Ο Κύκλος της Έρευνας & η Μεθοδολογία της Χωρικής Ανάλυσης

Transcript

1

2 Β.1. ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ. ΜΟΥΚΟΥΛΗΣ ΠΟΛΥΒΙΟΣ Τοπογράφος Ε.Μ.Π.. Β.1.1. Εισαγωγή. Β.1.2. H Παραγοντική Ανάλυση Β.1.3. Χαρτογράφηση αποτελεσµάτων. Β.1.4. Συµπεράσµατα 2

3 Β.1.1. Εισαγωγή. Αντικείµενο της παρούσας εργασίας είναι η ανάλυση του αστικού χώρου του ήµου της Αθήνας µε χρήση σύγχρονων στατιστικώναναλυτικών µεθόδων. Οι µεταβλητές οι οποίες χρησιµοποιήθηκαν για την ανάλυση αυτή ήταν η απογραφή των θέσεων απασχόλησης ανά κλάδο οικονοµική δραστηριότητα όπως αυτές απογράφηκαν από την ΕΣΥΕ το 1988, µε απώτερο σκοπό την ανάδειξη αλλά και ανάλυση της χωρικής διάρθρωσης του κέντρου της πόλης. Αφού παρουσιαστούν οι συνιστώσες οι οποίες επιλέχθηκαν για ανάλυση, θα επιχειρήσουµε να προσδιορίσουµε χωρικά και λειτουργικά το κέντρο της πόλης. Τέλος παρατίθενται και κάποια συµπεράσµατα σχετικά µε τη χρησιµότητα της παραγοντικής ανάλυσης στην ανάλυση και κατανόηση του αστικού χώρου. Β.1.2. Η Παραγοντική Ανάλυση Αντικείµενο της ανάλυσης αυτής είναι η όσο το δυνατόν εύληπτη και αντιπροσωπευτική παρουσίαση των δεδοµένων τα οποία αφορούν στις θέσεις εργασίας ανά κλάδο απασχόλησης στο ήµο Αθηνών. Η µέθοδος αυτή µας επιτρέπει να απεικονίσουµε µεγάλο ποσοστό, αν όχι όλο το πλήθος, των δεδοµένων που αρχικά είχαµε στη διάθεσή µας αλλά και το πώς οι αρχικά µη ορατά συσχετιζόµενες παρατηρήσεις «διαπλέκονται» µεταξύ τους. Παράλληλα, µας δίνει τη δυνατότητα συνθετικής επεξεργασίας µεγάλου όγκου πληροφορίας, χωρίς να θέτει a priori, θεωρητικούς περιορισµούς 1. Η παραγοντική ανάλυση δεν επιβάλλει τη διαµόρφωση άκαµπτων µοντέλων/εξισώσεων, τα οποία υποθέτουν δεδοµένες σχέσεις 1. Για αναλυτική περιγραφή των διαφόρων ειδών πολυµεταβλητών µεθόδων ανάλυσης δεδοµένων, και εν προκειµένω της µεθόδου που χρησιµοποιήθηκε, βλ. Kendall, Μ., 1980, Everitt, B. S. & Dunn, G., Για εφαρµογές των µεθόδων αυτών στην ελληνική βιβλιογραφία βλ. Αθανασιάδης, Η.Π., 1995, και Μπεχράκης, Θ. Ε. & Νικολαΐδης, Ε., Για παραδείγµατα πρόσφατων εφαρµογών των µεθόδων αυτών στην ανάλυση του αστικού/περιφερειακού χώρου στην ελληνική βιβλιογραφία βλέπε ΓΓΕΤ/ΕΜΠ, 1996, Σαγιάς, Ι., 2002, Sayas, 2004, Μουκούλης Π.,

4 µεταξύ των µεταβλητών που εξετάζονται. Η µέθοδος αναλύει τις συσχετίσεις ανάµεσα στις µεταβλητές που υπεισέρχονται στην ανάλυση και εντοπίζει εκείνους τους παράγοντες που «εξηγούν» την εσωτερική δοµή των δεδοµένων. Ο εντοπισµός της εσωτερικής αυτής δοµής της αρχικής πληροφορίας είναι εξαιρετικά δύσκολος, αν όχι αδύνατος, µε γυµνό µάτι και πολύ περιορισµένος και µονόπλευρος µε άλλες µεθόδους. Οι παράγοντες, που δοµούνται µε την παραπάνω µέθοδο, θα µπορούσαµε να πού µε ότι συµπυκνώνουνπεριγράφουν τις συσχετίσειςδιαφοροποιήσεις µεταξύ των µεταβλητών χωρίς να υποδεικνύουν µια κατ ανάγκην αιτιατή σχέση ανάµεσά τους. Η ερµηνεία του «περιεχοµένου» των αξόνωνπαραγόντων, βοηθά τον ερευνητή στην ερµηνεία του εξεταζόµενου φαινοµένου, µε την ανάδειξη διαστάσεων που δεν µπορούν να εντοπιστούν άµεσα µε τη χρήση περιγραφικής στατιστικής. Η λογική της παραγοντικής ανάλυσης συνίσταται στη µετατροπή ενός πίνακα µε πολλές «συσχετιζόµενες» µεταξύ τους µεταβλητές σε ένα νέο πίνακα µε σηµαντικά µικρότερο αριθµό µεταβλητών ανεξάρτητων µεταξύ τους. Κάθε µεταβλητή αποτελεί, µαθηµατικά, µια διάσταση του προβλήµατος συσχέτισης. Αν έχουµε n αρχικές µεταβλητές, το πρόβλη µα θα έχει n διαστάσεις. Η γεωµετρική απλούστευση του προβλήµατος που προσφέρει η παραγοντική ανάλυση µε τον εντοπισµό των κοινών αξόνων (παραγόντων) των αρχικών µεταβλητών, µειώνει σε q τις διαστάσεις του προβλήµατος, όπου q ο αριθµός των παραγοντικών αξόνων. Παράλληλα, σηµαντική ιδιότητα των παραγοντικών αναλύσεων αποτελεί το ότι η εξαγωγή κοινών αξόνων (αξόνων δηλαδή που ο καθένας α ποδίδει πληροφορία κοινή για τις αρχικές µεταβλητές) είναι ιεραρχη µένη κατά φθίνουσα σειρά ως προς το ποσοστό απόδοσης της αρχικής πληροφορίας από κάθε παράγοντα. Αν φανταστούµε την αρχική πληροφορία ως νέφος σηµείων σε ένα χώρο τριών διαστάσεων, ο πρώτος παραγοντικός άξονας θα διέρχεται από το σηµείο κέντρο βάρους του νέφους και θα έχει διεύθυνση παράλληλη της µεγαλύτερης διασποράς του νέφους. Έτσι, θα εξηγεί (µε τη στατιστική έννοια) σηµαντικό ποσοστό της αρχικής πληροφορίας (τόσο σηµαντικότερο όσο πιο επιµήκης είναι η διάταξη του νέφους). Ο δεύτερος παράγοντας λειτουργεί κατά τον ίδιο τρόπο για την υπόλοιπη πληροφορία, δηλαδή την αρχική µείον εκείνη που καλύπτει ο πρώτος κ.ο.κ. Αποτέλεσµα της ιδιότητας αυτής είναι ότι, σε ένα πρόβληµα µε πολλές αρχικές µεταβλητές, αρκούν συνήθως µερικοί από τους πρώτους παραγοντικούς άξονες για να εξηγήσουν ση µαντικό ποσοστό της αρχικής πληροφορίας. 4

5 Αυτό που πρέπει να µείνει ως συµπέρασµα είναι ότι η παραγοντική ανάλυση επιτρέπει τη µείωση των διαστάσεων του προβλήµατος και τον εντοπισµό των βασικών δοµικών στοιχείων του. Οι παραγοντικοί λοιπόν άξονες που προκύπτουν δίνουν µια περιληπτική εικόνα της δοµής και της µορφολογίας του αστικού περιβάλλοντος η οποία βασίζεται στη συνένωση κοινών στοιχείων (συνδιακυµάνσεων) που περιέχονται στις αρχικές µεταβλητές εκφράζοντας παράλληλα και τις σχέσεις µεταξύ των τελευταίων. Στο αποτέλεσµα των αναλύσεων αυτών οι εκάστοτε µεταβλητές συνεισφέρουν µε βάση τη συνισταµένη δύο χαρακτηριστικών τους: του ειδικού βάρους τους (του ποσοστού τους στο σύνολο των χρήσεων στην περιοχή µελέτης ) και της διακύµανσής τους, δηλαδή του βαθµού διαφοροποίησης της κατανοµής των θέσεων εργασίας στα οικοδοµικά τετράγωνα από την κατανοµή του συνόλου των δραστηριοτήτων στην περιοχή µελέτης. Οι κατηγορίες µε σηµαντικό ειδικό βάρος και µεγάλη διακύµανση είναι εκείνες που επηρεάζουν κυρίως το αποτέλεσµα της ανάλυσης. Για την παρούσα εργασία λόγω της περιορισµένης της έκτασης αλλά και του εκπαιδευτικού της χαρακτήρα, επιλέξαµε να χαρτογραφήσουµε τους τέσσερις πρώτους άξονες παρά το γεγονός ότι εξηγούν σχετικά µικρό ποσοστό της διακύµανσης (22,8%) των αρχικών µας µεταβλητών. Πιο συγκεκριµένα, οι τέσσερις πρώτοι άξονες όπως προέκυψαν από την επεξεργασία µε το εξειδικευµένο πακέτο στατιστικών ε φαρµογών SPSS 15.0 for Windows, φαίνονται στον πίνακα Β.1.1.που ακολουθεί. 5

6 Πίνακας.B : : Οι τέσσερις πρώτες συνιστώσες της παραγοντι γοντικής ανάλυσης Κλάδος Οικονοµικής ρα Συνιστώσα στηριότητας τας Βιοτεχνικοί θύλακες προσανατολισµένοι στην παραγωγή τουριστικών προϊόντων και χονδρεµπορίου Εµπορικό και διοικητικό κέντρο πόλης Συνύπαρξη πετρελαϊκών και ασφαλιστικών εταιριών Θύλακες βιοµηχανίας µε εξειδίκευση στην κατεργασία ξύλου και συναφών προϊόντων. Κωδ. d29 d24 Περιγραφή Βιοµηχανίες δέρµατος και γουναρικών, εκτός των 0,802 ειδών ενδύσεως και υποδήσεως 0,085 0,011 0,005 Βιοµηχανίες ειδών υποδήσεως, ενδυµασίες και διαφόρων ειδών εξ υφάσµατος 0,769 0,109 0,033 d39 Λοιπές βιοµηχανίες 0,618 0,212 0,075 0,223 0,046 d61 Χονδρικό εµπόριο 0,539 0,333 0,019 0,033 d81 Τράπεζες και λοιπά οικονοµικά ιδρύµατα 0,004 0,670 0,057 0,004 d63 Μεσίτες και αντιπρόσωποι 0,161 0,588 0,080 0,050 d64 Λιανικό εµπόριο Α 0,318 0,522 0,179 0,007 d65 Λιανικό εµπόριο Β 0,076 0,468 0,076 0,014 d83 ιεκπεραιώσεις υποθέσεων 0,138 0,460 0,176 0,017 d32 Βιοµηχανίες παραγώγων πετρελαίου και άνθρακα 0,027 0,047 0,899 d82 Ασφάλειες 0,025 0,230 0,837 d30 d26 d25 Βιοµηχανίες προϊόντων εξ ελαστικού και πλαστικής ύλης Βιοµηχανίες επίπλων και ειδών επιπλώσεως Βιοµηχανίες ξύλου και φελλού εκτός τις επιπλοποιίες 0,136 0,013 0,076 0,018 0,001 0,004 0,008 0,005 0,746 0,627 0,003 0,103 0,005 0,583 Β.1.3. Χαρτογράφηση αποτελεσµάτων. Η χαρτογράφηση των αποτελεσµάτων έγινε σε περιβάλλον GIS και πιο συγκεκριµένα µε τη χρήση του προγράµµατος ArcMap/ArcInfo 9.2 for Windows. Ο λόγος για τον οποίο προτιµήθηκε περιβάλλον GIS δεν είναι άλλος από τις δυνατότητες ταυτόχρονης και αποτελεσµατικής διαχείρισης επεξεργασίας όχι µόνο χωρικών (διανυσµατικών) αλλά περιγραφικών (πίνακες µε πληροφορία). 6

7 Πριν περάσουµε στην παράθεση και τον σχολιασµό των αποτελεσµάτων της χαρτογράφησης των τεσσάρων πρώτων συνιστωσών, κρίνεται σκόπι µο να αναφέρουµε ότι η χαρτογράφηση έγινε µόνο για τα οικοδοµικά τετράγωνα που εµφανίζουν τιµές µεγαλύτερες του 0,5. Όπως παρατηρούµε, στον χάρτη που ακολουθεί (Εικόνα Β.1.2.), οι δραστηριότητες που σχετίζονται µε τη µικροβιοτεχνία και κυρίως µε το χονδρεµπόριο παρουσιάζουν πολύ υψηλές συγκεντρώσεις εντός του ε µπορικού τριγώνου της Αθήνας και ειδικότερα δε, στο νοητό τρίγωνο που σχηµατίζουν η Πειραιώς, η Σταδίου και η Ευριπίδου. Πράγµα α πόλυτα λογικό αφού όλη αυτή η περιοχή, µε κέντρο τον Ψυρρή, αποτελούσε µέχρι να «αναπλαστεί», κέντρο µικροβιοτεχνικών και χονδρε µπορικών δραστηριοτήτων, ορισµένες από τις οποίες εξακολουθούν να παραµένουν στην περιοχή (Βαρβάκειος καθώς και ορισµένα εργαστήρια κατασκευής κοσµηµάτων, δερµάτινων ειδών και άλλων ειδών που σχετίζονται µε τις κοντινές αγορές αναµνηστικών της Πλάκας και του Μοναστηρακίου). Επιπλέον παρατηρείται και µία διασπορά αντίστοιχων δραστηριοτήτων στο δυτικό όριο του δήµου, πράγµα αναµενόµενο, αφού οι περιοχές αυτές αποτελούσαν και (µερικές από αυτές) αποτελούν α κόµη και σήµερα άτυπες βιοτεχνικές ζώνες. Περνώντας στη δεύτερη συνιστώσα(εικόνα Β.1.3.), η οποία θα µπορούσαµε να πούµε ότι αποτελεί και το εµπορικό και διοικητικό κέντρο της πόλης παρατηρούµε ότι σηµειώνονται υψηλές συγκεντρώσεις εµπορικών καταστηµάτων αλλά και δραστηριοτήτων οι οποίες σχετίζονται µε την παροχή υπηρεσιών (τράπεζες, µεσιτικά γραφεία) στην περιοχή που ο µέσος Αθηναίος αντιλαµβάνεται ως κέντρο, δηλαδή αξονικά των µεγάλων οδικών αξόνων (Πανεπιστηµίου, Σταδίου, Ακαδηµίας, Αγίου Κωνσταντίνου, Πατησίων και Βασιλίσσης Σοφίας) που οδηγούν από και προς τις δύο κεντρικές πλατείες (ΣύνταγµαΟµόνοια). Επιπλέον διακρίνονται ξεκάθαρα οι επιµέρους «πιάτσες» του Κολωνακίου (κυρίως εµπορικά καταστήµατα και δικηγορικά γραφεία) και δευτερευόντως των Αµπελοκήπων (κυρίως δηµόσιες υπηρεσίες, γραφεία). Οι δύο παραπάνω συνιστώσες, συνθέτουν λίγο πολύ αυτό που θα µπορούσαµε να πούµε ότι αποτελεί το κέντρο µιας πόλης. Αφού τόσο το χονδρεµπόριο (1 η Συνιστώσα), όσο όµως και όλες οι υπόλοιπες δραστηριότητες που παρατηρούνται στη δεύτερη συνιστώσα αποτελούν τις κεντρικές λειτουργίες µιας πόλης, οι οποίες όπως είδαµε και παραπάνω, αναπτύσσονται αξονικά των µεγάλων οδικών αξόνων που συνδέουν το 7

8 κέντρο µε τα προάστια αλλά και των σηµαντικών οδικών αρτηριών του κέντρου που συνδέουν τις κεντρικές πλατείες µεταξύ τους. Εικόνα Β.1.2.:.: Χαρτογράφηση της 1 ης συνιστώσας 8

9 Εικόνα Β :.: Χαρτογράφηση της 2 ης συνιστώσας 9

10 Περνώντας τώρα στην 3 η συνιστώσα (Εικόνα Β.1.4.), παρατηρού µε ότι είναι µικρή σε µέγεθος και εξαιρετικά διεσπαρµένη στον αστικό χώρο, αλλά λόγω της θέσης των περισσότερων οικοδοµικών τετραγώνων της συνιστώσας αυτής, γίνεται η υπόθεση ότι οι βιοµηχανίες παραγωγής πετρελαιοειδών, δεν αποτελούν διυλιστήρια και άλλα αντίστοιχα εργοστάσια, αλλά τις οικονοµικές και διοικητικές υπηρεσίες των βιο µηχανιών αυτών, έτσι µόνο µπορεί να εξηγηθεί η συνύπαρξή τους µε οικονοµικές δραστηριότητες σχετικές µε τις ασφάλειες και µάλιστα σε κεντρικά σηµεία της πόλης (Κολωνάκι, Αµπελόκηποι, Βασιλίσσης Σοφίας). Εξαίρεση, κατά πάσα πιθανότητα, αποτελούν τα µεγάλα σε έκταση οικοδοµικά τετράγωνα που βρίσκονται στο δυτικό τµήµα του δήµου το οποίο και συνορεύει µε τους υπόλοιπους βιοµηχανικούς δήµους του Λεκανοπεδίου (Ταύρος, Περιστέρι). Στις περιοχές αυτές είναι πολύ πιθανή η ύπαρξη βιοµηχανιών που η δραστηριότητά τους σχετίζεται µε την παραγωγή πετρελαιοειδών, πράγµα στο οποίο συνηγορεί και το µέγεθος των αντίστοιχων οικοδοµικών τετραγώνων. Τέλος, η τέταρτη συνιστώσα (Εικόνα Β.1.5.), αποτελεί µία «καθαρά» βιοτεχνικήβιοµηχανική συνιστώσα. Οι κλάδοι που αφορά είναι αυτοί της κατασκευής και επεξεργασίας πλαστικών, της κατασκευής ειδών από ξύλο αλλά και της επιπλοποιίας. Παρατηρούµε πολύ µεγάλη συγκέντρωση στο δυτικό και νότιο τµήµα του δήµου, που όπως τονίσα µε και παραπάνω γειτνιάζει µε βιοµηχανικούς δήµους, στην περιοχή αυτή είναι πολύ πιθανόν λόγω κλίµακας να έχουν χωροθετηθεί οι µεγάλες βιοµηχανικές µονάδες των κλάδων 30 και 25, υπόθεση που ισχυροποιείται και από το µέγεθος των εκεί οικοδοµικών τετραγώνων. Από την άλλη πλευρά, παρατηρούµε µία αρκετά µεγάλη συγκέντρωση, µικρότερη τόσο σε έκταση όσο και σε ένταση από την προηγούµενη, εντός του εµπορικού τριγώνου της Αθήνας, πράγµα που µας οδηγεί να υποθέσουµε ότι εκεί έχουν χωροθετηθεί επιπλοποιεία και αντίστοιχα µικρά εργαστήρια, λόγω εγγύτητας στις πηγές κατασκευής των υλικών που χρησιµοποιούν (µεγάλες βιοµηχανικές συγκεντρώσεις που περιγράψα µε παραπάνω) αλλά και εγγύτητας στους χώρους πώλησης των προϊόντων τους, δεδοµένου ότι πολύ κοντά στην περιοχή βρίσκεται η πλατεία Αβησσυνίας, παραδοσιακός χώρος πώλησης επίπλων. 10

11 Εικόνα Β : : Χαρτογράφηση της 3ης συνιστώσας 11

12 Εικόνα Β : : Χαρτογράφηση της 4ης συνιστώσας 12

13 Έχοντας ολοκληρώσει την παράθεση και τον σχολιασµό των τεσσάρων πρώτων συνιστωσών που προέκυψαν για το δήµο της Αθήνας, θα περάσουµε στη διαδικασία χαρτογράφησης όλου του πλήθους των λειτουργιών, οι οποίες συγκροτούν ένα τυπικό κέντρο πόλης και στη συνέχεια θα επιχειρήσουµε να το χαρτογραφήσουµε. Ως κεντρικές λειτουργίες θα θεωρήσουµε τους κλάδους του λιανικού εµπορίου, του χονδρεµπορίου, των ξενοδοχείων και της αναψυχής, και των διαφόρων νοµικών, διεκπεραιωτικών και χρηµατοπιστωτικών, υπηρεσιών. Τέτοιες δραστηριότητες περιέχονται στις τρεις πρώτες συνιστώσες, των οποίων η ταυτόχρονη χαρτογράφηση ((Εικόνα Β.1.6.), παρά τις µεγάλες επικαλύψεις που εµφανίζουν δίνει µία ικανοποιητική εικόνα της χωρικής διάρθρωσης του κέντρου της Αθήνας. Όπου οι λιγότερο ε πιφανείς κεντρικές λειτουργίες, όπως για παράδειγµα το χονδρεµπόριο χωροθετούνται στις πιο υποβαθµισµένες περιοχές του κέντρου (Ψυρρής, Ευριπίδου, Πειραιώς) ενώ άλλες δραστηριότητες για τις οποίες το ζήτηµα του prestige του τόπου χωροθέτησης είναι εξίσου σηµαντικό µε την κεντρικότητα (µεγάλες εταιρείες, τράπεζες, εµπορικά καταστήµατα, δικηγορικά γραφεία) καταλαµβάνουν τις ακριβότερες και περισσότερο πολυσύχναστες περιοχές του κέντρου (Σύνταγµα, Σταδίου, Πανεπιστηµίου κ.ο.κ.). Β.1.4 Συµπεράσµατα Η µεθοδολογία που ακολουθήθηκε αποδίδει αρκετά ικανοποιητικά την γεωγραφία των θέσεων απασχόλησης του ήµου Αθηναίων, τουλάχιστον έτσι όπως ήταν πριν από τριάντα περίπου χρόνια. Η κατάσταση σήµερα έχει αλλάξει δραµατικά, και στο κέντρο της πόλης οι πάλαι ποτέ ισχυροί θύλακες χονδρεµπορίου και µικροβιοτεχνιών έχουν αντικατασταθεί από «πολιτιστικές» δραστηριότητες υπερτοπικού χαρακτήρα. Από την άλλη πλευρά, αναφορικά τώρα µε τη µεθοδολογία που επιλέχθηκε αλλά και τις µεταβλητές που λήφθηκαν υπόψη, ένα πρώτο σχόλιο που θα µπορούσε να γίνει είναι το γεγονός ότι δεν λήφθηκαν καθόλου υπόψη οι χρήσεις γης και ιδιαίτερα η κατοικία, πράγµα που στην περίπτωση των ελληνικών πόλεων είναι ιδιαίτερα σηµαντικό και άµεσα συνδεδεµένο µε την χωροθέτηση των οικονοµικών δραστηριοτήτων 2. 2 Για περισσότερα βλ. Λεοντίδου (2001) και Μαλούτας (1990), οι οποίοι τονίζουν την πολύ σηµαντική και αµφίδροµη σχέση του τόπου κατοικίας και του τόπου εργασίας. 13

14 Επιπλέον, θα µπορούσε να ακολουθηθεί και µία περισσότερο συνθετική προσέγγιση 3 τουλάχιστον όσον αφορά τις οµαδοποιήσεις των µεταβλητών στο χώρο, πράγµα το οποίο θα καθιστούσε πολύ πιο εύκολη και αποτελεσµατική την «ανάγνωσή» του, µιας και θα λαµβάνονταν υ πόψη περισσότερες από τέσσερις συνιστώσες και η σύνθεση των οποίων πιθανόν να έδινε πιο ευανάγνωστα αποτελέσµατα. Όµως, παρά τις όποιες µεθοδολογικές και τεχνικές ενστάσεις, οι µέθοδοι που χρησιµοποιήθηκαν είναι πάρα πολύ χρήσιµες και ακριβείς στην ανάλυση και κατανόηση του αστικού χώρου. 3 Όπως για παράδειγµα cluster analysis 14

15 Εικόνα Β : : Χωρική και λειτουργική διάρθρωση του κέντρου της Α θήνα 15