ΞENOΦΩNTOΣ OIKONOMIKOΣ

Transcript

1

2 ΞENOΦΩNTOΣ OIKONOMIKOΣ

3 ΞENOΦΩNTOΣ OIKONOMIKOΣ Tίτλος: Ξενοφ ντος, O κονομικ ς Mετάφρασις-Σχ λια: Xρίστου Σωτ. Θεοδωράτου Eκδ σεις: ΓEΩPΓIAΔH-«BIBΛIOΘHKH TΩN EΛΛHNΩN» Yπε θυνος Eκδ σεως: Aδωνις Aθ. Γεωργιάδης Φίλμ-Mοντάζ: Nίκος Xατζηπέρης Eξώφυλλο: Δημήτριος Mπιλιλ ς Copyright Λ. Γεωργιάδης 2007 ISBN: E σαγωγή-mετάφρασις-σχ λια: XÚ ÛÙÔ ˆÙ. ÂÔ ˆÚ ÙÔ Eπιμέλεια: KˆÓÛÙ ÓÙÖÓÔ ÔÙ ÌÈÄÓÔ \AÓ ÚÈ Ó X ÏÄ Kεντρική διάθεσις: Mεσολογγίου 5, Aθ ναι, T.K , τηλ Bιβλιοπωλε α: Σ λωνος 114, Aθ ναι T.K τηλ Kηφισίας 236, Kηφισιά T.K , τηλ sales@georgiadesbooks.com Aπαγορε εται ναδημοσίευσις λ κληρης μέρους τ ς παρο σης μελέτης, μ ποιοδήποτε μέσο, χωρ ς τ ν γραπτ δεια του κδ του τ ν νομίμων κληρον μων του. Eπιτρέπεται ναφορ στ παρ ν βιβλίο στ περιεχ μεν του μ νον σ περίπτωσι πο παρουσιάζονται ρητ ς τ στοιχε α α το καί το κδοτικο ο κου.

4 E I A ø H O O κονομικ ς ( ννοε ται λ γος) το Ξενοφ ντος νήκει στ ν τετραλογία τ ν φιλοσοφικ ν του ργων, πο στρέφονται γ ρω π τ ν μορφ το μεγάλου δασκάλου του, το Σωκράτους Aπομνημονε ματα, O κονομικ ς, Συμπ σιον, Aπολογία κα στ τέσσερα α τ ργα κυριαρχε μορφ το Σωκράτους, το ε σεβεστάτου κα σωφρονεστάτου νθρώπου, το μεγάλου δασκάλου πο λους, σοι ε ρέθησαν στ ν πνευματικ του κ κλο, «προ γεν ε ς ρετήν», το δικαίου κα τελείου πολίτη, φωσιωμένου στ ν πατρίδα, πιστο τηρητ τ ν ν μων, πο σ λη του τ ν ζω διέθεσε λη τ ν πνευματική του δραστηρι τητα, γι ν καταστήση το ς νθρώπους «βελτίονας», γι ν στηρίξη τ ν λη ζω τ ς π λεως στ ν ρετή. Στ ν O κονομικ Ξενοφ ν παρουσιάζει τ ν Σωκράτη ν συζητ σ να τομέα, πο ταν κα σ α τ ν τ ν διο πολ γαπητ ς, στ ν τομέα τ ς ο κονομίας. T ν ρον α τ ν ο κονομία, πως μφανίζεται στ ν O κονομικ, λλοι μεταφράζουν ς νοικοκυρωσ νη, λλοι κα ξένοι φιλ λογοι μ τ ν ρο ο κιακ ο κονομία. Δ ν νομίζομε τι π δοσις α τ καλ πτει τ ν ννοια το ρου, πως ναπτ σσεται στ ν λο διάλογο, τ ν O κονομικ. T περιεχ μενο το ργου το του το Ξενοφ ντος ναφέρεται γενικώτερα στ ν ο κονομικ ζω ν ς διώτη, ν ς κατοίκου τ ς Aττικ ς τ ν χρ νων κείνων, ποία ο κονομικ ζω βασίζεται, κατ ξοχήν, στ ν γεωργία. Γι α τ κα γίνεται τ σον κτεν ς λ γος περ γεωργίας στ ν O κονομικ. Δ ν ε ναι ρθ, νομίζομε, α τ πο γράφουν μερικοί, π ς δηλαδ θέμα το O κονομικο ε ναι «περ ο κιακ ς ο κονομίας κα γεωργίας». T θέμα, χομε τ ν γνώμη, ε ναι νια ο, περ τ ς διωτικ ς ο κονομίας, βασιζομένης στ ν γεωρ- 7

5 γικ παραγωγή. Σ λλο ργο του Ξενοφ ν μερικο μφισβητο ν τ ν γνησι τητά του, μ δ ν φαίνεται π ς χουν δίκιο στ Π ροι περ προσ δων σχολε ται μ α τ πο σήμερα λέγεται δημοσία ο κονομία, μ τ δημ σια ο κονομικ τ ς τ τε Aθηναϊκ ς πολιτείας, κα κυρίως μ τ ν τρ πο βελτιώσεώς τους. Δ ο ε ναι τ διαλεγ μενα πρ σωπα στ ν O κονομικ, Σωκράτης κα Kριτ βουλος, φαίνεται μως ν παρίστανται κα ν παρακολουθο ν τ ν συζήτησι κα λλα πρ σωπα φιλικά, πο μως παραμένουν μέχρι τέλους βωβά (βλ. O κονομ. III, 1). Πο γίνεται διάλογος, δ ν φαίνεται. O Ξενοφ ν δ ν νδιαφέρεται γι τ ν σκηνογραφία, πο ε ναι γενικ στο ς Πλατωνικο ς διαλ γους πράγματι ριστουργηματική. O Ξενοφ ν ρκε ται ν ε σάγη τ ν ναγνώστη στ θέμα μ τ ν φράσι, πο τ σο συχν ε ναι κα στ Aπομνημονε ματα, «κουσα δέ ποτε α το κα περ ο κονομίας τοιάδε διαλεγομένου». O Kριτ βουλος, μ τ ν πο ον συζητε Σωκράτης, ε ναι τ πρ σωπο τ κατάλληλο γι τ π νάπτυξιν θέμα κα π πλέον πρ σωπο φιλικ, γι τ πο ο Σωκράτης νδιαφέρεται. E ναι γυι ς το λαμπρο του φίλου, συνηλικιώτη, θαυμαστ κα μαθητ του, το Kρίτωνος. Kληρον μος μι ς πολ μεγάλης περιουσίας Kριτ βουλος, φαίνεται ν νομίζη π ς μπορε ν πιδίδεται στ ς διασκεδάσεις κα στ ς δονές, χωρ ς τ ν φ βο ν τελειώση ποτ λικ ε μάρεια. Eτσι το λάχιστον φήνεται ν διαφαν κα στ ν O κονομικ (II, 1-9) κα στ Aπομνημονε ματα (B VI), που Σωκράτης συζητε μαζί του περ φιλίας. O Kριτ βουλος πίσης μετέχει στ ν συζήτησι κα στ Συμπ σιον. O Σωκράτης λοιπ ν, πο νδιαφέρεται γι τ ν ζω το Kριτοβο λου, το γυιο το φιλτάτου του Kρίτωνος, μ ε χαρίστησι κα σ ν κτέλεσι καθήκοντος θέλει ν τ ν καθοδηγήση στ μέγα θέμα τ ς ο κονομίας, στ θέμα τ ς διοικήσεως κα ποδοτικ ς διαχειρίσεως τ ς περιουσιακ ς καταστάσεως, 8 μάλιστα ν ς κτηματία μεγάλου τ ς Aττικ ς, πο τ ε σοδήματά του κατ ξοχ ν βασίζονται στ ν γεωργικ παραγωγή. H διοίκησις τ ς διωτικ ς ο κονομικ ς ζω ς, γι ν ε ναι ποια πρέπει, παραγωγικ κα ποδοτική, δ ν ε ναι κάτι μικρ κα ε κολο, ε ναι τέχνη πιστήμη σπουδαία, ε ναι σ νολο γνώσεων κα δεξιοτήτων. H τέχνη α τ πιστήμη (ο δυ α τ ς ννοιες ταυτίζονται στ κείμενο το O κονομικο ) φαίνεται τελικ ν χη δεσμ γενικ πρ ς τ ν τέχνη το διοικε ν τ ν τέχνη το ρχειν νθρώπων, ποία ε ναι «τέχνη βασιλική». Σ α τ ν κριβ ς τ ν ννοια ε ναι φιερωμένο τ τελευτα ο (XXI) κεφάλαιο το O κονομικο, ς ε δος πιλ γου, στ ν ννοια το ρχηγο, το γέτη, πο διοικε. Aλλ ς πισκοπήσωμε σ ντομα τ περιεχ μενο τ ς ο κονομικ ς α τ ς πραγματείας το Ξενοφ ντος. O λος διάλογος κτείνεται σ ε κοσιένα κεφάλαια κα μπορε ν διακριθ σ δυ μέρη. Στ πρ το μέρος, μέχρι το βδ μου κεφαλαίου, διαλέγεται Σωκράτης μ τ ν Kριτ βουλο. Στ δε τερο Kριτ βουλος γίνεται κροατ ς μ νο, παρακολουθε τ ν Σωκράτη ν το ναδιηγ ται τ ν διάλογο πο ε χε κάποτε διος μ να κλεκτ Aθηνα ο μεγαλοκτηματία, τ ν Iσχ μαχο. Eτσι στ δε τερο μέρος το O κονομικο μ ν Kριτ βουλος μεταβάλλεται σ βωβ πρ σωπο, δ Σωκράτης π δάσκαλος μεταβάλλεται σ μαθητή, κο ει τ ς γν μες κα τ ν διδασκαλία το Iσχομάχου! Kα μως! T ξέρομε κα τ α σθαν μαστε, α τ ς Iσχ μαχος, «καλ ς κ γαθ ς», πρ σωπο πο δ ν ε ναι π λλο γνωστ, φαίνεται βέβαιο τι ε ναι πρ σωπο πλαστ κα σ ν ν κρ βεται κάτω π α τ τ νομα διος Ξενοφ ν, μεγαλοκτηματίας, ε τυχ ς κάτοχος το μεγάλου γροκτήματος κοντ στ ν Σκιλλο ντα, κε που ζησε τ πι ε τυχισμένα χρ νια τ ς ζω ς του, ς σ ζυγος ε τυχ ς μ τ ν Φιλησία, ς πατέρας ε τυχής, κ μη τ τε, μ τ δυ παιδιά του, τ ν Γρ λλο κα τ ν Δι δωρο, ς διοικητ ς το μεγάλου κτήματος, πο τ ε χε καταστήσει ληθιν «παράδεισο», κατ 9

6 τ πρ τυπο τ ν περσικ ν «παραδείσων», πως το ς περιγράφει κα στ ν K ρου νάβασιν, λλ κα δ στ ν O κονομικ (IV, 20 κ. ξ.), ξοχος ππέας κα ξοχος κυνηγ ς, ε σεβ ς τέλος Ξενοφ ν μ τ ς μεγάλες θυσίες στ ν Αρτέμιδα κα τ ς μεγάλες ορτές, που συνέρρεαν στ κτ μα μ τ ν περίφημο βωμ κα να τ ς Aρτέμιδος ορταστα ο γ ρω χωρικοί. Eξ λλου α τ ς Iσχ μαχος το δευτέρου μέρους το O κονομικο ξέρει πολ καλ ν συνδυάζη τ ν γεωργικ κα τ ν πολεμικ τέχνη α τ πο ε χε συνδυάσει στ ν δική του τ ν ζω Ξενοφ ν. Στ B μέρος το O κονομικο, μ τ ν ναδιήγησι, πο κάνει Σωκράτης πρ ς τ ν Kριτ βουλο τ ς συζητήσεώς του μ τ ν «καλ ν κα γαθ ν» Iσχ μαχο, συμβαίνει,τι γίνεται περίπου κα στ Πλατωνικ ν Συμπ σιον κα κε Σωκράτης κφράζει τ ς γν μές του γι τ ν ρωτα μ τ στ μα τ ς Διοτίμας, τ ς γνωστ ς μαντικ ς γυναικ ς π τ ν Mαντίνεια, πο τ ν ε χε ε σαγάγει στ μυστήρια το ρωτος. Kα δ πίσης Σωκράτης γίνεται μαθητ ς το Iσχομάχου στ θέμα τ ς ο κονομίας, πως ε χε γίνει μαθητ ς τ ς Διοτίμας στ θέμα το ρωτος. A τ ναδιήγησις το διαλ γου Σωκράτους κα Iσχομάχου, τσι πως γίνεται, φαίνεται σ ν μι γλυκει χ μι ς κάποιας μακριν ς ε τυχισμένης ποχ ς! Στ A μέρος το O κονομικο διάλογος Σωκράτους κα Kριτοβο λου διαρθρώνεται ς ξ ς: Στ πρ το κεφάλαιο γίνεται προσπάθεια ν ρισθ ννοια τ ς ο κονομίας, το ο κου, τ ν χρησίμων κα βλαπτικ ν πραγμάτων. Δείχνεται σ α τ π σο ε κολα μπορε ν καταστραφ ο κονομία ν ς διώτη, ν α τ ς φεθ ν παρασυρθ π τ πάθη κα τ ς δον ς κα π σοι «ο κοι ε πατριδ ν» κατεστράφησαν χάρις στ ς μωρ ς φιλοδοξίες, στ ν μέθη κα στ ν λαιμαργία, τ ν κνηρία, τ ν μαλθακ τητα, τ ν μέλεια, ρατους, λλ φοβερο ς χθρο ς τ ν νθρώπων. Στ δε τερο κεφάλαιο γίνεται μι σ γκρισις τ ς πτωχ ς 10 περιουσίας το Σωκράτους μ τ ν μεγάλη περιουσία το Kριτοβο λου κα Σωκράτης βρίσκει τ ν αυτ του πλουσιώτερο! Aνάγκη λοιπ ν, ν Kριτ βουλος δ ν θέλη ν πάθη,τι ο π γονοι παλαι ν ε πατριδ ν, ν μάθη τ ν πιστήμη τ ς ο κονομίας, πο ε ναι πολ τως παραίτητη, στε ν ρυθμίση ποδοτικ τ ν λη του ο κονομικ ζωή. Στ τρίτο κεφάλαιο γίνεται λ γος γι τ ν τάξι στ σπίτι, γι τ ν καλ κα κακ διοίκησι το σπιτιο. Στ τέταρτο κεφάλαιο συζήτησις στρέφεται γ ρω π τ ς διάφορες τέχνες, γι τ ποι ς ρμ ζουν ν τ ς σκ νας, πως πρέπει, λε θερος νθρωπος. Aποκλείονται ο «βαναυσικές». Eξαίρονται δυ, γεωργία κα πολεμικ τέχνη. Kα τ ς δυ α τ ς τέχνες χι μ νο δ ν τ ς πέφευγε, λλ ταν προσφιλε ς κα στ ν βασιλι τ ν Περσ ν! T παράδειγμα το K ρου, το νδοξοτάτου κα πολεμικωτάτου ( θαυμασμ ς το Ξενοφ ντος πρ ς τ ν φίλο κα μοτράπεζο, τ ν κστρατεία το ποίου κατ το δελφο του παρηκολο θησε), ε τυχισμένου κάποτε μέσα στ ν «παράδεισο» τ ν νακτ ρων τ ν Σάρδεων, δίνει λαμπρ τητα στ ς δυ τέχνες, κατ ξοχ ν κατάλληλες γι το ς λε θερους πολ τες, τ ν γεωργικ κα τ ν πολεμικ τέχνη. Στ πέμπτο κεφάλαιο γίνεται τ ς γεωργίας τ γκώμιον. H γεωργικ τέχνη δ ν παρέχει μ νο τ λικ γαθά, πο στηρίζουν τ ν ο κονομικ ζω τ ν νθρώπων. Πέραν α τ ν παρέχει τ ν γεία κα τ ν ε εξία σώματος κα ψυχ ς, διδάσκει τ ν δικαιοσ νη, ναπτ σσει τ ν νδρεία, καλλιεργε τ ν γάπη πρ ς τ ν λευθερία, τ ν πολεμικ ρετή, τ ν φοσίωσι στ ν πατρίδα κα πιβάλλει α θ ρμητα τ ν περάσπισί της. Στ κτο κεφάλαιο, μετ π μι περιεκτικ νακεφαλαίωσι τ ς μέχρι τ ς στιγμ ς κείνης συζητήσεως κ μέρους το Σωκράτους, φέρεται τ παράδειγμα το Iσχομάχου, ς το δανικο ο κον μου, το δανικο κτηματία, πο, σκ ντας τ ν ο κονομία, τ ν τέχνη δηλαδ τ ς διοικήσεως κα ποδοτικ ς διαχειρίσεως τ ς περιουσίας μ βάσι τ ν γεωργία, ναδεικν - 11

7 εται κα ναγνωρίζεται π λους, νδρες κα γυνα κες, πολ τες κα ξένους, «καλ ς κ γαθ ς», τέλειος κα στ σ μα κα στ ν ψυχή. Aπ τ βδομο κεφάλαιο ρχίζει τ δε τερο μέρος πο μπορε ν διακριθ σ δ ο τμήματα, τ πρ το μέχρι τ κεφάλαιο δέκατο πέμπτο, τ δε τερο μέχρι κα τ ε κοστ, μ πίλογο τ ς λης πραγματείας τ τελευτα ο, ε κοστ πρ το κεφάλαιο. Στ βδομο κεφάλαιο ρχίζει διάλογος Σωκράτους κα Iσχομάχου. T ν Iσχ μαχο συνάντησε Σωκράτης στ ν γορά, στ ν στο το Eλευθερίου Δι ς, κα ρχισαν τ ν συζήτησι. T πρ το θέμα ε ναι τ θέμα το σπιτιο. H γυνα κα ε ναι βασίλισσα τ ς ο κιακ ς κυψέλης, πως συμβαίνει μ τ ν βασίλισσα τ ν μελισσ ν. Kαθορίζεται σκοπ ς το γάμου. O Iσχ μαχος κθέτει στ ν Σωκράτη π ς διαπαιδαγώγησε τ ν νεαρ σ ζυγ του, μ λις 15ετ, πο π τ πατρικ της σπίτι δ ν γνώριζε παρ μ νο π ς ν ε ναι ε πειθ ς κ ρη κα τ πολ πολ ν μοιράζη τ μαλλι στ ς πηρέτριες γι τ ν ργαλει κα τ πλέξιμο. Στ γδοο κεφάλαιο Iσχ μαχος μιλε στ ν νεαρή του σ ζυγο, πως διηγε ται στ ν Σωκράτη, γι τ ν τάξι στ σπίτι, προϋπ θεσι τ ς ο κονομίας. Yπ δειγμα τάξεως τ μεγάλο Φοινικικ «πλο ο τ ς γραμμ ς», πως θ λέγαμε σήμερα, πο προσήγγιζε συχν στ ν Πειραι, κα πο τ πεσκέφθη Iσχ μαχος. T γκώμιο τ ς τάξεως, πο γίνεται μ τ στ μα το Iσχομάχου, μάλιστα μ τ ς παρομοιώσεις πρ ς τ ς στρατιωτικ ς παρατάξεις, πρ ς τ πορευ μενα κα παρελα νοντα στρατε ματα, ε ναι τ σο θερμ! O Ξενοφ ν π τ ν περιπέτειά του στ ν Aσία μ τ ν νάβασι το K ρου κα τ ν κάθοδο τ ν Mυρίων ε χε τ ς θαυμάσιες ε κ νες τ ν τακτικ ν στρατευμάτων, τ ν πορει ν κα τ ν παρελάσεων, λλ κα τ ν συνεπει ν, τ σο καταστρεπτικ ν γι να στράτευμα, τ ς ταξίας! T νατο κεφάλαιο ε ναι φιερωμένο στ ν διαπαιδαγώγησι τ ς νεαρ ς συζ γου το Iσχομάχου γι τ ν ργάνωσι το σπι- 12 τιο, γι τ καθήκοντα κα τ ν ρμοδι τητα τ ς συζ γου ς ο κοδέσποινας. Iδιαίτερος λ γος γίνεται γι τ ν κλογ τ ς καταλλήλου ο κον μου, πο ποτελε τ ν πρώτη βοηθ τ ς ο κοδέσποινας κα γι τ ν τρ πο πο πρέπει τ συζυγικ ζε γος ν τ ς συμπεριφέρεται, γι ν ξασφαλίζη τ ν γάπη της κα τ νδιαφέρον της γι τ σπίτι. T δέκατο κεφάλαιο φιερώνεται στ ν γυνα κα κα στ ν καλλωπισμ της. H πάτη, πο γίνεται μ τ ν φθονη χρ σι ψιμυθίων, κοσμημάτων, ψηλ ν ποδημάτων, ο τε τ ν μορφι τ ν πραγματικ τ ς γυναίκας ξασφαλίζει, λλ κα ε ναι, βασικά, ν ητη. Mπορε μι φτιασιδωμένη γυνα κα ν πατ το ς ξένους μολον τι δ σκολα κι α το ς το ς δικο ς της μως κα τ ν νδρα της δ ν μπορε ν τ ν ξαπατ. A τ πο καναν ο ν ητες στές, πο κατανάλωναν τ μέγα μέρος το χρ νου τους γι τ ν πλασματικ μφάνισί τους, ε ναι παράδεκτο κα καταδικαστέο στ ν συζυγικ βίο, κα ε ναι πι πολ παράδεκτο γι τ ν σ ζυγο ν ς κτηματία. T κάλλος τ ληθιν τ ς γυναίκας, κα δ τ ς συζ γου, γκειται στ ν λλειψι πιτηδε σεως, στ ν γεία κα τ ν ε εξία το σώματος κα στ ν ζωηρ τητα κα τ ν ροδαλ τητά του, πο ποκτ νται μ τ ν ζωηρ κίνησι, τ ν πίβλεψι το σπιτιο, τ ν ο κιακ ργασία, τ καλ κα μετρημένο φαγητ. T κάλλος τ γυναικε ο γκειται στ ν πλ τητα κα στ ν κομψ τητα κα στ ν νεπιτήδευτη μφάνισι τ ς γυναίκας, πο τσι γίνεται κα τ π δειγμα γι τ ς πηρέτριές της. Στ νδέκατο κεφάλαιο Σωκράτης ζητε ν μάθη π τ ν Iσχ μαχο τ δικά του τ ργα κα τ ς δικές του πασχολήσεις π ς τ κατάφερε ν ναγνωρισθ κατ κοιν μολογία καλ ς κ γαθ ς; O Iσχ μαχος πλ κα χωρ ς δυσκολία το κθέτει τ ς σχολίες του, τ ν πρωϊνή του γερσι, τ ν μετάβασι στ κτήματά του μ τ π δια ς σκησι σωματική, τ ν πίβλεψι τ ν ργασι ν κα τ ν ργατ ν, τ ν σκησί του στ ν ππασία, σ λα κε να πο το ξασφαλίζουν τ ν σωματικ 13

8 γεία κα ε εξία. Δ ν παραλείπει κ μη ν σκ ται κα στ λέγειν, στ ν μιλ μ κρίβεια κα σαφήνεια, στε ν μπορ κα ν κατηγορ, ταν ε ναι νάγκη, κα ν περασπίζεται πίσης, λλ πάντα τ ν λ γο τ ν χρησιμοποιε ς πηρέτη τ ς λήθειας κα το δικαίου. T δωδέκατο κεφάλαιο ε ναι φιερωμένο στ ν κλογ κα τ ν κπαίδευσι τ ν πιστατ ν τ ν κτημάτων. O πιστάτες ε ναι κάτι σημαντικ κα νάλογο πρ ς τ ν ο κον μο, τ ν πρώτη βοηθ τ ς ο κοδέσποινας. Kα ε ναι κ μη σπουδαι τεροι ο πιστάτες π τ ν ο κον μο το σπιτιο. T καθήκοντά τους ξετάζονται στ δέκατο τρίτο κεφάλαιο. Πρέπει ν διοικο ν το ς ργάτες - δο λους, ν κατευθ νουν τ ς ργασίες. Στ δέκατο τέταρτο κεφάλαιο ξετάζεται τ μέγα προσ ν τ ν πιστατ ν, τιμι τητα κα τρ πος πο τ ν διδάσκει κα τ ν ξασφαλίζει Iσχ μαχος. Σοβαρ μέσον παροχ καλ ς μοιβ ς, λλ κα φαρμογ τιμωρίας. E ναι σοφές, λέγει, ο διατάξεις τ ς νομοθεσίας το Δράκοντος κα το Σ λωνος σχετικ μ τ ς τιμωρίες τ ς κλοπ ς. Aπ τ δέκατο πέμπτο κεφάλαιο ρχίζει κα τελειώνει στ ε κοστ, πως λέχθη παραπάνω, τ δε τερο τμ μα το B μέρους το O κονομικο. Eδ πι Σωκράτης ζητε ν τ ν διδάξη Iσχ μαχος τ ν γεωργικ τέχνη. Kα Iσχ μαχος το παρουσιάζει τ ν γεωργία ς τέχνη ε γενικ κα πο ε κολα μπορε κανε ς ν τ ν μάθη. Στ π μενο κεφάλαιο, τ δέκατο κτο, Iσχ μαχος ναφέρεται στ ν κτίμησι το δάφους, τ ν καταλληλ τητά του γι κάθε ε δος φυτείας κα σπορ ς, τέλος ναφέρεται στ ν περιγραφ το ργώματος τ ν γρ ν, πρώτης γεωργικ ς ργασίας. Στ δέκατο βδομο κεφάλαιο λ γος ε ναι περ σπορ ς κα σκαλίσματος. Στ δέκατο γδοο περιγράφεται θερισμ ς, τ λώνισμα, τ λίχνισμα. Στ δέκατο νατο γίνεται λ γος γι τ φ τεμα κλημάτων, συκι ν, λαιοδένδρων κ.λπ. O Σωκράτης τώρα ξαίρει τ ν προσφιλ του μέθοδο, τ ν διαλεκτική, τ ν ρευνα κάθε θέματος μ τ ν ρώ- 14 τησι κα τ ν π κρισι. A τ ς τρ πος, τ ς ρωταποκρίσεως, πο φαρμ σθηκε κα στ ν συζήτησι μ τ ν Iσχ μαχο περ γεωργίας, φερε στ φ ς τ ς δικ ς του συνειδήσεως γνώσεις γεωργικές, πο π ρχαν στ βάθος τ ς ψυχ ς του κα πο ν μιζε ως τ τε π ς δ ν τ ς ξερε! Στ ε κοστ κεφάλαιο δίδεται π τ ν Iσχ μαχο (δηλαδ π τ ν Σωκράτη μ τ στ μα το Iσχομάχου) πάντησις στ ν ρχικ ρώτησι το Kριτοβο λου, π ς ο κογένειες μεγάλες μ κτήματα κα περιουσία κατεστράφησαν, π ς πάρχουν γεωργοί, πο χουν περισσε ματα, κα γεωργοί, πο χι μ νο περισσε ματα δ ν χουν, λλ κα ε ναι πνιγμένοι στ χρέη. Eχθρ ς τ ς γεωργίας, πως κα τ ς στρατηγικ ς κα τ ς πολεμικ ς τέχνης κα τ ς πιτυχίας στ ς θλητικ ς πιδ σεις, ε ναι μέλεια κα διαφορία. H ργία, μέλεια διαφορία, λλειψις νδιαφέροντος ε ναι κατήγορος ψυχ ς κνηρ ς (O κον. XX, 15) κα καλ ργασία διαφέρει π τ ν ργασία πο γίνεται χωρ ς πιμέλεια, σο διαφέρει ργασία γενικ π τ ν ργία (O κον. XX, 20). H γεωργία, πως λες ο τέχνες, χρειάζεται τ ν γάπη μας! T ε κοστ πρ το κεφάλαιο, πο ποτελε κα τ ν πίλογο το ργου, πως δη παρετηρήσαμε, ε ναι φιερωμένο σ συνέχεια τ ς συζητήσεως το Σωκράτους κα το Iσχομάχου, στ θέμα τ ς διοικητικ ς καν τητος, στ θέμα το «ρχικο νδρ ς», στ θέμα το ξιου γέτη, τ σο προσφιλ ς θέμα κα στ ν Σωκράτη κα στ ν Ξενοφ ντα. Σ ποιαδήποτε τέχνη, κα συνεπ ς κα στ ν ο κονομία, πο χει ς βάσι τ ν γεωργία, μητέρα κα τροφ τ ν λλων τεχν ν, τ μέγιστο ζήτημα παραμένει κα πάλι να: τ ζήτημα τ ς διοικήσεως νθρώπων διοικητικ καν τητα ε ναι τ βασικ στοιχε ο λων τ ν νθρωπίνων νεργει ν ε τε γεωργικ ς ε ναι α τ ς ε τε πολιτικ ς ε τε ο κιακ ς ε τε πολεμικές. Στ ν διοίκησι νθρώπων χρειάζεται γέτης, ξιος, καν ς, α τ ς πο διοικε μ τ ν θέλησι κα τ ν νθουσιώδη συγκατάθεσι τ ν διοικουμένων, 15

9 α τ ς πο ξέρει ν μπνέη τ ν πρ θυμη ργασία κα τ ν ε γενικ μιλλα. A τ μως δ ν ε ναι μ νο γν σις κα μάθησις κα πε ρα κα σκησις, ε ναι πρ τα π λα δώρημα θε ον, πο δίδεται σ κείνους, ο πο οι χουν πραγματικ φιερώσει τ ν αυτ τους στ ν σωφροσ νη (XXI, 12) κα «μέγας τ ντι ο τος νήρ, ς ν μεγάλα δ νηται γνώμ η διαπράξασθαι μ λλον ρώμ η» (O κον. XXI, 8). Hδη ρχα οι γραμματικο (φιλ λογοι) διετ πωσαν τ ν γνώμη τι O κονομικ ς δ ν συνιστ διαίτερη, νεξάρτητη συγγραφ το Ξενοφ ντος, λλ τι ε ναι συνέχεια τ ν Aπομνημονευμάτων κα ποτελε τ πέμπτο βιβλίο το ργου α το. T ν γνώμη α τή, πο τ ν ποστήριξαν κα νεώτεροι φιλ λογοι, ξένοι κα δικοί μας 1, τ ν στηρίζουν, κυρίως, στ ν τρ πο πο ρχίζει O κονομικ ς κα πο δείχνει σ ν συνέχεια τ ν Aπομνημονευμάτων: «Hκουσα δέ ποτε α το κα περ ο κονομίας τοιάδε διαλεγομένου». H γνώμη α τ ν το τοις δ ν φαίνεται ν ε σταθ. T φος το O κονομικο διαφέρει πολ π τ φος τ ν Aπομνημονευμάτων, κφρασις ε ναι περισσ τερο καλλιεργημένη, συγγραφικ τέχνη το Ξενοφ ντος φαίνεται ν χη πιτελέσει σημαντικ πρ οδο κα μορφ το Σωκράτους ε κονίζεται ζωηρ τερα κα λευθεριώτερα. O ζωηρ ς διάλογος κρατε διάπτωτο τ νδιαφέρον το ναγνώστη, πρ γμα πο δ ν συμβαίνει πάντοτε στ Aπομνημονε ματα Eξ λλου κα τ περιεχ μενο το O κονομικο δ ν βρίσκεται σ μεση σχέσι πρ ς τ βασικ θέμα τ ν Aπομνημονευμάτων, πο ποσκοπο ν μέσως στ ν νασκευ τ ς συκοφαντικ ς κατηγορίας κατ το Σωκράτους π σεβεί α κα διαφθορ το θους τ ς νε τητας. T ς φολογικ ς κα λογοτεχνικές, γενικά, διαφορ ς πέδωσαν μερικο στ ν στήρικτη π θεσι τι τ ν O κονομικ πεξεργάσθηκε ργ τερα νεώτερος Ξενοφ ν, 1. Bλ. Γ. Mιστριώτη, Eλληνικ Γραμματολογία, ν Aθήναις 1897 (τ μ. B, σελ. 134). 16 γγον ς του, υ ς το Γρ λλου, πο π ρξε μαθητ ς το ρήτορος Iσοκράτους 2. Yποστηρίχθηκε πίσης ποψις τι O κονομικ ς δ ν σώζεται λ κληρος, τι κάποιο πρ το μέρος του, πο πιθαν ς ναφερ ταν γενικ στ θέμα «πολιτεία», χάθηκε κα τι λη πραγματεία ποτελε να ε δος παντήσεως το Ξενοφ ντος στ ν Πολιτεία το Πλάτωνος κα κυρίως στ ς δέες πο κε διατυπώνονται περ κοινοκτημοσ νης γαθ ν κα γυναικ ν 3. Kα π θεσις α τ μως δ ν φαίνεται ν χη σοβαρ στηρίγματα. Aπ καμμι πολ τως πηγ δ ν προκ πτει τι π ρχε κα κάποιο πρ το μέρος, μικρ μεγάλο διάφορο, πο χάθη. Διατυπώνονται βέβαια στ ν O κονομικ δέες γι τ ν θέσι τ ς γυναίκας, διάφορες πρ ς κε νες τ ς Πλατωνικ ς Πολιτείας ε ναι δέες συντηρητικές, παρ μοιες μ τ ν γνώμη το Περικλέους στ ν Eπιτάφιο. H γυνα κα ε ναι δέσποινα, βασίλισσα τ ς ο κιακ ς κυψέλης. O νδρας ε ναι γι τ ς ξωτερικ ς ργασίες. Eτσι πλασε θε ς, τονίζεται, τ νθρώπινο ζευγάρι. Aλλ δ ν ε ναι γυνα κα στ ν O κονομικ δο λη το νδρ ς, τ πλάσμα πο δ ν χει γνώμη ε ναι πε θυνο τομο, πο σκε μέγα ργο, πο στηρίζει «τ ν ο κον», πο συζητε τ προβλήματα το σπιτιο μ τ ν σ ζυγο ξία καθεν ς π το ς συζ γους γκειται στ ποι ς θ κάμη τ ν ργασία του κα θ πιτελέση τ καθήκοντά του καλ τερα κα ποδοτικώτερα. H πρ οδος το ο κου ξαρτ ται π τ ν ρμονία, τ ν λληλοεκτίμησι, τ ν λληλοσεβασμ το ζε γους. Bάσις τ ς ο κονομικ ς ζω ς ε ναι παρξις τ ς τομικ ς διοκτησίας, πιμελής, μεθοδικ καλλιέργεια τ ς γ ς κα σώφρων κα συνετ διαχείρισις κ μέρους τ ς συζ γου τ ν ε σαγομένων στ σπίτι γαθ ν. O Ξενοφ ν στ ν O κονομικ κφράζει συντηρητικ ς γιε ς ντιλήψεις κα γι τ ν διωτικ ο κονομία, στηριγμένη στ ν γεωρ- 2. Bλ. Γ. Mιστριώτη, νθ νωτ. 3. Bλ. Ξενοφ ντος O κονομικ ς, κδοτικ ς ο κος I. και Π. Zαχαροπο λου, 1939, ε σαγωγή. 17

10 γία, μητέρα κα τροφ λων τ ν τεχν ν, κα γι τ ν θέσι τ ς γυναίκας κα γενικ γι τ ν λη ο κογενειακ ζωή, τσι πως τ ν ζησε α τ τ ν ζω διος Ξενοφ ν, λλος Iσχ μαχος, πυργοδεσπ της στ κτ μα κοντ στ ν Σκιλλο ντα, μ τ ν σ ζυγ του Φιλησία κα τ παιδιά του. A τ ν τ ν ζω προτιμ κα α τ ν κθέτει, λοκληρώνοντας τ ν μορφ το δασκάλου του, το Σωκράτους, ς νθρώπου, σώφρονος, δικαίου, μ ψυχικ κ σμο ε γενέστατο, τελείου στ ν διωτικ κα τ ν δημοσία ζωή του. T λικ γαθ Iσχ μαχος δ ν χρησιμοποιε μ νο γι τ ν αυτ του κα τ ν ο κογένειά του, λλ κα γι τ ν ε τυχία τ ν λλων κα γι τ καλ τ ς π λεως. M τ ν O κονομικ του Ξενοφ ν κα μ τ ν λλη πραγματεία του, πο φέρει τ ν πιγραφή Π ροι περ προσ δων, νοιξε τ ν δρ μο στ ν ο κονομικ πιστήμη, τ σο σημαντικ στ ς μέρες μας. Γι α τ κα κτιμήθηκε τ ργο το το το Ξενοφ ντος κα στ ν ρχαι τητα κα π το ς Pωμαίους κα μέχρι σήμερα, γι τ πρακτικ του περιεχ μενο κα τ πολ τιμα κοινωνικ διδάγματα. O Θε φραστος τ μελετο σε κα τ κτιμο σε πολ, Pωμα ος ρήτωρ, φιλ σοφος κα πολιτικ ς Kικέρων τ μετέφρασε στ ν Λατινική, Bιργίλιος, μεγάλος Pωμα ος ποιητής, τ χει ς βάσι στ Γεωργικά του. Kα στο ς νεωτέρους χρ νους δ ν παυσε ν κιν τ νδιαφέρον κα ν μελετ ται. Γιατί, σο κα ν πολλ ς διατυπωμένες στ ν πραγματεία α τ ν ο κονομικ ς γν μες ε ναι πλέον ξεπερασμένες, σο κα ν μ ς νοχλ σήμερα ν διαβάζωμε γι τ ν θεσμ τ ς δουλείας, O κονομικ ς δ ν προκαλε μ νο πλ ρχαιογνωστικ νδιαφέρον, πειδ παρέχει φθονα στοιχε α γι τ ν μελέτη τ ς ο κονομικ ς, τ ς κοινωνικ ς, τ ς διωτικ ς ζω ς τ ς ποχ ς κείνης, μετ τ ν Πελοποννησιακ π λεμο ξία του γκειται πι πολ στ νθρωπιστικ του πνε μα. T ρωμα τ ς ρετ ς φθονο ξεχ νεται π τ ργο πολ τιμα ε ναι τ διδάγματα γι τ ν τάξι κα τ ν συνετ διαχείρισι τ ν γαθ ν, πο παράγει νθρωπίνη ργασία, γι τ ν ψηλ 18 θέσι κα τ ν ποστολ τ ς γυναίκας μέσα στ ν ο κογένεια, γι τ ν μεγάλη ξία τ ς ρμονίας στ ν συζυγικ βίο, στηριγμένης στ ν θερμ γάπη κα τ ν καταν ησι, γι τ ν ξία, τέλος, τ ς γροτικ ς ζω ς κα γι τ ν τιμ πο ρμ ζει στο ς νθρώπους πο καλλιεργο ν τ ν μητέρα-γ κα μ τ ν ερ μ χθο τους παρέχουν τ γαθ σ λες τ ς κοινωνικ ς τάξεις. 19

11 μπμ π Δø ø 20

12 KEΦAΛAION ENΔEKATON KEΦAΛAION ENΔEKATON XI 2 3 Eντε θεν δ γ ε πον Ω Iσχ μαχε, τ μ ν δ περ τ ν τ ς γυναικ ς ργων καν ς μοι δοκ κηκοέναι τ ν πρώτην, κα ξιά γε πάνυ παίνου μφοτέρων μ ν. τ δ α σ ργα, φην γώ, δη μοι λέγε, να σ τε φ ο ς ε δοκιμε ς διηγησάμενος σθ ς κ γ τ το καλο κ γαθο νδρ ς ργα τελέως διακο σας κα καταμαθών, ν δ νωμαι, πολλήν σοι χάριν ε δ. Aλλ ν Δί, φη Iσχ μαχος, κα πάνυ δέως σοι, Σώκρατες, διηγήσομαι γ ποι ν διατελ, να κα μεταρρυθμίσ ης με, ν τί σοι δοκ μ καλ ς ποιε ν. Aλλ γ μ ν δή, φην, π ς ν δικαίως μεταρρυθμίσαιμι νδρα πειργασμένον καλ ν τε κ γαθ ν, κα τα τα ν ν ρ ς δολεσχε ν τε δοκ κα ερομετρε ν καί, τ πάντων δ νοητ τατον δοκο ν ε ναι γκλημα, πένης καλο μαι; Yστερ π α τ γ το ε πα Ως πρ ς τ ργα βεβαίως τ ς γυναίκας σου, Iσχ μαχε, θαρρ τι ρκετ χω κο σει γι πρώτη φορ τώρα, κα πράγματα μάλιστα γι τ πο α σφαλ ς ξίζετε πολλο ς παίνους κα ο δυ σας. Tώρα μως πλέον παρακαλ ν μο ε π ς κα γι τ δικά σου ργα, κα γι ν ε χαριστηθ ς κα σ κθέτοντας κε να γι τ πο α χεις ποκτήσει τ καλ νομα, κα γώ, κο οντας κα μαθαίνοντας καλ ν μπορ, τ ργα ν ς νθρώπου «καλο κα γαθο», θ σο χρωστ μεγάλη ε γνωμοσ νη. 2. Aλλ ναί, γι νομα το Δι ς, πολ ε χαρίστως, ε πε Iσχ μαχος, θ σο κθέσω σα γ ξακολουθητικ κάνω, γι ν μ διορθώσης μάλιστα, ν σο φαν τι κάτι δ ν τ κάνω καλά. 3. M γ μ ποι δικαίωμα, ε πα, μπορ ν διορθώσω να νδρα, πο ε ναι πι λοκληρωμένος «καλ ς κ γαθ ς», κα μάλιστα γώ, πο ε μαι νθρωπος, πο ος παρέχω στ ν κ σμο τ ν ντ πωσι π ς κα φλυαρ κα εροβατ 106 κα πο νομάζομαι φτωχ ς, κατηγορία πο φαίνεται βέβαια πι ν ητη π λες; 106. O κατηγορίες ε ς βάρος το Σωκράτους τι σχολε ται μ μάταιες ρευνες κα νωφελ πράγματα κα συζητήσεις χωρ ς σημασία, δηλαδ τι φλυαρε κα εροβατε, ξεκίνησαν π τ ν μεγάλο κωμικ ποιητ Aριστο- 140 φάνη μ τ ν κωμωδία Nεφέλαι, που Σωκράτης παριστάνεται «α ωρο μενος» μέσα σ καλάθι ν εροβατ κα ν περιφρον τ ν λιο, ο δ μαθητές του σκυμμένοι ν ρευνο ν τ «π τ ν γ ν». 141

13 κα πάνυ μεντ ν, Iσχ μαχε, ν ν πολλ θυμί α τ πικλήματι το τ ω, ε μ πρ ώην παντήσας τ Nικίου το πηλ του ππ ω ε δον πολλο ς κολουθο ντας α τ θεατάς, πολ ν δ λ γον χ ντων τιν ν περ α το κουον κα δ τα ρ μην προσελθ ν τ ν πποκ μον ε πολλ ε η χρήματα τ ππ ω. δ προσβλέψας με ς ο δ γιαίνοντα τ ρωτήματι ε πε Π ς δ ν ππ ω χρήματα γένοιτο; ο τω δ γ νέκυψα κο σας τι στ ν ρα θεμιτ ν κα πένητι ππ ω γαθ γενέσθαι, ε τ ν ψυχ ν φ σει γαθ ν χοι. ς ο ν θεμιτ ν κα μο γαθ νδρ γενέσθαι διηγο τελέως τ σ ργα, να, τι ν δ νωμαι κο ων καταμαθε ν, πειρ μαι κα γώ σε π τ ς α ριον μέρας ρξάμενος μιμε σθαι. κα γ ρ γαθή στιν, φην γώ, μέρα ς ρετ ς ρχεσθαι. Σ μ ν παίζεις, φη Iσχ μαχος, Σώκρατες, γ δ μως σοι διηγήσομαι γ σον δ ναμαι πειρ μαι πιτηδε ων διαπερ ν τ ν βίον. 4. Kα χωρ ς λλο, Iσχ μαχε, θ μουν πάρα πολ στενοχωρημένος γι τ ν πωνυμία α τή, ν δ ν συναντο σα πρ ν π λίγο καιρ τ λογο το Nικίου 107, πο ε ναι νεοφερμένος στ ν π λι μας, κα πο ε δα ν τ κολουθο ν πολλο θεατ ς κα κουσα μερικο ς π α το ς ν κάνουν πολ λ γο γι α τ τ τε πλησίασα τ ν πποκ μο κα τ ν ρώτησα ν τ λογο χη ποκτήσει πολλ χρήματα. 5. Kα κε νος, κοιτάζοντάς με κπληκτος, σ ν ν μ μουν στ λογικά μου, μ τέτοια ρώτησι πο το κανα, μο ε πε π ς ε ναι δυνατ ν να λογο ν χη χρήματα; Eτσι λοιπ ν γ π ρα θάρρος, ταν κουσα τι πιτρέπεται σ να λογο, ν κα πτωχ, ν γίνη καλ, ν π τ ν φ σι χει γεννηθ μ καλ ψυχή. 6. M τ ν λπίδα λοιπ ν τι κα γ μπορ ν γίνω καλ ς νθρωπος, ξιστ ρησέ μου λεπτομερ ς τ ργα τ δικά σου, στε, κο οντάς τα, ν τ μάθω καλά, ν μπορ, κα τσι ν προσπαθ κα γώ, ρχίζοντας π τ ν α ριαν μέρα, ν σ μιμο μαι δι τι α ριαν ε ναι καλ μέρα 108, ε πα γώ, γι ν ρχίσω τ ν σπουδ τ ς ρετ ς Σ βέβαια στειε εσαι, ε πε Iσχ μαχος, Σωκράτη, γ μως θ σο ξιστορήσω τ ργα, στ πο α γώ, σο μο ε ναι δυνατ ν, προσπαθ ν καταγίνωμαι κα ν περν τ ν ζωή μου Nικίας δ ν πρ κειται γι τ ν γνωστ Aθηνα ο στρατηγ πο μετέσχε τ ς κστρατείας στ ν Σικελία. Πρ κειται γι πρ σωπο γνωστο λλοθεν, νεοφερμένο στ ς Aθήνας τ τε Kαλ μέρα πρ ληψις περ καλ ν κα κακ ν μερ ν (α σιαι καθαρα μέραι μέραι παίσιαι ποφράδες) ε ναι παλαιοτάτη ξακολουθε στ ν λα μέχρι σήμερα κα το το ξ φορμ ς κακ ν γεγον των πο συνέβησαν ρισμένη μέρα ( Tρίτη λωσις τ ς Kωνσταντινουπ λεως π 142 το ς Tο ρκους). Γι το ς ρχαίους Eλληνες ποφράδες ταν ο τελευτα ες μέρες το μην ς, φιερωμένες στο ς θεο ς. O Σωκράτης ε ρωνε εται τ ς λαϊκ ς α τ ς προλήψεις H λη φήγησις το Σωκράτους γι τ λογο το Nικίου, καυστικ ε ρωνική, ποβλέπει στ ν διδάξη τι ξία το νθρώπου γκειται στ ν βαθμ τ ς ρετ ς, πο νθρωπος χει κα χι στ ν πλο το κα τ ν πολυτελ ζωή. 143

14 πε γ ρ καταμεμαθηκέναι δοκ τι ο θεο το ς νθρώποις νευ μ ν το γιγνώσκειν τε δε ποιε ν κα πιμελε σθαι πως τα τα περαίνηται ο θεμιτ ν ποίησαν ε πράττειν, φρονίμοις δ ο σι κα πιμελέσι το ς μ ν διδ ασιν ε δαιμονε ν, το ς δ ο, ο τω δ γ ρχομαι μ ν το ς θεο ς θεραπε ων, πειρ μαι δ ποιε ν ς ν θέμις μοι ε χομέν ω κα γιείας τυγχάνειν κα ώμης σώματος κα τιμ ς ν π λει κα ε νοίας ν φίλοις κα ν πολέμ ω καλ ς σωτηρίας κα πλο του καλ ς α ξομένου. κα γ κο σας τα τα Mέλει γ ρ δή σοι, Iσχ μαχε, πως πλουτ ς κα πολλ χρήματα χων πολλ χ ης πράγματα το των πιμελ μενος; Kα πάνυ γ, φη Iσχ μαχος, μέλει μοι το των ν ρωτ ς δ γάρ μοι δοκε, Σώκρατες, κα θεο ς μεγαλείως τιμ ν κα φίλους, ν τινος δέωνται, πωφελε ν κα τ ν π λιν μηδ ν [τ ] κατ μ χρήμασιν κ σμητον ε ναι. Kα γ ρ καλά, φην γώ, Iσχ μαχε, στ ν σ λέγεις, κα δυνατο γε σχυρ ς νδρ ς π ς γ ρ ο ; τε πολλο μ ν ε σ ν νθρωποι ο ο δ νανται ζ ν νευ το λλων δε σθαι, πολλο δ γαπ σιν, ν δ νωνται τ αυτο ς ρκο ντα πορίζεσθαι. ο δ δ δυνάμενοι μ μ νον τ ν αυτ ν ο κον διοικε ν, λλ κα περιποιε ν στε κα τ ν π λιν κοσμε ν κα το ς φίλους πικουφίζειν, π ς το τους ο χ βαθε ς τε κα ρρωμένους νδρας χρ νομίσαι; 110. E πράττω σήμαινε στ ν ρχαία γλ σσα ε τυχ. Aλλ ε πράττω ρχικ κα κυριολεκτικ σήμαινε καλ ς νεργ, ρθ ς νεργ συνεπ ς ε τυχία το νθρώπου ξαρτ ται π τ ς ρθ ς νέργειές του, πο ε ναι π ρροια τ ς γνώσεως κα τ ς φρονήσεως. Aλλ ε τυχία γενικ ς, γι τ ν ε σεβ Ξενοφ ντα, ε ναι πάντοτε στ χέρι το θεο O Σωκράτης ο τε πεδίωκε ο τε κτιμο σε τ ν πλο το. Προσπα Δι τι νομίζω π ς χω καλ καταλάβει τι ο θεο δ ν πιτρέπουν, συνήθως, στο ς νθρώπους ν ε τυχο ν, ν ο νθρωποι δ ν γνωρίζουν σα πρέπει ν κάνουν 110 κα ν δ ν φροντίζουν π ς ν τ τελειώνουν λλ κα π σους χουν φρ νησι κα πιμέλεια, σ λλους πιτρέπουν ν ε τυχο ν κα σ λλους χι. Γι α τ λοιπ ν γ πρ τα πρ τα τιμ το ς θεο ς κα προσπαθ μ τ ς προσευχές μου ν πιτ χω π α το ς ν μο δίνουν, σο πιτρέπεται, κα γεία κα σωματικ δ ναμι κα τιμ κ μέρους τ ς π λεως κα γάπη μεταξ τ ν φίλων κα ντιμη σωτηρία στ ν π λεμο κα πλο το, πο ν μεγαλώνη μ ντιμα μέσα. 9. Kα γώ, ταν κουσα α τά, ε πα Φροντίζεις λοιπ ν, Iσχ μαχε, λήθεια, ν ε σαι πλο σιος καί, χοντας χρήματα πολλά, ν χης, φροντίζοντας γι α τά, πολλές σκοτο ρες 111 Bεβαι τατα φροντίζω, ε πε Iσχ μαχος, γι α τ πο μ ρωτ ς δι τι μο φαίνεται ε χάριστο, Σωκράτη, κα το ς θεο ς ν το ς τιμ μεγαλ πρεπα κα το ς φίλους ν βοηθ, ν χουν π κάτι νάγκη, κα τ ν π λι, κατ τ ν δ ναμί μου, ν μ τ ν φήνω κ σμητη π λλειψι χρημάτων. 10. Kα βέβαια, Iσχ μαχε, ε πα γώ, ρα α ε ναι σα λ ς κα ε ναι χαρακτηριστικ ν ς πολ πλο σιου νθρώπου κα π ς χι; Aφο πάρχουν νθρωποι πολλοί, πο δ ν μπορο ν ν ζο ν χωρ ς ν χουν τ ν νάγκη λλων, κα πολλο μένουν ε χαριστημένοι, ν μπορο ν ν πορίζωνται σα το ς ρκο ν! A το μως, πο ε ναι κανο χι μ νο τ σπίτι τους ν διοικο ν, λλ χουν κα περισσε ματα, στε κα τ ν π λι ν κοσμο ν μ ρα α ργα κα το ς φίλους ν νακουφίζουν, α το π ς δ ν πρέπει ν νομίζωνται νδρες πλο σιοι κα δυνατοί; θο σε ν ε ναι α τάρκης μ τ ν περιορισμ τ ν ναγκ ν. Aπ α τ ς τ ς Σωκρατικ ς ντιλήψεις ξεκίνησε μι π τ ς σωκρατικ ς σχολές, σχολ τ ν Kυνικ ν, πο τ ν δρυσε μαθητ ς το Σωκράτους Aντισθένης. 145

15 λλ γ ρ παινε ν μέν, φην γώ, το ς τοιο τους πολλο δυνάμεθα σ δέ μοι λέξον, Iσχ μαχε, φ νπερ ρξω, π ς γιείας πιμελ ; π ς τ ς το σώματος ώμης; π ς θέμις ε ναί σοι κα κ πολέμου καλ ς σ ώζεσθαι; τ ς δ χρηματίσεως πέρι κα μετ τα τα, φην γώ, ρκέσει κο ειν. Aλλ στι μέν, φη Iσχ μαχος, ς γε μο δοκε, Σώκρατες, κ λουθα τα τα πάντα λλήλων. πε γ ρ σθίειν τις τ καν χει, κπονο ντι μ ν ρθ ς μ λλον δοκε μοι γίεια παραμένειν, κπονο ντι δ μ λλον ώμη προσγίγνεσθαι, σκο ντι δ τ το πολέμου κάλλιον σ ώζεσθαι, ρθ ς δ πιμελομέν ω κα μ καταμαλακιζομέν ω μ λλον ε κ ς τ ν ο κον α ξεσθαι. Aλλ μέχρι μ ν το του πομαι, φην γώ, Iσχ μαχε, τι κπονο ντα φ ς κα πιμελ μενον κα σκο ντα νθρωπον μ λλον τυγχάνειν τ ν γαθ ν, ποί ω δ π ν ω χρ πρ ς τ ν ε εξίαν κα ώμην κα πως σκε ς τ το πολέμου κα πως πιμελε το περιουσίαν ποιε ν ς κα φίλους πωφελε ν κα π λιν πισχ ειν, τα τα ν δέως, φην γώ, πυθοίμην. Eγ τοίνυν, φη, Σώκρατες, Iσχ μαχος, νίστασθαι μ ν ξ ε ν ς ε θισμαι νίκ [ ν] τι νδον καταλαμβάνοιμι, ε τινα δε μενος δε ν τυγχάνοιμι. 11. Eξ λλου, ε πα γώ, τέτοιους νθρώπους πολλο μπορο με ν το ς παινο με σ μως, Iσχ μαχε, πές μου π κε πο ρχισες, π ς φροντίζεις δηλαδ γι τ ν γεία σου; Π ς φροντίζεις, γι ν διατηρ ς τ ν σωματική σου δ ναμι; Π ς κατορθώνεις κα π τ ν π λεμο ν σώζεσαι ντιμα; Ως πρ ς δ τ ν π κτησι χρημάτων, κα ργ τερα, ε πα γώ, θ μπορ ν σ κο ω. 12. Aλλ α τ λα, κατ τ ν γνώμη μου το λάχιστον, ε πε Iσχ μαχος, ε ναι, Σωκράτη, λληλένδετα. Δι τι, ταν, λ γου χάριν, κανε ς χη σα χρειάζονται γι τ ν διατροφή του, νομίζω τι, ν ργάζεται κα κοπιάζη σο πρέπει, διατηρε ται περισσ τερο γεία του καί, φο ργάζεται, α ξάνει πι πολ σωματική του δ ναμις κα ν σκ ται στ ν πολεμικ τέχνη, μπορε πι ντιμα ν σώζεται στ ν π λεμο 112 ν πίσης φροντίζη σο κα πως πρέπει γι τ ν περιουσία του κα δ ν πιδίδεται στ ν μαλθακ τητα κα τ ν τεμπελιά, ε ναι φυσικ ν α ξάνη λο κα πι πολ τ ν περιουσιακή του κατάστασι. 13. Aλλ ως δ, Iσχ μαχε, ε πα γώ, συμφων βεβαίως μαζί σου ε ς α τ πο ποστηρίζεις, τι δηλαδή, ν νθρωπος κοπιάζη κα ε ναι πιμελ ς κα σκ ται, πετυχαίνει πι πολ στ ν π κτησι γαθ ν ποιο ς μως κ πους καταβάλλεις, γι ν χης ε εξία κα σωματικ δ ναμι, κα μ ποι ν τρ πο σκε σαι στ ν πολεμικ τέχνη κα μ ποι ν τρ πο φροντίζεις ν χης περισσε ματα, στε κα στο ς φίλους ν ε σαι πωφελ ς κα τ ν π λι ν νισχ ης, α τά, ε πα γώ, θ τ κουα μ ε χαρίστησι. 14. Eγ λοιπ ν Σωκράτη, ε πε Iσχ μαχος, χω συνηθίσει ν σηκώνωμαι π τ κρεββάτι τέτοια ρα, πο ν μπορ ν προφθάσω τ ν ο ονδήποτε κ μη στ σπίτι του, ν τ χη κα χω νάγκη κάποιον ν δ Eντιμη σωτηρία π τ ν π λεμο ε ναι ν γνωρίζη κάποιος ν μάχεται κα ν προφυλάσσεται κα χι ν γκαταλείπη τ ν μάχη (φυγ ς-τρέσας). 147

16 κ ν μέν τι κατ π λιν δέ η πράττειν, τα τα πραγματευ μενος περιπάτ ω το τ ω χρ μαι ν δ μηδ ν ναγκα ον κατ π λιν, τ ν μ ν ππον πα ς προάγει ε ς γρ ν, γ δ περιπάτ ω χρ μαι τ ε ς γρ ν δ σως μεινον, Σώκρατες, ε ν τ ξυστ περιπατοίην. πειδ ν δ λθω ε ς γρ ν, ν τέ μοι φυτε οντες τυγχάνωσιν ν τε νειοποιο ντες ν τε σπείροντες ν τε καρπ ν προσκομίζοντες, τα τα πισκεψάμενος πως καστα γίγνεται, μεταρρυθμίζω, ν χω τι βέλτιον το παρ ντος. μετ δ τα τα ς τ πολλ ναβ ς π τ ν ππον ππασάμην ππασίαν ς ν γ δ νωμαι μοιοτάτην τα ς ν τ πολέμ ω ναγκαίαις ππασίαις, ο τε πλαγίου ο τε κατάντους ο τε τάφρου ο τε χετο πεχ μενος, ς μέντοι δυνατ ν τα τα ποιο ντα πιμέλομαι μ ποχωλε σαι τ ν ππον. πειδ ν δ τα τα γένηται, πα ς ξαλίσας τ ν ππον ο καδε πάγει, μα φέρων π το χώρου ν τι δεώμεθα ε ς στυ. γ δ τ μ ν βάδην τ δ ποδραμ ν ο καδε πεστλεγγισάμην. ε τα δ ριστ, Σώκρατες, σα μήτε κεν ς μήτε γαν πλήρης διημερε ειν. N τ ν Hραν, φην γώ, Iσχ μαχε, ρεσκ ντως γέ μοι τα τα ποιε ς. τ γ ρ ν τ α τ χρ ν ω συνεσκευασμένοις χρ σθαι το ς τε πρ ς τ ν γίειαν κα το ς πρ ς τ ν ώμην παρασκευάσμασι κα το ς ε ς τ ν π λεμον σκήμασι κα τα ς το πλο του πιμελείαις, τα τα πάντα γαστά μοι δοκε ε ναι O πηρέτης (ο κέτης) πηγαίνει καβάλλα κα κ ριος, Iσχ μαχος, γι λ γους σωματικ ς σκήσεως πεζ ς T γυμναστήρια στ ν ρχαία Eλλάδα, πο ταν παραίτητα σ κάθε π λι (γυμνάσια), στ ν μεσημβριν πλευρ ε χαν ε δος στο ς ( π στεγο), που κα περίπατος γιν ταν κα τ ν χειμ να γυμνάζονταν O Ξενοφ ν γαπο σε τ ν ππασία κα χει γράψει ε δικ πραγματεία περ ππικ ς. 148 Kα ν μ ν χω κάποια δουλει στ ν π λι, α τ ν τ ν ε καιρία τ ν χρησιμοποι γι περίπατο 15. ν πάλι δ ν ε ναι νάγκη ν μένω μέσα στ ν π λι, τ λογ μου πηρέτης 113 τ δηγε στ ν γρ, ν γ τ ν δρ μο ως τ ν γρ τ ν κάνω γι περίπατο, σως καλ τερα παρ ν περπατο σα στ π στεγα τ ν γυμναστηρίων Oταν πάλι φθάσω στ ν γρ, ν τυχ ν μο φυτε ουν ε τε προετοιμάζουν τ δαφος γι σπορ σπέρνουν συγκομίζουν καρπ, προσέχω π ς γίνεται καθεμι π α τ ς τ ς ργασίες κα διορθώνω, ν χω ν ποδείξω κάτι καλ τερο π α τ πο κάνουν. 17. Eπειτα π α τ συχν νεβαίνω στ λογο κα κάνω ππασία 115, σον γ μπορ περισσ τερο μοια μ τ ε δη τ ς ππασίας πο ε ναι ναγκα α στ ν π λεμο, δ ν ποφε γω δηλαδ ο τε πλαγι ς ο τε κατήφορους ο τε τάφρους ο τε ρεματιές κάνοντας μως λα α τ ννοε ται τι προσέχω σο μπορ ν μ σακατέψω τ λογ μου. 18. Mετ τ ς σκήσεις α τές, τ παιδί 116, φο φήσει τ λογο ν κυλισθ στ χ μα, πειτα τ δηγε στ σπίτι, φέρνοντας συγχρ νως π τ ν γρ στ ν π λι ν κάτι μ ς χρειάζεται. Kι γ γυρίζω στ σπίτι κάνοντας να μέρος το δρ μου «βάδην» κα να λλο τροχάδην καί, ταν φθάσω στ σπίτι, ξ νω κα καθαρίζω μέσως μ τ ν στλεγγίδα 117 τ ν δρ τα κα τ ν σκ νη. Kατ πιν γευματίζω, Σωκράτη, τ σο μ νο, σο γι ν περν τ ν μέρα μου ο τε μ δειο στομάχι ο τε μ πολ γεμ το. 19. Nαί, μ τ ν Hρα, ε πα γώ, Iσχ μαχε, α τ ς τρ πος τ ς ζω ς σου βεβαίως μο ρέσει. Δι τι τ ν χρησιμοποι ς συγχρ νως συνδυασμένες λες τ ς φέλιμες σκήσεις ργασίας γι τ ν γεία κα τ ν σωματικ δ ναμι, τ ς πολεμικ ς σκήσεις κα τ ς σχολίες γι τ ν πλο τ σου, λα α τ νομίζω τι ε ναι ξιοθα μαστα T παιδ ( πα ς), δηλαδ πηρέτης Στλεγγίς μετ τ λουτρ καθάριζαν ο ρχα οι τ σ μα μ ε δικ ξ στρα, τ ν στλεγγίδα, γι ν φ γη τελείως δρώτας κα σκ νη. 149

17 κα γ ρ τι ρθ ς κάστου το των πιμελ καν τεκμήρια παρέχ η γιαίνοντά τε γ ρ κα ρρωμένον ς π τ πολ σ ν το ς θεο ς σε ρ μεν κα ν το ς ππικωτάτοις τε κα πλουσιωτάτοις λεγ μεν ν σε πιστάμεθα. Tα τα τοίνυν γ ποι ν, φη, Σώκρατες, π πολλ ν πάνυ συκοφαντο μαι, σ δ σως ου με ρε ν ς π πολλ ν καλ ς κ γαθ ς κέκλημαι. Aλλ κα μελλον δ γώ, φην, Iσχ μαχε, το το ρήσεσθαι, ε τινα κα το του πιμέλειαν ποι, πως δ ν η λ γον διδ ναι κα λαμβάνειν, ν τινί ποτε δέ η. O γ ρ δοκ σοι, φη, Σώκρατες, α τ τα τα διατελε ν μελετ ν, πολογε σθαι μ ν τι ο δένα δικ, ε δ ποι πολλο ς σον ν δ νωμαι, κατηγορε ν δ ο δοκ σοι μελετ ν νθρώπων, δικο ντας μ ν κα δί α πολλο ς κα τ ν π λιν καταμανθάνων τινάς, ε δ ποιο ντας ο δένα; Aλλ ε κα ρμηνε ειν τοια τα μελετ ς, το τ μοι, φην γώ, τι, Iσχ μαχε, δήλωσον. O δ ν μ ν ο ν, Σώκρατες, πα ομαι, φη, λέγειν μελετ ν. γ ρ κατηγορο ντ ς τινος τ ν ο κετ ν πολογουμένου κο σας λέγχειν πειρ μαι, μέμφομαί τινα πρ ς το ς φίλους παιν, διαλλάττω τιν ς τ ν πιτηδείων πειρώμενος διδάσκειν ς συμφέρει α το ς φίλους ε ναι μ λλον πολεμίους, 20. Kα τι μ πιτυχία φροντίζεις γι τ καθένα π α τά, παρέχεις κανοποιητικ ς ποδείξεις πειδή, δ ξα ν χουν ο θεοί, σ βλέπουμε ρκετ γι κα ρκετ ε ρωστο κα γνωρίζομε τι συγκαταλέγεσαι μεταξ τ ν πλέον καν ν στ ν ππασία κα μεταξ τ ν πλέον πλουσίων. 21. Eν μως γώ, Σωκράτη, ε πε, α τ κάνω, π πολλο ς πολ συκοφαντο μαι, ν σ σως θ ν μιζες π ς θ ε π τι π πολλο ς χω νομασθ «καλ ς κ γαθ ς». 22. Aλλ κι γώ, Iσχ μαχε, ε πα, α τ κριβ ς πρ κειτο ν σ ρωτήσω, ν δηλαδ φροντίζης κάπως κα γι το το, π ς ν ε σαι καν ς ν δίνης λ γο 118 τ ν πράξεών σου κα ν ζητ ς π λλον, ν κάποτε χρειασθ. Δ ν βλέπεις, Σωκράτη, τι μ α τ κριβ ς διαρκ ς σχολο μαι, ν πολογο μαι δηλαδ τι δ ν δικ κανένα, λλά, σο μπορ, ε εργετ πολλο ς, κα δ ν σο φαίνομαι τι σχολο μαι μ τ ν κατηγορ, ταν μαθαίνω τι μερικο νθρωποι δικο ν κα πολλο ς δι τες κα γενικ ς τ ν πολιτεία κα δ ν ε εργετο ν κανένα; 23. Aλλά, ε πα γώ, παρακαλ πίσης ν μο ε π ς, Iσχ μαχε, ν σκ σαι κα στ ν καλ διατ πωσι τ ς πολογίας τ ς κατηγορίας. Λοιπ ν δ ν πα ω καθ λου, Σωκράτη, ε πε, ν σχολο μαι μ τ ν τέχνη το λ γου. Δι τι, ταν κο σω κάποιον π το ς πηρέτες το σπιτιο ν κατηγορ ν πολογ ται, προσπαθ ν λέγχω τ σα λέγει νώπιον τ ν φίλων κατακρίνω κάποιον παιν συμφιλιώνω μερικο ς π το ς φίλους, προσπαθ ντας ν το ς διαφωτίζω τι το ς συμφέρει ν ε ναι φίλοι μεταξ τους κα χι χθροί Eδ τίθεται τ θέμα τ ς καλλιεργείας το λ γου, τ θέμα τ ς κφράσεως, βασικ θέμα το μορφωμένου νθρώπου. O ρχα οι Eλληνες κα δ ο Aθηνα οι τ βαζαν στ ν πρώτη γραμμή πρεπε κάποιος ν χειρίζεται σο γίνεται καλ τερα τ ν λ γο, χι μ νο γι ν μπορ ν κφράζη τ ς γν μες του 150 στ ν κκλησία το δήμου, λλ κα στ δικαστήριο ν κατηγορήση ν περασπίση τ ν αυτ του στ ν διάλογο ν ναπτ ξη τ ς δέες του κ.λπ. 151

18 24 25 [ ] πιτιμ μέν τινι στρατηγ συμπαρ ντες, πολογο μεθα πέρ του, ε τις δίκως α τίαν χει, κατηγορο μεν πρ ς λλήλους, ε τις δίκως τιμ ται. πολλάκις δ κα βουλευ μενοι μ ν ν πιθυμ μεν πράττειν, τα τα παινο μεν, δ ν μ βουλώμεθα πράττειν, τα τα μεμφ μεθα. δη δ, φη, Σώκρατες, κα διειλημμένως πολλάκις κρίθην τι χρ παθε ν ποτε σαι. Yπ το, φην γώ, Iσχ μαχε; μ γ ρ δ το το λάνθανεν. Yπ τ ς γυναικ ς, φη. Kα π ς δή, φην γώ, γωνίζει; Oταν μ ν ληθ λέγειν συμφέρ η, πάνυ πιεικ ς ταν δ ψευδ, τ ν ττω λ γον, Σώκρατες, ο μ τ ν Δία ο δ ναμαι κρείττω ποιε ν. κα γ ε πον Iσως γάρ, Iσχ μαχε, τ ψε δος ο δ νασαι ληθ ς ποιε ν. 24. H κα στ ν στρατ μπρ ς στ ν στρατηγ πιπλήττομε κάποιον πολογο μεθα γι κάποιον, πο τιμ ται, χωρ ς ν τ ξίζη. Πολλ ς φορ ς μάλιστα κα στ ς συσκέψεις μας, σα θέλομε ν γίνουν, τ παινο με, κα σα δ ν θέλομε ν γίνουν, τ κατακρίνομε. 25. Aκ μη, Σωκράτη, ε πε, πολλ ς φορ ς μέχρι τώρα καταδικάστηκα, κυριολεκτικ ς, σ σωματικ ποιν σ χρηματική 119. Aπ ποι ν, Iσχ μαχε; ε πα γώ δι τι ληθινά, α τ δ ν τ ξερα. Aπ τ ν γυνα κα μου 120 ε πε κε νος. Kα π ς λοιπ ν περασπίζεις τ ν αυτ σου; ε πα γώ. Oταν μ συμφέρη ν λέγω τ ν λήθεια, α τ γίνεται πολ καλά, ταν μως μ συμφέρη ν λέγω ψέματα, τ δικο, Σωκράτη, ρκίζομαι στ ν Δία, δ ν μπορ ν τ κάνω δίκαιο. Kα γ ε πα δι τι σως, Iσχ μαχε, δ ν μπορε ς τ ψέμα ν τ κάμης λήθεια T ποινικ ττικ δίκαιο, πως κα τ σ γχρονο, προέβλεπε ποιν ς σωματικ ς (φυλάκισις, ε ρκτή, θάνατος) κα ποιν ς χρηματικ ς (πρ στιμον). Στ ν πρώτη περίπτωσι χρησιμοποιο σαν τ ρ μα κολάζω, στ ν δευτέρα τ ρ μα ζημι, συνήθως Προφαν ς σ τ νο κάπως φαιδρ Iσχ μαχος παρουσιάζει τι γι κάποιο σφάλμα, ν κανε, δικαζ ταν π τ ν σ ζυγ του, δηλαδ τ νεγνώ- 152 ριζε στ ν συζήτησι μ τ ν σ ζυγ του σφαλ ς συνέβαινε κα τ ντίθετο E ναι σαφ ς πάντησις στ ν κατηγορία κατ το Σωκράτους τι κανε,τι κα ο Σοφιστές, δηλαδ π ς μ τ ν διαλεκτικ τέχνη κα τ ν δ ναμι το λ γου παρίστανε τ δικο ς δίκαιο, τ ψε δος ς λήθεια κα ντιθέτως ( Aριστοφάνους Nεφέλαι). 153

19 KEΦAΛAION ΔΩΔEKATON KEΦAΛAION ΔΩΔEKATON XII Aλλ γάρ, φην γώ, μή σε κατακωλ ω, Iσχ μαχε, πιέναι δη βουλ μενον. M Δί, φη, Σώκρατες πε ο κ ν πέλθοιμι πρ ν [ ν] παντάπασιν γορ λυθ. N Δί, φην γώ, φυλάττ η γ ρ σχυρ ς μ ποβάλ ης τ ν πωνυμίαν, τ ν ρ καλ ς κ γαθ ς κεκλ σθαι. ν ν γ ρ πολλ ν σοι σως ντων πιμελείας δεομένων, πε συνέθου το ς ξένοις, ναμένεις α το ς, να μ ψε σ η. Aλλά τοι, Σώκρατες, φη Iσχ μαχος, ο δ κε νά μοι μελε ται σ λέγεις χω γ ρ πιτρ πους ν το ς γρο ς. Π τερα δέ, γ φην, Iσχ μαχε, ταν δεηθ ς πιτρ που, καταμαθ ν ν που πιτροπευτικ ς νήρ, το τον πειρ νε σθαι, σπερ, ταν τέκτονος δεηθ ς, καταμαθ ν ε ο δ τι ν που δ ης τεκτονικ ν, το τον πειρ κτ σθαι, α τ ς παιδε εις το ς πιτρ πους; A τ ς ν Δί, φη, Σώκρατες, πειρ μαι παιδε ειν. κα γ ρ στις μέλλει ρκέσειν, ταν γ π, ντ μο πιμελ μενος, τί α τ ν κα δε λλο πίστασθαι περ γώ; 122. Στ κεφ. βδομον παρ. 2 γινε λ γος τι Σωκράτης συνήντησε τ ν Iσχ μαχο στ ν στο το Eλευθερίου Δι ς, που νέμενε κάποιους ξένους φίλους του O πιστάτες ταν κα α τοί, πως κα ο λλοι πηρέτες κα ργάτες, δο λοι πο ε χαν καν τητες κα γι α τ κ στιζαν κριβά. O διος 154 Aλλ μως φοβο μαι, Iσχ μαχε, ε πα γώ, μήπως σ κρατ, ν θέλεις πι ν φ γης. Oχι, μ τ ν Δία, ε πε, δ ν μ κρατε ς, Σωκράτη, πειδ δ ν ε ναι δυνατ ν ν φ γω, πρ ν ποχωρήση λος κ σμος π τ ν γορά. 2. Nαί, μ τ ν Δία, ε πα γώ, τ κάνεις α τ, πειδ φυλάγεσαι, μήπως χάσης τ ν πωνυμία, πο χεις, το «καλο κ γαθο». Δι τι τώρα, ν κα χης σως πολλ ς δουλειές, γι τ ς πο ες πρέπει ν φροντίσης, πειδ συμφώνησες μ το ς ξένους φίλους σου 122, το ς περιμένεις δ, γι ν μ βγ ς ψε της. Aλλά, Σωκράτη, ε πε Iσχ μαχος, ο τε τ ς ποθέσεις, πο λές, γ παραμελ, δι τι χω στ κτήματά μου πιστάτες Kα τί π τ δυ κάνεις, Iσχ μαχε, ε πα γώ, ταν χρειασθ ς κάποιον πιστάτη στ κτήματά σου, ν μάθης τι πάρχει κάπου νθρωπος καν ς γι πιστασία, προσπαθε ς ν τ ν γοράζης, πως κριβ ς, ταν χρειασθ ς να ξυλουργ κα μάθης τι πάρχει κάπου νας καν ς σ α τ τ ν τέχνη, ε μαι γι α τ βέβαιος, προσπαθε ς ν τ ν ποκτήσης σ διος κπαιδε εις το ς πιστάτες σου; 4. Eγ διος, μ τ ν Δία, Σωκράτη, ε πε, προσπαθ ν το ς κπαιδε ω. Δι τι βεβαίως νας πο πρ κειται ν ε ναι παρκής, γι ν μ ναπληρώνη στ ν πιμέλεια τ ν ποθέσεών μου, ταν γ πουσιάζω, τί λλο πρέπει ν ξέρη παρ κε να κριβ ς πο ξέρω κα γώ; Ξενοφ ν ( Aπομν. B, V, 2) ναφέρει τι δο λος πιστάτης τ ν ργυρωρυ- 155

20 ε περ γ ρ καν ς ε μι τ ν ργων προστατε ειν, κ ν λλον δήπου δυναίμην διδάξαι περ α τ ς πίσταμαι. O κο ν ε νοιαν πρ τον, φην γώ, δεήσει α τ ν χειν σο κα το ς σο ς, ε μέλλει ρκέσειν ντ σο παρών. νευ γ ρ ε νοίας τί φελος κα ποίας τιν ς ο ν πιτρ που πιστήμης γίγνεται; O δ ν μ Δί, φη Iσχ μαχος, λλά τοι τ ε νοε ν μο κα το ς μο ς γ πρ τον πειρ μαι παιδε ειν. Kα π ς, γ φην, πρ ς τ ν θε ν ε νοιαν χειν σο κα το ς σο ς διδάσκεις ντινα ν βο λ η; E εργετ ν ν Δί, φη Iσχ μαχος, ταν τιν ς γαθο ο θεο φθονίαν διδ σιν μ ν. Tο το ο ν λέγεις, φην γώ, τι ο πολα οντες τ ν σ ν γαθ ν ε νοί σοι γίγνονται κα γαθ ν τί σε βο λονται πράττειν; Tο το γ ρ ργανον, Σώκρατες, ε νοίας ριστον ρ ν. Aν δ δ ε νους σοι γένηται, φην, Iσχ μαχε, το του νεκα καν ς σται πιτροπε ειν; ο χ ρ ς τι κα αυτο ς ε νοι πάντες ντες ς ε πε ν νθρωποι, πολλο α τ ν ε σ ν ο ο κ θέλουσιν πιμελε σθαι πως α το ς σται τα τα βο λονται ε ναί σφισι τ γαθά; Aλλ να μ Δί, φη Iσχ μαχος, τοιο τους ταν πιτρ πους βο λωμαι καθιστάναι, κα πιμελε σθαι διδάσκω. Δι τι, ν βεβαίως ε μαι καν ς ν διευθ νω τ ς ργασίες μου, μπορ ναμφιβ λως ν διδάξω κα λλον α τ κριβ ς, πο γ γνωρίζω. 5. Λοιπ ν, ε πα γώ, πρ τα πρ τα θ παραστ νάγκη πιστάτης σου ν χη φοσίωσι κα σ σένα κα στ ς ποθέσεις σου, γι ν παρκ ν σ ναπληρώνη, ταν πουσιάζης δι τι, χωρ ς φοσίωσι, τί φέλεια ε ναι δυνατ ν ν προκ ψη, ποιεσδήποτε γνώσεις κα ν χη πιστάτης; 124 Kαμμι φέλεια, μ τ ν Δία, ε πε Iσχ μαχος, λλ κριβ ς γι α τ πρ τα προσπαθ γ ν το ς μάθω τ ν φοσίωσι σ μένα κα στ ς ποθέσεις μου. 6. Kα π ς, ε πα γώ, γι νομα τ ν θε ν, τ ν διδάσκεις ποιον θέλεις ν χη φοσίωσι σ σένα κα στ ς ποθέσεις σου; M τ ν ε μαι γενναι δωρος ναί, μ τ ν Δία, ε πε Iσχ μαχος, ταν ο θεο μ φθονία μ ς δίνουν κάποιο π τ γαθά. 7. M α τ πο λές, ε πα γώ, ννοε ς τι, πειδ κα α το πολαμβάνουν να μέρος π τ γαθά σου, γίνονται φωσιωμένοι σ σένα κα πιθυμο ν ν σο κάνουν κάτι καλ ; Nαί, Σωκράτη, δι τι βλέπω π ς α τ κριβ ς ε ναι ριστο μέσον, γι ν χω τ ν γάπη τους. 8. Kα ν τέλος πάντων, ε πα γώ, γίνη σ σένα, Iσχ μαχε, φωσιωμένος, πραγματικ α τ κα μ νο ρκε, γι ν θεωρ ται καν ς ν πιστατ στ κτήματά σου; Δ ν βλέπεις τι λοι ο νθρωποι μπορε ν π κάποιος ε ναι φωσιωμένοι στ ν αυτ τους κα μως πολλο π α το ς δ ν θέλουν ν καταβάλλουν φροντίδες, γι ν ποκτήσουν τ γαθά, πο θέλουν ν χουν; 9. Aλλ ναί, μ τ ν Δία, ε πε Iσχ μαχος, ταν θέλω ν διορίσω τέτοιους νθρώπους πιστάτες, π πλέον το ς διδάσκω ν ε ναι πιμελε ς. χείων το στρατηγο Nικίου κ στιζε να τάλαντο (6.000 ττικ ς δρχ.) T θέμα, πο τίθεται, πλέον ε ναι τ πο ος πρέπει ν ε ναι πιστάτης κα π ς πρέπει ν διαπαιδαγωγηθ. 157

21 Π ς, φην γώ, πρ ς τ ν θε ν; το το γ ρ δ γ παντάπασιν ο διδακτ ν μην ε ναι, τ πιμελ ποι σαι. O δ γ ρ στιν, φη, Σώκρατες, φεξ ς γε ο τως ο ν τε πάντας διδάξαι πιμελε ς ε ναι. Ποίους μ ν δή, γ φην, ο ν τε; πάντως μοι σαφ ς το τους διασήμηνον. Πρ τον μέν, φη, Σώκρατες, το ς ο νου κρατε ς ο κ ν δ ναιο πιμελε ς ποι σαι τ γ ρ μεθ ειν λήθην μποιε πάντων τ ν πράττειν δεομένων. O ο ν το του κρατε ς μ νοι, γ φην, δ νατοί ε σιν πιμελε σθαι κα λλοι τινές; Nα μ Δ, φη Iσχ μαχος, κα ο γε το πνου ο τε γ ρ ν α τ ς δ ναιτο καθε δων τ δέοντα ποιε ν ο τε λλους παρέχεσθαι. Tί ο ν; γ φην, ο τοι α μ νοι δ νατοι μ ν σονται τα την τ ν πιμέλειαν διδαχθ ναι κα λλοι τιν ς πρ ς το τοις; Eμοιγέ τοι δοκο σιν, φη Iσχ μαχος, κα ο τ ν φροδισίων δυσέρωτες δ νατοι ε ναι διδαχθ ναι λλου τιν ς μ λλον πιμελε σθαι το του ο τε γ ρ λπίδα ο τ πιμέλειαν δίονα άδιον ε ρε ν τ ς τ ν παιδικ ν πιμελείας, ο δ μήν, ταν παρ τ πρακτέον, τιμωρίαν χαλεπωτέραν ε πετές στι το π τ ν ρωμένων κωλ εσθαι. φίεμαι ο ν κα ο ς ν τοιο τους γν ντας μηδ πιχειρε ν πιμελητ ς το των τιν ς καθιστάναι. Tί δέ, φην γώ, ο τινες α ρωτικ ς χουσι το κερδαίνειν, κα ο τοι δ νατοί ε σιν ε ς πιμέλειαν τ ν κατ γρ ν ργων παιδε εσθαι; O μ Δί, φη Iσχ μαχος, ο δαμ ς γε, λλ κα πάνυ ε άγωγοί ε σιν ε ς τ ν το των πιμέλειαν Π ς; Γι νομα τ ν θε ν, ε πα γώ. Δι τι γ το λάχιστον ν μιζα τι α τ, τ ν κάμη κάποιος κάποιον πιμελ, κατ κανένα τρ πο δ ν ε ναι διδακτ. Kα πράγματι, Σωκράτη, ε πε κε νος, δ ν ε ναι βεβαίως δυνατ ν ν διδάξη κανε ς λους γενικ το ς νθρώπους ν ε ναι πιμελε ς. 11. Ποιο ς λοιπ ν ε ναι δυνατ ν κάποιος ν διδάξη; ρώτησα γώ α το ς παρακαλ ν μο το ς ξεχωρίσης καθαρά. Πρ τα πρ τα, Σωκράτη, ε πε, δ ν ε ναι δυνατ ν ν διδάξη κάποιος ν ε ναι πιμελε ς ο μέθυσοι δι τι μέθη γίνεται α τία ν λησμον κάποιος λα σα πρέπει ν κάνη. 12. M νον λοιπ ν ο μέθυσοι, ε πα γώ, δ ν ε ναι κανο ν γίνουν πιμελε ς κα κάποιοι λλοι; Nαί, μ τ ν Δία, ε πε Iσχ μαχος, κα ο πναράδες βεβαίως δι τι νας, πο το ρέσει πνος, ο τε διος μπορε ν κάνη σα πρέπει ο τε λλους μπορε ν κάνη κανο ς ε ς α τ. 13. Tί λοιπ ν πάλι; ε πα γώ μ νοι α το θ ε ναι δ νατο ν ποκτήσουν μ τ ν διδασκαλία α τ τ ν πιμέλεια κα λλοι κάποιοι κτ ς α τ ν; Eγ το λάχιστον νομίζω, ε πε Iσχ μαχος, τι κα σοι κυνηγο ν τ ν φροδίσια δον ε ναι δ νατο τίποτ λλο ν διδαχθο ν ν πιδιώκουν παρ τ ν δονή 14. Δι τι α το δ ν μπορο ν ε κολα ν χουν ο τε προσοχ γι τ μέλλον ο τε φροντίδα πι ε χάριστη π τ ν φροντίδα τ ς δον ς τ ν παιδικ ν ρώτων κα ο τε πίσης ε ναι ε κολο ν βρ κάποιος γι α το ς τιμωρία μεγαλ τερη, στω κα κατ τ ς ργάσιμες μ νο ρες, παρ ν το ς μποδίζη π το ς ρωμένους των. Eπιφυλάσσομαι λοιπ ν καί, ν καταλάβω π ς κάποιοι ε ναι τέτοιοι τ ποι, ο τε κ ν δοκιμάζω ν το ς διορίζω κάτι τέτοιους γι πιστάτες στ κτήματά μου. 15. Tί λοιπ ν; ε πα γώ κα κε νοι πάλι πο χουν περβολικ γάπη πρ ς τ κέρδος, μήπως, λήθεια, ε ναι νίκανοι ν κπαιδε ωνται στ ν πιμέλεια τ ν γροτικ ν ργων; Oχι, γι νομα το Δι ς ε πε Iσχ μαχος, δ ν ε ναι σωστ α τ, καθ λου τ ντίθετο σα σα, α το ε ναι πολ ε άγωγοι στ ν πιμέλεια α τή δι τι δ ν χρειάζεται γι α το ς τίποτ λλο παρ ν 159 κα π ς πρέπει ν διαπαιδαγωγηθ.

22 ο δ ν γ ρ λλο δε δε ξαι μ νον α το ς τι κερδαλέον στ ν πιμέλεια. Tο ς δ λλους, φην γώ, ε γκρατε ς τέ ε σιν ν σ κελε εις κα πρ ς τ φιλοκερδε ς ε ναι μετρίως χουσι, π ς κδιδάσκεις ν σ βο λει πιμελε ς γίγνεσθαι; Aπλ ς, φη, πάνυ, Σώκρατες. ταν μ ν γ ρ πιμελομένους δω, κα παιν κα τιμ ν πειρ μαι α το ς, ταν δ μελο ντας, λέγειν τε πειρ μαι κα ποιε ν πο α δήξεται α το ς. Iθι, γ φην, Iσχ μαχε, κα τ δε μοι παρατραπ μενος το λ γου περ τ ν παιδευομένων ε ς τ ν πιμέλειαν δήλωσον περ το παιδε εσθαι, ε ο ν τέ στιν μελ α τ ν ντα λλους ποιε ν πιμελε ς. O μ Δί, φη Iσχ μαχος, ο δέν γε μ λλον μουσον ντα α τ ν λλους μουσικο ς ποιε ν. χαλεπ ν γ ρ το διδασκάλου πονηρ ς τι ποδεικν οντος καλ ς το το ποιε ν μαθε ν, κα μελε ν γε ποδεικν οντος το δεσπ του χαλεπ ν πιμελ θεράποντα γενέσθαι. ς δ συντ μως ε πε ν, πονηρο μ ν δεσπ του ο κέτας ο δοκ χρηστο ς καταμεμαθηκέναι χρηστο μέντοι πονηρο ς δη ε δον, ο μέντοι ζημίους γε. τ ν δ πιμελητικο ς βουλ μενον ποιήσασθαί τινας κα φορατικ ν δε ε ναι τ ν ργων κα ξεταστικ ν κα χάριν θέλοντα τ ν καλ ς τελουμένων ποδιδ ναι τ α τί ω, κα δίκην μ κνο ντα τ ν ξίαν πιθε ναι τ μελο ντι. το ς δείξη κάποιος τι πιμέλεια ε ναι κάτι πο φέρει κέρδος. 16. Kα το ς λλους, ε πα γώ, πο ε ναι γκρατε ς σ α τ πο σ παραγγέλλεις κα πο γαπο ν τ κέρδος σο πρέπει, π ς το ς κπαιδε εις ν γίνωνται πιμελε ς σ α τ πο σ θέλεις; T πρ γμα ε ναι πολ πλ, ε πε κε νος, Σωκράτη. Oταν δηλαδ δ τι χουν πιμέλεια, τ τε κα το ς παιν κα προσπαθ ν το ς τιμ ταν μως, ντιθέτως, το ς δ ν ε ναι μελε ς, τ τε πιχειρ ν λέγω κα ν κάνω τέτοια, πο θ το ς πειράξουν τ φιλ τιμο. 17. Eλα, ε πα γώ, Iσχ μαχε, διαφώτισέ με σ παρακαλ κα σ το το, κάνοντας μι παρέκβασι στ ν λ γο σου περ α τ ν πο κπαιδε ονται στ ν πιμέλεια, πές μου δηλαδ ς πρ ς τ ν κπαίδευσι, ν νας νθρωπος, πο τ ν διακρίνει μέλεια, ε ναι δυνατ ν ν καταστήση λλους πιμελε ς. 18. Oχι, γι νομα το Δι ς, ε πε Iσχ μαχος ο δέποτε μπορε ν γίνη α τ, πως κριβ ς δ ν ε ναι δυνατ ν νας νθρωπος, πο δ ν γνωρίζει μουσική, ν κάμη λλους κανο ς στ ν μουσική. Δι τι ε ναι πολ δ σκολο, ταν δάσκαλος δίνη κακ παράδειγμα σ κάτι, ν κάμη τ ν μαθητή του καν ν τ κτελ καλά, καί, ταν κ ριος δίνη τ παράδειγμα τ ς μέλειας, ε ναι δ σκολο ν διδάξη τ ν πηρέτη του τ ν πιμέλεια Kαί, γι ν συντομε σω τ ν λ γο, νομίζω τι ως τώρα δ ν χω μάθει νας κακ ς κ ριος ν χη καλο ς δο λους ε δα μως καλ ν κ ριο ν χη κακο ς δο λους, χι βεβαίως μως κα χωρ ς ν το ς τιμωρ. Eκε νος μως πο θέλει ν κάμη κάποιους κανο ς ν πιστατο ν στ ς ποθέσεις του, πρέπει κα διος ν ε ναι καν ς ν πιβλέπη κα ν λέγχη τ ργα τους κα ν ναγνωρίζη πρ θυμα τ ν χάρι σ α τ ν πο τ χει κτελέσει καλ κα ν μ διστάζη ν πιβάλλη τ ν πρέπουσα τιμωρία σ α τ ν πο μελε. 160 διαιτέρως νδιαφέρουσα κα στ θέμα το το ε ναι πραγματεία το Πλουτάρχου Περ παίδων γωγ ς. 161

23 20 καλ ς δέ μοι δοκε χειν, φη Iσχ μαχος, κα το βαρβάρου λεγομένη π κρισις, τε βασιλε ς ρα ππου πιτυχ ν γαθο παχ ναι α τ ν ς τάχιστα βουλ μενος ρετο τ ν δειν ν τινα μφ ππους δοκο ντων ε ναι τί τάχιστα παχ νει ππον τ ν δ ε πε ν λέγεται τι δεσπ του φθαλμ ς. ο τω δ, φη, Σώκρατες, κα τ λλα μοι δοκε δεσπ του φθαλμ ς τ καλά τε κ γαθ μάλιστα ργάζεσθαι. 20. Ωραία πίσης μο φαίνεται, ε πε Iσχ μαχος, τι ε ναι κα πάντησις πο, καθ ς λένε, δωκε κάποτε κε νος βάρβαρος ταν δηλαδ βασιλι ς τ ν Περσ ν ε ρ κε να καλ λογο κα θελε, σο μπορο σε πι γρήγορα, ν τ παχ νη, ρώτησε κάποιον π α το ς, πο θεωρο νται κανο στ ν πποτροφία, τί παχαίνει πι γρήγορα τ λογο κα α τ ς λέγεται τι το ε πε, το φεντικο τ μάτι 126. Eτσι λοιπ ν, Σωκράτη, συνεπέρανε Iσχ μαχος, μο φαίνεται τι κα στ λλα πράγματα τ μάτι το φεντικο κυρίως φέρνει τ καλ κα τ γαθά Eξαίρεται δ δ ναμις το παραδείγματος στ ν γωγή. Tο το τονίζεται γενικ π πλείστους κα ποιητ ς κα φιλοσ φους τ ς ρχαι τητος, διαιτέρως νδιαφέρουσα κα στ θέμα το το ε ναι πραγματεία το Πλου- 162 τάρχου Περ παίδων γωγ ς H ρχαία παροιμία «ο δ ν ο τω τ ν ππον πιαίνει δεσπ του 163