγώνων χρήσεων/κάλυψης γης στους ορθοφωτοχάρτες του 1963 Εικόνα 4.2.: Ψηφιοποιημένα πολύγωνα χρήσεων/κάλυψης γης, όπως προέκυψαν από τη φωτοερμηνεία των ορθοφωτογραφιών του