Εργασία του Π. Μιχαήλ Βοϊτσέσκου Υπό την επίβλεψη του κυρίου Μιχαήλ Τρίτου, καθηγητού Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη, 2015

Transcript

1 1 Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Ποιμαντικής Ο Αγιος Νεομάρτυρας Κωνσταντίνου Βασσαράβα Brâncoveanu Ηγεμόνα της Βλαχίας ( ) και η Ορθόδοξη Ανατολή Εργασία του Π. Μιχαήλ Βοϊτσέσκου Υπό την επίβλεψη του κυρίου Μιχαήλ Τρίτου, καθηγητού Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη,

2 2 Ο Αγιος Νεομάρτυρας Κωνσταντίνος Μπασσαράμπας Brâncoveanu Ηγεμών της Βλαχίας ( ) και η Ορθόδοξη Ανατολή 2

3 3 Πίνακας περιεχομένων Πρόλογος και Σύντομη Παρουσίαση....4 Εισαγωγικά 5 Ιστορικό πλαίσιο Η οικονομική κατάσταση. 6 Οι πολιτικές συνθήκες...7 Μερικά βιογραφικά σημεία...13 Η πολιτιστική δραστηριότητα του Μπρανκοβεάνου και οι προσωπικότητες της εποχής εκείνης με τις οποίες συνεργάστηκε Ο άγιος Άνθιμος ο Ιβηρήτης, μία σημαντική προσωπικότητα της εποχής εκείνης και φίλος τουβοεβόδα.41 O Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου ως κτήτορας εκκλησιών και ευεργέτης των απανταχού ορθοδόξων..50 Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Τρανσυλβανίας..60 Oι Άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες...66 To Πατριαρχείο της Αντιοχείας..68 Η Εκκλησία της Γεωργίας (Ιβηρία) 72 Το Οικουμενικό Πατριαρχείο.75 Η βοήθεια του Μπρανκοβεάνου προς τον Άγιο Όρος...76 Το Πατριαρχείο των Ιεροσολύμων.84 Το Πατριαρχείο της Αλρξανδρείας.86 Το ηγεμονικό μαρτύριο..87 Επίλογος 93 SUMMARY...95 BIBLIOGRAFIA...99 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

4 4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στις μακρόχρονες ελληνο-ρουμανικές σχέσεις της ιστορίας αυτών των δύο λαών, το τελευταίο τέταρτο του 17 ου αιώνος έχει ξεχωριστή σημασία, επειδή προετιμάζει την λεγόμενη «φαναριωτική εποχή» στις παραδουνάβιες ηγεμονιές. Σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη των γεγονότων έπαιξαν οι ηγεμονίες των οικογενείων Καντακουζηνών και Μπρανκοβεάνου στην Βλαχία ( Ţara Românească =Ρουμανική Χώρα ) και του Δημητρίου Καντεμήρ στην Μολδαβία. Υπό την επίβλεψη του κυρίου καθηγητού Μιχαήλ Τρίτου στον οποίον εκφράζω την ευγνωμοσύνη μου, διαλέξαμε προς έρευνα την ηγεμονία και την προσωπικότητα του Κωνσταντίνου Μπασσαράμπα Μπρανκοβεάνου ( Constantin Basarab Brâncoveanu, ), με αφορμή την επέτειο των 300 ων χρόνων από την μαρτυρική του θυσία την οποία εόρτασε λαμπρά η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρουμανίας. Ο Άγιος ηγεμόνας της Βλαχίας Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου, διπλωμάτης και πολιτικός, κτήτορας εκκλησιών και μοναστηριών στην χώρα του και στο εξωτερικό, φιλότεχνης και συνάμα δημιουργός τού ενός ιδιωτικού ρουμανικού ρυθμού που φέρνει το όνομα του, ήταν ένας ουσιαστικός προστάτης των κύκλων της λογιοσύνης και του τύπου στο τέλος του 17ου και στην αρχή του 18ου αιώνα. Η καταγωγή του η συγγένεια με τους Καντακουζηνούς,- η εκπαίδευσή του, η ζωή και η επίδρασή του σε όλη την Ορθόδοξη Ανατολή δικαιολογούσαν την ονομασία «βυζαντινό-ρουμάνος ηγεμών»1, όπως τον χαρακτηρίζει ο ιστορικός ερευνητής και καθηγητής, ο κύριος Αθανάσιος Καραθανάσης σε μία μελέτη του, και στην εξαιρετική του διατριβή: «Οι Έλληνες Λόγιοι στη Βλαχία ( )» από την οποία αντλούμε και εμείς σημαντικές πληροφορίες. 1 Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Ο Βυζαντινορουμάνος Ηγεμών της Βλαχίας Κωνσταντίνος Βασσαράβας ( ) και η Ελληνική Ορθόδοξη Ανατολή (Οι δωρεές του σε Πατριαρχεία, στο Άγιο Όρος, μονιά της Ανατολής), Μέγαρα, 1991, και η διατριβή του ιδίου, Οι Έλληνες Λόγιοι στη Βλαχία ( ), Θεσσαλονίκη,

5 5 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Στην παρούσα εργασία θα παρουσιάσω την προσωπικότητα του ευσεβούς βοεβόδα Κωνσταντίνου Μπασσαράμπα Μπρανκοβεά-νου, παρακολουθώντας τα παιδικά του χρόνια, τις σπουδές του, τον πρόοδο του, την ηγεμονία του, ανθίζοντας και φέροντας διάφορους καρπούς για την χώρα του και για την απανταχού Ορθόδοξη Εκκλησία. Θα τον συνοδεύσουμε και στους διπλωματικούς του αγώνες και τις θυσίες για την επικράτηση των καιρών ειρινικών με τους ευρωπαίους και προπαντός με τους οθώμανούς από τους οποίους και θα δεχθεί και τον μαρτυρικό του θάνατο στην Βασιλεύουσα, την 15 η Αυγούστου 1714, μαζί με τους τέσσερους υιούς του και τον σύμβουλο του Γιανάκη Βακαρέσκου. Στις Ιουνίου 1992, Η Ιερά Σύνοδος της Ρουμανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας κήρυξε Άγιο τον μεγάλο βοεβόδα Κωνσταντίνο Μπασσαράμπα Brâncoveanu μαζί με τους τέσσερεις υιούς του και με τον συγγενή τους Γιαννάκη εορταζόμενοι την 16 Αυγούστου. 2 Οι άλλες αδελφικές εκκλησίες δεν πέρασαν ακόμη το όνομα του νεομάρτυρα βοεβόδα Κωνσταντίνου στα συναξάρια τους, και αυτό φαίνεται παράξενο και λυπηρό, μη υπολογίζοντας τα πλούσια βοηθήματα του προς την ορθόδοξη Ανατολή, όπως θα δούμε παρακάτω. 2 Μânăstirea Adormirea Maicii Domnului, Calendarul tuturor sfinților de peste an, Roma, 2014, σελ.112 5

6 6 Ιστορικό πλαίσιο Η οικονομική κατάσταση Το τέλος του 17 ου αιώνα έφερε μία ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων στην Βλαχία. Επιτέυχτυχαν πρόοδοι στην οικονομία, στην καλλιέργεια, σε διάφορες τέχνες, στην διόρυξη μεταλλευμάτων, στο εμπόριο, κ.τ.λ. Η αύξηση της εσωτερικής αγοράς, οι αυξανόμενες απαιτήσεις της Υψηλής Πύλης και το εμπόριο είχαν ως συνέπεια την αυξημένη ζήτηση των δημητριακών. Η αμπελουργία γνώρισε μία εξαιρετική άνθηση, το ίδιο και η κτηνοτροφία, η αλιεία, η μελισσοκομία. Πολλά προϊόντα της χώρας ήταν περιζήτητα στην Τουρκία, ενώ άλλα πουλιόνταν στην Αυστρία, Πρωσία, Βενετία, Ρωσία, κτλπ., με μεγάλο ρίσκο, εφόσον η Υψηλή Πύλη απαγόρευε την πώληση των προϊόντων σε άλλα μέρη εκτός από την Τουρκία 3 Ένας άλλος πλούτος της Ρουμανικής Χώρας ήταν τα επτά μεγάλα αλατωρυχεία τα οποία λειτούργησαν μαζί κάποιο διάστημα. Η πώληση του αλατιού αποτελουσε αυθεντικό μονοπώλιο και ενοικιαζόταν. Αυτό συνέβαλε στην χρηματική ισορροπία του κρατικού ταμείου, εφόσον ήταν μία σημαντική πηγή συμπλήρωσης των αβάσταχτων φόρων (χαράτσια, κ.λπ.) επιζητούμενα υπερβατικά κάθε χρόνο από την Υψηλή Πύλη. 4 Ντόπια εμπορεύματα και προϊόντα προερχόμενα από την Τρανσυλβανία (Μπρασώφ, Σιμπίου), από την Δύση και την Ανατολή πουλιόνταν λιανικά στις πόλεις και στα παζάρια η στις κωμοπόλεις, εφόσον η Βλαχία αποτελούσε ένα σημαντικό κέντρο μεταφοράς εμπορευμάτων μεταξύ της Κεντρικής Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής. 5 3 S. Papacostea, Contributie la problema relatiilor agrare in Tara Romaneasca in prima jumatate a secolului al XIIIlea, στο SMIM,III, 1995, σελ Stefan Ionescu, Panait I. Panait, Constantin Voda Brancoveanu Viata Domnia Epoca, Bucuresti, 2014, σελ Αυτόθι, σελ

7 7 Οι πολιτικές συνθήκες Ο Μπρανκοβεάνου ανέβηκε στο θρόνο σε μία εποχή που τόσο η Βλαχία όσο και η ευρύτερη ζώνη της βρισκόταν σε μία μεγάλη πίεση. Η Ρουμανική Χώρα (Βλαχία) ήταν οθωμανική περιοχή την οποία κυβερνούσε η Υψηλή Πύλη. Όπως και η Μολδαβία, η Ρουμανική Χώρα απέκτησε μεγαλύτερο ενδιαφέρον εφόσον βρισκόταν σε μία συνοριακή ζώνη μεταξύ του Ισλάμ και των χριστιανικών κρατών. Γι αυτό το λόγο, η στρατηγική της εξωτερικής οθωμανικής πολιτικής απαιτούσε την επικράτηση των ρουμανικών χωρών με τον νομικό καταστατικό της «φορολογημένης προστασίας»: δηλαδή η Υψηλή Πύλη έπαιρνε την ευθύνη να προστατεύσει τις Ρουμανικές Χώρες με αντάλλαγμα φόρους. Σύμφωνα με το ισλαμικό δίκαιο οι Ρουμανικές Χώρες, εφόσον έκλεισαν κάποιες «συμφωνίες φορολογημένης προστασίας» ( ahdaddhimma ) με την Πύλη, χωρίς να είναι ενσωματωμένες στο «Οίκο του Ισλάμ» ( dar al Islam ) έβγαιναν από το «Οίκο του Πολέμου» ( dar al harb ), και επομένως δεν απειλούνταν από την οθωμανική επεκτατική πολιτική. Η διαφορά αυτού του νομικού καταστατικού και εκείνου του πασαλικιού είναι ριζική: τα πριγκιπάτα κρατούσαν την αυτονομία τους, την κυβερνητική, νομική και δικαστική αυτοδιοίκηση, με ειδικούς θεσμούς και ωφελούνταν της πλήρους θρησκευτικής ελευθερίας. 6 Η Υψηλή Πύλη ήθελε να ασφαλίσει τα δυτικά σύνορα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά δεν τολμούσε να μετατρέψει τις Ρουμανικές Χώρες σε πασαλίκια, διότι αυτό θα προκαλούσε την αντίδραση τόσο της Ρωσίας και της Αψβουργικής Αυτοκρατορίας, όσο και του τοπικού αρχοντικού σώματος («των μπογιάρων»). 6 Mihai MAXIM, Le statut des Pays Roumains envers la Porte Ottomane aux XVI-e XVIII-e siecles, Revue roumaine d histoire, 24 (1985), 1-2, σελ στο Sebastian Nazâru, Mucenicia Brâncovenilor, o analiză a surselor istorice,bucurești, 2014, σελ. 26 7

8 8 Επομένως, η Υψηλή Πύλη προσπαθούσε να επικρατήσει το καταστατικό εξάρτησης των πριγκιπάτων και να ενθαρρύνει τον έλεγχό της. Αυτό είχε ως συνέπεια την υποβάθμιση της κατάστασης, των ρουμά-νων ηγεμόνων εφόσον σταδιακά τους θεωρούσαν ως απλούς υπήκοους ανισλαμικούς υπάλληλους του σουλτάνου. Γι αυτό η Πύλη ήταν πάρα πολύ προσεκτική όσον αφορά την εμπιστοσύνη και την τιμιότητα των ρουμάνων ηγετών τιμωρώντας με μεγάλη αυστηρότητα τις εκδηλώσεις της ανεξαρτησίας και τις προσπάθειες απομάκρυνσης των πριγκι-πάτων από την οθωμανική κυριαρχία. Ο Μπρανκοβεάνου πλήρωσε ευσυνειδήτως όλες τις επιβαρύνσεις τις οποίες ώφειλε. Προμήθευε με διάφορα εφόδια τους τούρκους, τους βοηθούσε να κτίσουν ή να ανοικοδομήσουν κάστρα και μέσω του πλούσιου πληροφοριοδιτικού του δικτύου, τους γνωστοποιοίσε γρήγορα μερικά γεγονότα σχετικά με τα χριστιανικά κράτη. Επιπλέον από το χαράτσι, το οποίο το πλήρουσε τακτικά, έκανε πολλά δώρα στους ανώτατους άρχοντες της Πύλης και σ όλους τους οθωμανούς αξιωματι-κούς που έρχονταν στην χώρα με κάποια αποστολή. Με τέτοια συμπε-ριφορά, ο «Αλτίν-Μπέι» («ο Πρίγκιπας του Χρυσού») κατόρθωσε να κρατήσει πάντα την ηγεσία του, και μάλιστα το 1699 την απέκτησε για όλη του τη ζωή, όταν τον δέχτηκε ο σουλτάνος Σουλεϊμάν ο 2 ος. Επομένως, όπως θα δούμε παρακάτω, μπορούμε να πούμε ότι ο Κωνσταντίνος Brâncoveanu δεν ήταν θύμα των πολιτικών του σφαλμάτων, άλλα των δυσμενών ιστορικών συνθηκών. Αυτό είχε να κάνει και με μία «απρόβλεπτη στιγμή» σχετικά με την «αφρονία και τον πόθο του καινούριου σουλτάνου Αχμέτ του 3 ου και του απάνθρωπου βεζίρη του Τζίν Αλί Πασά να αρπάζουν τα πλούτη του βλάχου ηγεμόνα. Διότι στην ηγεσία του, ο Μπρανκοβεάνου «περπάτησε στον ήδη πατη-μένο δρόμο της πολιτικής των μεγάλων ρουμάνων βοεβόδων». Αυτός ο δρόμος «αποτελόνταν από πολλά βήματα προς τα δεξιά και πολλά βήματα προς τα αριστερά, από πολύ θάρρος μπροστά, από πολύ καρτερική υποχώρηση όπισω». 7 7 N. Iorga, Valoarea politică a lui Constantin Brâncoveanu, Vălenii de Munte,1914, σελ , στο Pr. Niculae Șerbănescu, Constantin Brâncoveanu, domnul Țării Românești( ), και επανεκδομένο στο κοινό τόμο 8

9 9 Ένα σημαντικό σημείο της ηγεσίας του ήταν η άσκησης μίας εξαιρετικής διπλωματίας, και η βελτίωση των προσωπικών του σχέσεων με τους μεγάλους ηγέτες της εποχής του, όπως τους βασιλείς Λεοπόλδος ο 1 ος, Ιωσήφ ο 1 ος, Κάρολος ο 3 ος, Λουδοβίκος ο 14 ος, Πέτρος ο Μέγας, Τσάρος της Ρωσίας, καθώς και με τον Πάπα Κλήμεντο το 11 ο, τον Αύγουστο ο 2 ο, τον Βασιλιά της Πολωνίας, τoν Δοσίθεος και τον Χρύσανθο Νοταρά, όπως επίσης και με τους Πατριάρχες Ιεροσολύμων και πολλούς άλλους αξιωματούχους και υψηλά εκκλησιαστικά πρόσωπα. 8 Λίγο πριν ανέβη στο θρόνο ο Brâncoveanu, επί του Șerban Kantakouzino, η Ρουμανική Χώρα ξεκίνησε σοβαρές διπλωματικές συνομιλίες με την Αυστρία με σκοπό να βγεί από την τουρκική ηγεμονία και να περάσει στην αυστριακή. Eπι του Şerban Καντακουζηνού έγινε η πολιορκία της Βιέννης το 1683, από τους τούρκους στην οποία ήταν υποχρεωμένοι να συμμετάσχουν και οι ηγεμόνες της Βλαχίας και Μολδαβίας (Γεώργιος Δούκας), αλλά ο Şerban διατήρησε μυστικές συνδέσεις με τους πολιορκημένους, δίνοντάς τους πληροφορίες περί του οθωμανικού στρατού. 9 Ακολούθησε ένας μακροχρόνιος πόλεμος μεταξύ των τούρκων και των αυστριακών, ο οποίος τελείωσε το 1699, με την «Ειρήνης του Κάρλοβιτς». Πάντως, το έτος της πολιορκίας της Βιέννης αποτέλεσε την αρχή της παρακμής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 10 Αλλά, αργότερα, ο Brâncoveanu με τους Καντακουζηνούς (στην αρχή), εγκατέλειψαν αυτήν την πολιτική, επειδή φοβούνταν, όπως, αποδείχτηκε και αργότερα, ότι τα τούρκικα στρατεύματα ήταν ακόμη αρκετά δυνατά. Ηδιαίτερα όταν επιτέθηκαν με τους Τατάρους, και τα Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu mărturisitor jertfelnic și ctitor darnic, τόμος I, București,2014,σελ.87. Sebastian Nazâru,ο.π.,σελ Gabriela Dumitrescu, Album, στο κοινό τόμο Constantin Brâncoveanu, documente din colecțiile Bibliotecii Academiei Române, editura Mitropolia Olteniei, Craiova, 2014, σελ.5 9 Anton Maria del Chiaro,RevoluțiileValahiei, București, Edit. Basilica, 2012σ Ρr. Mircea Păcurariu, Domnul martir, ctitor de cultură românească, ziarul Lumina,/

10 10 αυστριακά στρατεύματα δεν μπόρεσαν τότε να ασφαλίσουν το μέτωπο της Νότιο-Ανατολικής Ευρώπης 11. Εν τω μεταξύ, στην πολιτική σκηνή αρχίζει να εμφανίζεται και η Ρωσία του τσάρου Ιβάν και μάλιστα του Πέτρου του Μεγάλου ( ) ως σημαντική ευρωπαϊκή δύναμη, μπαίνοντας το 1686 στην «Ιερή Συμμαχία» η οποία είχε ιδρυθεί από την Αυστρία, Πολωνία και Βενετία το 1684 υπό την αιγίδα του Πάπα της Ρώμης, με το σκοπό την επέκταση τους στην περιοχή των Βαλκανίων την οποία η Οθωμανική Αυτοκρατορία, τώρα πλέον στην κατηφόρα της παρακμής δεν μπορούσε πια να ελέγχει. Η Ρωσία ποθούσε την κατάκτηση της Κριμαίας για να εξασφαλίζει την πρόσβασή της στην Μαύρη Θάλασσα. Αλλά αυτή η συμμαχία των «χριστιανικών» δυνάμεων αποδείχθηκε, ψεύτικη, εφόσον η Αυστρία και η Πολωνία είχαν διάφορους και μάλιστα ανταγωνιστικούς σκοπούς, που δεν ταίριαζαν με το πνεύμα μίας αντιοθωμανικής σταυροφορίας για να ελευθερώσει τους υποδουλωμένους λαούς στην Νότιο-Ανατολική Ευρώπη, αλλά απλώς αντιστοιχούσαν σε έναν κατακτητικό πόλεμο. Η Αυστριακή Αυτοκρατορία, μετά το 1683 είχε επιτυχίες απέναντι στούς Οθωμανούς, ειδικά μετά την κατάκτηση της Βούδας (Πέστα) το 1686, προσαρτώντας την ανατολική Ουγγαρία. Ο σκοπός των Αψβούργων ήταν και η προσάρτηση των Ρουμανικών Χωρών, και η πρώτη που έπεσε θύμα ήταν η Τρανσυλβανία μέ τη Συμφωνία του Βlaj (Μπλάδζ) το Και η Πολωνία είχε τις ίδιες απαιτήσεις κυριαρχίας προς την Μολδαβία και την Ρουμανική Χώρα, γεγονός που θα είχε ως αποτελέσματα μία σταδιακή εξασθένιση της Συμμαχίας λόγω της ανταγωνιστηκότητας μεταξύ των δύο δυνάμεων σχετικά με την κυριαρχία πάνω στις Ρουμανικές Χώρες. 12 Με τα δεδομένα αυτά, ο Ρουμάνος ηγεμόνας, υπηρετώντας αναγκαστικά τους τούρκους (σαν υποτελής τους), χωρίς να παραλείπει τα δικαιώματα της χώρας του, με την ίδια εξυπνάδα και πλούσια δώρα, ήξερε πώς «να χειριστεί 11 Alexandru Briciu Interviu cu acad. dr. Constantin Bălăceanu-Stolnici despre voievodul martir Constantin Brâncoveanu Una dintre cele mai înfloritoare domnii, ziarul Lumina, 20 martie Pr. Nicolae Moraru, Pr. Constantin Coman, Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu, viața, domnia, mucenicia, pilda de jertfelnicie, Edit. Arhiepiscopiei Buzăului și Vrancei, 2014, σελ

11 11 προσεκτικά και ευπρεπώς τις απαιτήσεις της Αυστρίας, της Πολωνίας και της Ρωσίας». 13 Ο Μπρανκοβεάνου προσπαθούσε να έχει καλές σχέσεις με τους αυστριακούς, δίνοντας πλήροφορείες σχετικά με τους τούρκους και όταν χρειαζόταν, τους έστελνε εφόδια. Και παρόλο που ο Brâncoveanu στήριξε την ακεραιότητα της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Τρανσυλβανίας απέναντι στην Ουνία, οι αυστριακοί εκτίμησαν τις υπηρεσίες του, και τον θεωρούσαν ως «φίλος της αυτοκρατορίας». Τον τίμησαν με το τίτλο «Πρίγκιπα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας». 14 Παράλληλα, στην δύτηκή Ευρώπη, η Γαλλία του Λουδοβίκου του 16 ου ( ) είχε την ηγεμονία, αλλά, μη θέλοντας την πρόοδο της Αψβουργικής Αυτοκρατορίας, στήριξε τους τούρκους, και κήρυξε πόλεμο την 27 η Σεπτεμβρίου του 1688 εναντίον της Αψβουργικής Αυτοκρατορίας και των συμμάχων της. Το γεγονός αυτό ανάγκασε τους αυστριακούς να πολεμήσουν σε δύο μέτωπα ενώ ενθάρρυνε τους Οθωμανούς που είχαν εξασθενήσει μετά την ήττα τους κάτω από το τείχο της Βιέννης το Στα βόρεια, ο Τσάρος Πέτρος της Ρωσίας, προσβλέποντας στην περιοχή της Βαλτικής Θαλάσσης άρχισε το μεγάλο πόλεμο με τη Σουηδία του Κάρολου του 12 ου. Αργότερα, όμως, θα προχωρήσει προς τη Νότιο-Ανατολική περιοχή της Ευρώπης εναντίον των τούρκων, με την εκστρατεία του το 1711, η οποία κατέληξε στο Στανιλέστι, στον ποταμό Προύθο, στην Μολδαβία, σε μία καταστροφή για τα ρώσικα στρατεύματα. Το γεγονός αυτό θα έχει σημαντικές συνέπειες για την μετέπειτα ιστορία των Ρουμανικών Πριγκιπάτων, και για τον ίδιο τον Μπρανκοβεάνου Ν.Șandru, Prințul Aurului, București,1972, p.98, la Pr. Niculae Șerbănescu, Constantin Brâncoveanu, domnul Țării Românești( ), και επανεκδομένο στο κοινό τόμο Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu mărturisitor jertfelnic și ctitor darnic, vol. I,București,2014,σελ Pr. Niculae Șerbănescu, Constantin Vodă Brâncoveanu, Domnitorul Țării Românești, în vol. colectiv Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu Mărturisitor Jertfelnic și Ctitor Darnic, București, 2014, p Paul Cernovodeanu, Coordonatele politice externe ale lui Constantin Brâncoveanu. Vedere de ansamblu, în vol colectiv, Constantin Brâncoveanu, ACADEMIA DE ŞTIINŢE SOCIALE ŞI POLITICE A REPUBLICII SOCIALISTE ROMANIA- INSTITUTUL DE ISTORIE N. IORGA. Bucureşti, 1988, p Alexandru Briciu, Interviu cu acad. dr. Constantin Bălăceanu-Stolnici despre voievodul martir Constantin Brâncoveanu-Una dintre cele mai înfloritoare domnii, ziarul Lumina, 20 martie

12 12 Με τη Ρωσία ο Μπρανκοβεάνου τήρησε και εμβάθυνε τις σχέσεις τις οποίες είχε ο Șerban Kantakuzino (+1688 ) δοκιμάζοντας την πιθανότητα πραγματοποίησης μίας συμμαχίας ώστε να μπορέσουν να ελευθερωθούν οι χριστιανοί από τον οθωμανικό ζυγό, εφόσον πιστοποίησε ότι η λεγόμενη «Ιερή Συμμαχία» υπό την διοίκηση των Αψβούργων ήταν στην πραγματικότητα μία ένωση η οποία είχε ως σκοπό να αποκτήσει περισσότεραα εδάφη. Γι αυτό, έστειλε διπλωματικές απoστολές στην Μόσχα, έφτιαξε ένα σχέδιο μάχης έναντίον των τούρκων, ζήτησε στρατιωτική βοήθεια από τον τσάρο, έστειλε στην ρωσική πρωτεύουσα μία πρεσβεία, πληροφόρησε τον τσάρο περί όσων συνέβησαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και σύσφιξε τις σχέσεις με την Ρωσία και μετά την ήττα του 1711, παρόλο που κατηγορήθηκε ότι αυτή η μάχη χάθηκε εξαιτίας του. 17 Με όλη αυτή την περίπλοκη πολιτική της «κατασκοπευτικής ουδετερότητας» ο Κωνσταντίνος Βασαράβας Μπρανκοβεάνου άντεξε 26 χρόνια κατορθώνοντας να διαφυλάξει τα σύνορα της χώρας ακέραια, χωρίς να τραβήξει καθόλου το σπαθί του. Και γι αυτό, μη χρησιμοποιούντας τη πολιτική των όπλων, ο ρουμάνος ηγεμών «έκανε το μεγάλο βήμα πρός τον πολιτισμό». Διότι, όπως παρατήρησε επίσης ο Nicolae Iorga, ενώ «με το σπαθί θα κατέληγε στη δική του καταστροφή όπως και της χώρας», με την σωφροσύνη, «υπολογίζοντας τούς καιρούς», και με τα γράμματα «υψώθηκε όχι μόνο στο επίπεδο του βοεβόδα της Ρουμανικής Χώρας, αλλά και εκείνου του προστάτη των απανταχού ρουμάνων και της Ορθοδοξίας ως προστάτης όλων των χριστιανών εκκλησιών της Ανατολής, ως συνεχιστής της αυθεντίας των βυζαντινών αυτοκρατόρων φθάνοντας έτσι, να επαινεθεί και να δοξα-σθεί για την γενναιοδωρία και τις ευεργεσίες του στο Σινά, στα Ιεροσόλυμα, στο Χαλέπι, στο Άγιο Όρος, στην Πάτμο, στα Βαλκάνια και στην Τιφλίδα της Ιβηρίας.» Pr. Niculae Șerbănescu,ο.π., σ Ν. Ιοrga, Pentru comemorarea unui mucenic al nației, în N. M. Popescu, Viața și faptele domnului Țării Românești Constantin Vodă Brâncoveanu, București, 1914, p

13 13 Μερικά βιογραφικά σημεία Ο Κωνσταντίνος Μπασσαράμπας Μπρανκοβεάνου, ο δημιουργός της μίας ξεχωριστής εποχής τόσο πολιτικής και πολιτισμικής, όσο και εκκλησιαστικής, αποτέλεσε ένα φωτεινό σημείο στην σειρά των ρουμάνων ηγετών. Γεννήθηκε στο χωριό Μπρανκοβένι το 1654 σε μία βυζαντινορουμανική οικογένεια: ήταν υιός του ρουμάνου βογιάρου Πάπα Μπασσαράμπας Brancoveanu και της Στάνκα Καντακουζηνού, αδελφή του Șerban, Κωνσταντίνου και Μιχαήλ Καντακουζηνού. Οι πρώτοι δύο λόγιοι θείοι του ανέλαβαν τη ανατροφή του μικρού ορφανού, όταν τον επόμενο χρόνο δολοφονήθηκε ο πατέρας του, σε μία εξέγερση του λαού εναντίον του τότε ηγεμόνος. Ιδιαίτερα, ο Κωνσταντίνος ο Καντακουζηνός, ο γνωστός δηλαδή στόλνικος ήταν εξαιρετικός δάσκαλος, με εκλεκτή κουλτούρα, που την απόκτησε στις μεγάλες πρωτεύουσες της Ανατολής και Δύσης. Καλός γνώστης των σχολείων της Πάδοβας και Βενετίας, όπου είχε σπουδάσει και με τα οποία είχε μία διαρκή επικοινωνία. Ο στόλνικος Κων/νος Καντακουζηνός ενώνει με πολύ επιτυχία, την κλασικίζουσα και τη χριστιανική παράδοση (όπως όλοι οι λόγιοι του 17 ου και του 18 ου αιώνα) με τη δυτική. 19 Οι Καντακουζηνοί δημιούργησαν έναν μορφωτικό περιβάλλον που βασιζόταν σε μία λαμπρή ελληνική και λατινική παιδεία. Από τα παιδικά του χρόνια, με δάσκαλους που έμειναν ανώνυμους, αλλά με την βοήθεια του στόλνικου Κωνσταν-τίνου Καντακουζηνού, ο Brâncoveanu έμαθε ελληνικά, λατινικά και σλαβονικά. Κάτω από την καθοδήγηση του ιδίου στόλνικου και των αδελφών του, πλούτιζε συνεχώς τις γνώσεις του, έτσι ώστε γνώριζε πολλά, παρόλο που ήταν νέος, και δεν φοίτησε σε πανεπιστήμια του εξωτερικού. Υπήρχαν, όμως, αρκετοί διδάσκαλοι κυρίως ελληνικής καταγωγής, σχεδόν απαρατήρητοι, οι οποίοι δίδασκαν ιδιωτικά στο 19 Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι στη Βλαχία ( ), Θεσσαλονίκη, 2000, σελ

14 14 Βουκουρέστι. Αυτοί, εφ όσον βρήκαν φιλοξενία και οικείο περιβά-λλον στην Βλαχία, είχαν πάρει στα χέρια τους την εκπαίδευση της χώρας και είχαν σημαντικές προσβάσεις και στην πολιτική διοίκησή της. 20 Οι Έλληνες διανοούμενοι και αξιωματούχοι με τη πληθωρική τους παρουσία στην βλάχικη αυλή δίνουν ένα ξεχωριστό πνευματικό τόνο στη ζωή της. Έτσι και, ο Μπρανκοβεάνου αργότερα θα έχει μεγάλη εκτίμηση για τα βιβλία και τον πολιτισμό. Τις γνώσεις που απέκτησε από τον θείο του, τον στόλνικο Καντακουζηνό χρησιμο-ποιήθηκαν αργότερα, όταν έγηνε ηγέμονα σε όλες τις δράσεις του, πολιτιστικές και κοινωνικές στην διάρκεια των 25 χρόνων της ηγεμονίας του. 21 Oι τρεις Καντακουζηνοί θεωρούνταν στους μεγά-λους ουμανιστές της Βλαχίας του δευτέρου μισού του 17 ου αιώνος. Συνέβαλαν στην επέκταση της βιβλιοθήκης της οικογένειας Καντα-κουζηνών, την παλαιότερη ουμανιστική βιβλιοθήκη από την Ρουμα-νική Χώρα, στο Mărgineni, εκεί που έζησε τα παιδικά του χρόνια ο Μπρανκοβεάνου, στην ίδρυση της Αυθεντικής Ακαδημίας στο Βου-κουρέστι, στην επανίδρυσης της τυπογραφίας στην πρωτεύουσα, στη μετάφραση μερικών έργων με ιδιαίτερη προσοχή στην επιμόρφωση της ρουμανικής λογοτεχνικής γλώσσας και στην μετάφραση στην ρουμανική γλώσσα της Αγίας Γραφής, γνωστή ως «Bibliα de la Bucureşti» (1688), μνημειώδη εργασία της ρουμανικής λογοτεχνίας. Σε αυτούς τους τρεις Καντακουζηνούς, ο μέλλων ηγεμόνα Brâncoveanu έδειχνε όλη του την ευγνωμοσύνη. 22 Σε ηλικία 30 χρονών, το 1674, εφόσον έμεινε κληρονόμος όλης της περιουσίας του πατέρα του, παντρεύτηκε τη Μαρία (Μαρίκα), θυγατέρα του πλούσιου βογιάρου Νeagoe από Popești και ανεψιά του πρώην ηγεμόνα Anton Vodă ( ). Mέσω του γάμου αυτού ενώθηκε με μία άλλη μεγάλη οικογένεια ντόπιων βογιάρων, πράγμα που του εξασφάλισε αργότερα την σταθερότητα στο θρόνο της χώρας. 23 Εξ άλλου, από τα νεανικά του χρόνια του εμπιστεύτηκαν διάφορες 20 Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, ο.π. σελ Αυτόθι,σελ Pr. Mihai Săsăujan, Un strălucit protector al culturii româneşti. Ziarul Lumina./ Pr.Mircea Păcurariu, Sfinţi daco-romani şi români, Iaşi, 2007, σελ. 224). 14

15 15 υπηρεσίες στην ηγεμονική αυλή, - οι τελευταίες ήταν ο Μέγας Σπαθάριος και Μέγας Λογοθέτης. 24 Αυτούς τους δύο, τον Κωνσταντίνο και τη Μαρία Μπρανκοβεάνου, ο Θεός τους ευλόγησε με 11 παιδία, δηλαδή τέσσερις γιούς: τον Κωνσταντίνο ( ), τον Στέφανο ( ), τον Ράδου ( ) τον Ματθαίο ( ) και εφτά θυγατέρες: τη Stanca, τη Μαρία, την Ilinca, τη Safta ( ) την Ancuța ( ), την Bălașa( ), και τη Σμαράγδα ( ). Οι υιοί του, όπως ήδη είδαμε, θα αποκεφαλισθούν, και αυτοί, στην Κωνσταντινούπολη, το Οι θυγατέρες του θα παντρευτούν με εκλεκτούς βογιάρους και γνωστούς Φαναριώτες: Radu Ilieş, Κωνσταντίνος Δούκας Vodă, Σκαρλάτος Μαυροκορδάτος, Şerban Greceanu, Iordache Creţulescu, Νικόλαος Ρωσέτος, Μανωλάκης Λαμπρινός, Constantin Băleanu. 25 Εξάλλου, το πορτραίτο του Μπρανκοβεάνου μας το περιέγραψε ο «Anonimul Brancovenesc» (το επίσημο χρονικό της αυλής) σε ζεστά χρώματα: «πλούσιος, με όμορφο πρόσωπο, ψηλός, καλομίλητος, έξυπνος, με πολλούς συγγενείς, υιούς και πολλές θυγατέρες, γαμπρούς και νύμφες, μεγάλη απόδειξη της αρχοντιάς του. 26 Tο έτος 1678 ανέβηκε μια βαθμίδα στην πολιτική του σταδιοδρομία, όταν οι Καντακουζηνοί κατόρθωσαν να επιβάλουν στον θρόνο της Βλαχίας τον άλλο θείο του, τον Șerban Καντακουζηνό ( ). Αυτός ο ηγεμόνας, «πρίγκιπας μεγάλου αναστήματος, με μεγάλα μάτια και φωνή τίγρης», αλλά με «εκλεπτυσμένους τρόπους», ήταν χαρούμενος άνθρωπος, φιλόξενος και γενναιόδωρος. Χρηματοδοτούσε και ενθάρρυνε τα τλέντα και τις καλές τέχνες, βοηθούσε τους δασκάλους της ελληνικής γλώσσας, με τους οποίους οι υιοί των βογιάρων έμαθαν την γραμματική, τη ρητορική και την φιλοσοφία.» 27 Σ αυτή τη δεκαετία ο Μπρανκοβεάνου είχε την ευκαιρία να γνωρίσει από πολύ κοντά τα 24 Anton Maria del Chiaro, RevoluțiileValahiei, București, Edit. Basilica, 2012σελ Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι σελ.70.και Αlexandru Briciu, Domnii favorabile boierilor Cantacuzini în secolul XVII, articol în ziarul Lumina, 30 ianuarie Istoria Tarii Romanesti de la octombrie 1688 pana la martie 1717, ed. de Constantin Grecescu, Bucuresti, 1959, p Anton Maria del Chiaro, ο.π.,σελ.90 15

16 16 διάφορα εσωτερικά και εξωτερικά προβλήματα της εποχής του, αφού ήταν ένας από τους πιο στενούς συνεργάτες του ηγεμόνα. 28 Σ αυτή τη περίοδο όταν ήταν βογιάρος, ο Μπρανκοβεάνου έκτισε τις αυλές του στο Ποτλόντζι (Potlogi)- νομός Ντίμποβιτσα- και Μογοσοάϊα (Mogoşoaia) κοντά στο Βουκουρέστι-, ανεγείροντας σε καθεμία εκκλησίες ενώ φρόντισε τις κτητορίες του παππού του Preda Brâncoveanu, τα μοναστήρια «Dintr-un Lemn» και «Gura Motrului», όπως και το μοναστήρι «Bistriţa», την κτητορία των βογιάρων της οικογένειας Κραγιοβέσκου με τους οποίους είχε συγγένεια. 29 Εξ άλλου, η ένωση των δύο αρχοντικών οικογενειών επηρέασε καθοριστικά την ζωή και τις δράσεις του μέλλοντος ηγεμόνος Μπρανκοβεάνου, έτσι ώστε έχοντας στην διάθεσή του όλους τους μοχλούς της εξουσίας κατόρθωσε να δημιουργήσει μνημειώδη μορφωτικό έργο και ένα ιδιωτικό ρυθμό «το μπρανκοβενικό» ( stilul brâncovenesc ) 30 - για το οποίο θα αναφέρουμε μερικά στοιχεία αργότερα. O Κωνσταντίνος Brâncoveanu έγινε ηγεμών μία μέρα μετά το θάνατο του θείου του, Şerban Καντακουζηνό, στις 29 Οκτωβρίου Ήταν η επιθυμία των βογιάρων κυβερνητών της χώρας να έχουν σαν ηγέτη έναν μορφωμένο και άξιο άνθρωπο. «Λογοθέτα,- του είπαν οι βογιάροι συναθροισμένοι στην Μητρόπολη στο Βουκουρέστι,- εμείς πάντες, επιθυμούμε να μας είσαι ηγεμών». Ο Brâncoveanu αρνήθηκε με πλήρη συνείδηση και τους παρακάλεσε να τον αφήσουν ήσυχο, εφόσον η κατάσταση και τα δικά του έσοδά του επέτρεπαν να έχει μία πριγκιπική ζωή, ενώ η λαμπρότητα της ηγεμονίας ενέχει πάντοτε τον κίνδυνο της κατάπτωσης. «Ο καημένος Πρίγκιπας, ο οποίος είχε την προαίσθηση του τραγικού του τέλους, υποχώρησε στις επιμονές των συγγενών, των φίλων και στις επευφημείες του λαού, οι οποίοι του ορκίστηκαν πίστη και υπακοή.» Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι σελ Ρr. Mircea Păcurariu,Sfinţi daco-romani şi români, σελ. 226,και του ιδίου, Pr.Prof. Dr. Mircea Păcurariu, Istoria Bisericii Ortodoxe Române, București,1981, τόμος 2,σελ Pr. N. V. Popescu, Prinţ al Ortodoxiei, apărător al valorilor perene româneşti, ziarul Lumina,/ Anton Maria del Chiaro,RevoluțiileValahiei, București, Edit. Basilica, 2012σ

17 17 Η πολιτιστική δραστηριότητα του Μπρανκοβεάνου και οι προσωπικότητες εκείνης της εποχής με τους οποίους συνεργάστηκε Ειπώθηκε ότι ο Κωνσταντίνος Μπασαράμπας Μπρανκοβεάνου συγκρίνεται, «απεικονίζει τη μορφή ενός Λουδοβίκου του 14 ου στον Κάτω Δούναβη, προσφέροντας στoν πολιτισμό της Βλαχίας την μεγαλύτερη λαμπρότητα στην ιστορία της και εξασφαλίζοντάς της την ευρύτατη ακτινοβολία στον ανατολικό κόσμο» 32. Γίνεται λόγος και για το μπρανκοβεανικό γένος το οποίο περιλαμβάνει ανώτερες σχολές, βιβλιοθήκες, αρχι-τεκτονική, αγιογραφία, διπλωματία. 33 Και όντως, είναι αξιέ-παινη η προσπάθεια του ρουμάνου ηγεμόνα να προβάλει την ορθόδοξη κουλτούρα. Η ευνοϊκή του φιλανθρωπία προσέλκυσε στο Βουκουρέστι μία σειρά λογίων της εποχής, ρουμάνων και ξένων, οι περισσότεροι ήταν έλληνες οι οποίοι συνέβαλαν στην εκπαίδευση και στα μορφωτικά προγράμματα καθώς και σε άλλες δραστηριότητες στην πραγματοποίηση των επιτευγμάτων του βοεβόδα. Ο ίδιος ο βοεβόδας βρίσκεται μεταξύ των ανωτέρων πνευμάτων της εποχής όπως ο σύγχρονος του από την Μολδαβία, ο Δημήτριος Καντεμήρ. Για αυτόν, ο Θεός ήταν μία σίγουρη και συγκεκριμένη πραγματικότητα στην ζωή του, και η διακονία του Θεού μέσω των βιβλίων υψηλής θεολογίας επιπέδου και βαθειάς χριστιανικής πίστης ήταν από τα σημανικότερα ανθρώπινα επιτεύγματα. 34 Αυτά τα επιτεύγματα, σε όλες τους τομείς της μορφωτικής και πνευματικής ζωής, ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθούν εφόσον υπήρχαν δύο αντικειμενικές προϋποθέσεις : από την μία πλευρά, η οικονομική ευημερία της Ρουμανικής Χώρας, και η μόρφωση και η προσωπική περιουσία του ηγεμόνα, απo την άλλη πλευρά, η υψηλή του μόρφωση 32 George Ivașcu, Istoria literaturii române, I, București, 1969, p.222 la Pr. Prof. Dr. Mircea Păcurariu, Cultura în timpul lui Constantin Brâncoveanu, B.O.R.,1966, nr.7-12, p.306, και επανεκδομένο στο κοινό τόμο Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu Mărturisitor Jertfelnic și Ctitor Darnic, I, București, 2014, p Doru Căpătaru, Ctitori de cultură şi civilizaţie românească: Constantin Basarab Brâncoveanu, voievodul culturii în Antimiana II -antologie de studii, comunicări şi articole, Bacău, 2012, p, Pr. Prof. Dr. Niculae Șerbănescu, Constantin Brâncoveanu ctitor de cultură românească, B.O.R.,1964, 9-10, p ,και επανεκδομένο στο κοινό τόμο Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu Mărturisitor Jertfelnic și Ctitor Darnic, I,București, 2014, p

18 18 συνδιαζόμενη με μία εξαιρετική αίσθηση του ωραίου και με ένα πραγματικό πάθος για την τέχνη και για το διδακτικό η λογοτεχνικό βιβλίο. Σε μία σχετική ήσυχη ηγεσία, ο βοεβόδας είχε την τύχη να περικυκλωθεί από πνευματικές και μορφωτικές προσωπικότητες, ντόπιους και ξένους, μεγάλης αξίας, και καθώς να οργανώσει μία σχολή αγιογράφων και γλύπτων. 35 Αυτό είναι, όντος, το μεγάλο μάθημα του Constantin Brâncoveanu. Για τον ίδιο, η Ρουμανική Χώρα δεν ήταν μόνο ένα εθνικό έδαφος το οποίο, καλά διαχειριζόμενο, μπορούσε να προσφέρει στούς κατοίκους ένα αποδεκτό επίπεδο ασφάλειας και υλικής ευδαιμονίας. Ένα κράτος δεν σημαίνει μόνο σωστή αστυνόμευση και δικαιοσύνη, υγεία και οικονομία. Μία χώρα υπάρχει, ουσιαστικά, εφόσον προάγει κουλτούρα, πολιτισμό. Και ο διαχειριστής των δημόσιων έργων έχει την υποχρέωση να προσφέρει τους πολίτες όχι μόνο ευδαιμονία και υλική ασφάλεια, αλλά και πρόσβαση στην γνώση και τον πολιτισμό. Η ηγεσία του Brâncoveanu και η δική του προσωπικότητα ήταν ένας ουσιαστικός σύνδεσμος μεταξύ του υλικού και του πνευματικού βίου. Ένας σύνδεσμος στον οποίο ο νους δέσποζε της ύλη, και όχι το αντίθετο. Στην αυλή του Κωνσταντίνου Brâncoveanu σταδιοδρό-μησαν δύο διαφορετικά πνευματικά ρεύματα στο πεδίο της κουλτούρας: ένα προερχόμενο κατευθείαν από την καθολική και ρωμαϊκή Δύση, το ιταλικό ρεύμα, και το άλλο από την ορθόδοξη Νότιο-Ανατολή, το ελληνικό ρεύμα. Εκεί, φιλοξενηθήκαν μεγάλα και φωτισμένα πρόσωπα της ελληνορθόδοξης Ανατολής, αλλά και της Δύσης, προπαντός ιταλικής: καθηγητές στην Αυθεντική Ακαδημία της μονής του Αγίου Σάββα του Βουκουρεστίου όπως ο Σεβαστός ο Κυμινήτης, Ιωάννης ο Κομνηνός, Γεώργιος ο Μαΐοτα, Παναγιώτης ο Συνοπεύς, Γεώργιος ο Τραπεζούντιος, Μάξιμος ο Πελλοπονήσιος, Ιωάννης Καρυόφυλλης, και άλλοι. Αυτοί ήταν πρωτεργάτες της κλασικής ελληνικής κουλτούρας στην αναγέννηση και εκπρόσωποι του θρησκευτικού ουμανισμού οι οποίοι επηρέαζαν ταυτόχρονα τις αποφάσεις της πολιτικής ηγεσίας της 35 Ștefan Ionescu Panait I. Panait, Constantin Vodă Brâncoveanu Viața Domnia Epoca, București, p

19 19 Βλαχίας: συμβολή στην ίδρυση της Ακαδημίας και της τυπογραφίας, διδασκαλία στην ηγεμονική αυλή και σε σπίτια βογιάρων, ασχολία με το ιερό κήρυγμα, αγώνας για την αναχαίτιση του εκσλαβισμού της χώρας και της ουνιτικής προπαγάνδας και γενικά θετική συμμετοχή στην προσπάθεια για δημιουργία πνευματικής ζωής στην ηγεμονία. Επίσης, οι εκπρόσωποι του θρησκευτικού ουμανισμού της ελληνικής Ανατολής υπήρξαν σύμβουλοι, αυλικοί ιεροκήρυκες, αλλά και δάσκαλοι των νεαρών πριγκίπων. Σημαντικός ήταν, σε ορισμένες περιπτώσεις, ο συμ-φιλιωτικός τους ρόλος ανάμεσα στους αντιμαχόμενους βοεβόδες των παραδουνάβιων ηγεμονιών της αντιοθωμανικής αντίστασης των Ελλήνων και τις προσπάθειες της αναβίωσης και αποκατάστασης της παλαιάς Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αποφασίστηκε να ξεκινήσουν από τις άκρες της Δεσπόζουσας Υψηλής Πύλης, για να έχουν περισσότερη επιτυχία. Επιλέχθηκε να χρησιμοποιηθεί το Βουκουρέστι. Ήταν η δεύτερη πόλη σαν μέγεθος της Νότιο-Ανατολικής Ευρώπης. 36 Είχε δυνατότητα να είναι (και όντος ήταν) ένα κέντρο της μήξης των αλλοεθνών οι οποίοι κατέφυγαν από την Κωνσταντινούπολη. Εδώ τα συμφέροντά τους συνάντησαν εκείνων των Ρουμάνων, οι οποίοι ήθελαν μια ανώτατη σχολή. Υπήρχε τότε στο Βουκουρέστι ένα μορφωτικό πνεύμα και η πίστη ότι εκεί ζούσαν οι απόγονοι των βασιλιάδων. 37 Δύο μεγάλες προσωπικότητες της Ορθοδοξίας: ο Δοσίθεος Ιεροσολύμων και ο διάδοχος του ο Χρύσανθος Νοταράς καθοδηγούσαν ολόκληρη την ελληνική και πολιτιστική κίνηση. Ο μέγας Πατριάρχης Δοσίθεος ( ) επί τέσσερις δεκαετίες καθοδήγησε την πολιτιστική-εκδοτική δραστηριότητα στην ελληνική γλώσσα, και ταυτόχρονα ήταν ο σημαντικότερος απολογητής της Ορθοδοξίας εναντίον των καθολικών η καλβινιστών προσηλυτιστικών δραστηριοτήτων. Έίχε επισκεφθεί πολλές φορές τις Ρουμανικές Χώρες, έχοντας την πραγματική έδρα του στο Βουκουρέστι και στο Ιάσιο, όπου 36 R. St. Vergatti, Populatie. Timp. Spatiu. Privire asupra demografiei istorice universale, Ed. Istros, Braila, 2002, p Constantin C. Giurescu, Istoria Bucurestilor din cele mai vechi timpuri pana in zilele noastre, Ed.pt.Literatura, Bucuresti, 1966,p

20 20 τύπωσε περισσότερα έργα στην ελληνική γλώσσα. Επίσης, ταξίδεψε σε όλο τον ορθόδοξο κόσμο, προσπαθώντας να στερεώσει σχέσεις με την Ρωσία, η οποία ήταν σε πλήρη ανάπτυξη προκειμένου να ελευθερωθούν οι λαοί κάτω από την εξουσία των τούρκων 38. Η αγωνιστικότητα και το πείσμα του Δοσίθεου για την επίτευξη των δύο αυτών σκοπών, την αντιμετώπιση της ξένης προπαγάνδας και την προώθηση ενός αντιτουρκικού μετώπου στα Βαλκάνια, βρήκε σύμφωνους τους Βλάχους ηγέτες, οι οποίοι, με τη σειρά τους, βοήθησαν ποικιλότροπα το δυναμικό Ιεράρχη. Ο Δοσίθεος, όμως, επηρέασε σημαντικά την πολιτιστική κίνηση της Βλαχίας. Στον Δοσίθεο οφείλεται, κατά το μεγαλύτερο ποσοστό της, η ανάπτυξη της τυπογραφίας του Βουκουρεστίου. Είναι μια προσπάθεια που άνοιξε νέους ορίζοντες στην πνευματική κίνηση της ΝΑ Ευρώπης και της Ελληνικής Ανατολής, αφού το Βουκουρέστι και το Ιάσιο αποτελούσαν τα μοναδικά κέντρα εκτύπωσης του ελληνικού βιβλίου από τις τουρκοπατημένες χώρες. 39 Στον τομέα αυτό η συνεργασία με τον ηγεμόνα Κωνσταντίνο Μπασσαράβα Μπρανκοβεάνου ήταν εξαιρετικά καρποφόρα: για το βιβλίο, ο ηγεμόνας στήριξε πνευματικά και οικονομικά την βελτίωση και την αύξηση του αριθμού των τυπογραφείων από το Βουκουρέστι, Μπουζάου, Τιργόβιστε, Ρίμνικ, Σναγόβ. Ποτέ άλλοτε στην ιστορία της Ρουμανικής Χώρας δεν λειτούργησαν τόσα τυπογραφία (πέντε) τυπώνοντας τόσα βιβλία! 40 Κάτω από την αιγίδα του Πατριάρχη Δοσιθέου και των άλλων λόγιων, τυπώθηκαν μεταξύ 1690 και 1716, 31 ελληνικά βιβλία, γεγονός που αποτελεί ένα σπουδαίο σημείο στην ιστορία των σχέσεων του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων και γενικά της Ορθόδοξης Ανατολής με τις Ρουμανικές χώρες. Ως υπερασπιστής της χριστιανικής ορθοδοξίας και κληρονόμος των βυζαντινών βασιλέων, ο Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου κατάλαβε πολύ καλά την πραγματικότητα του 38.Αθανάσιος Ε. Καραθανάση,Οι Έλληνες Λόγιοι σελ.103,111. Pr Prof. Dr. Mircea Păcurariu,, Istoria Bisericii Ortodoxe Române, București,1981,vol.2,p Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι σελ Pr. Prof. Dr. Ion Vicovan, Filantropia socială, culturală şi misionară a Sfinţilor Martiri Constantin Brâncoveanu şi Antim Ivireanul, în vol. colectiv Spiritualitatea mărturisitoare a culturii româneşti în perioada Sfântului Martir Constantin Brancoveanu, Râmnicu Vâlcea, 2014, p,161 20

21 21 πολιτικού καιρού μέσα στον οποίο ζούσε: ότι ανεξάρτητα από τα διάφορα εμπόδια, η ορθόδοξη πίστη πρέπει να φυλαχθεί, και η ενότητα της να στηριχτεί με όλα τα μέσα, και πρώτα μέσω του βιβλίου, το οποίο τον μεταβάλλει σε πραγματικό μοχλό της ορθοδοξίας. 41 Πολύ σημαντική θα πρέπει να θεωρηθεί η συμβολή του Δοσίθεου στην ίδρυση της Ακαδημίας του Βουκουρεστίου. Δεν είναι, βέβαια, τυχαίο το γεγονός ότι η Ακαδημία λειτούργησε σε οικήματα της μονής του Αγίου Σάββα, που ήταν μετόχι του Αγίου Γεωργίου στο Βουκουρέστι, το οποίο, επίσης ως μετόχι, αποτελούσε την κύρια πηγή των προσόδων του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων 42. Γενικά ο Δοσίθεος αγωνίστηκε για την ανάπτυξη της παιδείας, την οποία περιόριζε όμως μέσα στα πλαίσια της Εκκλησίας. Η Βλαχία αποτέλεσε ένα από τα καίρια στηρίγματα του στην προσπάθειά του αυτή, όπως σημείωσε ο ίδιος: «Εν οίς μάλιστα εβοήθησεν η φιλόχριστος τσάρα (χώρα) Ουγγροβλαχίας αποστάζουσα και αυτής παραθεμένη τον γλυκασμών αυτής εις την πικρίαν ην προξενούσιν είς την αγίαν Ιερουσαλήμ τα έθνη και οι αιρετικοί, δεικνύουσα δαψιλώς μεγάλην τιμήν και αγάπην εις την ένσαρκον του Θεού ημών οικονομίαν» 43 Παράλληλα, ο ίδιος ο Δοσίθεος συνέβαλε αποφασιστικά στη δημιουργία εθνικής και πνευματικής ζωής στις ρουμανικές χώρες. 44 Μυστικός σύμβουλος των ρουμάνων ηγεμόνων, καλός διπλωμάτης και τίμιος κυβερνήτης, ο Δοσίθεος προσπάθησε να φέρει κοντά τις ρουμανικές χώρες με την Ρωσία, επειδή σε αυτή τη σχέση θεωρούσε ότι έγκειται η δύναμη που θα έχει την δυνατότητα να γκρεμίσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο ορθόδοξος ζήλος του φανερώθηκε επίσης και στην μάχη εναντίον του καλβινισμού στην Τρανσυλβανία, αλλά και προπαντός με την ευκαιρία της «Ουνίας» με την Ρώμη. Μέσα από τις άμεσες δράσεις, τα ταξίδια και τα κηρύγματα, όπως και με γραπτές εργασίες, ούτος ο «infestissimus Ecclesiae latinae hostis», («ο πιο διλητηριώδης εχθρός της 41 Gabriela Niţulescu, Cartea instrument în politica religioasă a lui Constantin Brâncoveanu, în Constantin Brâncoveanu, domnul faptei creatoare şi al vieţii sfinţitoare. Râmnicul-Vâlcea, 2014, p Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι σελ N. Iorga, Documente, 333, στο Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι σελ Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι σελ

22 22 λατινικής Εκκλησίας») όπως τον ονόμαζαν οι ιησουίτες, αγωνίστηκε να απαντήσει στην δυτική προπαγάνδα. Έτσι, ήταν παρών στην χειροτονία του Μητροπολίτου Αθανασίου Αγγέλου της Τρανσυλβανίας, που έγινε όμως στο Târgovişte, την παλαιά πρωτεύουσα της Ρουμανικής Χώρας. Τότε, ο υποψήφιος ιεράρχης δέχθηκε μία ομολογία πίστεως την οποία ορκίστηκε ότι θα σεβόταν. Και όταν φανερώθηκε η ουνία, ο Δοσίθεος ήταν ο μοναδικός ιεράρχης βρισκόμενος τότε στο Βουκουρέστι ο οποίος αντέδρασε έντονα. Πήγε στην Τρανσυλβανία, όπου κήρυξε και προέτρεψε τους ορθοδόξους να μην δεχθούν την ουνία του αποστάτου ιεράρχη και των πρωτοπρεσβυτέρων οι οποίοι ποθούσαν την υλική ευημερία. Η επηρέασή του στην ζώνη του Μπρασόβ και Φαγαράσι ήταν τόσο μεγάλη, ώστε ο καρδινάλιος Kolonics αναγκάστηκε να ζητήσει από την αυστρι-ακή κυβέρνηση την σύλληψη ή την εξορία του. Επιστρέφοντας από την Τρανσυλβανία, ο Πατριάρχης Δοσίθεος συνέχισε τον αγώνα και έστειλε επιστολές προς τους ορθοδόξους από εκεί, προς τους άλλους που δέχθηκαν την ουνία, και μάλιστα προς τον ίδιο τον Αθανάσιο, ώστε να επανέλθουν στην Ορθοδοξία. 45 Παραλείποντας τις τρανσυλβανικές υποθέσεις, ο Δοσίθεος απευθύνθηκε στον κλήρο και στους πιστούς, προτρέποντάς τους να βοηθήσουν στην οικοδόμηση της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου στο Βουκουρέστι. Τότε, λοιπόν, αγίασε Το Μέγα Μύρο το μοναστήρι των Αγίων Αποστόλων. Το κύρος και η επίδραση του στην Ορθοδοξία εμπόδιζαν τον οικουμενικό πατριάρχη να διαμαρτύρεται, προπαντός τώρα, που ήταν γνωστός ως φίλος του Μεγάλου Πέτρου. Είχε γίνει ο μεσολαβητής μεταξύ των ρουμάνων ηγεμόνων και της Ρωσίας, συνεχίζοντας την κωδικοποιημένη επικοινωνία με την βασιλική καγκελαρία. Για αυτές τις σχέσεις χρησιμοποιούσε τον ανιψιό του Χρύσανθο, τον Γιώργο Καστριώτη, καθηγητή στο Ιάσιο, και τον David Corbea πιστός μπογιάρος του Βρανκοβεάνου. 46 Σε μεγάλο ποσοστό η άνοδος της τυπογραφίας της μπρανκοβεανικής εποχής, οι αγώνες για την 45 Pr. Iile Georgescu, Patriarhi ai Ierusalimului in Ţara Românească, Studii Teologice, Seria II, Anul VIII, nr. 5-6, mai-iunie 1956, σ. 46 Αυτόθι, σ, 22

23 23 εξάπλωση του εκκλησιαστικού λόγου προς τους καταπατημένους λαούς από την Αντιόχεια μέχρι την Αλεξάνδρεια και τον Καύκασο οφείλονται στο ακούραστο έργο του Δοσιθέου. Ο διάδοχος του ήταν ο ανιψιός του, ο Χρύσανθος Νοταράς ( ), άνθρωπος της δυτικής κουλτούρας, εκλεγμένος πατριάρχης με την στήριξη του Μπρανκοβεάνου. Ο Χρύσανθος είχε παλαιές και ισχυρές σχέσεις με τους ρουμάνους συνοδεύοντας τον θείο του σε μακροχρόνια ταξίδια στις Ρουμανικές Χώρες. Υπάρχουν εκατοντάδες γράμματα στην αληλογραφία με τους ηγέμονες των Ρουμανικών Χώρων και άλλων επισήμων προσώπων της εποχής. Από το 1681, ο Χρύσανθος φοιτεί στην Πατριαρχική Ακαδημία, έχοντας δάσκαλο τον σοφό Σεβαστό Κυμινήτη, ο οποίος δίδασκε τότε αριστοτελική φιλοσοφία. Μάλλον, πριν να ολοκληρώσει την εγκύκλια μάθησή του, το 1684 χειροτονείται διάκονος και αναλαμβάνει να εκτελεί διπλωματικές αποστολές για την προάσπιση των συμφερόντων του Παναγίου Τάφου από τις αρπακτικές τάσεις των Λατίνων μοναχών. Για πολλά χρόνια θα παραμείνει κοντά στο θείο του, Πατριάρχη Δοσίθεο, ως διάκονος, αρχιδιάκονος, γραμματέας, συνοδοιπόρος, βοηθός. Ένα μεγάλο μέρος της ζωής του, και κυρίως την περίοδο πριν από τη χειροτονία του ως μητροπολίτη Καισάρειας και την κατοπινή εκλογή του ως πατριάρχης Ιεροσολύμων, ο Χρύσανθος το πέρασε στη Βλαχία, φιλοξενούμενος της βλάχικης αυλής, όπου, μάλιστα, ανέπτυξε πνευματική δραστηριότητα. Εκεί έγραψε μερικά από τα πολλά έργα του, μεταφρασμένα κείμενα στην απλοελληνική. Μεταξύ άλλων, το έργο «Περί οφικιαλίων του Παλατιού Κωνσταντι-νουπόλεως και των οφίκιων της Μεγάλης Εκκλησίας», ήταν ένα κείμενο χρήσιμο στα διαβάσματα του, αλλά και βοηθητικό για το πρωτόκολλο της βλάχικης αυλής, η οποία πίστευε ότι συνεχίζει την παράδοση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 47. Σαν νεαρός αρχιμανδρίτης, παρέμεινε φιλοξενούμενος του ουμανιστικού περιβάλλοντος της αυλής του Μπρανκοβεάνου το μεγαλύτερο διάστημα της περιόδου Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι, σελ

24 24 Επομένως, και ο Χρύσανθος θεωρείται ως ένας από τους κύριους φορείς που οδήγησαν σε δύο θεμελιακά γεγονότα της πολιτιστικής ζωής των ρουμανικών χωρών, αλλά και γενικότερα της ΝΑ Ευρώπης: δηλαδή την ίδρυση της Ακαδημίας και της τυπογραφίας στο Βουκουρέστι 48. Ως αρχιμανδρίτης, ο Χρύσανθος στάθηκε ο σημαντικότερος συνεργάτης του Δοσίθεου τον πρώτο καιρό της τυπογραφίας του Βουκουρεστίου. Με το αίτημα αυτών των δύο πατριαρχών από τους Αγίους Τόπους, αλλά και των άλλων ελλήνων λογίων, επί του Μπρανκοβεάνου τυπώθηκαν παραπάνω από 30 βιβλία στην ελληνική γλώσσα. 49 Το 1692 ο Χρύσανθος πήγε στη Ρωσία, σταλμένος του θείου του, για να προωθήσει την τυπογραφία στη Μόσχα και να αναδιοργανώσει την Ακαδημία της ίδιας πόλης. Εκεί βρήκε τον καιρό και ασχολήθηκε με τη μετάφραση στην απλοελληνική του γνωστού χρονικού του ρουμάνου λογίου Μilescu Spătarul «Κιταϊα-δουλεύουσα». Δεν παρέλειπε ακόμη και να άλλη-λογραφεί από εκεί και με τον Μπασσαράμπα. 50 Επιστρέφοντας στην Ρουμανική Χώρα, ο Brâncoveanu του πρότεινε να τον βοηθήσει να γίνει μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας. Από την άλλη μεριά, η βλάχικη αυλή εκτιμώντας το έργο του νεαρού ουμανιστή ιερωμένου φρόντισε για τη συνέχιση των σπουδών του στη Δύση, στο σημαντικότερο Πανεπιστήμιο της εποχής, στην Πάδοβα. Πρόκειται για τη στροφή προς τη Δύση, που επισημάναμε ήδη ότι συντελείται στη Βλαχία την εποχή αυτή με πρωτοβουλία του ηγεμόνα της και του στόλνικου Καντακουζηνού. 51 Τα χρόνια μετά την επιστροφή του από την Ευρώπη τα πέρασε στη Βασιλεύουσα και στα Ιεροσόλυμα, πρώτα ως μητροπολίτης Καισάρειας και Παλαιστίνης. Το 1707 διαδέχτηκε το θείο του Δοσίθεο στο Πατριαρχείο των Ιεροσολύμων. Από αυτήν την θέση, παρόλο που τα νέα του καθήκοντα δεν του επέτρεπαν μια πολύμηνη παραμονή στις ρουμανικές ηγεμονίες, δεν μειώθηκε το ενδιαφέρον του για την ανάπτυξη της παιδείας στη Βλαχία (αλλά και 48 Αυτόθι, σελ Pr. Prof. Dr. Mircea Păcurariu, Cultura în timpul lui Constantin Brâncoveanu, B.O.R.,1966, nr.7-12, p.306, και επανεκτυπομένο στο κοινό τόμο Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu Mărturisitor Jertfelnic și Ctitor Darnic, I,București, 2014, p Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι σελ Αυτόθι, σελ

25 25 στην Μολδαβία) καθώς και για θέματα που αφορούσαν την πολιτική τους ζωή. Αναφερόμενος στην γενναιοδωρία και την αγάπη του βλάχου ηγεμόνα προς την Ορθόδοξη Εκκλησία, σε ένα γράμμα προς τον τσάρο Πέτρο Ά την 28 η Σεπτεμβρίου 1707 έγραψε : «Η μοναδική παρηγοριά μας έμεινε στην Χώρα της Βλαχίας, της οποίας οι ενάρετοι διοικητές είναι πιστοί δούλοι της Ιερής Υμετέρας Βασιλείας, μολονότι οι βασανιστές, όσο μπορούν, τους εξουσιάζουν χωρίς έλεος. Αν θα ήταν άλλοι ηγέτες, αυτή η χώρα θα παρομοιαζόταν με εκείνη την Βαλαχιακή εντελώς γκρεμισμένη» 52. Ο Brâncoveanu κοινοποιούσε στον Χρύσανθο αντίγραφα κάποιων αναφορών που τα είχε αποκτήσει, για να σχηματίσει έτσι ο Πατριάρχης μία έγκυρη γνώμη σχετικά με την πορεία των διαπραγματεύσεων που γίνονταν εκεί και τις επιπτώσεις που θα προέκυπταν από αυτές για την ελληνική Ανατολή. 53 Και ο Πατριάρχης, με τη σειρά του, φαίνεται ότι ήταν ο άνθρωπος που εκπροσωπούσε τα συμφέροντα του ηγεμόνα στην Ανατολή: τον πληροφορούσε, λόγου χάρη, για τις διαθέσεις των Τούρκων και την πιθανή στάση τους σε ποικίλα θέματα, αφού είχε ένα καλά οργανωμένο δίκτυο στην Πύλη και στις διπλωματικές αυλές της Βασιλεύουσας. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι δύο άνδρες συνεννο-ούνται με ένα δικό τους «κρυπτογραφικό» τρόπο. 54 Παρόλα αυτά, φαίνεται ότι ο Χρύσανθος δεν συμμετείχε στη δημιουργία ενός ενιαίου αντιτουρκικού μετώπου στη Βαλκανική, αλλά λόγιος καθώς ήταν, ενδιαφέρθηκε περισσότερο για την πνευματική ανάπτυξη των λαών της ΝΑ Ευρώπης, παρά για τις επαναστατικές κινήσεις τις οποίες είχε οραματιστεί ο θείος του. Αντίθετα, μάλιστα, ο Χρύσανθος, με προσταγή του Βεζίρη, το 1711 προσπάθησε να πείσει τους Ρώσους για ειρήνη. 55 Εδώ πρέπει να σημειώνουμε, ότι σ αυτην την 52 G.S. Ardeleanu, Stiri privitoare la istoria ţărilor române în corespondenţa împăratului Petru I, în S.C.I.M σελ. 219 στο Pr. Adrian Ignat, Contribuţia voivodului martir Constantin Brâncoveanu la sprijinirea Bisericii Ortodoxe din răsărit, στο κοινό τόμο Sfinţii Brâncoveni, martiri ai credinţei şi neamului românesc, Târgovişte σελ Hurmuzaki, Documente XIV/1, , στο Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι σελ Hurmuzaki, Documente XIV/1,534, Eπιστολή Μπασσαράμπα προς Χρύσανθο από 14 Ιουλίου 1713,στο Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι σελ Hurmuzaki, Documente XIΙΙ,στο Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι σελ

26 26 εκστρατεία του τσάρου Πέτρου Ά, ο Μπρανκοβεάνου είχε μία φρόνιμη, αλλά επικίνδυνη αμφίλογη πολιτική: υποσχέθηκε το στήριγμά του (στρατιωτικό και οικονομικό) τόσο στο σουλτάνο όσο και στον τσάρο, κρατώντας το στρατό του στο Urlaţi, (κοντά στα σύνορα με την Μολδαβία) και με αυτόν τον τρόπο η Βλαχία δεν μπλέχτηκε στο τούρκορώσικο πόλεμο από , και ο ηγεμόνας της δεν υπέστη εις συνέπειες προς το παρόν. Αλλά, μετά την νίκη των τούρκων στο Stanilesti, η θέση του Μπρανκοβεάνου χειροτέρεψε, εφόσον η μυστική βοήθεια του προς τον Μ. Πέτρο στάθηκε μία από τις κύριες αφορμές για τον αφανισμό του. 56 Γι αυτό, γνωρίζοντας ότι αυτά τα γεγονότα τα ήξερε ο Χρύσανθος, ο εκθρονισμένος ηγεμόνας του απευθύνει την τελευταία του επιστολή στις 25 Μαρτίου 1714, λίγο πριν από τη σύλληψή του και τη φυλάκισή του: «Χθες, τη 24 του παρόντος, ελθών ενταύτα με τα φιρμανιού κάποιος Μουσταφάγας Αμπάρ-Εμίνης, έφερε και την μαζηλίαν (αποποψπή) μας, και με προσταγήν τοιαύτην, ότι θα μας πηγαίνει εις Βασιλεύουσαν μετά γυναικός και παιδιών και γαμβρών μας. Τούτο το συμβεβηκός πώς είναι όλως πληρέστατον ωδινών και θλίψεων είναι ομολογούμενων επειδή όμως γνωρίσομεν πως προήλθεν εκ των πολλών μας αμαρτιών, γεννηθήτω το θέλημά του το άγιον» 57 Ο οικουμενικός Πατριάρχης,Διονύσιος Δ Σερογλάνης (ο Μουσελίμης) έχρισε ηγεμόνα τον Μπρανκοβεάνου το 1688, και μέχρι το 1693 έμεινε στην Βλαχία, όπου έλαβε μέρος στην επιτροπή εκείνη των Ελλήνων και Βλάχων λογίων, οι οποίοι επιμελήθηκαν τη μετάφραση της Αγίας Γραφής στη ρουμανική («Βiblia de la București»-1688). Επίσης, επιβλήθηκε στην πνευματική και πολιτική ζωή της ηγεμονίας, χάρη στο κύρος και την ακτινοβολία του ουμανιστή Πατριάρχη, που ανήκε στους κύκλους των μαθητών του Κορυδαλέα. Όλοι αυτοί είχαν επηρεάσει την πνευματική ζωή της Βασιλεύουσας και τώρα, επέδρα-σαν σε μεγάλο 56 Constantin Balaceanu-Stolnici, Constantin Brancoveanu Diplomatul, στο κοινό τόμο Sfintii Brancoveni, martiri ai credintei si neamului romanesc, Targoviste, 2014, p Hurmuzaki, Documente XIV/1, , Επιστολή Μπασσαράμπα προς Χρύσανθο από 24 Μαρτίου 1714, στο Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι σελ

27 27 βαθμό, και στην πνευματική κίνηση στη Βλαχία. 58 Έπειτα ξαναπήρε τον θρόνο του για λίγο με την στήριξη του ιδίου του ηγεμόνα. Βρέθηκε πάλι στην Ρουμανική Χώρα ( ), όποτε πρότεινε στο Βασσαράβα, μαζί με το Γεράσιμο, πατριάρχη Αλεξανδρείας, την ίδρυση ενός μόνιμου τυπογραφείου στο Βουκουρέστι, του οποίου την ευθύνη θα είχε ο ίδιος ο Μουσελίμης. Φαίνεται ότι αυτό το τυπογραφείο λειτούργησε κατά διαστήματα στο Τιργόβιστε, όπου και ο πατριάρχης πέθανε στις 23 Σεπτεμβρίου Ο άραβας πρώην Πατριάρχης της Αντιοχείας, Αθανάσιος ο Δ Δάβας( ) απέκτησε δωρεάν ένα τυπογραφείο για τους χριστιανούς της Συρίας. Πρώτα παρακάλεσε τον ηγεμόνα και τύπωσε το 1701 το ελλήνο-αραβικό Ιερατείον και το ελλήνο-αραβικό Ωρολόγιο το 1702 στο Βουκουρέστι. Και όταν αυτός έφυγε από τη Ρουμανική Χώρα, ο Μπρανκοβεάνου του χάρισε το τυπογραφικό εξοπλισμό με αραβικό χαρακτήρα. Εγκατεστημένο στο Χαλέπι το 1706 αυτό το αραβικό τυπογραφείο φτιαγμένο στην Βλαχία τύπωνε πολλά βιβλία λειτουργικά και θεολογικά μέχρι περίπου το 1724 και έπειτα εξυγχρονισμένο και εμπλουτισμένο έφτασε σε άλλες περιοχές τυπώνοντας διάφορα βιβλία μέχρι τις μέρες μας. 60 Στην τυπογραφική δραστηριότητα του Μπρανκοβεάνου συναντάμε και άλλα ονόματα ελλήνων κληρικών όπως τον Αθανάσιο, μητροπολίτη της Δρίστρας (το αρχαίο Durostorum), τoν Αυξέντιο, πρώην μητροπολίτη της Σόφιας, τον Μητροφάνη Νύσσει, τον μοναχό Μητροφάνη Γρεγορά από την Δωδώνη, και τον ιερομόναχο Γαλακτιών Βιτάλη. Από την Ιταλία ήρθαν γραμματείς και ιατροφιλόσοφοι όπως ο Ιάκωβος Πυλαρίνος, ο πρώτος ιατρός της αυλής, ο οποίος οργάνωσε το πρώτο ρουμανικό νοσοκομείο (Κόλτσεα), Mariα Del Chiaro, ο γραμματέας του βοεβόδα για τις δυτικές γλώσσες, θεολόγοι και φιλόλογοι όπως ο Ιωάννης Αβράμιος, πρώην εφημέριος 58 Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι σελ Αυτόθι, σελ Pr. Mircea Păcurariu, Istoria Bisericii Ortodoxe Române, București,1981, τόμος 2, σελ

28 28 της ελληνικής κοινότητας της Βενετίας, και ο Γεώργιος Μαγιώτα, σπουδαγμένος στην Ρώμη και στην Βενετία. 61 Όπως αναφέρθηκε, αρκετοί λόγοι ήταν καθηγητές στην Αυθεντική Ακαδημία του Αγίου Σάββα στο Βουκουρέστι. Αυτή ιδρύθηκε στην αρχή της ηγεμονίας του Serban-Voda Kantakouzino και αναδιοργανώθηκε το 1694 από τον Κωνσταντίνο Μπανκοβεάνου ο οποίος ανέθεσε τη διεύθυνσή της στον γνωστό λόγιο Σεβαστή Κυμινήτη από την Τραπεζούντα, πρώην διευθυντή της Μεγάλης Σχολής του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως («η Ακαδημία του Φαναριού» ή «η Μεγάλη του Γένους Σχολή»). Ταυτόχρονα, ασχολήθηκε με την εκπαίδευση των υιών του Μπρανκοβεάνου, ο οποίος τον εκτίμησε πολύ: τον έβαλε να καθίσει πιο ψηλά από όλους τους βογιάρους, τιμή την οποία κανένας ηγεμών δεν έδωσε, ούτε δίνει σε κάποιον καθηγητή. 62 Ως καθηγητής στην Αυθεντική Ακαδημία στο Βουκου-ρέστι, έκανε μαθήματα αριστοτελικής φιλοσοφίας και ερμήνεψε τα έργα του Θεοφίλου Κορυδαλέα ( ), του τελευταίου μεγάλου ερμηνευτή της φιλοσοφίας του Αριστοτέλη. Επίσης έκανε μαθήματα φυσικής, αστρονομίας και ψυχολογίας τα οποία είχε παραδώσει και στην Μεγάλη του Γένους Σχολή στην Πόλη, η οποία είχε ένα παρόμοιο πρόγραμμα με εκείνα των δυτικών πανεπιστήμιων, προ παντός εκείνο της Πάδοβας. 63 Ο διάδοχος του Σεβαστού Κυμινήτη στην διεύθυνση της Ακαδημίας ήταν ο Μάρκος Πορφυρόπουλος από την Κύπρο ο οποίος μέχρι τότε είχε λειτουργήσει στη δεύτερη καθέδρα. Αξιοσημείωτα ήταν τα μαθήματά του περί κοσμογραφίας και αστρονομίας. Μετέφρασε στα νέα ελληνικά τη «Φυσική» του βυζαντινού συγγραφέα Συμεών Μαγίστερ Σέθ, η οποία χρησιμοποιήθηκε ως διδακτικό εγχειρίδιο, ένα τεύ-χος, το έργο «Έργα και Ημέρες» του Ησιόδου, «Οι Διάλογοι των Νεκρών» 61 Αθανάσιος Καραθανάση, Ο Βυζαντινορουμάνος Ηγεμών της Βλαχίας Κωνσταντίνος Βασσαράβας ( ) και η Ελληνική Ορθόδοξη Ανατολή, Μέγαρα, 1991, σ.215. Pr. Niculae Șerbănescu, Constantin Brâncoveanu ctitor de cultură românească, B.O.R.,1964, 9-10, σελ , και επανεκδομένο στο κοινό τόμο Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu Mărturisitor Jertfelnic și Ctitor Darnic, I, București, 2014, σελ Pr. Niculae Șerbănescu, op. cit.,p.96. Radu Stefan Vergatti, Cateva observatii asupra Academiei Domnesti Brancovenesti, στο κοινό τόμο Sfintii Brancoveni martiri ai credintei si neamului romanesc, Targoviste 2014, p Pr. Mircea Păcurariu, Cultura în timpul lui Constantin Brâncoveanu σ

29 29 του Λουκιανού από τη Σαμοσάτα, 64 όπως και ένα βιβλίο των «Ιστοριών» του Προκοπίου και των «Αφορισμών» του Ιπποκράτη. Το τελευταίο θεωρείται σημαντικό κείμενο στην Ιστορία της Ιατρικής και πιθανώς αποτελούσε αντικείμενο διδασκαλίας του Πορφυρόπουλου στην Ακαδημία. Έτσι, το 1713 ο Μάρκος Πορφυρόπουλος με τη συνεργασία του Κωνσταντίνου Μπασσαράμπα Μπρανκοβεάνου, των Καντακουζηνών, του Κομνηνού και του Αβραμίου είχε εκπονήσει ένα νέο κανονισμό της Αυθεντικής Άκαδημίας. Είχε στείλει μάλιστα τον Αβράμιο στην Κωνσταντινούπολη, όπου θα συναντούσε τον Χρύσανθο και θα του εξέθετε τις μεταρρυθμίσεις που είχαν προγραμματιστεί. Ο ίδιος εξακολουθούσε και να παραδίδει τη διδασκαλία της νεοαριστοτελικής φιλοσοφίας. 65 Ένας άλλος Καθηγητής της Αυθεντικής Ακαδημίας ήταν και ο Γεώργιος Χρησογών από τη Τραπεζούντα, ο οποίος δίδασκε γραμματική, επιστολογραφία, λογοτεχνία κατά τους κλασσικούς και ελληνιστές συγγραφείς-, «η νεοαριστοτελική και η πλατωνική φιλοσοφία». 66 Το 1707 ο Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου προέβη στην αναδιοργάνωση της Ακαδημίας και υποστηρισόμενος από μερικούς λογίους όπως ο στόλνικος Κωνσταντίνος Καντακουζηνός, ο Μάρκος Πορφυρόπουουλος, ο Ιωάννης Κομνηνός και ο Νicolo Da Porta, έφτιαξε την «Τάξη των δασκάλων του Αγίου Σάββα του Βουκουρεστίου» - ένα πραγματικό πρόγραμμα σπουδών. Απ αυτό προκύπτει ότι το βάρος έπεσε πάνω στη μελέτη του ελληνικού κλασσικισμού, της φιλοσοφίας και των επιστήμων της φύσης, όπως τα εξής: ο πρώτος καθηγητής, ο οποίος ήταν και ο διευθυντής της Ακαδημίας, έκανε επτά μαθήματα: την Λογική, την Ρητορική, την Φυσική, την Αστρονομία, περί γέννησης και εξαφάνισης (τις Επιστήμες της Φύσης), περί ψυχής (την Ψυχολογία) και την Μεταφυσική, δηλαδή έναν ολόκληρο κύκλο νεοαριστοτελικής φιλοσοφίας. 64 Αυτόθι σ Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι σελ D. Russo, Studii istorice greco-române,i, București, 1939, p , la Pr. Mircea Păcurariu, Cultura în timpul lui Constantin Brâncoveanu σ

30 30 Ο δεύτερος καθηγητής έμελλε να ασχοληθεί με τους έλληνες κλασσικούς συγγραφείς: Σοφοκλή, Ευριπίδη, με τις επιστολές του Συνέσιου από την Κυρήνη, τα ποιήματα του Πίνδαρου, τις ομιλίες του Δημοσθένη, τις Ιστορίες του Ξενοφώντος, του Πλουτάρχου και του Θουκυδίδη, όπως και τις ομιλίες του Αγίου Γρηγορίου του Ναζιανζινού. Ο τρίτος καθηγητής έμελλε να παραδίδει μαθήματα από τα έργα του Χρυσολορά, Κάτω, Φοκιλιάδη, Πυθαγόρα, από τους Μύθους του Αισώπου, οι παραινέσεις του Αγαπητού, οι επιστολές του Θεοφύλακτου Σαμοκάτη. Ο ίδιος καθηγητής έπρεπε να κάνει ορθογραφικές και γραμματικές ασκήσεις στα νέα ελληνικά με τους αρχάριους. 67 Η γλώσσα της παράδοσης των μαθημάτων ήταν η αρχαία ελληνική, γλώσσα η οποία έπαιξε τον ίδιο ρόλο στην ορθόδοξη Ανατολή όπως τον είχε η λατινική στην Δύση. Ήταν η γλώσσα της Ορθόδοξης Εκκλησίας, υπηρετώντας την απολογία της Ορθοδοξίας έναντι της προσηλυτιστικής καθολικής δραστηριότητας. Έτσι, οι ελληνικές εκδόσεις και η Αυθεντική Ακαδημία αποτέλεσαν μέσα απολογίας της ορθόδοξης πίστης και της ανόδου του πολιτιστικού επιπέδου των απανταχού ελλήνων. Η εκτίμηση την οποία ο ηγεμόνας απένειμε στην ελληνική γλώσσα συνεπάγεται από το γεγονός ότι οι πρώτοι τρείς υιοί του, ο Κωνσταντίν(ος), ο Στέφαν(ος) και ο Ράδου γνώρισαν τόσο καλά τα ελληνικά, ώστε κατόρθωσαν να γράψουν μερικούς πανηγυρικούς λόγους σ αυτή τη γλώσσα. Εκτός από τον Σεβαστό Κυμινήτη, με την εκπαίδευση των υιών του Μπρανκοβεανου ασχολήθηκαν και άλλοι λόγοι όπως ο Ιωάννης Ιερόθεος Κομνηνός, ο Χρύσανθος Νοταράς, ο Γεώργιος Μαγιότα, ο Άνθιμος ο Ιβηρήτης, περισσότεροι καθηγητές στην Αυθεντική Ακαδημία. 68 Tαυτόχρονα, μελετούσαν σοβαρά και την λατινική γλώσσα, γεγονός που προκύπτει από το πλήθος των λατινικών βιβλίων τα οποία 67 Gheorghe Cronț, L Αcademie de Saint Sava de Bucharest au XVIII e siècle. Le contenu de l enseignement, Revue des etudes sud-est europeennes IV(1966),3-4,p , la Pr. Dr. Mircea Păcurariu, Cultura în timpul lui Constantin Brâncoveanu σ L.S. Desartovici, Sub pecetea cuvântului ( prefață), în Cuvintele Fiilor lui Brâncoveanu, București, 2014, p

31 31 ανήκαν στην Ακαδημία ή στους φοιτητές. 69 Εκείνη την εποχή στα μαθήματα της Αυθεντικής Ακαδημίας φοίτησαν περίπου 200 φοιτητές οι οποίοι ονομάζονταν σπουδαίοι. Μεταξύ αυτών ήταν οι υιοί του ηγεμόνα, των μπογιάρων Καντακουζηνό, Κρετσουλέσκου, Γρετσεάνου, αλλά και νεαροί από πιο άπορες οικογένειες. Ερχόταν νεαροί και από το Νότιο του Δούναβη ή από την Ρωσία, και ο τότε μητροπολίτης της Μολδαβίας έστελνε μαθητές για να σπουδάσουν στην Αυθεντική Ακαδημία. H Ακαδημία έπαιξε ένα πολιτιστικο-εκκλησιαστικό ρόλο ενδυναμώνοντας τις ορθόδοξες πεποιθήσεις των μαθητών, αλλά ταυτό-χρονα ήταν και ένα κέντρο του αντί-οθωμανικού αγώνα στα Νότιο-Ανατολικά τις Ευρώπης. Λόγω του καταστατικού της εσωτερικής αυτονομίας, από την οποίαν επωφελούνταν οι Ρουμανικές Χώρες, ο Brâncoveanu μπόρεσε και στήριξε αυτή την σχολή, όπου είχε προς-καλέσει τους λαμπρότερους δασκάλους της εποχής, οι οποίοι βρήκαν εκεί ευνοϊκό έδαφος εκδήλωσης και ελεύθερης έκφρασης των πολιτικών και θρησκευτικών τους πεποιθήσεων. 70 Χάρη σ αυτούς και στους Έλληνες δασκάλους της Αυθεντικής Ακαδημίας επιταχύνθηκε: η είσοδος και η μελέτη του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και των φυσικών επιστημών, η ανάπτυξη από τα μέσα του 18 ου αι. και έπειτα της ρουμα-νικής λογοτεχνίας χάρη σε μεταφράσεις από την ελληνική, η παγίωση της εθνικής συνείδησης και του πατριωτισμού και η χρήση της ρουμανικής γλώσσας. 71 Πάλι, είναι αξιοσημείωτο, ότι όταν ο Οικουμενικός Πατριάρχης Καλλίνικος ο Β ( , ) εδραίωσε την Μεγάλη Πατριαρχική Σχολή, ο ηγεμών Μπρανκοβεάνου στήριξε ένα μεγάλο κομμάτι για τις δαπάνες της καθέδρας φιλοσοφίας και λογοτεχνίας. 72 Γιατί τότε η Μεγάλη του Γένους Σχολή στην Κωνσταντινούπολη 69 Elena Grigoriu, Istoricul Academiei domnești de la Sf. Sava (Contribuții documentare),bucurești, 1978, p.43-53, la Pr. Prof. Dr. Mircea Păcurariu, Cultura în timpul lui Constantin Brâncoveanu, B.O.R.,1996, nr.7-12, p.306, και επανεκδομένο στο κοινό τόμο Sfântul Voievod Martir Constantin Brân-coveanu Mărturisitor Jertfelnic și Ctitor Darnic, I, București, 2014, p Pr. Prof. Dr. Mircea Păcurariu, Cultura în timpul lui Constantin Brâncoveanu σ Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, ο.π.,σελ Pr. Niculae Șerbănescu, ο.π.σ.93 31

32 32 βρισκόταν σε παρακμή. Έφτασε σε δύσκολη οικονομική κατάσταση, όταν τα τέλη του 17 ου αιώνα δεν μπορούσε πλέον να επισκευάσει τα κτήρια που χρησιμοποιούσε, ούτε να πληρώσει τους μισθούς των καθηγητών. Επομένως, αυτοί δεν δίδασκαν πλέον, αλλά επέλεξαν την απομάκρυνσή τους προς άλλα πανεπιστημιακά κέντρα. 73 Εδώ σημειώνουμε, ότι ο νεοαριστοτελισμός, απαγορευμένος από τη Μεγάλη του γένους Σχολή στην Κωνσταντινούπολης είχε δυνατότητα να εκφρασθεί ελεύθερα στο Βουκουρέστι. Έτσι, η Αυθεντική Ακαδημία από τη μονή του Αγίου Σάββα στήριξε την αναγέννηση της αρχαίας και νέο-βυζαντινής ελληνικής κουλτούρας και για αυτό ετοίμασε την οδό για την πολιτιστική άνοδο του ελληνικού γένους, που θα πραγματοποιηθεί μόλις στις πρώτες δεκαετίες του 19 ου αιώνα. 74 Εκτός από την Αυθεντική Ακαδημία, επί του Μπραν-κοβεάνου, στο Βουκουρέστι, λειτουργούσε η παλαιότερη Αυθεντική Σχολή της Σλοβενικής από την Εκκλησία του Αγίου Γεωργίου «του Παλιού» Αυτή είχε ανοίξει το 1576 και ο Serban-Voda Kantakouzino την αναδιοργάνωσε και την μεταμόρφωσε σε μία σχολή «σλαβονική και ρουμανική». Ήταν η μοναδική σχολή σλαβονικής στα Βαλκάνια, στην οποία, επί περίπου τρεις αιώνες σπούδαζαν μαζί με τους ρουμάνους και νέοι από τα νότια μέρη του Δούναβη. 75. Σ αυτή τη σχολή εκπαιδεύοταν οι μελλοντικοί «διάκοι», ος αυθεντικοί «λογοθέτες», οι οποίοι μεν έγραψαν τα χρυσόβουλα στην σλαβονική γλώσσα, και ερμήνευαν δε, τα παλαιά γραμμένα από τα σλαβονικά στα ρουμανικά για τις ανάγκες του αυθεντικού Ντιβάνι. (η παλαιά βουλή). 76 Τέλος, επί της ηγεσίας του Κωνσταντίνου Μπρανκοβεάνου ιδρύθηκε επίσης στο Βουκουρέστι, και η Σχολή της Κόλτσεα, από τον Σπαθάριο Μιχαήλ Καντακουζηνό, θείο του ηγεμόνα, με την ευλογία του μητροπολίτου Θεοδοσίου. Ήταν 73 Radu Ştefan Vergatti, Câteva observaţii asupra Academiei Domneşti Brâncoveneşti, στο κοινό τόμο Sfinţii Brâncoveni martiri ai credinţei şi neamului românesc, Târgovişte, 2014, p , Pr. Mircea Păcurariu, Cultura în timpul lui Constantin Brâncoveanu σ G. Potra, Scoala romaneasca de slavonie de la biserica Sf. Gheorghe Vechi din Bucuresti, in Glasul Bisericii XX(1961, 9-10, p la Stefan Ionescu, Panait I. Panait, Constantin Voda Brancoveanu. Viata. Domnia. Epoca., Bucuresti, 2014, p Pr. Niculae Șerbănescu, ο.π.σ

33 33 ένα ιδιωτικό ίδρυμα και λειτουργούσε στα κτήρια γύρο από την ομώνυμη εκκλησία κτητορική του ιδίου του σπαθάριου, μία αντίστοιχη ρουμανική «Βασιλειάδα» του Μεγάλου Βασιλείου. Δίπλα στην εκκλησία εξελίχτηκε το περίφημο συγκρότημα «Κόλτσεα», όπου συνυπήρχαν και το νοσοκομείο και η σχολή. Εδώ, εκτός από τις γενικές γνώσεις, διδάσκονταν και ψαλτική μουσική, και οι μαθητές ήταν παιδιά τόσο των ντόπιων, όσο και των άλλων ξένων που ποθούσαν «να μη σπαταλούν μάταια τον χρόνο τους στα νιάτα τους», αλλά στη μάθηση. 77 Επίσης, εκτός από τις ανώτερες σχολές που αναφέραμε, υπο την ηγεσία του Κωνσταντίνου Μπρανκοβεάνου λειτουργούσαν και μία σειρά μικρότερων σχολείων σε μερικές εκκλησίες και μοναστήρια, όπου οι δάσκαλοι συνενοούνταν απευθείας, σε ότι αφορούσε την πληρωμή τους, με τους γονείς των παιδιών που έρχονταν να μάθουν. 78 Μεταξύ των άλλων ελλήνων λογίων οι οποίοι πέρασαν από την αυλή του Brâncoveanu ήταν και ο περίφημος Ιωάννης Καρυοφίλλης, θεολόγος και φιλόσοφος σπουδαγμένος στην Πατριαρχική Ακαδημία Κωνσταντινουπόλεως, ο μαθητής του Θεόφιλου Κορυδαλέου, τον οποίο διαδέχτηκε στην διεύθυνση της Σχολής. Ήταν αρκετό καιρό και ιεροκήρυκας, χαρτοφύλακας, και λογοθέτης του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Αν και ήταν πολύ οξύθυμος χαρακτήρας, ωστόσο ξεχώριζε για την ευστροφία και την ευρυμάθειά του και τιμήθηκε με τα υψηλότερα οφφίκια του Πατριαρχείου. Διετέλεσε, "Μέγας Οικονόμος", "Μέγας Χαρτοφύλαξ", "Μέγας Λογοθέτης" και "ὁ ἐξ Ἀπορρήτων", δηλαδή προσωπικός σύμβουλος των Πατριαρχών, για πολλά χρόνια. Εξαιτίας κάποιων κατηγοριών για φίλοκαλβινισμό, τον καταδίκασαν ως αιρετικό σε μία σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη το 1691, η οποία συγκλήθηκε με πρωτοβουλία του Δοσιθέου Ιεροσολύμων ενώ προέδρευε ο Οικουμενικός Πατριάρχης Καλλίνικος ΙΒ. Τον κατηγόρησαν προπαντός ότι, στην εξήγηση του μυστηρίου της Θείας 77 Pr. Niculae Șerbănescu, ο.π, σ C. C. Giurescu, Istoria Românilor, III/2, Buc.,1946. p.919 la Pr. Niculae Şerbănescu, Constantin Brâncoveanu, domnul Ţării Româneşti ( ) 275 de ani, de la moartea sa martirică august 1989, BOR, 1989,7-10, και επανεκδομένο στο κοινό τόμο Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu mărturisitor jertfelnic şi ctitor darnic, vol. I, Buc.,2014, p. 66., 33

34 34 Ευχαριστίας, απέρριπτε τον όρο «transsubstantiatio» (δανεισμένο από τους καθολικούς, επί του πρώτου Οικουμενι-κού Πατριάρχη στην τουρκοκρατία, Γεννάδιο Σχολάριο), ενώ ο ίδιος χρησιμοποιούσε τον παλαιό πατερικό όριο: «μεταβολή». Εφόσον παραμερίστηκε από το αξίωμα του μεγάλου λογοθέτη και διευθυντού της Κωνσταντινουπολιτικής Ακαδημίας, βρήκε καταφύγιο στην Ρουμανική Χώρα, όπου τον δέχτηκε ο Μπρανκοβεάνου και τον φιλοξενήσε στο Μοναστήρι Ράδου Βόδα στο Βουκουρέστι, όπου και έγραψε την περίφημη "Απολογία" του, κόσμημα της νεότερης ελληνικής γραμματείας και ομολογία πίστεως. Εκεί δεν τον θεωρούσαν «αιρετικό», αλλά, αντίθετα, εκτιμήθηκε ευπρεπώς σαν λόγιος άνθρωπος, και μάλιστα, ο Μπρανκοβεάνου είχε μία έντονη φιλονικία με τον Δοσίθεο Ιεροσολύμων γύρω από τις κατηγορίες ενάντια στον Καρυόφυλλο. Μάλιστα, ο πατριάρχης Δοσίθεος, βλέποντας ότι τα επιχειρήματά του αντικρούστηκαν από τους λόγιους της Αυθεντικής Ακαδημίας στηριγμένοι από τον Μπρανκοβεάνου, απευθύνθηκε στον ηγεμόνα με ένα γράμμα με παράπονο, χρησιμοποιώντας αντι για πνευματικές αποδείξεις σκληρές λέξεις: «Οι (χριστιανικοί) νόμοι δεν φτιάχθηκαν στα όρια της Ρουμανικής Χώρας, ούτε από τους ηγεμόνες της Ρουμανικής Χώρας, αλλά στην Κωνσταντινούπολη από τους βασιλιάδες και τις συνόδους». 79 O Καρυοφύλλης πέθανε και ενταφιάστηκε στο Μοναστήρι Ράδου Βόδα, στις 22 Σεπτεμβρίου Όσο έζησε στην Ουγγροβλαχία, ο στόλνικος Κωνσταντίνος Καντακουζηνός τον παρακάλεσε να διελευκάνει μερικά θεολογικά προβλήματα, πράγμα που έκανε σε μία εργασία την οποία έχουμε ως χειρόγραφο. Εν τω μεταξύ, ο Δοσίθεος Ιεροσολύμων τύπωσε στο Ιάσιο, το 1694, ένα «Εγχειρίδιον εναντίον του Καρυοφύλλου», όπου πολεμούσε, κατά σειρά, όλες τις γνώμες εκείνου, προσθέτοντας στο τέλος και τον «συνοδικό τόμο» της καταδίκης από το Εν όψει της αποκατάστασης της μνήμης του Καρυοφύλλη και ως 79 N. Chitescu, O disputa dogmatica din veacul al XVIIlea la care au luat parte Dositei al Ierusalimului Constantin Brâncoveanu și Antim Ivireanul, B.O.R.,1945,7-8,p Νicolae Chițescu, op. cit., p

35 35 απάντηση στην εργασία τυπωμένη από τον Δοσίθεο, ο Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου και ο στόλνικος Κωνσταντίνος Καντακουζηνός πρότειναν στον Άνθιμο τον Ιβιρίτη να τυπώσει το χειρόγραφο του Καρυοφύλλη και έτσι, βγήκε στη Μονή Σναγόβ το 1697 με τίτλο το «Εγχειρίδιον, Περί τινων αποριών και λύσεων». 81 Έτσι, αυτό το «Εγχειρίδιον» αποτελεί την κοινή πνευματική εργασία των τεσσάρων λογίων, οι οποίοι είχαν επανενωθεί γύρω από την Αυθεντική Ακαδημία του Βουκουρεστίου, έθεσαν το θέμα της αναλογίας μεταξύ της θείας πρόγνωσης και της ελεύθερης βούλησης, καθώς και της μεταβολής (transubstantiationis). Αυτοί έδειχναν ότι ο Ιωάννης Καρυόφυλλης δεν ήταν εναντίον της μεταβολής (transub-stantionis) του οίνου και του άρτου στο Αίμα και Σώμα του Κυρίου αλλά αρνήθηκε μόνο τον τρόπο της χρήσης του όρου. 82 Αυτό το εγχειρίδιoν ήταν τυπωμένο σε χαρτί μικρής διάστασης και έγινε ένα χρήσιμο εργαλείο, εύκολο στη χρήση του, ενώ αντικα-τέστησε το χειρόγραφο ή το βιβλίο μεγάλης διάστασης, με δερμάτινα και μεταλλικά δεσμά, πιο ακριβά, προοριζόμενο για τα ράφια των αρχοντικών η μοναστηριακών βιβλιοθηκών. Έτσι, η διάδοση αυτού του εγχειριδίου, καρπός της Αυθεντικής Ακαδημίας προκάλεσε μία επανάσταση στο επίπεδο της ανώτατης παιδείας. Αυτό έγινε ιδιαίτερα στον ορθόδοξο κόσμο, τις ρουμανικές χώρες, την Βαλκανική Χερσόνησο, την Ουκρανία, τη Ρωσία, εκεί όπου η ανώτατη παιδεία εξελκήθηκε και επηρεάστηκε αργότερα από τη Δυτική Ευρώπη. 83 Ένας άλλος έλληνας λόγιος στην αυλή του Mπρανκοβεάνου ήταν ο ιατροφιλόσοφος Ιωάννης Ιερόθεος Κομνηνός, ( ), σπουδαγμένος στην «Μεγάλη Σχολή του Πατριαρχείου στην Κωνσταντινούπολη» (θεολογία, φιλοσοφία, γραμματική) και στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβα, όπου ακολούθησε την ιατρική. Ταξίδευε συχνά, και πολλοί τόποι της ελληνικής Ανατολής του είναι οικείοι. Πιο οικείος φαίνεται 81 Petre Ș. Năsturel, «Contribuții la viața lui Ioan Cariofil în legătură cu Biserica românească», M. O., 1958, 7-8, p , la Pr. Mircea Păcurariu, Cultura în timpul lui Constantin Brâncoveanu σ.135., Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι στη Βλαχία, σ Radu Ştefan Vergatti, Câteva observaţii asupra Academiei Domneşti Brâncoveneşti, în vol. colectiv Sfinţii Brâncoveni martiri ai credinţei şi neamului românesc, Târgovişte, 2014, p Radu Stefan Vergatti, Cateva observatii asupra Academiei Domnesti Brancovenesti, Targoviste, 2014, p,

36 36 ότι του ήταν ο χώρος των ηγεμονιών, και μάλιστα στη Βλαχία, όπου συνέγραψε και το μεγαλύτερο έργο του. 84 Ήταν ο κύριος συνεργάτης του πατριάρχου Δοσιθέου Νοταρά, όταν ο ίδιος το 1683 εγκατέστησε στη μονή Cetatuia, στο Ιάσιο της Μολδαβίας, το πρώτο τυπογραφείο. Ο Κομνηνός επιμελήθηκε το πρώτο βιβλίο που εκδόθηκε από το τυπογραφείο αυτό: «Κατά αιρέσεων» του Αγίου Συμεών Θεσσαλονίκης, Ιάσιο Δημοσίευσε ύμνους αφιερωμένους στον ρουμάνο ηγεμόνα σε δύο από τις εκδόσεις του Άνθιμου του Ιβηρίτου: στην ελληνική έκδοση της «Ορθοδόξου Ομολογίας» (Σναγόβ,1699) και στο «Ελλήνο-Αραβικό Ιερατικό» (Σναγόβ, 1701). Τον ίδιο χρόνο, το 1701, επίσης στο Σναγόβ, με δικές του δαπάνες, εκδόθηκε η δική του εργασία: «Το Προσκυνητάριο του Αγίου Όρους Άθωνος», ένα είδος οδοιπορικού οδηγού με ιστορικές πληροφορίες, ο οποίος θα επανεκδοθεί και θα μεταφρασθεί σε περισσότερες γλώσσες. Για πρώτη φορά μεταφράσθηκε στην λατινική γλώσσα η εργασία του Bernard de Montfaucon, Paleografia graeca, Paris, Στα επόμενα χρόνια, έγραψε περισσότερους στίχους και μετέφρασε στα νέα ελληνικά για τον ηγεμόνα η «Ερμηνεία των Ευαγγελίων» του Θεοφύλακτου Οχρίδας και για τον Κωνσταντίνο Καντακουζηνό, ο στόλνικος, μία «Ιστορία του Βασιλιά Ιωάννη ΣΤ Καντακουζηνού». Δεν γνωρίζουμε πότε έγινε μοναχός με το όνομα Ιερόθεος. Μεταξύ ήταν μητροπολίτης της Δρίστρας, εκλεγμένος με την στήριξη του Μπρανκοβεάνου. 87 Ο ιερέας Γεώργιος Μαγιότας, σπουδαγμένος στην Βενετία και Πάδοβα, ήταν εφημέριος στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στην Βενετία όπου έξέδωσε πολλά ελληνικά βιβλία. Το 1697 ήρθε στο Βουκουρέστι, όπου έγινε ιεροκήρυκας στην εκκλησία της ηγεμονικής Αυλής, και ταυτόχρονα δάσκαλος ελληνικής και λατινικής γλώσσας των 84 Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι σελ Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, ο.π.σελ Pr. Mircea Păcurariu, o.π.,σ Toma G. Bulat, «Ioan Comnen iatro-filosoful, profesor la Academia Domnească și mitropolit al Dristrei», B.O.R., 1966, 3-4, p Paul Cernovodeanu, Olga Cicanci, «Contributions a la conaisance de la biographie et de l oeuvre de Jean (Hierothee) Comnene( )», Balkan Studies, XII (1971),p , la Pr. Mircea Păcurariu, o.π.,σ

37 37 υιών του βοεβόδα. Αυτοί, σαν καλοί μαθητές, δημοσίευσαν περισσότερους πανηγυρικούς λόγους στα ελληνικά, πράγμα που δείχνει την σοβαρότητα των μαθημάτων. Έτσι, ο Κωνσταντίνος, ο μεγαλύτερος υιός του ηγεμόνα, έδωσε να τυπωθεί ένα βιβλίο το οποίο συμπεριλαμβάνονταν στο πρόγραμμα σπουδών: «Τα ελληνικά και ρωμαϊκά Παράλληλα», του Πλουτάρχου, τώρα, γνωστό ως «Οι βίοι παράλληλοι των ένδοξων ανθρώπων». Αυτό το βιβλίο του Πλουτάρχου, από όπου οι νέοι μπορούσαν να εξοικειωθούν με τις γνώσεις της γεωγραφίας, της πολιτικής, της στρατηγικής τέχνης και της συμπεριφοράς, βρισκόταν τότε μόνο στην αρχαία ελληνική γλώσσα. Επειδή παρακολούθησε ένα μέρος των σπουδών και στα νέα ελληνικά, ο νεαρός πρίγκιπας το μετέφρασε στα νέα ελληνικά. Το επίτευγμα της τύπωσης αυτού του βιβλίου το έχει ο Άγιος Άνθιμος ο Ιβηρίτης ο οποίος γνωρίζοντας το χειρόγραφο της μετάφρασης επέμενε και το δημοσίευσε το 1704, στο Βουκουρέστι. 88 Ένας άλλος υιός του βοεβόδα, ο Στέφαν(ος) είχε τυπώσει έναν «Πανηγυρικό Λόγο στον Άγιο Κωνσταντίνο, έπειτα ένα «Πανηγυρικό στον Πρωτομάρτυρα Στέφανο, και τα δύο στο Βουκουρέστι, 1701, με καινούρια έκδοση το 1702, και έναν «Λόγο περί της Κοίμησης της Παναγίας» Βουκουρέστι, Ο Ράδου Μπρανκοβεάνου εξέδωσε έναν «Λόγο περί του Σωτηρίου Πάθος του Θεανθρώπου Λόγου Βουκουρέστι, 1704 και ένα «Πανηγύρι στον Άγιο Νικόλαος»- Râmnic (Ρίμνικ), Χωρίς αμφιβολία, ο δάσκα-λος, ο Γεώργιος Μαγιότα, θα είχε κάνει ένα διόρθωση όλων αυτών των εργασιών των μαθητών του. 89 Mετά την εγκατάλειψη της χώρας από τον Γεώργιο Μαγιότα το 1710,συναντάμε στην αυλή του Μπρανκοβεάνου έναν άλλον ιεροκήρυκα, τον ιερέα Ιωάννη Αβράμιο. Οι γονείς του ήταν από την Κρήτη, αλλά αυτός γεννήθηκε και σπούδασε στην Βενετία. Εκεί, εξέδωσε περισσότερα από 10 βιβλία στο ελληνικό τυπογραφείο του Νικολάου Γλυκύ, έπειτα υπήρξε «δάσκαλος του γένους» στο ελληνικό σχολείο, 88 L.S. Desartovici, Sub pecetea cuvântului ( prefață), în Cuvintele Fiilor lui Brâncoveanu, București, 2014, p.7, Pr. Mircea Păcurariu, o.π.,σ

38 38 στη συνέχεια καθηγητής στη Ζάκυνθο και πάλι στην Βενετία ιερέας. Σε μία επιστολή προς τον Χρύσανθο Νοταρά στις 17 Δεκεμβρίου 1709, τον πληροφορεί, ότι έφθασε στο Βουκουρέστι, «στο κοινωνικό καταφύγιο του δύστυχου μας γένους» 90. Ώς ιεροκήρυκας στην αυλή του Μπρανκοβεάνου, πρόσφερε περισσότερες διδαχές, στα ελληνικά, οι οποίες κυκλοφόρησαν σε χειρόγραφο. Καλός γνώστης της ιταλικής γλώσσας, μετέφρασε στα νέα ελληνικά «Τα Αποφθέγματα μερικών αρχαίων φιλοσόφων», βιβλίο τυπωμένο το 1713 στο Τιργόβιστε. Στον πρόλογο, αφιερωμένο στον Brâncoveanu, ο ρουμάνος ηγεμόνας θεωρήθηκε ως «ο πιο ένθερμος υποστηριχτής της ελληνικής διδασκαλίας και ο πιο αληθινός ευεργέτης των ελλήνων», εκείνος ο οποίος με τη σταθερότητα του έκανε να ξαναζωντανέψει η λάμψη της άλλοτε ελληνικής κουλτούρας. 91 Αυτή την εκδοχή του Αβραμίου την μετάφρασε στα ρουμανικά ο Άνθιμος ο Ιβηρίτης και την τύπωσε στο Τιργόβιστε, τον ίδιο χρόνο. Και οι δύο εκδώσεις ήταν αφιερωμένες στο Κωνσταντίνο Μπρανκοβεάνου. Ο Αβράμιος πέθανε στην Βιέννη το Ο Παναγιώτης Συνοπεύς ήταν μαθητής της Αυθεντικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι, διόρθωσε το κείμενο του «Ελληνικού Ανθολόγιου» (Σναγόβ,1697) και της «Ομολογίας του Πέτρου Μοβίλλας» (Σναγόβ, 1699). Αργότερα έφυγε στην Ιταλία, όπου ακολούθησε τις σπουδές του στην Πάδοβα93. Eκτός από τους ιατρούς τους οποίους αναφέραμε, υπήρχαν και άλλοι: ο Ιάκωβος Πυλαρινός ( ) από την Κεφαλονιά σπουδαγμένος στην Πάδοβα και την Βενετία, ήταν στην υπηρεσία του Șerban Cantacuzino, του Τσάρου Πέτρου του Μεγάλου, και μεταξύ του Κωνσταντίνου Μπρανκοβεάνου. Εδώ εμψύχωσε τον σπαθάριο 90 Ηurmuzaki, Documente, XIV,3, p.60-61, la Pr. Mircea Păcurariu, o.π.,σ I.Βianu, N. Hodoș, Bibliografia românească veche, I, p.490, la Pr. Mircea Păcurariu, o.π.,σ I.Βianu, N. Hodoș, Bibliografia românească veche, I, p.490, και D. V. Economides, «Ιoan Avramie,B.O.R.,1944, 4-6, p ,la Pr. Mircea Păcurariu, o.π.,σ Olga Cicanci, Cărturari greci în țările române, în Intelectuali din Balcani în România (sec.xvii-xix), 1984, p.43 la Pr. Mircea Păcurariu, o.π.,σ

39 39 Μιχαήλ Καντακουζηνό να ιδρύσει το νοσοκομείο στο μοναστήρι Κόλτσεα. 94 Σ ένα τόσο εκλεκτό πνευματικό περιβάλλον ήταν φυσικό να διακρινθούν και οι ντόπιοι, ρουμάνοι λόγιοι. Υπάρχει μία πλειάδα λογίων οι οποίοι δραστηροποιούνταν με την στήριξη του Μπρανκοβεάνου, πραγματικού κτήτορα της ορθόδοξης ρουμανικής κουλτούρας. Ο σημαντικότερος απ αυτούς, και ταυτόχρονα ο κύριος σύμβουλος σε πολιτικά και πολιτιστικά προβλήματα ήταν ο θείος του ηγεμόνος, ο στόλνικος Κωνσταντίνος Καντακουζηνό, λόγιος εγκυκλοπαιδικής μόρφωσης, που την είχε αποκτήσει πρώτα στην Κωνσταντινούπολη, μετά στην Δύση, και κυρίως στην Πάδοβα της Ιταλίας. Η Πάδοβα ήταν φημισμένη για τους καθηγητές όπως ο Galileo Galilei, Enea Silvio Piccolomini Cremonini και για την νεανική ζωή την οποία είχαν οι φοιτητές από όλη την πολιτισμένη Ευρώπη. 95 Εκεί σπούδασε Φιλοσοφία, Λογική, Φυσική, Γεωμετρία, Μαθηματική, Αστρονομία, Θεολογία, Λογοτεχνία, Ιατρική, ξένες γλώσσες. Γνώρισε ελληνικά, λατινικά, ιταλικά, σλαβονικά και τούρκικα. Απέκτησε σπάνια και αξιόλογα βιβλία, τα οποία αποτέλεσαν τη βάση της περίφημης βιβλιοθήκης στο Mărgineni, όπου διαμορφώθηκε στα νεότερα του χρόνια ο ίδιος ο Μπρανκοβεάνου. Ένα μακρινό ταξίδι σε μερικές δυτικές χώρες, του διεύρυνε το μορφωτικό του ορίζοντα. Επιστρέφοντας στην πατρίδα του, έγινε ένας σημαντικός, αξιωματούχος της χώρας. Επί την ηγεσία του αδελφού του Șerban Κantakouzino ( ) και του ανιψιού του ο Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου ( ), περισσότερα από τρεις δεκαετίες, θα ήταν ο σύμβουλος τους για τα πολιτικά, κοινωνικά, και πολιτιστικά θέματα, ο πραγματικός ηγέτης της ρουμανικής εξωτερικής πολιτικής. 96 Ο στόλνικος συνέβαλε στην μετάφραση και τύπωση μερικών βιβλίων στην ρουμανική γλώσσα, «κατανοητή από όλους». 97 Τα αδέλφια Radu 94 Ν. Vătămanu, Iacob Pylarinos, medic al curții domnești din București,( ) și ( ), în Din istoria medicinii românești și universale, București,1962,p , lapr. Mircea Păcurariu, o.π.,σ Ștefan Ionescu, Panait I. Panait, Constantin Vodă Brâncoveanu, Viața, Domnia, Epoca, edit. Basilica, București, 2014, p Pr. Mircea Păcurariu, o.π.,σ Pr. Niculae Șerbănescu, ο.π.σ

40 40 και Șerban Greceanu, ήταν οι σημαντικότεροι μεταφραστές της παλαιάς ρουμάνικης κουλτούρας. Ο πρώτος ήταν και ο επίσημος χρονικογράφος της αυλής, ο Radu Popescu, ένας άλλος χρονικογράφος, ο γέρων Μητροπολίτης Θεοδόσιος ( , ) και προπαντός ο διάδοχός του, ο Άνθιμος ο Ιβηρίτης (17o8-1716), οι επίσκοποι Μητροφάνης (πρώην του Huși, Μολδαβίας) και Δαμασκηνός του Buzău, αλλά και μία σειρά τυπογράφων, αντιγραφέων χειρόγραφων, αγιογράφων, συμπλήρωναν την πλειάδα των λογίων οι οποίοι κυριαρχούσαν πνευματικά την εποχή του Μπραν-κοβεάνου. 98 Αναφερόμενος την τυπογραφική μέριμνα, αλλά και σε ολόκληρη τη δραστηριότητα του Μπρανκοβεάνου, ο Μητροπολίτης Θεοδόσιος τον περιέγραψε στο πρόλογο του «Πεντηκοσταρίου του Μπουζάου (Buzău) το 1701: «το Άγιο Πνεύμα εφόσον βρήκε την αγαθότατη και καθαρότατη ψυχή της Μεγαλειότητας Σου, ήθελε να εμπνεύσει πλήρως τα χαρίσματά του, εκ των οποίων ως εκ μίας αεί ρέοντας πηγής, πήγασαν σ όλο τον κόσμο τόσα αγαθά διότι θέλοντας η Μεγαλειότητα Σου να στολίζει τις εκκλησίες του Χριστού με τους ιερούς ύμνους προς τον Θεό και τους αγίους Του, έβαλε θεμέλιο αυτού του αγαθού το Ευαγγέλιο του Χριστού. Άρχισε η Μεγαλειότητα σου από το στύλο του δικαίου Συμεών και ανήγειρες άλλον στύλο όχι φτιαγμένο από λίθο, αλλά από θεία βιβλία, οικοδομημένο και φτιαγμένο από ιερούς ύμνους. Πραγματικά τέλεια εσκήνωσες στην Μεγαλειοτάτη σου καλή ψυχή το Άγιο Πνεύμα και γι αυτό χορηγείς πλήρως όλα τα πράγματα τέλεια, όπως αρέσει στο Θεό. Το ίδιο καλλιεργείς, τη σοφία τελείως, τη γενναιότητα της ψυχής, τη εδραιωτήσσα δικαιοσύνη, την καθαρότητα τελείως, μέχρι και στο λόγο η πραότητα όμοια του προφήτη και βασιλιά Δαβίδ, η συγχώρεση και η ανοχή ανώτερα των πολλών, η χορήγηση της ελεημοσύνης πέρα από οποιοδήποτε έπαινο, πραγματικά, πεφωτισμένε κύριε, σε όλα αυτά είσαι συνεχιστής του Αγίου Ιωάννου του Ελεήμονος, και κατά της σπουδής της Ορθοδοξίας, ως καλός χριστιανός, όμοιος είσαι με τον 98 Pr. Mircea Păcurariu, Cultura în timpul lui Constantin Brâncoveanu, B.O.R.,1966, nr.7-12, p.306, και επανεκδομένο στο κοινό τόμο Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu Mărturisitor Jertfelnic și Ctitor Darnic, I, București, 2014, p

41 41 Μέγα Κωνσταντίνο. Εκόσμησες, πραγματικά, κύριε, το δοξαστικό γένος των προγόνων της Μεγαλειοτάτης Σου, των Μπασσαράβων, ώς καλός Αυθέντης ελέω του Θεού φρουρός της Ρουμανικής Χώρας, την οποία χώρα, άλλος ηγεμόνας ως της Μεγαλειοτάτης Σου δεν είχε από της εδραίωσης της μέχρι σήμερον. Ας επαινέσουν άλλοι τα αξιοθέατα των εκκλησιών, και μοναστηριών τις οικοδομές, και τα υπόλοιπα της Μεγαλειοτάτης Σου θαυμαστά έργα, η δε ημετέρα ταπεινότητα, και από εκείνα θαυμάζεται και τα αυτά τα υπερεπαίνει, δηλαδή το τελειότατο κόσμημα το οποίον η Μεγαλειότατη Σου έκανες με τις εκκλησίες του Θεού, πλουτίζοντας τους με την τυπογραφεία» 99 Ο άγιος Άνθιμος ο Ιβηρίτης, μία σημαντική προσωπικότητα της εποχής εκείνης και φίλος του βοεβόδα Αλλά, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για την ανάπτυξη του τύπου αυτή τη περίοδο, χωρίς να αναφέρουμε την μεγάλη προσωπικότητα του Ανθίμου του Ιβηρίτου. Εκ των προτέρων, να πούμε ότι ο Άγιος Άνθιμος ο Ιβηρίτης θεωρείται ο λογιότερος Μητροπολίτης Ουγγρο-βλαχίας ( ) εξ όλων των εποχών 100,,Άνθιμος γένους γεωργιανός, εκ της πρώτης νεολαίας του έπεσε αιχμάλωτος και δούλος στους τούρκους οι οποίοι συχνά έκαναν επιδρομές στην Γεωργία 101. Δεν γνωρίζουμε πόσο καιρό έμεινε δούλος. Πιθανολογούμε ότι αυτή την εποχή έμαθε ξένες γλώσσες, πρώτα τα ελληνικά. Έτσι μπόρεσε να μεταφράσει, άλλα και να τυπώσει στα ελληνικά και αργότερα να αλληλογραφεί με τους πατριάρχες των Ιεροσολύμων και Κωνσταντινουπόλεως. Μετά έμαθε την αραβική και την παλαιοσλαβική γλώσσα και πιθανόν τα τούρκικα, αφού έζησε στην Κωνσταντινούπολη. Μετά από αρκετά χρόνια ελευθερώθηκε από την αιχμαλωσία του, είτε λόγω των εξαιρετικών του 99 Ion Bianu şi Nerva Hodoş, Bibliografie veche românească,i, p , la Pr. Mihai Iulian Stan, Anul comemorativ al Sfinţilor Brâncoveni, în vol. colectiv Sfinţii Brâncoveni martiri ai credinţei şi neamului românesc, Târgovişte, 2014, p Gabriel Ștrempel, ANTIM IVIREANUL, Opere. Ediție critică și studiu introductiv, București, 1972,p.V; Pr. Mircea Păcurariu, Istoria Bisericii Ortodoxe Române, București,1981,vol.2,p Anton Maria Del Chiaro, Istoria del moderni revoluzioni...,bukarest,1915,p.51;και Ediția Basilica, București, 2012, p.67 41

42 42 ταλέντων με τα οποία ήταν προικισμένος, είτε μάλλον μέσω της εξαγόρασής του από το Οικουμενικό Πατριαρχείο ή από μερικούς γεωργιανούς, τούρκους υπήκοοι. Στην συνέχεια έζησε κοντά στο Πατριαρχείο, όπου έμαθε την τέχνη της ξυλογλυπτικής της καλλιγραφίας, της αγιογραφίας και του κεντήματος 102. Επίσης, φαίνεται ότι φοίτησε στην Σχολή του Πατριαρχείου, εφ όσον οι μετέπειτα εργασίες του δείχνουν έναν πολύ μορφωμένο άνθρωπο που δεν θα μπορούσε αλλιώς να είχε αποκτήσει τόσες βαθιές γνώσεις. Πιθανόν εκεί, την ίδια εποχή, έγινε και μοναχός. 103 Φαίνεται ότι ο Άνθιμος ήρθε στην Βλαχία, προσκαλεσμένος από τον Βοεβόδα Κωνσταντίνο Μπρανκοβεάνου 104. Όμως, προηγουμένως είχε έρθει στην Μολδαβία, αφού τον είχε καλέσει ο Πατριάρχης Δοσίθεος Ιεροσολύμων να βοηθήσει στο καινούριο τυπογραφείο που το ίδρυσε ο ίδιος στο Ιάσιο μετά το 1680 υπό την αρχηγεία του αρχιμανδρίτη Μητροφάνη, μετέπειτα επισκόπον στο Χούσι (Huși). Αργότερα, συνόδευσε τον Μητροφάνη στο Βουκουρέστι το 1686 για να τον βοηθήσει να τυπώσει την Αγία Γραφή το 1688 (γνωστή ως Biblia de la București, μνημειώδη εργασία της ρουμανικής λογοτεχνίας). 105 Ο Βοεβόδας Κωνσταντίνος Brâncoveanu Βασσαράβας είχε ανάγκη από έναν άνθρωπο προικισμένο, και ταλαντούχο, για την πραγματοποίηση των πολιτιστικών και πνευματικών του σχεδίων. Και όντως, για την ηγεμονία του Κωνσταντίνου Μπρανκοβεάνου ο Άνθιμος ο Ιβηρίτης ήταν σαν το ουράνιο μάνα, και ένας άνθρωπος της πρόνοιας ενώ υπογραμμίζουμε πως χωρίς την προσφορά του, η μπρακοβεανική εποχή (epoca brâncovenească) δεν θα είχε τόση λαμπρότητα. Ο ηγεμόνας Κωνσταντίνος Brâncoveanu χρειαζόταν έναν τυπογράφο, στον οποίο να μπορέσει να εμπιστευθεί δια της αρχηγείας του στο τυπογραφείο στο Βουκουρέστι τα σωσίβια της Ορθοδοξίας, που είχε 103 Pr. Mircea Păcurariu, op. cit.,p.144; Damian P. Bogdan,Viața lui Antim Ivireanul, B.O.R..1956, nr. 8-9.p Αθανάσιος Καραθανάση, Ο Βυζαντινορουμάνος Ηγεμών της Βλαχίας Κωνσταντίνος Βασσαράβας( ) και η ελληνική ορθόδοξη Ανατολή, Μέγαρα, 1991, σελ Picioruș Gianina Maria-Cristina,, Antim Ivireanu, avangarda literară a Paradisului,2010,p

43 43 απαραίτητη ανάγκη από βιβλία, εφόσον την απειλούσαν η ρωμαιοκαθολική και η προτεσταντική προπαγάνδα. Και μάλιστα του εμπιστευόταν και την πραγματοποίηση των προσωπικών του πόθων για να διαπρέψει πολιτικά και πολιτιστικά η χώρα. 106 Eφόσον του εμπιστεύτηκαν το τυπογραφείο της Μητροπόλεως στο Βουκουρέστι, το οργάνωσε ως αυθεντικό τυπογραφείο, έμαθε την ρουμανική γλώσσα, φθάνοντας να την μιλάει άψογα, όπως φαίνεται από τις περίφημες «Διδαχές» και από τις μεταφράσεις τις οποίες έκανε. Εξάλλου, ο Άνθιμος απέδειξε ένα πραγματικό ταλέντο με τις ξένες γλώσσες. Εκτός από την γεωργιανή, η οποία ήταν η μητρική του γλώσσα, γνώριζε την ελληνική, την τουρκική, την αραβική και την σλαβονική. Ο Del Chiaro, o αρχιγραμματέας, γράφει ότι «ήταν προικισμένος με σπάνια ταλέντα, γνωρίζοντας την γλυπτική, την αγιογραφία, και το κέντημα. Έφθασε στην τελειότητα με την τυπογραφική τέχνη». 107 Για πρώτη φορά συναντάμε το όνομα του σε ένα βιβλίο που τυπώθηκε «εν τη περιφήμω πόλη Βουκουρέστι της Ουγκρο-βλαχίας» το 1691: «Βασιλείου Μακεδόνας αυτοκράτορας ρω-μαίων κεφάλια παραινετικά εξήντα έξι προς τον Αυτού Υιόν Λέοντα τον Σοφόν», μεταφρασμένο στα νέα ελληνικά από τον Χρύσανθο Νοταρά, τότε αρχιμανδρίτη, και ως τυπογράφος υπογράφει «Άνθιμος ο ιερομόναχος». 108 Σε άλλο χρόνο, τύπωσε το 1692 Slujba Sfintei Paras-chiva și a Sfântului Grigorie Decapolitul (H Aκολουθία Της Αγίας Παρασκευής και του Αγίου Γρηγορίου Δεκαπολίτου) 109.Το 1694 τύπωσε ένα Ψαλτήριο στην ρουμανική γλώσσα με έναν πρόλογο και αφιέρωση προς τον Κωνσταντίνο Μπρανκοβεάνου με μερικούς στίχους, υπογράφοντας ως «ο ταπεινός μεταξύ ιερομονάχων ο Άνθιμος ο Ιβηρήτης». 106 Gianina Picioruș, AntimΙvireanu,, avangarda literară a Paradisului,București,2010, p Αnton Maria DEL CHIARO, Revoluțiile Valahiei, Arhim. Mihail Stanciu, Gabriel Ștrempel, Ed.Basilica, București, 2012, p Gabriel Ștrempel, op. cit.,p.vιι. TIPĂRITURI DIN ŢARA ROMÂNEASCĂ ÎN BIBLIOTECA SFÂNTULUI SINOD, Editura BASILICA a Patriarhiei Române, Bucureşti, 2009, p Pr. Mircea Păcurariu. Op.cit., p

44 44 Έπειτα, η τυπογραφική δραστηριότητα του Ανθίμου μετακόμισε στο παλαιό Μοναστήρι του Σναγκόβ - (40 χιλ. απόσταση από το Βουκουρέστι), όπου έγινε και ηγούμενος μέχρι το Εκεί ιδρύθηκε ένα καινούριο τυπογραφείο με δυνατότητες τύπωσης σε περισσότερες γλώσσες με σκοπό να βοηθήσει τους ορθοδόξους χριστιανούς που βρισκόταν υπό την τουρκική εξουσία. 111 Έτσι, μόνο σε έξι χρόνια ( ) τύπωσε 15 βιβλία εκ των οποίων τα πιο σημαντικά είναι: - στα ελληνικά: Το Ανθολόγιον (1697) ογκώδες βιβλίο που περιλαμβάνει περικοπές από τα Μηνιαία, καθώς και το Ψαλτήριο, τον Ωρολόγιον, τον Οκτώηχο, το Τριώδιον και το Πεντικοστάριον, - Το Εγχειρίδιον (1697) για μερικές απορίες και λύσεις του Ιωάννου Καρυοφύλλη σε αντιλεγόμενα θεολογικά προβλήματα, - Την Ορθόδοξη Ομολογία (1698), - Το Εορτολόγιον του Σεβάστου Κυμινήτου (1701), ένα εγχειρίδιο χρονολογίας για τους μαθητές του Αγίου Σάββας του Βουκουρεστίου - Το Προσκυνυτάριον του Αγίου Όρους του Ιωάννου Κομνηνού (1701) - στην σλαβονική γλώσσα: - Την Σλαβονική Γραμματική (1697) για τους μαθητές του σλαβονικού σχολείου στο Βουκουρέστι - στην ελληνική και αραβική γλώσσα: -Το ελλήνο-αραβικό Ιερατείον (1701) το πρώτο βιβλίο με αραβικούς χαρακτήρες τυπωμένο μετά την παράκληση του πρώην Πατριάρχου Αντιοχείας Αθανασίου Δ - Δάββα προς τον ηγεμόνα Κωνσταντίνο Μπρανκοβεάνου, «ο οποίος πρόσταξε τώ επιδέξιο τυπογράφο, ο καθήμενος παρά την αύθις Μεγαλειοτάτης, τω πανοσιολογιότατω ιερομόναχο, κυρ Άνθιμο τω Ιβηρίτη δίδοντας του εν αφθονία τα προς 110 Αυτόθι,σ N. Șerbănescu, Istoria Mânăstirii Snagov, București,1944,p.66 44

45 45 δαπάνη» και έτσι ο τυπο-γραφικός εξοπλισμός και τα αραβικά χυτά γράμματα ήταν έργα των χειρών του ιδίου του Άνθιμου To ελλήνο αραβικόν Ωρολόγιον (1702) - Εδώ, επίσης, να σημειώσουμε, ότι ο Μπρανκοβεάνου διευκόλυνε την εγκατάσταση του πρώτου αραβικού τυπογραφείου στο Χαλέπι, όπου, το 1706 τυπώθηκε το πρώτο αραβικό Ψαλτήρι, η οποία είχε στην τελευταία σελίδα το έμβλημα της Ρουμανικής Χώρας περικυκλωμένη με τα ελληνικά γράμματα 113 -τα βιβλία στα ρουμανικά: - «Αcatistul Născătoarei de Dumnezeu» (Ο Ακάθιστος Ύμνος της Θεοτόκου(1698) - «Carte sau lumină cu drepte dovediri din dogmele Bisericii Răsăritului asupra dejghinării papistașilor» η σε περίληψη «Manual (Εγχειρίδιον) în contra schismei papis-tașilor...» (1699) «Învățături creștinești» (1700) («Χριστιανικά διδάγματα») - «Floarea darurilor»(1701) «Άνθος των χαρίτων» μία εργασία με ηθικό περιεχόμενο γραμμένο από έναν Βενεδικτίνο καλόγερο με το τίτλο «Fiore di virtu» που κυκλοφόρησε πολύ στα Βαλκάνια. 115 Την περίοδο αυτή, στο Σναγόβ, ο Άνθιμος απέκτησε μερικούς μαθητές στην τέχνη της τυπογραφίας. Ο σημαντικότερος ήταν ο υποδιάκονος Μιχαήλ Στεφάν (Ιστβάνοβιτς) ο οποίος στάλθηκε στην Αlba Iulia (Bălgrad) όπου τύπωσε έναν Κυριακοδρόμιο και μία «Bucoavnă» (Αλφαβητάριο) στο Το 1708 ο Μπρανκοβεάνου και ο Άνθιμος τον έστειλαν στην Γεωργία (Ιβηρία) εφόσον ο βασιλιάς Βάχτανγ Δ τους το ζήτησε. Εκεί, μαζί με άλλους μαθητές εγκατέστησαν ένα τυπογραφείο με γεωργιανούς χαρακτήρες στην 112 Gabriel Ştrempel, Antim Ivireanul, Ed. Academiei Române, Bucureşti, 1997, p.116 στο Gianina Picioruș, Antim Ιvireanu,, avangarda literară a Paradisului, București,2010,p I. Bianu, N. Hodoș, Bibliografia românească veche, I, p Pr.Niculae Șerbănescu, Con-stantin Brâncoveanu ctitor de cultură românească, B.O.R.,1964, 9-10, p , και επανεκδομένο στο κοινό τόμο Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu Mărturisitor...p Που είχε τυπωθεί στα ελληνικά στο Βουκουρέστι στο 1690 με το τίτλο: «Εγχειρίδιον σχηνοθέν εις φράσιν πεζήν παρά του σοφότατου ιερομονάχου Μαξίμου του Πελοποννησίου μαθητού του αιδίμου πάπα Αλεξανδρείας, Μελετίου του Πηγά περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος, περί τον αζύμων, περί μεταβολής, ήτοι μετουσιώσεως των μυστηρίων, περί του καθαρτηρίου πυρός, περί από λύσεως των κηρίων, τουτέστι ων έλαβαν την επαγγελίαν.» cf.tipărituri din Țara Românească în Biblioteca Sfântului Sinod, Editura Basilica, București, 2009, p.34, και Pr.Mircea Păcurariu, op. cit.,p Gianina Picioruș, op.cit.p.82 45

46 46 Τιφλίδα (Τbilisi), (όπου τύπωσε ένα Ευαγγέλιο και ένα Ιερατείο, ένα Ψαλτήριο, έναν Απόστολο (1709), έπειτα το Ωρολόγιο, το Ευχολόγιο (1710), και άλλα. 116 Το 1701 ο Άνθιμος συνεχίζει την τυπογραφική του δραστηριότητα στο Βουκουρέστι. Mέχρι το 1705 τύπωσε 15 βιβλία, μεταξύ των οποίων δύο στα ρουμανικά, ένα σλαβο-ρουμανικό, ένα ελληνο-αραβικό και ένδεκα ελληνικά. Επίσης, από το Αυθεντικό Τυπογραφείο του Βουκουρεστίου βγήκε το πρώτο βιβλίο στην τουρκική γλώσσα στον οθωμανικό κόσμο: «Το Προσκυνητάριον των Ιεροσολύμων και πάσης Παλαις- τίνης». Ήταν μία τολμιρή κίνηση, επειδή ο μουσουλμανικός κλήρως της Υψηλής Πύλης δεν επέτρεπε τότε τη χρήση των τυπωμένων βιβλίων. 117 Το Ωρολόγιο ελληνο-αραβικό το τύπωσε το 1702 εξίσου μετά απο πρόσκληση του Πατριάρχη Αθανασίου Δάββα. Και όταν αυτός έφυγε από τη Ρουμανική Χώρα, ο Μπρανκοβεάνου του χάρισε το τυπογραφικό εξοπλισμό με αραβικούς χαρακτήρες. Εγκατεστημένο στο Χαλέπι το 1706 αυτό το αραβικό τυπογραφείο φτιαγμένο στην Βλαχία έβγαζε πολλά βιβλία λειτουργικά και θεολογικά μέχρι περίπου το 1724, και έπειτα αναδιοργανωμένο και εμπλουτισμένο έφτασε σε άλλες περιοχές τυπώνοντας διάφορα βιβλία μέχρι περίπου στις μέρες μας. 118 Από τα ελληνικά βιβλία τυπωμένα στο Βουκουρέστι σημειώνουμε την «Δογματική Διδασκαλία της παναγίας ανατολικής και καθολικής Εκκλησίας" (1703) -που περιείχε πέντε πολεμικές εργασίες (800 σελίδες) εναντίον των ρωμαιοκαθολικών με τις δαπάνες του Πατριάρχη Δοσίθεου Ιεροσολύμων, 119 που το έγραψε ο Σεβάστος ο Κυμινήτης, και τα «Ελληνικά και Ρωμαϊκά παράλληλα» του Πλούταρχου (1704) μεταφρασμένα στα νέα ελληνικά από το «κοκόν» (πρίγκυπας) Κωνσταντίν(ος), υιός του Μπρανκοβεάνου, όπως και 116 Pr. Mircea Păcurariu, op. cit., p.146, και Gianina Picioruș, op. cit., p Pr. Mihai Iulian Stan, Anul comemorativ al Sfinţilor Brâncoveni, în vol. colectiv Sfinţii Brâncoveni martiri ai credinţei şi neamului românesc, Târgovişte, 2014, p Pr. Mircea Păcurariu, op. cit.,p Αυτόθι,σ.147 και Tipărituri din Țara Românească în Biblioteca Sfântului Sinod, editura Basilica a Patriarhiei Române, București, 2009, p

47 47 διάφορους πανηγυρικούς γραμμένους από τον Στεφάν(ο) έναν άλλον υιό του βοεβόδα. 120 Το 1705 «ο ηγούμενος κυρ Άνθιμος από Σναγκόβ» εξελέγη και χειροτονήθηκε την 17 Μαρτίου επίσκοπος στο Ρίμνικ (Râmnicul Vâlcea). Και εδώ έδειξε ότι ήταν οργανωτικός και άνθρωπος των γραμμάτων. Η πρώτη μέριμνά του ήταν να εδραιώσει ένα τυπογραφείο, όπου τύπωσε σε τρία χρόνια 9 βιβλία: τρία ελληνικά, τρία σλαβορουμανικά και τρία ρουμανικά. Από τα ελληνικά βιβλία τυπωμένα στο Ρίμνικ σημειώνουμε τον «Τόμο της χαράς»(1705) Αλλά το σημαντικότερο γεγονός που αρχίζει αυτήν την εποχή, είναι μία σειρά ρουμανικών εντύπων προκειμένου να εξασφαλίσει την ενάλλαγή της σλαβονικής γλώσσας με την ρουμανική στην λατρεία της Εκκλησίας. Για αρχή, συνέχιζε την παλαιά παράδοση της τυπώσεως μερικών βιβλίων γραμμένα σε δύο γλώσσες, με το τυπικό, τα ευαγγέλια, τους αποστόλους, τις παροιμίες και τα Συναξάρια στα ρουμανικά, άλλα με τις ωδές και προσευχές στην σλαβονική γλώσσα. Έτσι τυπώθηκαν το Ανθολόγειον (1705), η Μικρή Οκτώηχος (1705) και η Ακολουθία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου με την Παράκληση (1706). Παράλληλα με αυτά, άρχισε και η τύπωση των λειτουργικών βιβλίων μόνο στα ρουμανικά: το πολύ ενδιαφέρον Εvhologhion sau Molitvelnic (1706) που έχει δύο τόμους. Το πρώτο είναι ένα Ιερατικό, και το δεύτερο είναι το συγκεκριμένο Ευχολόγιο. Είναι πρωτότυπο στην ιστορία των παλαιών εκκλησιαστικών εντύπων, και ταυτόχρονα η πρώτη ρουμανική έκδοση του Ιερατικού Εκτός από αυτά, ο Άνθιμος έδειξε ότι είναι ένας καλός κυβερνήτης, φροντίζοντας την αύξηση των αγαθών της Επισκοπής. Επίσης φρόντισε να φτιάξει και να αγιογραφήσει τα μοναστήρια Κόζια και Γόβορα όπου φυλάσσεται και η εικόνα του. 122 Μετά τον θάνατο του γέρου Μητροπολίτη Θεοδοσίου, ο «πατήρ του Ρίμνικ, ο Κύρ Άνθιμος» εξελέγη και ενθρονίσθηκε μητροπολίτης της Ουγροβλαχίας με την έγκριση του Οικουμενικού Πατριάρχη 120 Pr. Mircea Păcurariu, op. cit,p Pr. Mircea Păcurariu, op. cit., p , και Gianina Picioruș, op. cit., p Pr. Mircea Păcurariu, op. cit. p

48 48 Κυπριανού ( ), στις 22 Φεβρουαρίου Αμέσως μετά, μετακόμισε το τυπογραφείο από το Ρίμνικ στο Τιργόβιστε (Târgoviște), την παλαιά πρωτεύουσα της Βλαχίας όπου κατοικούσε για ένα διάστημα, όπως και ο βοεβόδας. Εκεί τύπωσε 18 βιβλία εκ τα οποία 5 ελληνικά, ένα σλαβονο-ρουμανικό, ένα σλαβονο-ρουμανο-ελληνικό (για τον αναγνώστη, με το τυπικό στα ρουμανικά, και με τις ωδές στα σλαβονικά και στα ρουμανικά), και 11 ρουμανικά.το 1715 μετακόμισε το τυπογραφείο από το Τιργόβιστε στο Βουκουρέστι, όπου τύπωσε μία εργασία στα ελληνικά: «Χριστιανικές και πολιτικές συμβουλές προς τον ηγεμόνα Στέφανο Καντακουζηνό», ένα ανθολόγιο από τα ρητά των παλαιών σοφών διδασκάλων. Το 1716 εδραίωσε καινούριο τυπογραφείο στο μοναστήρι Των Αγίων Πάντων (Αntim), τη δική του κτητορία, όπου τύπωσε στα ελληνικά μία εργασία «Ιερή Ιστορία ήτοι Ιουδαϊκή» του Αλέξανδρου Μαυροκορ-δάτου του Εξαπορίτου, ο πατέρας του πρώτου φαναριώτου ηγεμόνος στη Βλαχία, Νικόλαου Μαυροκορδάτου. 124 Με αυτό το βιβλίο τελειώνει η τυπογραφική δραστηριό-τητα του Αγίου Ανθίμου. Συμπερασματικά, στην διάρκεια τύπωσε ή επιτήρησε στην εκτύπωση των 63 βιβλίων, εκ των οποίων για τα 39 εργάστηκε ο ίδιος. Τα 30 ήταν στα ελληνικά, 22 στα ρουμανικά, ένα στα σλαβονικά, 9 δίγλωσσα, (6 σλάβο-ρουμανικά, 2 έλληνο-αραβικά και ένα έλληνο-ρουμανικό) και ένα τρίγλωσσο (έλληνο-σλάβο-ρουμανικό). Πολλά βιβλία είναι εικονογραφημένα με εξαιρετικές, πανέ-μορφες μικρογραφίες που ο ίδιος έκανε Ο Άγιος Άνθιμος ο Ιβηρίτης θεωρείται ο κτήτορας της ρουμανικής λειτουργικής γλώσσας λόγω της μετάφρασης και της εκτύπωσης τόσων εκκλησιαστικών βιβλίων. Κατόρθωσε να διαπλάσσει την ρουμανική εκκλησιαστική γλώσσα, έτσι ώστε να είναι κατανοητική και να χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα με τις ίδιες φόρμουλες και 123 Ο.π.σελ O.π. σελ Αυτόθι, σ.150, Αrhim. Mihail Stanciu, Antim Sfântul Ierarh Martir Ivireanul, păstor al Bisericii și întemeietor al limbii liturgice românești, în volumul Sfântul Antim Ivireanul, Didahii, Editura Basilica, București, 2010, p.9 48

49 49 λειτουργικές εκφράσεις, όπως στις προσευχές «Βασιλεύ Ουράνιε», «Πάτερ ημών», «Ο Θεός των πνευμάτων»,το «Πιστεύω», και άλλα. 126 Συμπερασματικά, αναφέρουμε, ότι λόγω της φίλεργης επιμέλειας του Αγίου Ανθίμου του Ιβηρίτου ως λόγιου μετα-φραστή και τυπογράφου, υπο την ηγεσία του Αγίου Κωνσταν-τίνου Μπρανκοβεάνου στην Ρουμανική Χώρα λειτουργούσαν πέντε τυπογραφία μη έχοντας όμως συνεχή δραστηριότητα : στο Βουκουρέστι, στο Σναγόβ(1696), στο Τιργόβιστε(1709), στο Μπουζάου,(1691) και στο Ρίμνικ(1705). Στην διεύθυνση των τυπογραφείων, μαζί με τον Άγιο Άνθιμο τον Ιβηρήτη διακρίνονταν οι λόγιοι επίσκοποι Μητροφάνης του Χούσι, Δαμασκην(ός) του Μπουζάου, τα αδέλφια Ραδου και Σερβάν Γρετσεάνου. Επί την ηγεσία του Αγίου Κωνσταντίνου του Μπρανκοβεάνου τυπώθηκαν 79 εκκλησιαστικά και λαικά βιβλία, όχι μόνο για τις πνευματικές ανάγκες των ρουμάνων, αλλά και για τον ελληνικό και ανατολικό κόσμο (στα ελληνικά, ρουμανικά, σλαβονικά, αραβικά, μερικά δίγλωσσα όπως σλαβόνο-ρουμανικά, ελλήνο-αραβικά, ελλήνορουμανικά). Γύρω στα πέντε τυπογραφία μαζεύτηκαν ορθογράφοι, χαράκτες, μεταφραστές οι οποίοι διαμόρφωσαν ένα πραγματικό «κόσμο του βιβλίου», απασχολουμένοι με την φιλολογική μελέτη. Τυπώθηκαν εκείνη την περίοδο διάφορα ρουμανικά βιβλία: εκκλησιαστικά, είτε για την λατρεία, είτε εργασίες χριστιανικής διδασκαλίας, είτε της απολογίας της Ορθοδοξίας, μεταφράσεις από την πατερική λογοτεχνία, η από τους σύγχρονους έλληνες θεολόγους, οι οποίες είχαν μεγάλη διάδοση σε όλες τις ρουμανικές χώρες. Η Ουγγροβλαχία, μέσω της Ακαδημίας του Αγίου Σάββα, μέσω των τυπωμένων βιβλίων, μέσω των ελλήνων λογίων, οι οποίοι ζούσαν προπαντός στο Βούρκουρέστι, έγινε τότε ένα σημαντικό κέντρο του ελληνισμού, η οποία αγωνίστηκε για την εθνική χειραφέτηση του καταδυναστευόμενου λαού. Τα ελληνικά βιβλία τυπωμένα στην Ρουμανική Χώρα συνέβαλαν μεν στο εφοδιασμό των απανταχού 126 Pr. Mircea Păcurariu, op. cit. p.151.αrhim. Mihail Stanciu, op. cit.,p.11 49

50 50 ελληνικών εκκλησιών με τα απαραίτητα λατρευτικά βιβλία και στην απολογία της Ορθοδοξίας δε, έναντι των ετερόδοξων προσηλυτιστικών δραστηριοτήτων σε όλη γεωγραφική περιοχή. 127 O Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου ως κτήτορας εκκλησιών και ευεργέτης των απανταχού ορθοδόξων Η εξαιρετική μέριμνα του ρουμάνου βοεβόδα για την στήριξη της Ορθοδοξίας εκδηλώθηκε επίσης μέσω των κτητοριών του, τα γενναιόδωρα αφιερώματά του στις εκκλησίες και τα μοναστήρια πρώτα στην Ουγγροβλαχία, (Ρουμανική Χώρα), αλλά και στην Τρανσυλ-βανία, στα Βαλκάνια, και την Μέση Ανατολή. 1. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουγγροβλαχίας 2. Για την στήριξη και την άνθησή της, ο ηγεμόνας ανήγειρε πολλές εκκλησίες, ανακαίνισε άλλες, και τις προίκισε με κοσμήματα, τσιφλί-κια και δώρα. Μέσω αυτής της κτητορικής δραστηριότητας, όπως την επαίνεισε ο χρονικογράφος Ράδου Γρετσεάνου, ο Βοεβόδας προσπαθούσε να μιμηθεί το παράδειγμα του Μεγάλου Κωνσταντίνου και του ευσεβούς βασιλιά Ιουστινιανού. Στο πρόλογο της ιστορίας της ηγεμονίας του ο χρονογράφος αναφέρει αυτούς τους δύο βασιλείς με τα παρακάτω λόγια : «των οποίων και η Μεγαλειότητά σου προσπαθώντας στην εξακολούθησή τους και παντοιοτρόπως προς τα καλά έργα κοπιώντας, προπαντός με ελεημοσύνες πολλούς θείους οίκους εκ θεμελίων ανήγειρες, χωρίς να λογαριάζουμε αυτές τις οποίες με έλεος εδραίωσες, τις άλλες με τοίχους αναγέννησες και εκθεμελίωσες, ώστε μπορώ να λέγω ότι κανένα αυθεντικό μοναστήρι δεν έμεινε ανεδραίωτο από το έλαιο της Μεγαλειότητάς σου, και όχι μόνο εδώ στην χώρα, άλλα και στις άλλες ξένες χώρες, μεταξύ παγανιστικών γλωσσών, χριστι-ανικές 127 Pr. Mircea Păcurariu, ο.π.,σελ

51 51 εκκλησίες έκανες στους ορθοδόξους χριστιανούς οι οποίοι εκείνα τα μέρη κατοικούν, και προπαντός ποικιλοτρόπως για την Αγία Εκκλησία πόνεσες ότι και πολλά εκκλησιαστικά βιβλία στην ηγεσία της Μεγαλειότητας σου και με τη δαπάνη της Μεγαλειότητάς σου τυπώθηκαν. Με την εντολή της Μεγαλειότητάς σου μεταφρασμένα από την ελληνική γλώσσα στην ρουμανική γλώσσα και στα νέα ελληνικά, πολύ όμορφες, οι οποίες δεν υπήρχαν προηγουμένως, και σχολές μάθησης ελληνικής και σλαβονικής η Μεγαλειότατη σου έκανες και πάντοτε προς τα καλά συνεχώς είσαι να πράττεις για την κοινή οφέλη». 128 H εγκωμιαστική μαρτυρία του χρονικογράφου είναι αληθινή. Αρχίζοντας από την καινούρια πρωτεύουσα, το Βουκουρέστι, διαπιστώθηκε ότι σε καμιά εποχή δεν οικοδομήθηκε τόσο πολύ όσο στην μπρανκοβεανική εποχή, η οποία περιλαμβάνει το τέλος του 17 ου αιώνος και την αρχή του 18 ου αιώνος. 129 Αναφέρθηκα προηγουμένως σε δύο κτητορίες του, - στο Potlogi (1683) και Mogoșoaia (1688) τις οποίες έφτιαξε πριν να γίνει ηγεμόνας. Στο δεύτερο έτος μετά την ενθρόνισή του (1690), ο Brâncoveanu άρχισε τις εργασίες του στο Μοναστήρι Χουρέζι (Hurezi) στο νομό Βίλτσεα (Vâlcea), μία από τις σημαντικότερες και ομορφότερες κτητορίες του, μάλιστα «η τελειότατη πραγματοποίηση της μπρανκοβενικής τέχνης» (V.Drăguț). Πρόκειται στην ουσία για έναν μοναστηριακό συγκρότημα, μοναδικό στο εδάφος της Ρουμανικής Χώρας, σε μία όμορφη κοιλάδα, στο κράσπεδο των Καρπάθιων της Ολτενίας, όπου ο Brâncoveanu ήθελε εκτός από την στήριξη μιάς οργανωμένης μοναστικής ζωής, να δημιουργήσει έναν τόπο, πνευματικο καταφύγιο, κατάνυξης, αλλά και αιώνιας ανάπαυσης για τον εαυτό του και την οικογένεια του, πράγμα 128 Radu Greceanu, Predoslovie la Începătura istoriei vieții luminatului și preacreștinului Domnului Țării Românești Io Costandin Brâncoveanu, ed. în Cronicari munteni, București, 1963 σελ Constantin C. Giurescu, Istoria Bucureştilor, Editura pentru literatură,bucureşti, 1966, p. 86, la Mihaela Palade, Sfântul Martir Antim Ivireanu şi mănăstirea sa, în vol. colectiv Spiritualitatea Mărturisitoare a culturii româneşti în perioada Sfântului Martir 51

52 52 που δεν έγινε λόγω του τραγικού τέλος του στις 15 Αυγούστου 1714 στην Κωνσταντινούπολη. 130 Το αρχιτεκτονικό συγκρότημα του μοναστηριού απαρτίζεται από ένα μεγάλο τετράγωνο (85/65 μ) με το καθολικό στο κέντρο, με έναν ογκώδη τοίχο - στο παρελθόν προβλεπόμενο με ένα φρουρημένο δρόμο για φυλάκιση και προμαχώνες στην ανατολική πλευρά, και διώροφα κτήρια στις άλλες τρεις πλευρές. Στην νότια πλευρά υπάρχει η είσοδος στον περίβολο με το καμπαναριό από πάνω, το ηγουμενείο, η βιβλιοθήκη και το αυθεντικό παλάτι. Στην δυτική πλευρά υπάρχει η τράπεζα με ένα παρεκκλήσι απο πάνω της, άλλα κελιά και «το μπαλκόνι του Διονυσίου», σαν μία βενετσιάνικη «loggia», με κολόνες και πέτρινα κιγκλιδώματα όμορφα σκαλισμένα υπό την επιρροή του ρυθμού μπαρόκ, έπειτα κελιά, με ανοιχτά λιακωτά πάνω στις καμάρες. 131 Η αγιογραφία του καθολικού του μοναστηρίου Χουρέζι είναι μία από της σημαντικότερες στην ιστορία της τέχνης του 17 ο αιώνα. Αυτή γοητεύει μέσω της μαγείας των χρωμάτων, μέσω της προδιάθεσης για την ιστορία και τη διακόσμηση. Μεγάλη αξία έχουν τα πορτραίτα, γεμάτα έκφραση και ζωντάνια φτιαγμένα με ταλέντο και με πολύ προσοχή, αντικρίσοντας τα πραγματικα πρόσωπα. Οι αγιο-γράφοι, τεχνίτες του Μπρανκοβεάνου, οι οποίοι αποτελούν «τη σχολή του Χουρέζι» άλλαξαν το μνημειώδη ρυθμό με έναν γραφικό, ρυθμό που θα απλωθεί στην Ουγγροβλαχία και Τρανσυλβανία μέχρι το 19 ο αιώνα. O μαέστρος των αγιογράφων στο Χουρέζι ήταν ο έλληνας Κωνσταντίνος, ο επίσημος αγιογράφος της αυλής του Șerban-Vodă. Mετά την ολοκλήρωση της αγιογραφίας στο Χουρέζι, ο βοεβόδας Μπρανκοβεανου έστειλε την ίδια ομάδα στο Τιργόβιστε, όπου αγιογράφισε την εκκλησία της αυθεντικής αυλής. Αλλά και τα στοιχεία της γλυπτικής, όπως και της αγιογραφικής της διακόσμησης έχουν μια γνησιότητα η οποία δικαιολογεί τη συζήτηση περί ενός διαφορετικού ρυθμού. Η τεχνική αξία αυτής της διακόσμησης 130 Diac. Ion Barnea, Ctitoriile bisericești ale lui Constantin Brâncoveuanu, B.O.R.,1997, σελ , επανεκδομένο στο κοινό τόμο Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu Mărturi-sitor...σελ Diac.Ion Barnea,ο. π.,σελ

53 53 δείχνει ότι οι μάστορες διαλέγονταν με μεγάλη προσοχή, όντας μεγάλοι τεχνίτες. Αυτοί εργάζονταν με μοντέλα διαδεδόμενα στην Ιταλία και σ όλη την Ευρώπη. Σ αυτά ήταν χαραγμένα φυτικά και ζωομορφικά θέματα πάνω στα οποία σκάλιζαν, δίδοντάς τους όμως αυθεντικό χαρακτήρα. Η βενετσιάνικη αρχιτεκτονική επηρέασε προπαντός τις κολώνες και τις καμάρες. Τα παλάτια με τη loggia, όμοια με τα βενετσιάνικα παλάτια, τα ανοιχτά λιακωτά των εκκλησιών με τις στριμμένες κολώνες, όπως και τα γλυπτά θέματα τα οποία θυμίζουν την Ιταλική Αναγέννηση, ανοίγουν καινούριες προοπτικές για την ρουμανική τέχνη. 132 Ο μεγάλος βυζαντινολόγος Charles Diehl θεωρεί το μοναστήρι Χουρέζι «πιθανόν το ομορφότερο μνημείο της Ρουμανίας», και σχετικά με τις εν λόγω αγιογραφίες είπε ότι «είναι από τις πιο αξιόλογες που παρείχε η ρουμανική τέχνη και, ταυτόχρονα, δείχνουν τη διαδοχή της βυζαντινής με την ρουμανική τέχνη, δείχνουν την εξαιρετική λάμψη στην οποία έδωσε στις τέχνες, η ηγεσία του Constantin-Vodă Brâncoveanu» 133. Αξιοσημείωτος μεταξύ των όμορφων αγιογραφιών, είναι ο αναθηματικός πίνακας, εντυπωσιακός για το μεγαλείο του συγκροτήματος, και δια την ομορφιά των λεπτομεριών: ο Κωνστανίνος Μπρανκοβεάνου και οι τέσσεροι υιοί του Κωνσταντίν(ος), Στέφαν(ος), Ράδου και Ματθαίου και Δοάμνα Μαρίκα. Ο ηγέμων και η Δοάμνα Μαρίκα σηκώνουν το «κυβώριο» (αρτοφόριο) της εκκλησίας. Τα πορτραίτα φαίνεται να ήταν φτιαγμένα κοιτάζοντας τα ζωντανά μοντέλα. Μεταξύ των παιδιών πριγκίπων, ξεχωρίζουν ο Ράδου με ένα ανοιχτό βιβλίο στα χέρια του, με μία επίκληση προς τη Παναγία, στα ελληνικά, και η μικρή Σμαράντα με τα εκφραστικά της μάτια. 134 Υπάρχει, επίσης, μία σειρά πορτραίτων, όπως δείχνει η επιγραφή πάνω άπο την είσοδο την «μεγάλη γραμμή, γέρη και ευλογημένη του καρπού και του γένους του, τόσο κατά του πατρός, όσο κατά της 132 Ștefan Ionescu Panait I. Panait, Constantin Vodă Brâncoveanu Viața Domnia Epoca, Edit. Basilica, București, 2014, p I.D. Ștefănescu, Arta feudală în Țările Române. Pictura murală și icoanele de la origini până în secolul al XIXlea, Timișoara, 1981, p.150. Anca Vasiliu, Pictura murală brâncovenească, I-II, Studii și cercetări de istoria artei XXIX(1982),p și XXX(1983),p , la Diac. Ion Barnea,ο. π.,σ Diac.Ion Barnea,ο. π.,σ

54 54 μητρός» (εικ.25-26) - ένα είδος συ-νηγορίας υπέρ της ιδέας της κληρονομικής δυναστείας, της οποίας ο τελευταίος εκπρόσωπος ήταν ο Constantin Brâncoveanu. 135 Μία ιδιομορφία της αγιογραφίας αυτής της εποχής είναι η δημιουργία ενός παράσημου, όμοιο με τη διακοσμητική τέχνη των χειρογράφων, των έντυπων ή της λαϊκής αντίληψης με ζωντανά χρώματα στούς κενούς χώρους μεταξύ των τοιχο-γραφίων. 136 Aρκετά μακριά από την βυζαντινή αγιογραφία μεταξύ του 14 ου και του 16 ου αιώνα, οι αγιογράφοι της μπρανκοβενικής εποχής δείχνoυν την τάση να δημιουργήσουν ένα καινούριο ρυθμό, υπό την έννοια της ενανθρώπισης όλων των μορφών των αγίων ή της επεξεργασίας των πορτραίτων με ένα ρεαλιστικό τρόπο το οποίο εκφράζει μάλιστα πνευματικό περιεχόμενο, όπως στο πορτραίτο του Κωνσταντίνου Μπρανκοβεάνου από το ναό του Χουρέζι ή στα τοιχογραφικά πορτραίτα όλων των μελών της οικογένειας, εργασίας του Κωνσταντίνου και των μαθητών του. 137 Το εικονογραφικό πρόγραμμα σέβεται μέν τους παραδοσιακούς κανόνες της αγιογραφίας των αιώνων 16 ου 17 ου από την Ρουμανική Χώρα, αλλά προσαρμόζεται δε, στις πολιτικές και πολιτιστικές πραγματικότητες εκείνης της εποχής, ανοίγοντας μία καινούρια οδό στην εξέλιξη της τέχνης νότια των Καρπάθιων Όρων ενώ επηρεάστηκε αρκετά από την τέχνη της Τρανσυλβανίας. 138 Εκτός από την αγιογραφία, στο Χουρέζι είναι εντυπωσιακή και η εκκλησιαστική γλυπτική, η οποία εμφανίζε-ται στο τέμπλο. Ένα ξύλινο αριστούργημα, πάνω στο οποίο συναρμολογούνται γεωμετρικά, φυτικά, ζωϊκά και αν-θρωπομορφικά διακοσμητικά στοιχεία. Επίσης, μεγάλης αξίας είναι και οι δύο ξυλογλύπτες πολυθρόνες στον ναό, τον αυθεντικό και τον αρχιερατικό. Ο πρώτος είναι διακοσμημένος με το δικέφαλο αετό. 135 Diac. Ion Barnea,ο. π.,σ Ștefan Ionescu Panait I. Panait, ο. π., σ Ștefan Ionescu Panait I. Panait ο.π., σ Diac. Ion Barnea, Ctitoriile bisericeşti ale lui Constantin Brâncoveanu, BOR nr.1-6/1997, επανεκδομένο στο κοινό τόμο Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu, vol. I, Bucureşti, 2014, σελ

55 55 Το μοναστικό συγκρότημα στο Χουρέζι, εκτός από την εκκλησία «Των Αγίων Ισαποστόλων και Βασιλέων Κων-σταντίνου και Ελένης», αποτελείται και από την εκκλησία της «Κοιμήσεως της Παναγίας» η λεγόμενη «bolnița» (νοσοκο-μειακής»), η οποία ιδρύθηκε από την Δοάμνα Μαρίκα το 1696, την Σκήτη «των Αγίων Αποστόλων», η οποία ιδρύθηκε από τον αρχιμανδρίτη Ιωάννη, τον ηγούμενο του μοναστηριού, το 1698, την Σκήτη «Του Αγίου Στεφάνου», η οποία ιδρύθηκε από τον Στέφαν(ος), ο υιός του ηγεμόνα, το 1703, και την παλαιά Σκήτη του Αγίου Ιωάννου του Βαπτιστού. 139 Επίσης, υπάρχει και το παρεκκλήσι «Η Γέννησης της Θεοτόκου», κτισμένο το 1697 στην δυτική πλευρά του τετράγωνου του μοναστηρίου, πάνω από την τράπεζα. Τοποθετημένο σε ένα υψηλότερο επίπεδο, επισκιάζει όλα τα διπλανά κτήρια, την αυλή και τον κήπο, υψωμένο μάλιστα πιο πάνω και από το καθολικό και το καμπαναριό σε μια πολύ γραφική θέα.(εικ.24) Η μικρή και κομψή οικοδομή στεφανώνεται με ένα συμμετρικό τρούλο, με οκτώ πλευρές, έχοντας καθεμία ένα μακρό και στενό παράθυρο. 140 Tο μοναστικό συγκρότημα στο Χουρέζι έγινε ένα σημαντικό τεχνικό κέντρο, μια πραγματική αγιογραφική και σχολή γλυπτικής η οποία επηρέασε μέχρι αργά την Ρουμανική Χώρα, παρόλα που μετά την αποκεφάλιση του Μπρανκοβεάνου δεν στηρίχθηκε πια από κανένα 141. Εκτός από το Χουρέζι, ο Άγιος Βοεβόδας Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου έκτισε στην Ρουμανική Χώρα και άλλα μοναστήρια: Μάμουλ, Μπρανκοβένι, Σουρπάτελε, Πολο-βράτζι, Τούρνου. Προσθέτονται μερικές εκκλησίες στο Βουκουρέστι όπως «Άγιος Ιωάννης ο Μεγάλος ή «Grecesc» («Ελληνικό»). ο ναός του παλιού μοναστηριού «Αγίου Σάββα», - σήμερα γκρεμισμένα η εκκλησία του «Αγίου Γεωργίου του Νέου», εκεί όπου, όπως αναφέραμε, η Δοάμνα Μαρίκα το 1720 έφερε και τοποθέτησε τα λείψανα του αγίου συζύγου της Pr. Nicolae Moraru, Const. Coman, Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu, Buzău, 2014, σελ Monahia Atanasia Văetiși, Brancovan Art, 2014, σελ Ștefan Ionescu Panait I. Panait, ο.π.σελ Pr. Nicolae Moraru, Pr. Const. Coman.,ο. π.,σελ.81 55

56 56 Αυτός ο ναός κτίστηκε το 1705, στη θέση μιας άλλης παλαιάς εκκλησίας με το ίδιο όνομα. Με την φροντίδα του αγίου βοεβόδα οικοδομήθηκε «εδώ, στο Βουκουρέστι, πολύ και θαμαστό δεξιοτεχνικό κτίσμα, καλλωπίζοντάς την με όμορφες αγιογραφίες, με θαυμαστό τέμπλο, με δεξιοτέχνες εικόνες, με λαμπρό μαρμάρινο δάπεδο ολόκληρο απολαυστικό, πράγμα που κανένας άλλος δεν έκανε σε τούτη τη γη. Τις έκανε και όμορφα και ακριβά στολίδια και άμφια και άλλα ιερά αργυρά κειμήλια και με πολλά άλλα υπάρχοντα και εισόδημα την χάρισε.» 143 O ίδιος χρονικογράφος, ο Ράδου Γρετσεάνου, επίσης, περιγράφει και τα εγκαίνια αυτού του περίφημου ναού στις 29 Ιουνίου 1707, τα οποία αποτέλεσαν μία λαμπρή στιγμή: «Ερχόμενη λοιπόν, αυτή η αγία ημέρα, από τη παραμονή έγινε αγρυπνία τόσο και στο μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου, όσο και στην αυθεντική εκκλησία της Αυλής. Μετά λοιπόν, το πρωί, στολισμένος ο ηγεμών πολύ όμορφα μαζί με όλους τους μπογιάρους, πρώτα έστειλε η Μεγαλειότητά Του δύο όμορφες αυθεντικές άμαξες για να προσκαλέσουν τον Μακα-ριότατο Πατριάρχη μαζί με όλη τη συνοδεία την οποία συνα-θροισμένη με διαταγή, ήταν στην ιερά μονή του Αγίου Γεωργίου, περιμένοντας να τον καλέσει στην Αυλή, εφόσον έτσι αποφα-σίστηκε: τα ιερά λείψανα (του αγίου Νικολάου) τα είχε φέρει στην αυθεντική εκκλησία της Αυλής ώστε από εκεί να αναιρεθούν με μεγάλη τιμή και μεγάλη παρρησία, όπως και έγινε, στέλνοντας λέω, τον Στεφάν(ος) Καντακουζινό, βελποστέλνικ, προσφέροντας και ένα σταυρό δωρεάν στο αγιότατο πατριάρχη, πολύ όμορφο και πολύτημο, χρυσοποίητο με πολύτιμες πέτρες κατεργασμένο, και έτσι ερχόμενος ο Μακαριότατος Πατριάρχης μαζί με όλους τους αρχιερείς, δηλαδή: ο Διονύσιος του Τίρνοβο, ο Κλήμεντος Αδριανοπόλεως, Αυξένιος της Σόφιας, Μάξιμος Ιεραπόλεως, Νεόφητος Σεβαστείας, Μητροφάνης Νήσσης, Μακάριος Βάρνης, Άνθημος του Ρίμνικ (ο Ιβηρήτης), και ο Ιλαρίον, πρώην του Ρίμνικ. Αυτοί όλοι, λοιπόν, φτάνοντας στην Αυθεντική Αυλή, μαζί με πλήθος παπάδων και ηγουμένων ντυμένοι με άμφια, 143 Radu Greceanu, Cronica Țării Românești,..București, σελ. στο Alexandru Briciu, O ctitorie brâncovenească în inima Capitalei, ziarul Lumina,23 aprilie 2014 σελ

57 57 κατεβαίνοντας και η Μεγαλειότητά Του με όλους τους μπογιάρους, έτσι, λοιπόν παίρνοντας ο Πατριάρχης τα Άγια Λείψανα από την αυθεντική εκκλησία, όλο με τάξη, πεζοί, περπάτησαν όλοι, μαζί και η ηγεμονία με τους αρχιερείς πατέρες, ιερείς, μπογιάροι και άλλοι υπηρέτες, χτυπώντας τις καμπάνες στις εκκλησίες, όσες ήταν στην πόλη, μέχρι το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου, και εκεί τελέστηκε όλη η ακολουθία των εγκαινίων και η θεία Λειτουργία με μεγάλη ευλάβεια». 144 Ο Κωνσταντίνος Vodă Brâncoveanu προσκάλεσε τους πατριάρχες της Ανατολής στα εγκαίνια, προπαντός τον Χρύσανθο Ιεροσολύμων, τον διάδοχο του Δωσίθεου μετά το Ο ηγε-μόνας απαίτησε ώστε η τελετή των εγκαινίων να έχει μία βασιλική λαμπρότητα, υπονοώντας έτσι και επί την ευκαιρία ότι μέσω της συγγένειας με τους Καντακουζηνούς δικαίωσε την κληρονομιά της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Αυτή η απαίτηση καθρέφτιζε τον τρόπο της κυβέρνησης, το δίσημο στην εκκλησιαστική λατρεία, στην ζωή της αυλής και στην βυζαντινή τέχνη. Τα εγκαίνια του ναού «του Αγίου Γεωργίου του Νέου» ήταν η αποθέωση του οικοδομικού έργου του Αγίου Κωνσταντίνου Μπρανκοβεάνου. Η μνημειώδης ακολουθία, η σημασία των υψηλών εκκλησιαστικών προσώπων οι οποίοι έκαναν τα εγκαίνια και η ψαλμωδία που υψώθηκε κάτω από τους θόλους του επιβλητικού ναού απένειμε μία βασιλική αίγλη του γεγονότος. 145 Την ημερομηνία των εγκαινίων, ο ναός ήταν εικονο-γραφημένος από τον γνωστό τότε Pîrvu Mutu (Πίρβου Μού-του), κατά των ερμηνευτικών κανόνων, γνωστοί στην εποχή, μετατρέποντας το μνημείο σε πραγματικό αριστούργημα. Άνθρωπος της κουλτούρας, γνώστης των σημαντικότερων μνημείων αγιογραφίας της Ρουμανικής Χώρας και της Μολδαβίας, ενημερωμένος με τα νέα αγιορίτικα αγιογραφικά δημιουργήματα, και της αργής Ιταλικής Αναγέννησης, καθώς και του Μπαρόκ, ο Πίρβου Μούτου κατόρθωσε να δημιουργήσει έναν ειδικό ρυθμό στην αγιογραφία, τόσο στην εφαρμογή του εικονογραφικού 144 Radu Greceanu, Cronica Țării Românești,.ο. π.,στο Pr. Emil Nedelea Cărămizaru, Monografia Bisericii Sfântul Gheorghe Nou din București, Basilica, București, 2014, p Radu Greceanu, Cronica Țării Românești,.ο. π. 57

58 58 προγράμματος, όσο και στην ερμηνεία. Κατόρθωσε να επιβάλλει το δικό του ρυθμό ως ένα ρουμανικό ρυθμό, προ παντός μέσω των μαθητών του, με τους οποίους εργάστηκε και επιμόρφωσε. 146 Ο Πίρβου Μούτου υπερτερεί στην αγιογραφία της μπρανκοβεανικής εποχής. Αυτός εισάγει μερικά λαϊκά στοιχεία στην αγιογραφία (χορούς, ομάδες μουσικών, ρουμανικές εθνικές ενδυμασίες). Ο Πίρβου Μούτου, κοντινός με τον Κωνσταντίνο, είναι, ο δεύτερος μεγάλος αγιογράφος στην Ρουμανική Χώρα, στα τέλη του XVII αιώνα. Εκτός από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, αγιογράφησε την εκκλησία στο Κοτροτσένι, και ως οικογενειακό αγιογράφο των Καντακουζινών διακοσμούσε με αγιογραφίες τις κτητορίες τους στο Μαρτσινένι, Μαυρογένι, Φιλιπέστοι δε Παδούρε, τη Σκήτη Λέσπεζι, τα μοναστήρια Συνάϊα και Ρίμνικου Σαράτ, τις εκκλησίες Μπορδέστι και Μάμουλ. 147 Μαζί με το θείο του, Μιχαήλ Καντακουζηνό, ο Άγιος Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου οικοδόμησε εκ θεμελίων το μοναστήρι «Κοιμήσεως της Θεοτόκου» στη πόλη Ρίμνικου Σαράτ και επειδή ήταν στα ανατολικά σύνορα της χώρας, στο δρόμο των κατακτητών, «και περισσότερο των ταρτάρων, ακριβώς γι αυτό, η Μεγαλειότητά Του κοπίασε μαζί με τον θείο του όπως ειπώθηκε παραπάνω, και το όρισαν ώς καταφίγιο και άμυνα για πολλούς. Η μονή λειτουργούσε με ελεημοσύνες, ήταν στολισμένη, ενώ αφιερόθηκε στο ιερό και θείο μοναστήρι του Όρους Σινά την, για αιώνια μνήμη.» 148 Με το Μοναστήρι της «Αγίας Αικατερίνης του Όρου Σινά» σχετίζεται ο σπαθάριος Μιχαήλ Καντακουζηνό ( ), ο θείος του Βοεβόδα ο οποίος πραγματοποίησε προς-κυνυματική εκδρομή στους Αγίους Τόπους. Εντυπωσιασμένος από την βιβλική και ιστορική αξία των τόπων που επισκεφθηκε, στην επιστροφή έκτισε ένα όμορφο μοναστήρι, το οποίο ονομάστηκε Σινάϊα, στην μνήμη του μοναστικού θεσμού κτισμένο από το μεγάλο βασιλιά Ιουστινιανό. Στις 15 Αυγούσ- 146 Pr. Nicolae Moraru, Pr. Const. Coman, ο. π,σ Ștefan Ionescu Panait I. Panait, ο.π.,σελ Radu Greceanu, Cronica Țării Românești,.ο. π. στο Diac. Ion Barnea,ο. π.,σελ

59 59 του του 1695 έγιναν τα εγκαίνια του μοναστηριού από τον Μητροπολίτη Θεοδόσιο της Ουγγροβλαχίας. Το καινούριο μοναστήρι στα Καρπάθια Όρη είχε, σύμφωνα με την επιθυμία του κτήτορος, την μορφή ενός φρουρίου, με μορφή τετρά-γωνου, με γερούς χονδρούς και υψηλούς τοίχους. Στην κάθε πλευρά του περιβόλου κτίστηκαν τα κελιά, και στη μέση η εκκλησία της «Κοιμήσεως της Θεοτόκου». 149 Σ αυτή την κατηγορία ανήκουν και η εκκλησία «Dintr-o Zi» («Μίας Μέρας») στο Βουκουρέστι, μία καινούρια εκκλησία στη μονή «Surpatele» («Τα κρεμεισμένα»), και η εκκλησία της μονής «Viforîta» («Χιονοθυέλισσα») κτισμένα από τη Δοάμνα Μαρίκα (Μαρία). Επίσης, ο ευλαβής ηγεμόνας επέφερε βελτιώσεις, προσθέσεις, ανανεώσεις και χάρισε δωρεές στα παλιά και περίφημα μοναστήρια στην Ρουμανική Χώρα όπως: στα «Κόζια», «Άρνοτα», Μπίστριτσα, Στρεχάϊα, Σάδοβα, Γούρα Μότρουλουϊ, Ντίντρ-Ουν Λέμν, Άρτζες, Ντεάλου, Σναγόβ, στην αυθεντική εκκλησία και στην εκκλησία «Αγίου Δημητρίου» στην Τιργόβιστε. 150 Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Τρανσυλβανίας Ο Άγιος Βοεβόδας Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου στήριξε ανεπιφύλακτα την Εκκλησία πέρα από τα βουνά («Τrans-silvania») η οποία παιρνούσε τότε δύσκολες μέρες εξαιτίας της επίθεσης των ρωμαίοκαθολικών ιεραπόστολων οι οποίοι υποστηρίζονταν από την Βασιλική Αυλή της Βιέννης. Με το πέρασμα της Τρανσυλβανίας κάτω από την εξουσία των Αψβούργων, αυτοί άρχισαν μια έντονη δράση για την ισχυροποίηση της εξουσίας τους. Σε αυτήν την δράση σημαντικό ρόλο έπαιξε η Ρωμαιοκαθολική εκκλησία. Εδώ και μισό αιώνα οι Καλβινιστές κατείχαν μια προνομιακή θέση στο Τρανσυλβανικό πριγκιπάτο, εφόσον οι Καθολικοί απομακρύ-νθηκαν τελείως από την πολιτική ζωή. 149 Pr. Nicolae Moraru, Pr. Const. Coman, ο. π., σελ Ștefan Ionescu Panait I. Panait, ο. π., σελ

60 60 Τώρα, με το πέρασμα της εξουσίας στα χέρια των καθο-λικών Αψβούργων η δύναμη των Καλβινιστών έπρεπε να εξασ-θενήσει, προκείμενου να δυναμώσει η καθολική ομολογία (confesio catholica ) η οποία μεταξύ των τεσσάρρων ομολο-γιών που επιτρέπονταν ( confesiones receptae ) ήταν η πιο ασθενής. Με άλλα λόγια έπρεπε να αλλάξει ο συσχετισμός των δυνάμεων υπέρ του καθολικισμού. Για αυτό το σκοπό πραγματοποιήθηκε μια σειρά ενεργειών υπέρ της καθολικής εκκλησίας : επιστροφές των χαμένων γαιοκτησιών και ναών, καινούργιες δωρεές στην οποία προστέθηκε και η δράση των Ιησουϊτών, επανερχόμενοι στην Τρανσυλβανία μαζί με την Αψσβουρ-γική εξουσία 151. Αλλά η επαναπόκτηση των οικονομικών, πολιτικών και θρησκευτικών θέσεων που είχαν χαθεί επί των πρίγκιπων της Τρανσυλβανίας, που υπήρξαν οι περισσότεροι καλβινιστές, δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί παρά μόνο με την αύξηση των αριθμών των καθολικών. Επειδή ο επανενκαθολικισμός των λουθηρανών, των καλβινιστών και των ουνιταριστών ήταν στην πραγματικότητα αδύνατο, οι ιησουίτες ιεραπόστολοι έστρεψαν την προσοχή τους προς τους Ορθόδοξους Ρουμάνους οι οποίοι ήταν πολυάριθμοι από τα άλλα τρία έθνη μαζί. Για τον προσηλυτισμό των Ορθοδόξων Ρουμάνων στην ένωση με την εκκλησία της Ρώμης, ήρθαν στην Τρανσυλβανία ιερείς και καλόγεροι ιησουίτες για να προτρέψουν τους εκκλησιαστικούς ηγέτες των Ορθόδοξων Ρουμάνων να δεχτούν αυτήν την Ουνία. Υπο αυτές τις συνθήκες, ο Άγιος Κωνσταντίνος Μπραν-κοβεάνου έβαλε τα δυνατά του για να εμποδίζει αυτήν την αυθαίρετη ουννία των ορθοδόξων ρουμάνων από την Τραν-συλβανία με την Ρώμη. Εφόσον γνώριζε τις πιέσεις κατά του Μητροπολίτου Αθανασίου Αγγέλου και όλες τις ελλείψεις της Μητρόπολης της Τρανσυλβανίας, ο ευλαβής βοεβόδας δεν δίσταζε να προσφέρει πλούσια δώρα προς την Εκκλησία της Τρανσυλβανίας. Έτσι, στις 25 Μάιου 1698, ο Μπρανκοβεάνου έδωσε στον μητροπολίτη Αθανασίο ο οποίος είχε ορκιστεί μετά την 151 Pr. Mircea Pacurariu ο.π. σελ

61 61 χειροτονία του στο Τιργόβιστε, μπροστά στον μητροπολίτη Θεοδόσιο της Ουγγροβλαχίας ότι «θα ακολουθεί και θα τηρή όλες τις τάξεις της Ουγγροβλαχίας αναλλοίωτα στην επαρχία του» - ένα χρυσόβουλο, μέσω του οποίου τον διαβεβαίωσε ότι μπορεί να παίρνει κάθε χρόνο, την 1 η Σεπτεμβρίου ένα δάνειο (δωρεά) 6000 χρυσών νομισμάτων. Επίσης, καθώς η Ορθόδοξος Εκκλησία της Τρανσυλβανίας περνούσε ταραχές κατά το έτος 1700, ο Μπρανκοβεάνου συνέχισε να στέλνει βοήθεια και δάνεια πέρα από τα βουνά. Στις 15/26 Ιουνίου 1700 ο ανήσυχος ηγεμόνας χάρισε στην Ορθόδοξο Μητρόπολη της Άλμπα-Ιούλιας (Alba Iulia=Bălgrad) το τσιφλίκι «Merișani» (Μερισάνι), στο νομό Argeș (Άρτζες) προκειμένου οι ορθόδοξοι ρουμάνοι να μην δελεαστούν από τις υποσχέσεις των ρωμαιοκαθολικών ιεραπόστολων. 152 Tην 1 η Σεπτεμβρίου 1700, ο μητροπολίτης Αθανάσιος Άγγελος δέχθηκε στο Βουκουρέστι, τη βοήθεια των χρυσών νομισμάτων για να είναι «στην Μητρόπολη στήριγμα και βοήθεια».υποσχέθηκε να τηρήσει όλα όσα όρκιστηκε όταν χειροτονήθηκε αρχιερέας, διότι γνωρίζει ο βοεβόδας ότι αυτή η Μητρόπολη «περικυκλώνεται όπως ένα καράβι μέσα στα κύματα της θαλάσσης, πολυτρόπως από άπιστους αιρετικούς» 153 O ευλαβής ηγεμόνας φρόντισε και τις πνευματικές ανάγκες των ρουμάνων στην Τρανσυλβανία. Γι αυτό το σκοπό, όπως αναφέραμε, έστειλε το 1698 στο Bălgrad (Άλμπα Ιούλια) τον Μιχαήλ Ιστβάνοβιτς τον τυπογράφο, έναν από τους καλύτερους μαστόρους του μέλλοντος μητροπολίτη Ανθίμου του Ιβηρίτου. Εκεί, τύπωσε με διαταγή του βοεβόδα, ένα Κυριακοδρόμιον και μία «Bucoavnă» (Αλφαβητάριον) στο 1699, που θεωρείται το πρώτο διδακτικό βιβλίο στη ρουμανική γλώσσα. 154 Mεταξύ άλλων, το Αλφαβητάριον περιλάμβανε και το Σύμβολο της Πίστεως, τις Δέκα Εντολές, και την ορθόδοξη ερμηνεία των Επτά Μυστηρίων. Και το Κυριακοδρόμιον είχε ώς ρόλο να προστατεύει 152 Ștefan Meteș, Relațiile Bisericii Ortodoxe din Ardeal cu Principatele Române în veacul al VIII-lea,.(«Οι σχέσεις της Ορθόδοξος Εκκλησίας της Αρδεάλ με Τα Ρουμανικά Πρυγγυπάτα το 18-ο αιώνα» Sibiu, 1928,σελ. 7 στο Pr. Ioan Rămureanu, Constantin Brâncoveanu, - sprijinitor al Ortodoxiei, B.O.R.,1964, nr.9-10,p Αυτόθι,σ Costea Marinoiu, Istoria cărții vîlcene, sec.xvii-xviii, Craiova, 1981,σελ

62 62 τους ορθόδοξους ρουμάνους από την απομάκρυνση της πίστεως. Στο πρόλογο του βιβλίου, απευθυνόμενος στο μητροπολίτη Αθανάσιο Άγγελο, έκανε γνωστό στους τρανσυλβανούς ρουμάνους ότι «ο ηγεμών Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου είναι ο πραγματικός προστά-της της Ιεράς Μητρόπολης από εδώ, από Αρδεάλ (Τρανσυλβανία), και των όλων όσων ποθούν την δική Του ελεημοσύνη», «ο οποίος όχι ολίγο φανερώθηκε (και πάντοτε φανερώνεται) φωστήρας της ορθοδό-ξου πίστεως, ενισχύοντας την με θεία βιβλία, τυπώνοντάς τα με κάθε τρόπο» 155 Παρόλα αυτά, ο Αθανάσιος δεν άντεξε τις πιέσεις των ιησουϊτών και δέχθηκε την ουννία με την Ρώμη. Σε μία επιστολή προς τον Αθανάσιο, ο πατριάρχης Δοσίθεος Νοταράς των Ιεροσολύμων του υπενθυμίζει την δυσκολία με την οποία χειροτονήθηκε, εφόσον φαινόταν σε όλους ύποπτο: Η χειροτονία η οποία χορηγήθηκε μετά από πολλούς όρκους, σε δέσμευε με την Εκκλησία του Χριστού την Ορθόδοξη, την οποία καταλείποντας, απόκτησες αιώνια δίκαση. Υιέ Αθανάσιε, σε λυπάμαι, μέχρι που ο Χριστός να εδραιώσει εικόνα μέσα σου, σύνελθε, μην φοβάσαι τους όρκους που έκανες στην Βιέννη, αλλά να φοβάσαι εκείνους τους οποίους έκανες όταν χειροτονήθηκες αρχιερέας!. Αλλά το πείσμα του τρανσυλβάνου ιεράρχη δεν λύθηκε πια με ειρηνικές επιστολές. Σύντομα, η καθαίρεση του θα φανερωθεί μπροστά σε ολόκληρη την Ορθοδοξία 156. Προκειμένου να βοηθήσει τους τρανσυλβανούς ρουμάνους ο άγιος βοεβόδας κτίζει καινούριες εκκλησίες στην περιοχή Făgăraș (Φαγαράσι) το 1698, στην Sâmbăta de Sus (Άνω Σάβατο) το 1701, ανακαίνισε την Ocna Sibiului (Όκνα Σιμπίουλουι) το 1701 την εκκλησία την οποία είχε κτίσει ο περίφημος Mihai Viteazul (Μιχαήλ ο Γενναίος), χορηγώντας δάνεια (δώρα) σε χρήματα, βιβλία, στολίδια, 155 Pr. Ioan Rămureanu, Constantin Brâncoveanu, - sprijinitor al Ortodoxiei, B.O.R.,1964, nr.9-10,σελ Pr. Iile Georgescu, "Patriarhi ai Ierusalimului in Ţara Românească", Studii Teologice, Seria II, Anul VIII, nr. 5-6, mai-iunie 1956, σελ

63 63 άμφια, θρησκευτικά αντικείμενα και τα τσιφλίκια με τα οποία τις προίκισε. Σχετικά με τη εκκλησία «Του Αγίου Νικολάου στο Φαγαράσι, ο χρονικογράφος Ράδου Γρετσεάνου επισημαίνει ότι «την έκανε εκ θεμελίων, με τη δαπάνη της Μεγαλιότητάς Του. Επειδή οι χριστιανοί από εκεί δεν είχαν εκκλησία, έστειλε και έκανε μια μεγάλη και όμορφη εκκλησία στην μνήμη και τιμή του μεγάλου θαυματουργού, Αγίου Νικολάου των Μύρων». 157 Από αυτό το μέρος, καθώς και από την μπρανκοβανική επιγραφή της εκκλησίας, στο κέντρο της οποίας υπάρχει το έμβλημα της Ρουμανικής Χώρας, προκύπτει ότι ο ευλαβής βοεβόδας ήταν κτήτορας αυτού του ναού σαν να ήταν κτισμένο στην ίδια του χώρα, και όχι σε μία ξένη χώρα. 158 Στο Σάμπατα ντε Σους, μεταξύ Φαγαράσι και Μπρασόβ, ο Άγιος Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου έκτισε το μοναστικό συγκρότημα ιδιοκτησίας του, εκεί όπου υπήρχε μία ξύλινη εκκλησία, στην οποία κατέβαιναν οι ερημίτες ησυχαστές για να δεχτούν τα Άγια Μυστήρια, και έπειτα επέστρεφαν στην ησυχία του ορεινού όγκους του Φαγαράσι που ενώνει την Ρουμανική Χώρα με την Τρανσυλβανία. Η αναδιοργάνωση της μοναστικής εστίας σχετίζεται, όπως ανα-φέραμε, με τη επεκτατική τάση της Ουννιτικής Ρουμανικής Εκκλησίας (με την Ρώμη) η οποία εδραιώθηκε γύρω στο 1700, ως εργαλείο της Αψβουργικής πολιτικής. Ο ρουμάνος ηγεμόνας αρχίζει το 1696 το χτίσιμο του ναού, περιβάλλοντας τον όπως ένα φρούριο, με τα κελιά των μοναχών, δύο σχολές και ένα τυπογραφείο. Αυτή η αναδιοργάνωση έκανε το Μοναστήρι Σάμπατα ένα προπύργιο της Ορθοδοξίας στην Τρανσυλβανία. Στο σχολείο «των γραμματικών», τα παιδιά μάθαιναν στοιχειώδης πράγματα, ενώ το σχολείο των κατηχητικών ετοίμαζε ιερείς για τα ρουμάνικα χωριά στην περιοχή Radu Greceanu, ο. π. Cap.XLIII, σελ Alexandru Briciu, Ctitoria Brâncoveanului din Ţara Făgăraşului,ziarul Lumina, 28 septembrie Alexandru Briciu, Ctitoria Sfântului Domnitor Martir Constantin Brâncoveanu la poalele Munţilor Făgăraş, o mănăstire ce împărtăşeşte soarta ctitorului ei, ziarul Lumina,13 august

64 64 Μέσω αυτού του μοναστηρίου, ο Άγιος Βοεβόδας προστάτευε τους ορθοδόξους ρουμάνους πέρα από τα βουνά και στήριζε τον αγώνα του ενάντια στην Ουννία με τη Ρώμη η οποία πραγματοποιήθηκε τότε δολίως, έχοντας ως σκοπό να διασπάσουν τους ρουμάνους για να τους εξουσιάζουν ευκολότερα. Ήταν «ο πραγματικός προστάτης των ρουμάνων από το Αρδεάλ (=Τρανσυλβανία)». Άλλωστε, στις 5 Ιουλίου του 1701, ο βοεβόδας διασφάλισε τους ρουμάνους από το Μπρασόβ ότι έκανε μερικά διαβήματα στην Αυλή της Βιέννης, έτσι ώστε να τον ενημερώσουν ότι ο επίσκοπος Αθανάσιος Άγγελος δεν έχει άδεια να δεσπόζει και να αναγκάζει τους ανθρώπους να περάσουν στην ουνία. 160 Σ αυτό το σημείο, αναφέρουμε ότι ο έμπειρος και επιχειρηματικός ηγεμόνας ανέπτυξε πολλαπλές οικονομικές σχέσεις με τις ελληνικές εμπορικές κομπανίες του Braşov και του Sibiu. 161 Η φροντίδα του ευσεβούς βοεβόδα για τους ρουμάνους πέρα από τα βουνά προκύπτει και από το γεγονός ότι οι εκκλησίες οι οποίες ευεργετηθήκαν, είχαν τη δυνατότητα να επωφεληθούν των δάνειων που τις είχε χαρίσει, μόνο στην περίπτωση που θα έμεναν «στην της Ανατολής Εκκλησία». Αλλιώς, θα στερούνταν αυτήν την ελεημοσύνη. 162 Ο Μπρανκοβεάνου αισθάνθηκε μεγάλη πίκρα, όταν έμαθε ότι ο Αθανάσιος Άγγελος μαζί με μερικούς ρουμάνους πρωτοπρεσβύτερους ενώθηκαν με την Ρώμη. Τότε, για το κίνητρο των ρουμάνων ορθοδόξων από την Τρανσυλβανία, απευθύνθηκε στον ίδιο βασιλιά Λεοπόλδο Ά,(εικ.30) χρησιμοποιώντας την μεσολάβηση του έγκυρου άγγλου πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη, του λόρδου William Paget. Σ αυτόν, ο βασιλιάς, διαβάζοντας το γράμμα του Μπρανκοβεάνου, απάντησε χαμογελώντας, αλλά περιληπτικός και οξύς: «Γιατί μεριμνάει εκείνος ο καλός πρίγκιπας για ότι αποφασίζει ο βασιλιάς σχετικά με τη θρησκεία 160 Αυθότι. 161 Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι σελ Alexandru Briciu, Ctitoria Brâncoveanului din Ţara Făgăraşului, ziarul Lumina, 28 septembrie

65 65 στην χώρα του, εφόσον ο βασιλιάς δεν τον ρώτησε καμιά φορά μέχρι τώρα τι κάνει ο ηγεμών της Βλαχίας στο σπίτι του σ αυτή την περίπτωση; 163» Tον ίδιο ζήλο στην υπεράσπιση των ορθοδόξων ρουμά-νων τρανσυλβανών και στην τήρηση της πίστεώς τους, έδειχνε και ο εργατικός Μητροπολίτης της Ουγγροβλαχίας, ο Άγιος Άνθιμος ο Ιβηρίτης. Μέχρι το τέλος του μαρτυρικού του βίου ( 1716), ο άγιος Μητροπολίτης χειροτόνησε πρεσβυτέρους και διακόνους για τους ορθοδόξους αδελφούς στην Τρανσυλβανία, τους βοηθούσε με δώρα, άμφια, και λειτουργικά βιβλία, τους ενθάρρυνε και τους ενδυνάμωσε στις δυστυχίες και αδικίες που υπέφεραν 164. Έτσι, τόσο στην Τρανσυλβανία, όσο και στο Μπανάτ βρέθηκαν εκατοντάδες βιβλία τυπωμένα από τον Ιερό Άνθιμο τον Ιβηρίτη. Μεταξύ αυτών, ξεχωρίζει το «Carte sau lumină» είτε «Εγχειρίδιον» (Σναγόβ, 1699), μία πολεμική εργασία, που δείχνει πως αντιμετωπίστηκαν τα τέσσερα σημεία φλορεντίνα, ακριβώς για να βοηθήσει τους ορθοδόξους ρουμάνους που βρισκόταν κάτω από την πίεση του καθολικού προσηλυτισμού. 165 Oι Άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες Η φροντίδα του Αγίου Κωνσταντίνου Brâncoveanu Μπασσαράμπα για τις ανάγκες και τις δυστυχίες που περνούσαν τότε οι ορθόδοξες εκκλησίες φανερώθηκε σχεδόν σ όλη την ζώνη της Ορθοδοξίας. Πολλές από τις δωρεές του «πρέπει να τις αναζητήσουμε στις υποδείξεις των πολύάριθμων εκλεκτών ιερω-μένων, οι οποίοι φιλοξενήθηκαν, κατά καιρούς στην βλάχικη αυλή, αλλά, βέβαια και στις 163 Pr.Prof. Dr. Ioan Rămureanu, Constantin Brâncoveanu, - sprijinitor al Ortodoxiei, B.O.R.,1964, nr.9-10,p Αυτόθι, σ Pr. Ion Vicovan, Filantropia socială, culturală şi misionară a Sfinţilor Martiri Constantin Brâncoveanu şi Antim Ivireanul, în vol. colectiv Spiritualitatea mărturisitoare a culturii româneşti în perioada Sfântului Martir Constantin Brancoveanu, Râmnicu Vâlcea, 2014, σελ

66 66 δραματικές εκκλήσεις που του απηύθυναν για βοήθεια στα Πατριαρχεία, διάφορες μονές της σκλαβωμένης ελληνικής Ανατολής, το Άγιον Όρος.» 166 Σε ολόκληρη την πολιτική του ζωή ο Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου ταυτίστηκε με το παράδειγμα του βυζαντινού βασιλιά, για τον οποίον η σύνδεση μεταξύ της πολιτικής δύναμης και της Εκκλησίας ήταν κάτι πολύ φυσικό. Ο ευλαβής ηγεμών Brânco-veanu, ήταν εκπρόσωπος μίας σειράς βοεβόδων των Ρουμα-νικών Χώρων οι οποίοι θεωρούσαν τους εαυτούς τούς συνε-χιστές των Βυζαντινών αυτοκρατόρων και, κατά συνέπειαν, υπο-χρεωμένους να συμπαρασταθούν στην Ορθοδοξία παντού, στους δύσκολους καιρούς. Έτσι, αυτή η δράση δεν ήταν μόνο μία πράξη ευλάβειας, αλλά αποκτούσε και πολιτική σημασία, στην προσπάθεια της αναδημιουργίας της Βυζαντινής Αυτο-κρατορίας κάτω από την αιγίδα του Οικουμενικού Πατρι-αρχείου και των άλλων ορθοδόξων κέντρων, πράγμα που επέτρεψε στον Nicolae Iorga να χρησιμοποιήσει την γνωστή φόρμουλα «Bizance apres Bizance», επαναλαμβανομένη και από άλλους ιστορικούς. ( Dumitru Năstase, L heritage imperial byzantine dans l art et l histoire des pays roumains, Milano, 1976; idem, L idee imperial dans les pays roumains et le cryptoempyre chretien sous la domination ottomane, Athene, 1981; A. Pippidi, Tradiția politică bizantină în țările române în sec. XVI-XVIII, Ed. Academiei RSR, București, 1983; P. Năsturel, Considerations sur l idee imperial chez les Roumains, Byzantina,5,1973, και άλλοι). 167 Όπως με τους προκατόχους και προγόνους του, ο ευ-λαβής βοεβόδας ανέλαβε την υποχρέωση να είναι στήριγμα και προστάτης των Ορθοδόξων Πατριαρχείων, των μοναχικών κέντρων που βρισκόταν στην οθωμανική αυτοκρατορία, να προσφέρει δωρεές, να τυπώνει εκκλησιαστικά βιβλία, να ανεγείρει και να βοηθάει εκκλησίες στην Ορθόδοξη Ανατολή. 166 Αθανάσιος Καραθανάση, Ο Βυζαντινορουμάνος Ηγεμών της Βλαχίας Κωνσταντίνος Βασσαράβας ( ) και η Ελληνική Ορθόδοξη Ανατολή, Μέγαρα, 1991, σ Pr. Ioan Moldoveanu, Contribuții la istoria relațiilor Țărilor Române cu Muntele Athos ( ), București, 2007, σελ

67 67 Με εξαίρεση την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρωσίας, η οποία εξέλεξε την αποστολή της σε ευνοϊκές συνθήκες, όλες οι πονεμένες ορθόδοξες εκκλησίες γνώρισαν την απλόχερη βοή-θεια του ευλαβούς ηγεμόνος. Ο Μπρανκοβεάνου δεν λυπήθηκε ούτε τις περιουσίες, ούτε τους κόπους για να θέσει την προσφορά του στα θυσιαστήρια ολόκληρής της Ορθοδοξίας από την Τρανσυλβανία και το Αγίο Όρος μέχρι την Μέση Ανατολή. Η στήριξή του αυτή προσφέρθηκε σε καθεμία εκκλησία, κατά τη συγκεκριμένη επείγουσα και μέγιστη ανάγκη. Η βοήθεια η οποία προσφέρθηκε στις αναφερόμενες εκκλησίες ήταν διπλή : με απολογητικά βιβλία υπέρ Ορθοδοξίας μεν, και προςφορά δωρεών δε, χρήματα, λατρευτικά είδη και αφιερώσεις των μοναστηριών. 168 To Πατριαρχείο της Αντιοχείας Το στήριγμα του ευσεβούς Κωνσταντίνου Βασσαράβας Brâncoveanu προς το Πατριαρχείο της Αντιοχείας που τότε βρισκόταν σε πτώχευση ήταν εξαιρετικά απλόχερο. Έτσι, τον Μάρτιο του 1700, ο πρώην Πατριάρχης Αντιοχείας Αθανάσιος Δ Δάββας, γνωρίζοντας την μεγάλη γενναιοδωρία του ηγεμόνος της Ρουμανικής Χώρας, στην αυλή του οποίου ήταν ιεροκήρυκας, έφτασε στο Βουκουρέστι, όπου έμεινε τέσσερα χρόνια, μέχρι το Εκεί μετέφρασε για τον Brâncoveanu από την αραβική γλώσσα στα νέα ελληνικά την «Ιστορία των Πατριαρχών της Αντιοχείας». Στο ελληνικό πρόλογο αυτής της εργασίας ο Πατριάρχης επαινεί και ευχαριστεί τον ευσεβή βοεβόδα: «Ο λαός ο πτωχός από την Ανατολή και ο λαός της Αρα-βίας και ο ιερός της κλήρο ευλογεί και μακαρίζει την Θεοχαρίζουσα σου σοφία και την ηγετική σου εμπειρία. Η ημετέρα μας Εκκλησία, λέγω, της Αντιοχείας, κάποτε πλούσια και δοξασμένη, και τώρα πτωχή και ταπεινωμένη, αναγγέλλει, κηρύττει και ομολογεί το έπαινό σου. Και όπως οι ακτίνες του λαμπρού ηλίου σκορπίζονται πάνω από όλη τη γη, τοιούτος τρόπος και η ελεημοσύνη της Λαμπρότατης Σου έφθασε μέχρι αυτή και της έδειχνε όχι μικρότερη δόξα και τιμή, αλλά πραγματικά την μεγίστη, και η ελεημοσύνη 168 Pr. Ioan Rămureanu, Constantin Brâncoveanu, - sprijinitor al Ortodoxiei, B.O.R.,1964, nr.9-10, σελ

68 68 χρήσιμη και ομορφότερη, έτσι όπως αυτή δεν έχει πια αποκτήσει ομοίως από τον καιρό των παλαιότερα χριστιανών βασιλέων.[ ] Αλλά διότι η ελεημοσύνη και οποιαδήποτε βοήθεια έχουν σύγκριση και σημαντικότητα κατά τον αντικείμενο προς τα πού κατευθύνεται, ποιος δεν συμπεραίνεται από αυτό ότι η μέριμνα η τιμή και η ελεημοσύνη στις οποίες έδειχνες στις Εκκλησίες και στον Οίκο του Θεού, ξεπερνώντας πάσα ελεημοσύνη, κατευθύνεται προς τον Ίδιο το Θεό;[ ] Γι αυτό το λόγο, θεωρώ ότι η ηγετική σου εμπειρία, την Πεφωτισμένη, ξεκίνησε εκ την ίδια εμφυτευμένη εύνοια, για να ελεήσεις και να τιμήσεις και με το καινούριο αραβικό τύπο, για το κοινό ωφελώ, και δια τούτο να τιμήσεις τον Θεό και Κύριον των πάντων». Και έπειτα ο Πατριάρχης προσθέτει με καθαρά αισθήματά και συγκινητικά λόγια: «Και ημείς, για μία τέτοια και μεγάλη ευεργεσία, τι θα του ανταποδώσουμε; Η ποιά ευχαριστία να του προσφέρουμε κατά την αξία, ημείς, οι πτωχοί, προς εκείνον ο οποίος δέχτηκε άνωθεν μία τόσο μεγάλο πλούτο, ημείς, οι ταπεινοί, προς εκείνον από τους προγόνους δοξασμένος, ημείς, οι δουλευμένοι, προς εκείνον σε όλα ελεύθερος, ημείς, οι αδέξιοι στην μάθηση και καθόλου εμπνευσμένοι, προς εκείνον θεόσοφρων και των μουσών επιμελητής μεταξύ τους ηγεμόνες.» 169 Εντυπωσιασμένος από την ομορφιά του Βουκουρεστίου και της Ρουμανικής Χώρας, με τις μεγαλοπρεπείς εκκλησίες και τα μοναστήρια, με τις σχολές και τα «φροντιστήρια διαφόρων επιστημών και μελετών ελληνικά, σλαβονικά και ντόπια, με τυπογραφείο» και άλλα κτίρια, ο Πατριάρχης της Αντιοχείας σημειώνει στο ελληνικό πρόλογο του Ελλήνο-αραβικού Ιερατείου ( Σναγκόβ,1701): «Γι αυτό, και εμείς, από τα άκρα της οικουμένης και από τα μέρη της του Θεού πολιτείας της Αντιοχείας, ακονίσαντες για τις υμετέρας αρετές, Θεοφώτιστε, τρέξαμε και ήρθαμε με πάση σπουδή σε τούτη τη ευτυχή πόλη, για να δούμε και να μάθουμε στην πράξη εκείνα τα οποία 169 Αθανάσιος Δάββας, Η Ιστορία των Πατριαρχών της Αντιοχείας, χειρόγραφο 71 στην Βασιλική Βιβλιοθήκη Βιέννης και δημοσιευμένη στο BOR XLVIII/1930 και XLIX/1931, στο Pr. Ioan Rămureanu, Constantin Brâncoveanu, - sprijinitor al Ortodoxiei, B.O.R.,1964, nr.9-10,p

69 69 είχαμε ακούσει από μακριά, όπως στην αρχαιότητα η βασίλισσα από το Νότιο ήρθε από τα άκρα να θεωρεί την σοφία του Σολομών.» 170 Στο Βουκουρέστι, ο Πατριάρχης Αθανάσιος Δάββας ενη-μέρωσε τον ελεήμονα βοεβόδα ότι οι ιερείς της Συρίας είναι στερημένοι και ενδεείς, και σε πολλά μέρη δεν έχουν ούτε τα προς το ζην. Ούτε την θεία λειτουργία δεν μπορούν να εκτελέσουν κατά την τάξη, διότι δεν μπορούν να προμη-θευτούν λειτουργικά βιβλία σε αραβικά χειρόγραφα, τα οποία ήταν πολύ ακριβά. Για να διορθώσει αυτήν την άσχημη κατάσταση του Πατριαρχείου της Αντιοχείας, ο Brâncoveanu διέταξε «τω επιδέξιω τυπογράφο, ο καθήμενος παρά την αύθις Μεγαλειοτάτης, τω πανοσιολογιότατο ιερομόναχο, κυρ Άνθιμο τω Ιβηρίτη δίδοντας του εν αφθονία τα προς δαπάνη για να σκαλίζει με προσοχή τα αραβικά γράμματα και, φτιάχνοντας μια αραβική χαλκογραφία, για να τυπώνει την ακολουθία της θείας λειτουρ-γίας σε αμφότερες γλώσσες, ελληνικά και αραβικά». 171 To 1702, o Brâncoveanu έβαλε τον Άνθιμο τον Ιβηρίτη να τυπώσει στο μοναστήρι Σναγκόβ, με τις δικές του δαπάνες, και το Ελλήνο αραβικό Ωρολογίων, για να είναι χρήσιμο στους ιερείς και στους ορθοδόξους πιστούς της αποστολικής Πατριαρχίας της Αντιοχείας. Στον πρωτοσέλιδο του Ωρολογίου, όπως και του Ιερατείου, προσδιοριζόταν ότι η εκτύπωση έγινε «με την επιμέλεια του Παναγιότατου Πατρός Κυρ Αθανασίου, πρώην Πατριάρχου Αντιοχείας, με τις δαπάνες του Ηγεμόνος της Ρουμανικής Χώρας, Ιώ, Κωνσταντίνου Βασσαράβας Βοεβόδα, με την επιμέλεια του ιερομονάχου Ανθίμου, γένους γεωργιανό». 172 Έτσι, μπορούμε να πούμε ότι αυτά τα δύο βιβλία αποτελούσαν τον καρπό της διορθόδοξη συνεργασίας: ρουμάνο-άραβαέλληνο-ιβηρικό Ι. Bianu, N. Hodoș, Bibliografia românească veche, ( ), I, București,1903, σελ. 42 στο Pr.Dr. Ioan Rămureanu, Constantin Brâncoveanu, - sprijinitor al Ortodoxiei, B.O.R.,1964, nr.9-10,σελ Αυτόθι. 172 Αυτόθι, 173 Pr. Mircea Păcurariu, Cultura în timpul lui Constantin Brâncoveanu, BOR,CXIV(1996), 7-12, άρθρο αναδημοσιευμένο στο κοινό τόμο «Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu mărturisitor jertfelnic și ctitor darnic, vol. I, București, 2014, σελ

70 70 Το 1704, ο Αθανάσιος Δ Δάββας εγκατέλειψε την Ουγγροβλαχία παίρνοντας από τον Μπρανκοβεάνου και την τυπογρα-φική εγκατάσταση με τους αραβικούς χαρακτήρες σκαλισμένους από τον Άνθιμο τον Ιβηρίτη. Το 1705, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γαβριήλ ο Γ διόρισε τον Αθανάσιο ως Αρχιεπίσκοπο της Κύπρου, φαίνεται με τη μεσολάβηση του Μπρανκοβεάνου. Εδώ μετέφρασε στην αραβική γλώσσα την εργασία του Δημητρίου Καντεμήρ «Το Διβάνι είτε η έριδα του Σοφού με τον κόσμο» η οποία είχε τυπωθεί στο Ιάσιο το 1698 στα ρουμανικά και στα ελληνικά. Το 1706, μετά από μία συμφωνία με τον Κύριλλο, διαίρεσαν το Πατριαρχείο της Αντιοχείας στα δύο. Η έδρα του Αθανασίου ήταν στο Χαλέπι όπου εγκατέστησε και το τυπογραφείο χαρισμένο από τον ρουμάνο βοεβόδα. Εκεί τύπωσε στα αραβικά: «Το Ψαλτήριο» (1706, με το έμβλημα της Ρουμανικής Χώρας και ένα πρόλογο αφιερωμένο στο Μπρανκοβεάνου), «Το Ευαγγέλιον» (1706 και 1708), «Τα Μαργαριτάρια» του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου (1708), ένα «Οκτώηχο» (1711), «Τα Κηρύγματα» του Πατριάρχη Αθανασίου Β των Ιεροσολύμων (1711), «Η Πέτρα του Σκανδάλου» του Ηλία Μηνιάτη (1721), και άλλα. Το 1724 η τυπογραφική εγκατάσταση φτιαγμένη στην Ρουμανική Χώρα μεταφέρθηκε στο μοναστήρι Μπαλαμάνδ, κοντά στην Τρίπολι, και από εκεί ένα μέρος τής μεταφέρθηκε στο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου στο Σάεγ, (Νότιο του Λίβανου), όπου, αναδιοργανωμένο, εκτύπωσε εκκλησιαστικά και σχολικά βιβλία μέχρι το τέλος του 19 ου αιώνα. 174 Η βοήθεια την οποία πρόσφερε ο ηγεμόνας Μπρανκοβεάνου μαζί με τον Άνθιμο τον Ιβηρίτη αποτελούνταν από το τυπογραφία καθώς και τυπωμένα βιβλία (στα ρουμανικά, ελληνικά, σλαβονικά, και αραβικά). Από τον Μιχαήλ Στεφάν, τον καλύτερο τυπογράφο του Ανθίμου στον πρόλογο του «Molitvelnik» (Ευχολόγιον) τυπωμένο στο Ρίμνικουλ Βίλτσεα το 1706: «όπως εκείνος ο πάνσοφος Ιωσήφ γέμισε τις αιγυπτιακές αποθήκες με την τροφή της σωματικής ζωής, έτσι και η 174 Αυτόθι, σελ

71 71 αγάπη σου προς τον Θεό γέμισε τις άγιες και θείες εκκλησίες της χώρας μας με την τροφή της ζωής μας Και τους ορθοδόξους άραβες, με του ιδίου φωτισμένου ηγεμόνος δαπάνη, τους έκανες μέτοχους της χαράς της δοξασμένης μαστοριάς της τυπογραφίας, τυπώνοντας και στην γλώσσα τους βιβλία.» 175 Η Εκκλησία της Γεωργίας (Ιβηρία) Εφόσον αναφέραμε για την τυπογραφική προσφορά του Αγίου Κωνσταντίνου Βασσαράβα Brâncoveanu προς τον ορθόδοξο αραβικό κόσμο, να προσθέσουμε εδώ και την βοήθεια του πρός τους Γεωργιανούς. Με την παράκληση του Βασιλιά Βάχτανγ του 6 ου της Γεωργίας, ( ) μεσολαβώντας ο Πατριάρχης Χρύσανθος Ιεροσολύμων, ο βοεβόδας Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου και ο Μητροπολίτης Άνθιμος στήριξαν την Εκκλησία της Γεωργίας, στέλνοντας εκεί τον τυπογράφο μάστορα Μιχαήλ Στεφάν (Ιστβάνοβιτς η Ștefaneșvili) υποδιάκονο, «με τους μαθητές του» το Αυτός εδραίωσε στο Tbilisi (Τιφλίδα) τον πρώτο τυπογραφικό εργαστήριο στην Γεωργία ( μέχρι τότε είχαν τυπωθεί βιβλία με γεωργιανούς χαρακτήρες, εκτός από την Γεωργία, στην Ρώμη και τη Μόσχα. Με την βοήθεια του βασιλιά Βάχτανγ του 6 ου, ο «Mihail Ștefaneșvili», όπως υπέγραφε εκεί, εκτύπωσε περισσότερα βιβλία στην γεωργιανή γλώσσα: «Το Ευαγγέλιον», «Το Ψαλτήριον», και «Ο Απόστολος» (1709), «Το Ιερατικόν», «Το Ωρολόγιον», «Το Ευχολόγιον» (1710), κ.τ.λ. Άρχισε και την εκτύπωση μίας «Βίβλου», αλλά δεν την τελείωσε. Το 1712 ο Μιχαήλ Στεφάν έφυγε στην Ολλανδία, στο Άμστερνταμ, όπου έμελλε να ειδικευτεί στις τέχνες της τυπογραφίας και να αποκτήσει καινούρια γράμματα, πιθανόν ελληνικά, και άλλα τυπογραφικά εργαλεία. Ο Μιχαήλ ταξίδεψε πρώτα στην Μόσχα, με γράμματα εμπιστοσύνης από τον πατριάρχη Χρύσανθο Νοταρά και τον Απρίλιο του 1712 βρισκό-ταν 175 I. Bianu, N. Hodoş, Bibliografia românească veche, tom I, Bucureşti, 1903, σελ. 542, στο Pr. Ion Vicovan, Filantropia socială, culturală şi misionară a Sfinţilor Martiri Constantin Brâncoveanu şi Antim Ivireanul, στον κοινό τόμο Spiritualitatea mărturisitoare a culturii româneşti în perioada Sfântului Martir Constantin Brancoveanu, Râmnicu Vâlcea, 2014, σελ

72 72 πάλι στην Ολλανδία. Σύντομα, γύρισε στην Τιφλίδα όπου τύπωσε τους «Αίνους της Παναγίας» στα ελληνικά, πιθανόν με τα γράμματα που έφερε από την Ρουμανική Χώρα. 176 Μετά γύρισε στην Άλμπα Ιούλια, όπου επιθεώρησε την ανέγερση μίας εκκλησίας εκεί, ως επίτροπός της, από πού χάθηκαν τα ίχνη του. Στήν Τιφλίδα οι μαθητές του γεωργιανοί συνέχισαν την δράση του μέχρι 1722, όποτε το τυπο-γραφείο καταστράφηκε από τους τούρκους, τυπώνοντας εκκλησιαστι-κά και λαϊκά βιβλία. 177 Το πρώτο γεωργιανό έντυπο ήταν το «Ευαγγέλιο», - σε μικρή διάσταση, με 313 σελίδες. Μερικά από τα δείγματα αυτού του πρώτου γεωργιανού Ευαγγελίου στάλθηκαν στον Μητροπολίτη Άνθιμο στο Βουκουρέστι. Δύο από αυτά, όμορφα δεμένα, χαρίσθηκαν ως δείγμα χαράς και εκτίμησης στον ηγεμόνα Κωνσταντίνο Μπασσαράμπα Μπρανκοβεάνου με μία αυτογραφική αφιέρωση: «Αυτό το Ιερό Βιβλίο του Θείου Ευαγγελίου, το οποίο με προσκύνηση προσφέρεται προς την Μεγαλειότητά Σου, Πεφωτισμένε Κύριε, είναι ο νέος καρπός τον οποίο η γη των Ιβήρων, ποτίζοντας από το ποτάμι των βασιλικών Σου χαρισμάτων, βγήκε αυτό το χρόνο, παίρνοντας αυτή η γη τύχη να πλουτησθεί με τα εγχειρίδια της γλώσσας του, όπως με τα εγκχυρείδια της αραβικής γλώσσας πλουτήστικε η Αραβία, με τα ελληνικά η Ελλάδα, και με τα ρουμάνικα η Ουγγροβλαχία, - ευχαρίστηση προσφέρει στην Μεγαλειότητά Σου, όπως και οι υπόλοιπες τρεις επαρχίες.» Στην συνέχεια συγκρίνει την καλή πράξη του Μπρανκοβεάνου τις εκδόσεις σε τέσσερις γλώσσες με μία πηγή απο την οποία ρέουν τέσσερα ποτάμια: Φίσοφ, Γέων, Τίγρις και Ευφράτης, «και ποτίσματα των εκδόσεων οι οποία γνωρίζουν την αρχή από το γεναίο Σου θέλημα, αποδίνουν παντού σταθερή και αιώνια καρποφόρειση.» 178 Παρατηρώντας την λίστα των τυπωμένων βιβλίων στην Γεωργία, μπορούμε να σημειώνουμε ένα σημαντικό γεγονός της κουλτούρας: την 176 Ioana Feodorov, Sprijin duhovnicesc prin tipar pentru creştinii georgieni în vremea Domnului Constantin Brâncoveanu, στο κοινό τόμο Spiritualitatea mărturisitoare a culturii româneşti în perioada Sfântului Martir Constantin Brancoveanu, Râmnicu Vâlcea, 2014, σελ Αυτόθι, σελ B.R.V. I, p.54, la Pr. I. Rămureanu, Constantin Brâncoveanu, sprijinitor al Ortodoxiei, în BOR nr.9-10/1966, p

73 73 χριστιανική αποστολή την οποία οι άγιοι Κωνσταντίνος Μπράνκοβεάνου και Άνθιμος ο Ιβιρήτης, όπως, εξάλλου, και άλλοι ρουμάνοι ηγεμόνες και αρχιερείς, την εξέλιξαν πέρα από τα σύνορα της Ρουμανικής Χώρας, όχι εξαιτίας πολιτικών λόγων, αλλά πνευματικών λόγων, που είχαν να κάνουν με την αίσθηση ότι ανήκουν σε ένα κοινό ορθόδοξο χώρο. Έχουμε σε τούτη τη σουκτσεσιουνε των τίτλων την εικόνα του εκδοτικού προγράμματος μετακομισθέντος από την αυλή του ηγεμόνα Κωνσταντίνου Μπρανκοβεάνου μαζί με τα τυπογραφικά εργαλία: δεν λείπει καμία από τα λειτουργικά βιβλία της άμεσης ανάγγης για την σωστή τάξη της ακολουθίας της Θείας Λειτουργίας και για την σωστή τοποθέτηση των ορθοδόξων πιστών. Μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι «υπάρχει μία ομοιότητα στην περίληψη και στην διαδοχικότητα της τύποσης, η οποία δείχνει ότι ο επιδέξιος μαθητής Μιχαήλ δέχθηκε από τον ιβηρήτη του δάσκαλο όχι μόνο τέχνη και εργαλιά, αλλά και μία συγκεκρυμένη εικόνα του σκοπού της τυπογραφικής δραστηριότητας την οποία κλήθηκε να τα πραγματο-ποιήσει στην Τιφλίδα. Η αποστολή του ξεπέρασε το συγκεκριμένο τεχνικό πλαίσιο των γνώσεων των οποίων απέκτησε στις τυπογραφίες του Άνθιμου: ο Μιχαήλ Ιστβάνοβιτς έμελλε να ευκολείνει την πρόσβαση για τους ιεράρχεις της Γεωργιανής Εκκλησίας, όπώς και των απλών πιστών τις ουσιαστικές εκκλησιαστικές γραφές για την συνεχή πορεία της πνευματικής ζωής μιας καλά εδραιωμένης χριστιανικής κοινωνίας.» 179 Επίσης, αυτό το εκδοτικό πρόγραμμα είχε σκοπό να ενθαρρύνει την λειτουργική λατρεία στην γλώσσα του λαού, όπως ο ίδιος ο Άνθιμος είχε ως στόχο και πραγματοποιήθηκε στα τυπογραφία του στην Ρουμανική Χώρα. Καθόλου τυχαίο, από την σειρά των βιβλίων στην Τιφλίδα δεν λείπει το «Ευχολόγιο», στο οποίο ο Άγιος Άνθιμος έδωσε μεγάλη προσοχή, εφόσον το είχε τυπώσει σε ρουμανική μετάφραση (=«Molitvelnic») με δικές του δαπάνες και έμελλε να βγάλει και την δεύτερη έκδοση στην Τιργόβιστε, το 1713, πάλι με δική δαπάνη. Σημειωτέο είναι ότι ακολούθησε την ελληνική εκδοχή του Ευχολογίου 179 Ioana Feodorov, οπ. π., σ

74 74 τυπωμένο από το Νικόλαο Γλυκύ στην Βενετία το 1691, απομακρύνοντας από την παραδοσιακή σλαβονική εκδοχή. Το Ευχολόγιο και το Ωρολόγιο, θεωρήθηκαν στην Τιφλίδα θεμελιακά βιβλία για την λατρεία στην εκκλησία, ενώ τυπώθηκαν από το «τυπογραφείο του Βάχτανγ» σε τρεις εκδόσεις. 180 Το Οικουμενικό Πατριαρχείο Από τη μακρόχρονη και πολύπλευρη σχέση με το Οικουμενικό Πατριαρχείο θα αναφέρουμε αρχικά τον Πατριάρχη Διονύσιο τον 4 ο Σερογλάνη (Μουσελήνης), (μεταξύ πέντε φορές), λόγιος ιεράρχης, συγγενής με τους Καντακουζηνούς, ισχυροί τότε στην Κωνσταντινούπολη. Είχε στενές σχέσεις με τις ρουμανικές χώρες (υπηρέτησε και ως γραμματέας του βοεβόδα Ματθαίου Μπασσα-ράμπα, ( ) πρόγονος του Μπρανκοβεάνου). Στην διάρκεια της ποιμαντορίας του, κηρύχθηκαν σταυροπηγιακά τα μοναστήρια «Οι Άγιοι Απόστολοι» στο Βουκουρέστι και «Mărgineni» (νομός Πράχοβα). Το 1681, ως πρώην Πατριάρχης ήρθε στην Ρουμανική Χώρα, στο Șerban Cantacuzino, τον οποίον κατόρθωσε να τον συμφιλιώσει με τον Γεώργιο Δούκα, ηγεμόνα της Μολδαβίας. Το 1682, με τη βοήθεια του Șerban Cantacuzino, ξαναπήρε το πατριαρχικό θρόνο για τρίτη φόρα το 1687, ενώ όταν τον έχασε, ξαναγύρισε στην Βλαχία, όπου, τη επόμενη χρονιά χοροστάτησε στην κηδεία του ευεργέτη του, του Şerban Cantacuzinό, και έχρισε ηγεμόνα τον Constantin Brâncoveanu. Με την βοήθεια αυτού ξαναπήρε τον θρόνο του για πέμπτη φορά, το 1693, αλλά μόνο για επτά μήνες. Υπό αυτές τις συνθήκες ήρθε πάλι στην Ρουμανική Χώρα, στην Tιργόβιστε (Târgoviște), όπου και πέθανε στις 23 Σεπ. 1696, και κηδεύθηκε στον παλιό καθεδρικό ναό. Ο συνυποψήφιός του, Διονύσιος Δ Ιάκωβος (τρεις φορές στην περίοδο ), ήρθε στην 180 Αυτόθι, σ,

75 75 Μολδαβία το 1688 στον ηγεμόνα Constantin Cantemir, αλλά το 1689 ήταν στο Βουκουρέστι, σε επίσκεψη στον Brâncoveanu, μαζί με τον άλλον Διονύσιο, τον Σερογλάνη, εφόσον και τους δύο τους είχαν απομακρύνει. Έπειτα γύρισε στην Μολδαβία, όπου, το 1693, συλλειτούργησε μαζί με τους πατριάρχες Γεράσιμο της Αλεξανδρείας και Δοσίθεο των Ιεροσολύμων στη κηδεία του Κωνσταντίνου Καντεμίρ. Πέθανε στο Ιάσιο, τον Μάρτιο του 1700, και τον θάψανε στο μοναστήρι Γόλια, όπου φυλάσσεται ακόμη η ταφόπετρά του. 181 Ο ευλαβής ηγεμόνας έκανε πολλές δωρεές σε χρήματα και τσιφλίκας, σε κοσμήματα, βιβλία και εκκλησιαστικά σκεύη στο Οικουμενικό Πατριαρχείο στην Κωνσταντινούπολη, στο νησί της Χάλκης, στα μοναστήρια του Αγίου Όρου. Έτσι, με την παράκληση του Πατριάρχη Καλλινίκου Β της Κωνσταντινουπόλεως ( , με διακοπές) και των ελληνορθόδοξων πιστών, ο Brâncoveanu έκτισε στο Γαλατά μια καινούρια εκκλησία, αφιερωμένη στον άγιο Νικόλαο της Μύρας της Λυκίας, στη θέση της άλλης, που είχε καεί. 182 Επίσης στην Κωνσταντινούπολη, στο Βλάχ-Σαράι, ανήγειρε και την εκκλησία της Παναγίας, το 1699, απονέμοντας το ετήσιο ποσό των 150 ταλήρων από τα έσοδα της «Ocna Mare» (Το Μεγάλο Αλατορυχείο). 183 Η βοήθεια του Μπρανκοβεάνου προς τον Άγιο Όρος Όπως αναφέραμε πάρα πάνω, οι μόλδο-βλάχοι ηγεμόνες, θεωρούσαν τους εαυτούς τους κληρονόμους των βυζαντινών αυτοκρατόρων. Στην διάρκεια περίπου πέντε αιώνων έκαναν αναρίθμητες δωρεές και ελεημοσύνες προς τους πατριάρχες αλλά προπαντός προς το Άγιον Όρος, το οποίο θεωρούσαν κέντρο της 181 Αυτόθι, σελ Pr. Ioan Rămureanu, Constantin Brâncoveanu, - sprijinitor al Ortodoxiei, B.O.R.,1964, nr.9-10,σελ Pr. Mircea Păcurariu, Istoria Bisericii Ortodoxe Române, vol. I, București, 1992,σελ,.216 George Potra, Documente brâncovenești în legătură cu biserici și mănăstiri din țară și străinătate, Glasul Bisericii, 1964,11-12, p , άρθρο αναδημοσιευμένο στο κοινό τόμο Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu...,vol. II, p

76 76 Ορθοδοξίας. Από όλους τους θεσμούς, το Άγιον Όρος ευεργετήθηκε περισσότερο. Οι ευεργεσίες αποτελούνταν από ετήσιες χορηγίες, διαρκώς επιβεβαιωμένα και εδραιωμένα από τους ρουμάνους ηγεμόνες, προσφορές εκκλησιαστικών σκευών, τα οποία σήμερα θεωρούνται πραγματικά αριστουργήματα, προσφορές κινητών και ακίνητων αγαθών (ζώα, κτήματα, τσιφλίκια με λιβάδια, λίμνες, μελίσσια, μύλους, αποθήκες, πανδοχεία, χρήματα, αλάτι, κρασί, άμφια, βιβλία τυπωμένα και χειρόγραφα και άλλα), καθώς και αφιερώσεις μοναστηριών με ότι τους άνηκαν. 184 Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι ο θεσμός της αφιέρωσης των εκκλησιών και μοναστηριών μαζί με τα αγαθά που κατείχαν προς τους Αγίους Τόπους είναι ένα μοναδικό γεγονός στην θρησκευτική και πολιτική ιστορία της ανθρωπότητας. Δεν υπήρχε κανένας λαός στον κόσμο, ο οποίος, επηρεασμένος από την εσωτερική του πίστη, να ποθεί τη διακονία προς τους αδελφούς του, όπως το έκανε ο ρουμανικός λαός. «Μείζον ταύτης αγαπών ουδείς έχει, ίνα τις την ψυχών αυτού θη υπέρ των φίλων αυτού.» ( Ιωαν.15, 13). Οι αφιερώσεις προς όλα τα μακρινά ιδρύματα είχαν 185 ως στόχο την ελεημοσύνη και την αγάπη προς τους σκλαβωμένους λαούς ( έλληνες, βούλγαρους, σέρβους) και είχαν αντίκτυπο σ αυτούς, στους ρουμάνους. Έτσι, μέσω αυτών των δωρεών τα οποία εκχειλίστηκαν προς το πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, προς τα Ανατολικά πατριαρχεία (Αλεξανδρείας, Αντιοχείας, Ιερουσαλήμων) προς το Άγιον Όρος και προς άλλα μοναστήρια στην Βουλγαρία και Ελλάδα, υπό τον Οθωμανικό ζυγό, ο ρουμανικός λαός βοήθησε την παγκόσμια ορθοδοξία να επιβιώσει. «Σύμφωνα με το κανονικό δίκαιο της εποχής, «η αφιέρωση» αποτελούνταν από το νομικό ίδρυμα το όποιο χορηγούσε στο αγιορείτικο μοναστήρι (ή σε άλλο εκκλησιαστικό ίδρυμα) το δικαίωμα ενός μέρους των υλικών εισοδημάτων του «αφιερωμένου 184 Pr.Ioan Moldoveanu, Contribuții la istoria relațiilor Țărilor Române cu Muntele Athos ( ), București, 2007, p.15.. Κατά τη γνώμη του Π. Ioan Moldoveanu, (ο. π.,σ,15) ο αριθμός των μοναστηριών και σκητών στην Μολδαβία και Βλαχία που ήταν μετόχια της αγιορείτικης πολιτείας έφτασε στα 130, περιλαμβάνοντας και τα αφιερωμένα από βογιάρους ντόπιους και έλληνες οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στις ρουμανικές χώρες. 185 Ernst Christoph Suttner, Teologia si biserica la romani de la increstinare pina in secolul al xx 76

77 77 μοναστηριού». Ως αντάλλαγμα, «το αφιερωμένο μοναστήρι» είχε εξασφαλισει πνευματική βοήθεια. Το όφελος ήταν έτσι αμοιβαίο: Απ την μια πλευρά η εκκλησία των δυο πριγκιπάτων προσέφερε κάτι υλικό και δεχόταν ως αντάλλαγμα κάτι πνευματικό, και απ την άλλη πλευρά τα ιδρύματα (μοναστήρια, πατριαρχεία..) δεχόταν τα απαραίτητα πρός το ζην, προσφέροντας ως αντάλλαγμα πάρα πολλά σε επίπεδο πνευματικό και πολιτισμικό». Έτσι, τα μοναστήρια του Αγίου Όρους είχαν τεράστια περιουσία στις ρουμανικές χώρες: 12 μονές, και 7 σκήτες στην Βλαχία και 13 μονές, 3 σκήτες και 3 εκκλησίες στην Μολδαβία ήταν αγιορειτικά μετόχια. 186 Με τη σειρά του, ο Brâncoveanu ευεργέτησε τα μονα-στήρια του Αγίου Όρους, ως «συνεχιστής των βυζαντινών αυτοκρατόρων και προστάτης της Ορθοδοξίας», μολονότι όχι τόσο απλόχερα όπως οι προκάτοχοί του, επειδή η προσοχή του ήταν στραμμένη στην στήριξη του ορθόδοξου κόσμου στις αραβικές χώρες. 187 Ο νοικοκύρης ηγεμόνας καταχωρούσε με επιμέλεια τις δωρεές του σε ειδικά οικονομικά βιβλία, από τα οποία σώθηκαν μόνο δύο κώδικες που περιέχουν αντίστοιχες καταγραφές: «Condica marei logofeții de toate cărțile lui Constantin Brâncoveanu voed, », και «Anatefterul». 188 Μεταξύ άλλων πράξεων του κώδικα μνημονεύεται η ευεργεσία της μονής του Αγίου Διονυσίου, στην οποία ο Μπρανκοβεάνου χορήγησε bani to Έτσι πληροφορούμεθα ότι στην Βλαχία είχαν μεταβεί Διονυσιαστές μοναχοί κομίζοντες έγγραφα παλαιών ηγεμόνων και χρυσόβουλλο του Ματθαίου Βασσαράβα, με τα οποία την ευεργετούσαν. Μετά την χορήγηση του προαναφερθέντος ποσού, ο βοεβόδας παρακαλεί τους διαδόχους του θρόνου να μην στερείται το 186 Αθανάσιος Καραθανάση, Ο Βυζαντινορουμάνος Ηγεμών της Βλαχίας Κωνσταντίνος Βασσαράβας ( ) και η Ελληνική Ορθόδοξη Ανατολή, Μέγαρα, 1991, σ Pr. Dr. Ioan Moldoveanu, Contribuții la istoria relațiilor Țărilor Române cu Muntele Athos ( ), București, 2007, p Αθανάσιος Καραθανάση, ο.π.,σ

78 78 ιερό μοναστήρι στο μέλλον από αυτή τη βοήθεια. Το χρυσόβουλο είναι επικυρωμένο «με όλη τη συμβουλή των πιστών μας βογιάρων» 189 Σε ένα εκτενές και πλούσιο σε πληροφορίες χρυσόβουλο του 1696, ο Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου ασχολείται με τη δωρεά που έκανε για το μοναστήρι «του Αγίου Αθανασίου» (Μεγίστης Λαύρας), όπου βρίσκεται η κάρα του Αγίου Μιχαήλ επισκόπου Συνάδων. Αναφερουμενος στα θαύματα του Αγίου, προσθέτει: «ο οποίος και εδώ στην χώρα μας, θαύματα όπως εκείνα φανέρωσαν, στις ημέρες του μακαριστού προγόνου της ημετέρας Ηγεμονίας, Ιώ Ματθαίου Βασσαράβας Ββδ,(βοεβόδα) που, λόγω των ημετέρων αμαρτιών, είχαν πέσει πάνω στη γη αυτές οι ακρίδες, βλαβερές στους καρπούς,προκαλώντας μεγάλη έλλειψη και μείωση των τροφών. Έστειλε ο μακαριστός και έφεραν την τίμια κάρα του Αγίου και μεγάλου Μιχαήλ, επισκόπου Σινάδων και δια πρεσβειών εκείνου πήραν λύτρωση, οι ακρίδες εξαφανίστηκαν Μετά από εκείνο το θαύμα, που φανέρωσε, ο προαναφερθείς προγονός της ημετέρας Ηγεμονίας, ο Ματθαίος Βοεβόδας κατά την δύναμη τίμησε την τίμια κάρα με αργυρό στέμμα και με ποσό χρημάτων για να πάρει ετήσιο έξι χιλιάδες bani η ιερά μονή που ονομάζεται εις στο Άγιον Όρος, όπου τιμάται η αγία εορτή του Αγίου Αθανασίου του Άθωνας και τους ταξιδιώτες καλογέρους για δαπάνη κάθε (φορά) 600 bani... Λοιπόν, όταν έτυχε και τώρα, στις ημέρες της Ηγεμονίας μου, στον τέταρτο έτος της ημετέρας Ηγεμονίας, ενώ η χώρα βρισκόταν σε μεγάλη έλλειψη και λιμού λόγω των ακριδών, έστειλα η Ηγεμονία μου στο Άγιον Όρος και προσκάλεσε τους εκεί πατέρες, με παράκληση να φέρουν την κάρα του Αγίου Μιχαήλ Συνάδων. Και με τον ερχομό τους εδώ, στη χώρα, στο Βουκουρέστι, έκαναν προσευχή με λιτανείες και εξόδους. Έπειτα, και στην υπόλειπη χώρα, η εκείνη αγία κάρα στάλθηκε εκεί που ήταν ακρίδες, με συνοδεία αρχιερέων, με τίμιους ιερείς, και περπάτησαν κάνοντας προσευχές και αγιασμούς παντού όπου ήταν οι ακρίδες. Και έτσι, από την χρονιά εκείνη, με το θέλημα και ελέη 189 Αrhivele Statului București (Κρατικά Αρχεία Βουκουρεστίου, ms.705, ff.78-79,la Toma G. Bulat, Daniile lui Constantin Vodă Brâncoveanu, BOR, 1964, nr. 9-10, articol republicat în vol. Colectiv Sfântul Voievod Constantin Brâncoveanu, marturisitor jertfelnic și ctitor darnic, vol.i, București, 2014, p

79 79 του Θεού, και με τη βοήθεια του Αγίου, σηκώθηκαν οι ακρίδες και εξαφανίστηκαν όλες από αυτή τη γη, πράγμα που γνωστοποιήθηκε παντού. Εν τούτο, και επι της Ηγεμονίας μου, έφεραν την κάρα του Αγίου στην έδρα του Βουκουρεστίου, την τίμησα με χαρά, επειδή ήμουν χρεωμένος για τόσο μεγάλη ευεργεσία και λύτρωση που μας προσέφερε. Εμείς, κατά δύναμιν, χρυσό στεφάνι με μαργαριτάρια πάνω στην τίμιαν κάρα προσφέραμε. Και φτιάχτηκε και αργυρή λάρνακα όμορφη, και τοποθετήθηκε σ αυτήν. Και με τους αγίους πατέρες που είχαν έρθει εδώ με την αγίαν κάραν από τον Άγιον Όρος προσφέραμε τα κατά δύναμιν, βοήθεια προς τα εκεί μοναστήρια. Επι προσθέτως η Ηγεμονία μου στην ιερή μονή του Άφθονος (Άθωνος) όπου κατοικεί η άγια κάρα ένα το ποσό χρημάτων (δηλαδή αυτό το αριθμό των bani που εγγράφω πάρα πάνω). 190 Επομένως, ο ευλαβής βοεβόδας, ως ανταμοιβή, επιβεβαιώνει μεν στη μονή το ποσό των bani, και επένδυσε με ασήμι το χέρι του Ιερού Ιωάννου του Χρυσοστόμου και για τα λείψανα του Αγίου Μιχαήλ των Συνάδων έφτιαξε μία λάρνακα διακοσμημένη «με χρυσό, άργυρο και πολύτιμους λίθους, σε όλα θαυμαστή, πράγμα που είναι ένα πολύτιμο και εξαιρετικό κόσμημα στην μνήμη της δική του ευλάβεια.», όπως έγραψε ο Ιωάννης ο Κομνηνός. 191 Η Μονή Βατοπεδίου, επίσης, ευεργετήθηκε πλουσιοπάροχα από τον Κωνσταντίνο Brâncoveanu: με ένα χρυσόβουλλο στις 12 Νοεμβρίου 1696, ανανέωσε μία παλαιότερη ελεημοσύνη από «Ιώ, Șerban Βασσαράβας (Ανασηκωμένος) και Ιώ Șerban Καντακουζηνός», λέγοντας «η Ηγεμονία μου ανανέωσε και επιβεβαίωσε αυτή την ελεημοσύνη με αυτό το χρυσόβουλο». Επρόκειτο για bani ενώ άλλα δόθηκαν στους μοναχούς που μετέβησαν στην Βλαχία για τον σκοπό αυτό. Ο Άγιος Μάρτυς Κωνσταντίνος, είναι Μεγάλος Ευεργέτης της Ιεράς Μεγίστης Μονής του Βατοπεδίου γιατί όπως αναφέρει το 1998 ο Παύλος Cernovodeanu στο έργο του «Ο Κωνσταντίνος Μπρανγκοβεάνου και το Άγιον Όρος», φαίνεται στον 190 Αrhivele Statului București (Κρατικά Αρχεία Βουκουρεστίου, ms.705, ff.79-81,στο Αυτόθι, σ.302.αθανάσιος Καραθανάση, ο.π.,σ Ιωάννης Κομνηνός, Πποσκυνητάριον του Αγίου Όρους του Άθωνας,(εκδ. Άνθιμος ο Ιβηρήτης) Σναγκόβ, 1701, και άλλες εκδώσεις: Βενετία 1701, 1745, 1857, 1864 και Αθήνα, 1890, στο Pr. Ioan Moldoveanu,ο.π.σελ

80 80 κατάλογο της Μεγάλης Λογοθεσίας της Ρουμανικής Χώρας (Βλαχίας), πως ένα χρυσόβουλο (της αγίας Μονής που λέγεται Bατοπαίδι, ) στις 12 Νοεμβρίου 1696 γράφει «Εγώ ο Βοεβόδας Κωνσταντίνος Μπασαράμπaς με το έλεος του Κυρίου Θεού και Κυβερνήτου Πάσης της Ρουμανικής Χώρας, με όλη την επιθυμία της καρδίας της δεσποτείας μου, ποθούσα να λέγομαι κτήτωρ της αγίας και θείας μονής που λέγεται Βατοπαίδι, ελέησα και δώρισα σ αυτό το Μοναστήρι που λέγεται Μεγίστη Λαύρα, να παίρνει είκοσι χιλιάδες μπάνι σε όλη την διάρκεια της ζωής μας, καθώς ελέησαν με χρυσόβουλα αυτό το Άγιο Μοναστήρι Βατοπαίδι οι μακαρίτες Ορθόδοξοι Ηγεμόνες ο προπάππους μου Βοεβόδας Σερμπάν Μπασαράμπας και ο θείος μου Βοεβόδας Σερμπάν Καντα-κουζηνός. Έτσι και εγώ ανανέωσα και επαύξησα αυτή την δωρεά διαμέσου αυτού του χρυσόβουλου για να είναι παντοτινή βοήθεια και τροφή στους πατέρες, και για μένα και για τους μακαρίτες ηγεμόνες μνημόσυνο αιώνιο, Αμήν». Αυτό γράφτηκε με την έγκριση των βογιάρων του Ηγεμονικού Συμβουλίου 192 Μήπως από αυτά τα χρήματα ανανεώθηκε το μοναστήρι και το 1678 το παρέκκλιση της Παναγίας της Παραμυθιάς η τα βόριοδυτικά κελιά. 193 Η Μονή Αγίου Παύλου είχε αποκτήσει από τους προκάτοχους ηγεμόνες της Βλαχίας τέσσερα μοναστήρια αφιερωμένα, μεταξύ αυτών και το μετόχι «Jitianu» (Τζιτιάνου), το οποίο ο Brâncoveanu επιβεβαι-ώνει στις 14 Δεκ Τα βουνά «Floranul» και «Știubeiul» στο νομό «Mehedinți», αγοράστηκαν με 150 τάληρα. 194 Στις 11 Μαΐου 1698 ο ευλαβής βοεβόδας κάνει μία δωρεά, αυτή τη φορά κατευθείαν στην μονή του Αγίου Παύλου, μετά από παράκλησηση των εκεί καλογέρων. Από το χρυσόβουλο μαθαίνουμε ότι αυτό το μοναστήρι το είχε ιδρύσει και ανέγείρει «εκ θεμέλιων της ένας καλός χριστιανός ο μακαριστός Γεώργιος που ήταν σέρβος «crai» (βασιλιάς) επί πολλά και 192 Αrhivele Statului București (Κρατικά Αρχεία Βουκουρεστίου, ms.705, ff.89-91, στο Toma G. Bulat,ο. π. σ Αθανάσιος Καραθανάση, ο.π.,σελ.208 ( λέγει ότι η δωρεά ήταν bani συν στους φέροντας μοναχούς). Pr. Ioan Moldoveanu, ο.π. σελ Teodor Bodogae. Ajutoarele românești la mânăstirile din Sfântul Munte Athos, Sibiu, 1941,p, 123, la Pr. Ioan Moldoveanu, ο.π.σ Ciucă Marcel Dumitru, Dan Livezeanu, Documente de la Athos privitoare la mânăstirea Jitianu (Dolj) , Revista arhivelor, 2/1979, p , la Pr. Ioan Moldoveanu, o.π. σελ

81 81 περασμένα χρόνια, μη έχοντας κτήτορες και κανένα έσοδο, έφθασε σε μεγάλη φτώχια. Εξαιτίας της φτώχιας αυτής της ιεράς μονής, η ημετέρα Ηγεμονία έκανε ελεημοσύνη για να μπορέσουν οι πατέρες καλόγεροι να παίρνουν κάθε χρόνο χρήματα από το αλάτι της Οcna Mare (H Μεγάλη Αλατωρυχείο) 150 τάληρα κάθε Οκτώβρη μήνα.» 195 Αλλά και δύο άλλα έγγραφα το πρώτο υπογραμμένο από τον μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Θεοδόσιο, δύο ρουμάνους επισκόπους και βογιάρους στις 6 Μαΐου 1694 και το δεύτερο από τον ηγεμόνα Κωνσταντίνο Βασσαράβα στις 30 Μαΐου 1694, αποκαθιστούν δικαιοσύνη στην αγιορείτικη Μονή του Αγίου Παύλου παρουσιάζοντας ένα γραφικό επεισόδιο: Στο πλαίσιο του πολιτικού παιχνίδι τότε, ο αρχιμανδρίτης Ησαΐας, ο ηγούμενος της μονής, είχε αναλάβει, επί ηγεμονίας του Șerban Καντακουζηνού ακόμη, να μεταφέρει στην Ρωσία τις απόψεις αντιπροσώπων των εθνών της Βαλκανικής με σκοπό την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. 196 H μυστική αποστολή αυτή ήταν καλυμμένη από μία άλλη, θρησκευτική, εφόσον «αυτόν τον πατέρα Ησαΐα τον έστειλε το μοναστήρι στην Μόσχα, για ελεημοσύνη, όπως οι αγιορείτες καλόγεροι είχαν συνήθεια να γυρίζουν και να ζητούν ελεημοσύνη από τους χριστιανούς και να διατηρούν τα μοναστήρια του Αγίου Όρους με ελεημοσύνη.» 197 Έν συνέχεια, μαθαίνουμε ότι, κατά στην επιστροφή του, περνώντας στην Τρανσυλβανία, ο Ησαΐας συνελήφθη από τους Αυστριακούς και απελευθερώθηκε ύστερα από πολλές περιπέτειες. Όμως, του κατάσχεσαν αρκετά πράγματα και τα τάλιρα που είχε καταφέρει να μαζεύψει στην Ρωσία για τη μονή του. Μεταξύ αυτών που τον πρόδοσαν στους Αυστριακούς ότι ήταν 195 Κρατικά Αρχεία Βουκουρεστίου, ms.705, ff ,σεtoma G. Bulat, Daniile, σελ.306. Αθανάσιος Καραθανάση, ο.π.,σελ.209, Pr. Ioan Moldoveanu, o.π. σελ L. E. Semionova, Stabilirea legăturilor diplomatice permanente între Țara Românească și Rusia la sfîrșitul secolului al XVII-lea și începutul secolului al XVIII-lea (Αποκατάσταση μονίμων δίπλωμα-τικών σχέσεων μεταξύ Βλαχίας και Ρωσίας στο τέλος του 17 ου και στην αρχή του 18 ου αι) περιοδ. Romanoslavica, 5/1962, P. Cernovodeanu, Bucarest important centre politique sud-est euro-peen a la fin du XVIIe siecle et au commencement du XVIIIe, Revue des etudes Sud-Est Europeennes, 4/ 1966 p apud Αθανάσιος Καραθανάση, ο.π.,σελ Κρατικά Αρχεία Βουκουρεστίου, ms.723, ff , στο Toma G. Bulat,,, O danie neobișnuită făcută de Constantin Brâncoveanu Mănăstirii Sfântul Pavel de la Athos, (Μία ασυνήθιστη δωρεά του Κωνσταντίνου Βασσαράβα προς μονή του Αγίου Παύλου) στο περιοδ. Glasul Bisericii XXIV 9-10/1965, άρθρο αναδημοσιευμένο στο κοινό τόμο «Sfântul Voievod Constantin Brâncoveanu,...,vol.II, p

82 82 κατάσκοπος ήταν και ο βογιάρος Constantin Bălăceanu, εχθρός της ηγεμονίας του Μπρανκοβεάνου, ο οποίος όμως σκοτώθηκε από τους τούρκους μετά από τη μάχη του Zărnești, to Όταν έφθασε στην Ρουμανική Χώρα, ο αρχιμανδρίτης Ησαΐας εξέφρασε παράπονο στο ηγεμόνα Βασσαράβα Brâncoveanu, ο οποίος, συγκινημένος, διάθεσε, σε αντάλλαγμα το ποσό των ταλήρων για να χαριστεί στο Μοναστήρι του Αγίου Παύλου καθώς και μερικά τσιφλίκια από την περιουσία του «επίβουλου» Constantin Bălăceanu. 198 Oι ερευνητές που έχουν επισκεφτεί τον Άγιο Όρος τον 19 ου αιώνα, ειδικά τα παλιά κτήρια του Αγίου Παύλου, μελέτησαν μερικές επιγραφές που αναδεικνύουν την ανανέωση τους μέχρι το Έτσι, μία απ αυτές λέει: «Ο ηγεμόνας πρόσθεσε στη δύση της Μονής μια πτέρυγα προς τα έξω με κελιά, μία τραπεζαρία και ένα θολωτό παρέκκλησι». Επίσης, ψήλωσε παραπάνω τον πύργο που είχε κάνει ο Νeagoe Basarab, και το 1708 έκτισε το παρεκκλήσι των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, όπου φυλασσόνταν μία επιγραφή, η οποία έδειχνε ότι έγινε και αγιογραφήθηκε «με την βοήθεια του πανωσιολογιοτάτου ηγουμένου Λουκά, και με τη δαπάνη του πεφωτισμένου ηγεμόνα Ιώ Κωνσταντίνου Βοεβόδα εκ γένος των Βασσαράβων» 199. Η επόμενη μονή, η οποία ευεργετήθηκε ήταν η μονή του Αγίου Διονυσίου, στην οποία ο Μπρανκοβεάνου χορήγησε το 1696 το ποσό των bani.το έγγραφο επιβαιβαιώθηκε «με όλο το συμβόλαιο των πιστών δικός μας βογιάρων»και συνάμα μαθαίνουμε ότι είχαν έρθει στην Ρουμανική Χώρα Διονυσιάτες μοναχοί κομίζοντες έγγραφα παλαιών ηγεμόνων και χρυσόβουλλο του Ματθαίου Βασσαράβα, με τα οποία την ευεργετούσαν Κρατικά Αρχεία Βουκουρεστίου, ms.723, ff ,σε Toma G. Bulat,, O danie neobișnuită, σ.236. Αθανάσιος Καραθανάση, ο.π.,σ.209, Pr. Dr. Ioan Moldoveanu, o.π. σ Μillet, Pargoire, Petit, Recueil des inscriptions chretiennes de L Athos, Paris, 1904, p.150,nr.439, apud Pr. Ioan Moldoveanu, o.π. σ N.D. Giurescu, Anatefterul, Condica de porunci a vistieriei lui Constantin Brâncoveanu (Κατάσ-τιχον, Κώδικας λογαριασμών του θησαυροφυλακίου του Κ. Βrâncoveanu) στο περιοδικό Studii și Materiale de Istorie Medie 5/1962,p.443. apud. Αθανάσιος Καραθανάση, ο.π.,σ.209 Pr. Dr. Ioan Moldoveanu, o.π. σ

83 83 Αργότερα, στις 6 Φεβρουαρίου 1713 ο ευλαβής ηγεμόνας καθόρισε 120 τάλιρα ετησίως. Τον ίδιο χρόνο, στις 6 Μαρτίου, σε ένα νέο χρυσόβουλλο αναφέρει την φύλαξη των ιερών λειψάνων της μονής. Επειδή, λέει, σ αυτό το μοναστήρι φυλάσσονται τα ιερά λείψανα του ενδόξου Προδρόμου και βαπτιστού Ιωάννου, και ο ίδιος ο βοεβόδας αξιώθηκε να τα προσκυνήσει, προσέφερε 100 τάλιρα ετησίως για το μοναστήρι και 20 τάλιρα για αυτόν που θα τα έφερε. Ταυτόχρονα, όμως έβαλε και ένα όριο: να μην μεταφερθούν τα ιερά λείψανα σε διάφορες τοποθεσίες για ελεημοσύνη, «για να μην συμβεί καμιά ασέβεια και ζημιά είτε στην θάλασσα, είτε στην στεριά, όπως πάντα γίνεται από τους κακοποιούς, και χάνοντας, θα λείψει ένα τέτοιο αξιόλογο για πολλά αγαθά κειμήλιο..εκτός μόνο αν τύχει τόσο μεγάλη ανάγκη, και δεν θα είναι δυνατόν αλλιώς, δηλαδή να ζητηθεί από κάποιο ορθόδοξο ηγεμόνα, η από κάποιο άλλο τίμιο πρόσωπο, το οποίο θα λάμψει σε μέγιστες αξίες, εν τω Θεώ καθησύχαση» 201 Η μονή Δοχειαρίου είχε ευεργετηθεί παλαιά, από τον Βοεβόδα Ματθαίο Βασσαράβα ( ) με την επιβεβαίωση της αφιέρωσης της μονής Slobozia (νομός Ialomița). Ο Μπρανκοβεάνου, με ένα χρυσόβουλλο στις 7 Μαΐου 1709 επικύρωσε πάλι την αφιέρωση της μονής Slobozia, με όλη τη περιουσία (τσιφλίκια, αμπελώνες, κτλ.) και πολλά εισοδήματα, που το μεγαλύτερο μέρος τους στέλνονταν στο Δοχειάρι. 202 H μονή Ξενοφώντος είχε μετόχι την σκήτη Ροβάϊα (Robaia η Roaba) και ο ευλαβής ηγεμών με ένα χρυσόβουλλο στις 2 Οκτ επικύρωσε αυτή τη αφιέρωση. Λίγο αργότερα, στις 30 Οκτωβρίου, την απάλλασσε εντελώς από τους φόρους. Ο ίδιος, την ίδια χρονιά, αφιέρωσε στη μονή Ξενοφώντος την μονή Căciulați (νομός Ilfov) και χάρισε άσπρα και στον κομιστή 203 Το Πατριαρχείο των Ιεροσολύμων 201 Κρατικά Αρχεία Βουκουρεστίου, ms.705, ff ,σε Toma G. Bulat,,, O danie neobișnuită σελ Κρατικά Αρχεία Βουκουρεστίου, ms.705, ff ,σε Toma G. Bulat,,, O danie neobișnuită σελ.318, apud Pr. Ioan Moldoveanu, o.π. σελ Pr. I. Rămureanu, Constantin Brâncoveanu, sprijinitor al Ortodoxiei, BOR,LXXXII, nr.9-10, pag..927t. G. Bulat, Daniile...p.944, apud Pr. Dr. Ioan Moldoveanu, o.π. σ

84 84 Η πρώτη απόδειξη που συναντάμε είναι ένα «carte» (βιβλίο, γράμμα), με το οποίο ο Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου επιβεβαιώνει, στις 12 Δεκεμβρίου 7202 (1694), «και το μακαριότατο και παναγιότατο πατέρα ημών Κύρ. Δοσιθέο πατριάρχη αγίου Ιερουσαλήμ», «για να γίνει στην ιερά Ιερουσαλήμ μία πέτρινη εκκλησία στο χωριό Καλινέστι και ένα σπίτι με υπόγειο και ένα αμπέλι πάνω στο λόφο, με δύο στρέμματα τσιφλίκι». Ο επιμελητής όλων αυτών έπρεπε να είναι ο Άνθιμος, ο ηγούμενος της μονής Αγίου Σάββα Βουκουρεστίου, η οποία ήταν αφιερωμένη και αυτή στο Άγιο Τάφο. Αυτή η καινούρια αφιέρωση έπρεπε «να είναι για τα Άγια Ιεροσόλημα, βοήθεια και στήριξη στην αιωνιότητα». 204 Στις 2 Απριλίου 7202 (1694), ο Κωνσταντίνος Μπρανκο-βεάνου δίνει ένα χρυσόβουλο στο μοναστήρι Καπίνου στην Τουρκική Χώρα όπου λέγει ότι είχαν έρθει στον ίδιο «ο Συμεών ιερομόναχος, ο ηγούμενος, και ο πατήρ Κωνσταντίνος ιερομόναχος και έφεραν και την επαγγελία την αρχική των καλών και μακαριστών έντιμων ηγεμόνων και των προγόνων της Ημετέρας Ηγεμονίας». Και αντιλαμβανόμενοι ότι αυτό το μοναστήρι βρίσκεται σε ξένο τόπο και στερείται, «τους δεχθήκαμε με όλη τη καρδιά και τους υποσχεθήκαμε κατά των υποσχέσεων τούτων μακαριστών Ηγεμόνων να τους δίνουμε την δωρεά και σπλαχνίστηκα και πρόσθεσα αυτό το μερτικό». Δόθηκαν 3000 άσπρα «το χρόνο» και «τους τυγχάνοντας κοπιώντας καλογέρους άσπροι 1000». 205 Έτσι ο Κωνσταντίνος ο Μπρανκοβεάνου επιβεβαί-ωσε και στήριξε με αυτό το έγγραφο τα παλαιά βιβλία και χρυσό-βουλα του μοναστηρίου. Σε ένα άλλο χρυσόβουλο με την ίδια ημερομηνία 2 Απριλίου 7202 (1694), ο Ηγεμόνας λέγει ότι είχαν έρθει στον ίδιο ο πατήρ πρώην ηγούμενος Βασίλειος και ο παπάς Δανιήλ και του έδειξαν τα χρυσόβουλα της μονής Αγίου Ιωάννου από το μακαριστό προγόνο του Ιώ, Μβασσαράβα Βοεβόδα από το 6099 και το χρυσόβουλο του προγόνου ημετέρας Ηγεμονίας Ιώ Ματθέι Βοεβόδα κατά το 7151, για 204 Arhiv. Stat. Buc., mss 705, f.22, la T. G. Bulat, Daniile...p Αυτόθι, f.26 v - 27, στον ίδιο. 84

85 85 την ελεημοσύνη του αγίου μοναστηριού. «Γι αυτό το λόγο τους δέχθηκα με όλη μου την καρδιά», λέγει ο βοεβόδας, και τους δίνει μερτικό, να παίρνουν κάθε φόρα 7000 «bani» και για τις δαπάνες των καλογέρων οι οποίοι θα έρθουν 10 τάλιρα, για να τους είναι για τρόφιμα και ενδυμασία 206 Σε ένα έγγραφο από το 24 Απριλίου 7204 (1696) ο ευλαβής ηγεμόνας λέγει για το μοναστήρι «Πρεσόϊ» η «Πρεσούϊ» στην Τουρκική Χώρα : «όπου εορτάζει τον Άγιο Ταξιάρχης Αρχιστράτηγος Μιχαήλ, και ήρθαν αδελφοί από αυτό το μοναστήρι, και έφεραν ευλογία, κατά σεινείθεια και γραφές και υποσχέσεις από παλαιούς μακαριστούς ηγέμονες. Ένεκεν λοιπόν, ειδόντες τους αγίοις πατέρες τους δέχτικα με όλη καρδιά. Και υποσχεθήκαμε να ονομαζόμασθε και υμείς κτήτορες της αγίας μονής, με τους προκατόχους ηγεμόνες, και κάναμε μερτικό στην αγία μονή να έρθουν οι αδελφοί και πατέρες της αγίας αυτής μονής κάθε χρόνο, οπότε να πάρουν το μερτικό, κάθε 4000 «bani», και για τις δαπάνες των αδελφών οι οποίοι θα έρθουν 300. Αυτό να κρατήθεί ακλόνιτο στην υπόσχεση για να γίνει μερτικό για τη αγία μονή, και για τη δουλειά των θείων καλογέρων, πόσο είναι δυνατό για τη αγία μονή να εδραιωθεί». 207 Το Πατριαρχείο της Αλεξάνδρειας Το Πατριαρχείο της Αλεξανδρείας είχε αναπτύξει παλαιούς δεσμούς με τις Ρουμανικές ηγεμονίες. Επί την ηγεμονία του Κωνσταντίνος Μπασσαράμπας Μπρανκοβεάνου στο θρόνο του Πατριαρχείου βρισκόταν ο Γεράσιμος Παλλάδας ( ). Για πρώτη φορά συναντάμε τον Πατριάρχη Γεράσιμο το 1691, στο Βουκουρέστι. Ο Del Chiaro, Istoria delle moderni rivoluzioni, γράφει ότι ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας (όπως και ο Πατριάρχης Ιεροσολύ-μων) 206 Αυτόθι, f. 18 v 19.στον ίδιο. 85

86 86 κάθονταν στην κεφαλή του ηγεμονικού τραπεζιού έχοντας στα δεξιά τους τον βοεβόδα Μπασσαράμπα. 208 Το 1692 ο ευλαβής ηγέμονας βοηθούσε χρηματικά Το Πατριαρχείο της Αλεξάνδρειας. Το 1696 μέσω ενός χρυσό-βουλου αφιέρωσε το μοναστήρι Σεγάρτσεα (Segarcea), κτητορία του Στρόε ο λογοθέτης, και ανανέωσε τα δικαιώματα του Πατριαρχείου στη μονή Stăneşti (Oltenia). Επήσης, εστειλε μία δορεά στο μοναστέρι Αγίας Αικατερίνη στο Σινά. 209 Τη χρονιά αυτή ( ) ο Παλλαδάς εξεφώνησε, πιθανώς τη μέρα της γιορτής των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, και αφιέρωσε στον Μπασσαραμπα λόγο, όπου συγκρίνεται η ζοή του αγίου και του συνωνύμου του ηγεμόνα της Βλαχίας. Τότε πρέπει να έγραψε και τη γνωστή επιστολή προς τον Μπρανκοβεάνου, όπου του συνιστούσε την ίδρυση τυπογραφείου στο Βουκουρέστι, του οποίου την ευθύνη θα είχε ο πρώην Κωνσταντινουπόλεως Διονύσιος ο 4 ος Μουσελίμης. 210 Ο Πατριάρχης της Αλεξανδρείας ζήτησε από τον Μπρανκοβεάνου να τυπώσει τρείς τόμους από τα έργα του Ιερού Χρυσοστόμου. Έχει επισκεφθεί τρείς φορές τις Ρουμανικές Χώρες και το 1708 συλλειτούργησε με τον Χρύσανθο Ιεροσολύμων στην κηδεία του μητροπολίτη Θεοδοσίου της Ουγγροβλαχίας και έπειτα οι ίδιοι ενθρόνισαν τον Άνθιμο τον Ιβιρήτη. Το ηγεμονικό μαρτύριο «Brâncoveanu Constantin, 208 Αυτόθι, f Αθανάσιος Ε. Καραθανάση, Οι Έλληνες Λόγιοι σελ Pr. Lect. Univ. dr. Adrian Ignat, Contribuţia voievodului martir Constantin Brâncoveanu la sprijinirea Bisericii Ortodoxe din Răsărit, în vol. collectiv colectiv Sfinţii Brâncoveni martiri ai credinţei şi neamului românesc, Târgovişte, 2014, p Οι Έλληνες Λόγιοι σελ

87 87 Boier vechi și domn creștin, De averi ce tot strângea Sultanul se îngrija Și de moarte-i hotăra...» («Μπρανκοβεάνου Κωνσταντίνος, Παλαιός άρχοντας και χριστιανός ηγεμών Πλούτη όλο μάζευε Ο σουλτάνος φρόντισε Και το θάνατό του αποφάσισε» Έτσι πέρασε στην παράδοση του ρουμανικού λαού η μνήμη του μεγαλύτερου βοεβόδα της Βλαχίας («Țara Românească» - Η Ρουμανική Χώρα), αμέσως μετά το τρομερό φόνο το μαρτύριο των Μπρανκοβεάνων που έγινε την 15 η Αυγούστου 1714, στην Κωνσταντινούπολη. Το μαρτύριό του, είχε αρχίσει στις 25 Μαρτίου 1714, εορτή του Ευαγγελισμού, όταν ο «καπουτσίος» τούρκος αξιωματούχος έβαλε ένα μαύρο πέπλο στον ώμο του ηγεμόνα λέγοντάς του : «μαζίλ», δηλαδή ενθρονιζόμενος. Αυτά τα τραγικά συμβάντα τα αναφέρει ο Anton Maria Del Chiaro 211, ο γραμματέας του βοεβόδα στο βιβλίο του «Istoria Delle Moderne Rivoluzioni Della Valachia» (Η Ιστορία των συγχρόνων επαναστατών της Βλαχίας). Ο Μπρανκοβεάνου, εγκαταλελειμένος από τους άρχοντές του (τους «μπογιάρους»), δεμένος με αλυσίδες ξεκινάει τον δρόμο του σταυρού του. Την ώρα εκείνη πρόφερε αυτά τα λόγια: «Εάν αυτές οι σύμφορές προέρχονται από τον Θεό για τις αμαρτίες μου, γεννηθήτω το θέλημά Του. Εάν όμως αυτές είναι καρποί της ανθρώπινης κακίας, για τη δική μου εξαφάνιση, ο Θεός ας συγχωρέσει τους εχθρούς μου, αλλά να 211 Anton Maria Del Chiaro, από την Φλωρεντία της Ιταλίας, έγινε κατά το 1710 γραμματέας του ηγεμόνας Κωνσταντίνου Βασαραβ Μπρανκοβεάνου( ), παραμένοντας εν συνέχεια και υπό τους επόμενους δύο ηγέτες: Στεφάν(ος) Καντακουζινό( ) και Νικόλαος Μαυροκορδάτος( ). Αφού γνώρισε αρκετά καλά τα μέρη, τον ρουμανικό λαό με τη γλώσσα, τα έτυμα και τα ιστορικά γεγονότα που εξελισσόταν τότε, όταν γύρισε στην Βενετία έγραψε ένα βιβλίο που τον έκανε περίφημο στην ιταλική και ρουμανική ιστοριογραφία: Istoria delle moderne rivoluzioni dellavallachia, con la descrizione del paese, natura, costumi, e religione degli abitanti. In Venetia Βλ. G. Mihăilă, Cultură și literatură română veche în context european,bucurești, 1979, p.43 87

88 88 φυλαχθούν από την τρομερή και εκδικητική χείρα της θείας δίκης» 212. Μαζί με τους τέσσερις υιούς του: Κωνσταντίν(ο), Στεφάν(ο), Ράδου και Ματέϊ μαζί και με τον σύμβουλό του Γιαννάκη Bακαρέσκου, ο ηγεμόνας έφτασε στην Κωνσταντινούπολη, όπου βρισκόταν φυλακισμένος στην φοβερή «Edikulέ» (Επτά πύργοι). Εκεί, οι τούρκοι, για να αρπάξουν τις περίφημες περιουσίες του «Αltîn Bei» (ο Πρίγκιπας του Χρυσού) τον βασάνισαν μαζί με το μεγαλύτερό του υιό επί τέσσερις συνεχείς μήνες και τον απέδωσαν τις εξής κατηγορίες: α) ότι είχε μυστικές σχέσεις με τον Βασιλιά της Βιέννης και τον τσάρο της Ρωσίας, ακόμη και με τους άρχοντες της Πολωνίας και της Βενετίας, β) ότι είχε αγοράσει μεγάλες εκτάσεις και οικίες στην Τρανσυλβανία, για να μένει με την οικογένιά του σε καιρό κινδύνου, γ) ότι είχε πτωχεύσει τη χώρα εξαιτίας των μεγάλων χρεών, που είχε κάνει, δ) ότι είχε γεμίσει το παλάτι του με πολύ χρυσάφι, ότι είχε βάλει στις τράπεζες της Βενετίας χιλιάδες φλωριά, ε) ότι έμεινε τον περισσότερο καιρό στην Τιργκόβιστε και όχι στο Βουκουρέστι, για να φεύγει, όταν θέλει ευκολότερα στην Τρανσυλβανία, στους αυστριακούς. Τελικά, αφού άρπαξαν ότι γινόταν από τον γέρωντα βοεβόδα, χωρίς όμως να βρούν όσα περίμεναν, οι τούρκοι τον άφησαν να επιλέξει μεταξύ του μουσουλμανισμού και του θανάτου. Αλλά ο Μπασσαράμπας με τους υιούς του και τον Ιανάκη έμειναν ακλόνητοι στην πίστη τους. Έτσι, στην εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, 15 Αυγούστου 1714, όταν ο Κωνσταντίνος Βοεβόδας συμπλήρωσε τα 60 του χρόνια, και ήταν και η ονομαστική γιορτή της συζύγου του, της Δοάμνα Μαρίκας, τον έβγαλαν από τη φυλακή, μαζί με τους υιούς του και με τον σύμβουλο Γιαννάκη Βακαρέσκου για να δεχτεί τον μαρτυρικό τέλος. Τούς περιέφεραν στους δρόμους της Πόλης, ξυπόλυτους, ντυμένοι μόνο με το πουκάμισο, με άσκεπα κεφάλια και δεμένους με αλυσίδες, όπως σερνόταν οι άνομοι ληστές. 212 Anton Maria del Chiaro,RevoluțiileValahiei,București, Edit. Basilica, 2012 σελ

89 89 Στον τόπο της εκτέλεσης περίμεναν πλήθος ανθρώπων, ο Σουλτάνος Αχμέτ Γ ( ), ο Μεγάλος Βεζίρης και οι πρόξενοι των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων: Ρωσία, Γαλλία, Αγγλία και Αυστρία. Την στιγμή που ανέβηκαν στην εξέδρα της εκτέλεσης, ο Σουλτάνος σε μια πράξη «γενναιοδωρίας» προσποιήθηκε να τους χαρίσει τη ζωή, εάν θα απαρνιόταν την χριστιανική πίστη με το εξισλαμισμό τους. «Ο Ιμβροχώρος υπέβαλε τον πρίγκιπα σε μία καινούρια δοκιμασία. Αυτός απάντησε χωρίς φόβο, και με μια χειρονομία διέταξε να τους κόψουν τα κεφάλια. Όταν ο Πρίγκιπας είδε το δήμιο να έρχεται με το γυμνό σπαθί στο χέρι, είπε: «Σουλτάνε, την περιουσία μου, όση ήταν, εσύ μου την πήρες, αλλά τη χριστιανική μου πίστη δεν θα τη απορρίψω! Σε αυτήν γεννήθηκα και έζησα, σε αυτήν θέλω να πεθάνω. Τη χώρα μου την γέμισα με χριστιανικές εκκλησίες και τώρα, στα γεράματά μου να προσκυνήσω στα δικά σας τούρκικα τζαμιά; Όχι, Σουλτάνε! Την Πατρίδα μου την υπερασπίστηκα, την πίστη την φύλαξα. Με την πίστη μου θέλω να κλείσω τα μάτια μου εγώ και τα παιδιά μου». 213 Έπειτα έκανε μία σύντομη προσευχή και απευθύνθηκε στους υιούς του με αυτά τα λόγια: «Παιδιά μου, να είστε γενναίοι, χάσαμε όλα όσα είχαμε στον κόσμο αυτό. Τουλάχιστον, να σώσουμε τις ψυχές μας και να πλύνουμε τις αμαρτίες μας με το δικό μας αίμα.ο πρώτος που αποκεφαλίστηκε ήταν ο Βακαρέσκου, μετά ο μεγαλύτερος υιός Κων/σταντίν(ος), έπειτα ο Στεφάν(ος) και ο Ράντου. Όταν ήρθε η σειρά του μικρού Ματθαίου (Matei), παιδί 12 χρονών, κατατρομαγμένος από το σπαθί του δημίου, φώναξε στον Σουλτάνο να του χαρίσει τη ζωή, γιατί θα γίνει μουσουλμάνος. Ακούγοντας αυτά, ο άγιος Βοεβόδας, με γενναιοδωρία του είπε: «Από το αίμα μας κανείς δεν έχασε την πίστη του. Εάν είναι δυνατόν, καλύτερα να πεθάνεις χίλιες φορές, παρά να χάσεις την προγονική σου πίστη, για να ζήσεις μερικά χρόνια παραπάνω στην γη.» Τότε η καρδιά του παιδιού αναθύρρησε και απλώνοντας με ηρεμία το λαιμό του στο κούτσουρο, είπε στο δήμιο: «Θέλω να μείνω χριστιανός! 213 Radu Hagiu, Moștenirea Sfinților Brâncoveni, στο περιοδικό Familia Ortodoxă,nr.8/2012, p.11 89

90 90 Χτύπα!» Ο τελευταίος, ο δυστυχής βοεβόδας, ο οποίος ήταν θεατής στην αγριότητα αυτή, σταυροκοπήθηκε και είπε: «Κύριε, γεννηθήτω το θέλημα Σου». «Μετά την τραγωδία, ο Σουλτάνος απομακρύνθηκε, και τα κεφάλια των φονευθέντων περιφέρθηκαν στην Πόλη πάνω σε παλούκια. Μαζεύτηκε πλύθος κόσμου γύρω από τα πτώματα, και ο Μέγας Βεζίρης, φοβούμενος κάποια εξέγερση, γιατί και οι ίδιοι οι τούρκοι κατατρόμαξαν από την τόση αδικία, έδωσε εντολή να ρίξουν τα πτώματα στην θάλασσα. Κρυφά μερικοί χριστιανοί μάζεψαν τα πτόματα και τα ενταφίασαν σε ένα μοναστήρι, ονομαζόμενο Χάλκη, όχι μακριά από την Κωνσταντινούπολη.» 214 Το 1720, η πιστή του σύζυγος, η Δοάμνα Μαρίκα, με την οποία ο Μπρανκοβεάνου είχε 11 παιδιά - 4 υιούς και 7 θυγατέρες -, κατόρθωσε να φέρει κρυφά τα λείψανα του βοε-βόδα μάρτυρα και να τα ενταφιάσει στην εκκλησία της μονής «Αγίου Γεωργίου - Του Νέου», στην κτητορία του, στο Βουκουρέστι. Πάνω από τον τάφο τοποθετήθηκε ένα κανδήλι, στο οποίο καταγράφεται το γεγονός με μία επιγραφή γύρω του: «Αυτό το κανδήλι το οποίο χαρίσθηκε στον Άγιο Γεώργιο τον Νέο φέγγει όπου αναπαύουν τα οστά του μακαριστού Κυρίου Ιώ Κωνσταντίν Μπρανκοβεάνου Βασσαράβας Βοεβόδας και είναι φτιαγμένη από την Κυρία (Doamna) της Μεγαλειοτάτης Του Μαρία, η οποία και η ίδια ελπίζει εν Κυρίω πάλιν εδώ να αναπαυτούν και τα οστά της, Ιούλιος εν 12 μέρες, 7228 (1720)» 215 Λίγο μετά από το μαρτύριο των Μπρανκοβεανών, το 1726, ο Καλλίνικος, Μητροπολίτης του Ηρακλείου συνέθεσε έναν κανόνα των Αγίων, με τίτλο «Κανών Ηγεμόνος Βλαχίας του Κωνσταντίνου Μπρανκοβεάνου. Πόνημα του εν μακαρία τη λήξει Καλλινίκου του Ηρακλείας, ήχος Ά, προς την Ωδήν επινίκειον», δημοσιευμένο από Petre Ş. Năsturel στο Παρίσι, 1987, εκ του οποίου σώθηκε το τροπάριο: «Ώ, φιλέορτοι και του Χριστού φιλομάρτυρες, ας εορτάσουμε σκιρτώντας με άσματα και αγαλλιάζοντας με χαρές, ότι φωτισμένη μνήμη 214 Anton Maria del Chiaro,RevoluțiileValahiei, București, Edit. Basilica, 2012σελ N. Iorga, Constantin Vodă Brâncoveanu, viaţa şi domnia lui, Bucureşti, 1914, σελ.213. Radu Hagiu, Moștenirea Sfinților Brâncoveni, στο περιοδικό Familia Ortodoxă, nr.8/2012,σελ.12 90

91 91 μαρτύρων υφίσταται σήμερον. Άναψε σήμερον για τους φιλέορτους πεντοφάναρο κηροπήγιο φωτίζοντας τους ευσεβούς και την πεντάκτεινηεωρτή του περίφημου Μπρανκοβεάνου συν τους υιούς αυτού. Επαινέτωσαν ο Δίνκα (Κων/τίνος) και έπειτα ο Στέφανος και μετέπειτα ο Ματθαίος, συν τον Ραδουκάνου(Ράδου), οι ευγενοί εκ των Μοισιών, ιερή και ευσεβή θυσία ενοποιών των προμαχώνων αυτών. Όπως τα αρνιά σφαγιάστηκαν από το χέρι των δημίων, οι γενναίοι του Χριστού αθλοφόροι και εγκάρδιοι μάρτυρες συν τον ίδιο των πατέρα, θυσιαζόμενοι για το Χριστό και για την Μητέρα του.» 216 Αργότερα, στα μοναστήρια της Βλαχίας συντέθηκε και κυκλοφορούσε μία ακολουθία που σώθηκε στα χειρόγραφα που κυκλοφορούσαν σε όλες τις ρουμανικές περιοχές όπου βρίσκεται το απολυτίκιο: «Τα μυστικά άνθη της Ρουμανικής Χώρας, τους ακριβώς ως τους παλαιούς μάρτυρες, τον Άγιο ηγεμών Κωνσταντίνο τον Μπρανκοβεάνου, συν τους υιούς αυτού Κωνσταντίνο τον γενναίο, Στέφανο τον θαυμαστό, με τον Ράντο τον αξιέπαινο, με το μικρό Ματθαίο, αλλά με το νου ως του ενός τελείου ανδρός, το Γιαννάκη Βακαρέσκου με τη ζηλωτή ψυχή ας τους επαινέσουμε και με άσματα τη αγνοία τους ας την μακαρίζουμε, ότι προσεύχονται υπέρ των ψυχών ημών». 217 Επίσης, στην Μολδαβία σθντέθηκαν λαϊκά τραγούδια τα οποία επαίνεσαν το μαρτύριο των Μπρανκοβεανών. Μια γνωστή μπαλάντα η οποία παρουσίασε λεπτομερώς το μαρτύριο του ηγεμόνα διάλεξε και δημοσίευσε ο μεγάλος ποιητής Βασίλειος Αλεξανδρή τον 19 ο αιώνα L.S. Desartovici, Martiriul Sfinţilor Brâncoveni, Bucureşti, Editura Sophia, 2007, σελ Radu Hagiu, Moștenirea Sfinților Brâncoveni, στο περιοδικό Familia Ortodoxă, nr.8/2012, σελ Ρr. Mircea Păcurariu, Domnul martir, ctitor de cultură românească, εφημερίδα Lumina,/

92 92 Επίλογος Όπως είδαμε, ο Άγιος Κωνσταντίν(ος) Μπασσαράμπας Μπρανκοβεάνου εκπροσωπεί τον βυζαντινό αυτοκράτορα και προπαντός τον Μέγα Κωνσταντίνο, απεικονίζοντας την θεϊκή σπουδή του Ισαποστόλου από την αρχή του 4 ου αιώνα. Ήταν ένας δωρεοδόχος προστάτης και μεγάλος θεμελιωτής μοναστηριών, ιδρυτής της αυθεντικής Ακαδημίας, των τυπογραφείων, μέσω των οποίων διαδόθηκαν οι αξίες της Ορθοδοξίας σε όλη τη Ανατολή. Τα τέσσερα ανατολικά πατριαρχεία, καθώς και πολλά μοναστήρια του Αγίου Όρου απευθύνθηκαν στον ευσεβή ηγεμόνα Μπασσαράμπα Μπρανκοβεάνου, βρίσκοντας ποικίλη βοήθεια, μετατρέποντας έτσι την φήμη του από το τούρκικο παρατσούκλι «Αλτίν- Μπέϊ» σε προστάτης της Ορθοδοξίας και της ελληνικής Αναγέννησης με τη φιλοξενία και στήριξη τόσων σπουδαίων ελλήνων λογίων. Ο Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου τροφοδοτούσε την έλληνο-φαναριωτική κουλτούρα με την ιταλική της «φινέτσα», έτσι ώστε τον θεωρούσαν έναν από τους μεγαλύτερους φίλέλληνες πρίγκιπες της 92

93 93 εποχής. Η συνεργασία του Μπρανκοβεάνου με τους έλληνες κάλυψε όλους τους τομείς της πνευματικής ζωής: θρησκεία, λογοτεχνία, τέχνη, οικονομία, επιστήμες. Στην μακρόχρονη ηγεσία του, ο Μπασσαράμπας Μπρανκοβεάνου είχε σχέσεις περισσότερο ή λιγότερο στενές, με εννέα οικουμενικούς πατριάρχες, με δύο πατριάρχες Ιεροσολύμων, με δύο πατριάρχες Αλεξανδρείας, με δύο πατριάρχες Αντιοχείας. Μεταξύ των πρώτων, ο Διονύσιος ο 4 ος, όταν αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τον θρόνο του, αποσύρθηκε στο Τιργόβιστε, όπου κοιμήθηκε στίς 23 Σεπτεμβρίου του Με μερικούς από αυτούς αγωνιζόταν για τη δημιουργία ενιαίου αντιτουρκικού μετώπου στα Βαλκάνια, σε συνεννόηση και με άλλους έλληνες λογίους από την «καθ ημάς Ανατολή». Εξάλλου, ο Άγιος Κωνσταντίνος Μπασσαράμπας Μπρανκοβεάνου έδωσε πολιτικό νόημα στην ευλάβεια τη οποία τον χαρακτήριζε και θυσιάστηκε στο βωμό αυτής της ιδέας. 219 Ό, τι έκανε ο ευλαβής ηγεμόνας για την απανταχού Ορθόδοξη Εκκλησία μένει για πάντα ως ένα υψηλό παράδειγμα μίμησης για οποιονδήποτε χριστιανό ηγέτη, αλλά και για όλους τους χριστιανούς. Το μαρτυρικό τέλος μας εμπνέει και μας ενθαρρύνει σε μια προσωπική ομολογία πίστεως του καθενός στην καθημερινή μας ζωή, αλλά και όταν ο Κύριος μας το ζητήσει στους δύσκολες καιρούς που διανύουμε. Εν κατακλείδι προσθέτουμε ένα χαρακτηριστικό κάποιου λόγιου έλληνα μοναχού, του Νεόφυτου Πελοποννήσου, αδελφού του Χρύσανθου Νοταρά, που έγραψε σε χειρόγραφό του: «Σκήπτορ βασιλείας παρά Θεού δεξάμενος ο αείποτε Κωνσταντίνος θεόστεπτος Μπασσαράμπας, τούτου την μνήμην αείποτε μνημονεύειν ωφείλομεν» Αθανάσιος Ε Καραθανάση Οι Έλληνες λόγιοι στην Βλαχία σελ Παπαδόπουλος Κεραμεύς, IB, στο Αθανάσιος Ε Καραθανάση Οι Έλληνες λόγιοι στην Βλαχία σελ

94 94 SUMMARY By elaborating this monographic work, I wish to humbly contribute to the tricentennial anniversary from the martyrdom of enlightened Holy Martyr Voivode Constantin Brâncoveanu ( ), together whith his four sons: Constantin, Ştefan, Radu, Matei and his counselor, treasurer Ianake Văcărescu. They stood firm in their Orthodox faith untill the last moment of their earthy life, in Constantinopolis (today Istambul), on 15 august I thought of this work as a natural duty of presenting this huge personality not only of Roumanian history, but also, being a representative exponent of the greek and roumanian relations and inter-orthodox links in general. 94

95 95 In this work made under Mr. Michael Tritos supervision, I have dwelt first with a general presentation of Wallahia s economical, political, social and cultural conditions on the 17 th century in which Prince Constantin Brancoveanu s education and spiritual growing took place. As orphan of his father, he grew in a byzantine atmosphere, being educated by his influent uncles brothers of his mother, - from the old family Kantakouzino: Serban - further Voivod, spatar Michael, and especially the stolnic (seneschal) Constantin, one of the most erudite men of the Principate, who had been instructed in famous universities as Padoua and Venice. He will be the real artisan of Wallahia s external politics in the last decades of the 17 th century and the beginning of the 18 th. In Europe, the last of 17 th century was registering a crucial return of history. The siege of Wien (1683) in which the turks where defeated marked the beginning of decline of the Ottoman Empire. After the peace of Karlowits in 1699 the Habsbourgs, who were rulling then Austrian Empire, extended their authority till Croatia, Serbia and the Principate of Transylvania. Also in East Europe Russia rulled by tsar Peter the Great was increasing considerably its power against the Turks and Swedisch. As the ruler of Wallachia (Ţara Românească) for 26 years, by a distinguished diplomacy, during a very difficult political and military period, Prince Constantin Basarab Brâncoveanu manage to maintain good relations with all the other states, having as purpouse that his country to be out of robberies and devastations of strange armies in case of war. So, he succeded in retaining the authonomy of Wallachia and evan in transforming it into an European centre of politics, diplomacy and religion. The byzantino-romanian voivode, (as Professor Karathanasis carachterized him) was also a great patron of art and culture. Under his reign, many Romanian, Greek, Slavonic, Arabic, Turkish, and Georgian texts were printed in the five printing presses which were functioning in the country (Bucharest, Râmnic, Snagov monastery, Târgovişte and Buzău). In this great work the Romanian voivode had the blessed collaboration of Saint metropolitan Anthim the Iberian (+1716), and of other greek erudite professors and clergy men, hosted in his courtyard, as great Patriarch Dositheos of Jerusalem (+1707), his nephew and successor Hrisanthos Notaras(+1731), and others. Prince Brâncoveanu became the most important supporter of the Christian Orthodox faith from everywhere. His gifts enjoyed the Orthodox people in the South of the River Danube and bestowed over the monasteries of Mount Athos or over the Eastrn Patriarchates of Constantinople, Jerusalem, Antioch and Alexandria till distant Georgia. 95

96 96 Everywhere the name of Constantine Bassaraba Brâncoveanu was mentioned as protector and patron of the Orthodox culture and theology. In 1694 he founded the Princely Academy of Bucharest in the monastery of Saint Sava. The Academy s language of study was Greek, the universal language of culture in the Eastern Orthodox world. For the most part, the professors were also Greek erudite from The Great School of Nation (the Academy of Fanar ) in Constantinople as Sevastos Kymenitis, Markos Porfiropoulos, Georgios Hrisogon, Ioannis Kariofilis and others. There were also some Greek professors who had studied in West universities as Padoua and Venice as the iatrofilosophers Ioannis Ierotheos Komninos, Jakob Pylarinos, the priests Georgios Maiota and Ioannis Avramios. Some Italians as Anton Maria del Chiaro, the Prince s secretary, accomplished the cosmopolite cultural atmosphere, and also from it, there were not absent the Romanians intellectuals as stolnic Constantin Kantakouzino, the brothers Radu and Şerban Greceanu, Radu Popescu, the old metropolitan Theodosius (+1708), Mitrofan and Damaskin (Huşi and Buzău) and most of all the metropolitan Saint Anthim the Iberian,( ), the most erudite metropolitan of Ungrovlahia in all times. He is the founder of Romanian liturgical language, and by his collaboration, under Brâncoveanu s reign, 79 eclesiastic and laic books were printed. Another aspect of Prince Brâncoveanu s care for the Orthodox Church consist into the support of the faith who joined the huge theological effort made by the great Patriarch Dositheos of Jerusalem faced with the Roman-Catholic and Protestant propaganda. Connoisseur of the history of the Transylvanian Romanians divided at the end of the 17 th century by the Catholic propaganda, Brâncoveanu helped them as the defender of the Orthodox faith. His political actions have really provided a real support to the Romanian Orthodox inhabitants of Transylvania to which he added the material aid for the Orthodox Metropolitanate. As we have already noticed, the Romanian Voivode supported faith and the ecclesiastical and laic culture of his time exceeding by far the boundaries of Wallachia(Ţara Românească). He supported all Orthodox patriarchates of Greek language and almost all the monasteries of Saint Mount Athos into a greate philanthropic-social work, offering donations in money, ecclesiastic and liturgic objects, books, many of which were published in Greek, Georgian or Arabic. Also, the Saint Voivode Constantin Brâncoveanu remains in the memory of the Church and of the people as a great founder of monasteries and churches rising someones news from the foundation, and restoring, embellishing, or endo- 96

97 97 wing others which were older. In all the ecclesiastic and secular constructions he oversaw the harmonious combination within the architecture, mural painting and sculpture, the autohtone tradition, the neo-byzantine style and Italian Renaissance innovative ideas into a new characteristic style. By his effort and foundations Constantin Brâncoveanu left his mark(, the brâncovenesc style ) on a hole period, named after him the brâncovenesc époque. The most prominent and emblematic of his constructions are the Hurezi Monastery in the Vâlcea County, in Oltenia, the Brâncoveanu Monastery from Sâmbăta de Sus in the Făgăraş County, in Transylvania. In Bucharest it has to be mentioned the wonderfull church of Saint George the New (consecrated in 1707 in the presence of Romanian and foreign high-ranking hierarchs as Patriarch Hrisanthos Notara of Jerusalem,) where, later, in 1720, the holy relics of the Martyr Founder were laided down by Lady ( Doamna ) Maria Brâncoveanu, the voivode s wife for eternal rest. Also, near Bucharest, the Princyal Palace from Mogoşoaia, it is splendor monument of secular brancovan style. Besides of all his remarcable political, economic, cultural, educational and social achievements, the Saint Voivode Constantin Basarab Brâncoveanu remains into Church and people s memory as a great martyr, who assumed his vocation of testifying Jesus Christ giving his life and that of his sons. In 15 August 1714, in the feast of Dormition of Our Lady, and the Voivode having fulfilled 60 years old, together with his sons: Constantin, Ştefan, Radu and Matei, us the tresorer Ianake Văcărescu, were beheaded in Constantinople, in front of the sultan Ahmed III and a numerous assistance of Othoman and European officials. For his martyrical death, for his example of constant and orthodox faith, this founder of culture and supporter of all Orthodox East was canonized from the Romanian Orthodox Church in 20 iune 1922, having his feast every year on 16 August. He remains to us an example of dignity, faith, witness till our death, for getting the victor s crown in the Kingdom of Heaven. 97

98 98 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ardeleanu G.S., Stiri privitoare la istoria ţărilor române în corespondenţa împăratului Petru I, Αrhivele Statului Bucu-rești (Κρατικά Αρχεία Βουκουρεστίου, ms.705, ff Arhiv. Stat. Buc., mss 705. Bălaceanu-Stolnici Constantin, Constantin Brâncoveanu Diplo-matul, στο κοινό τόμο Sfintii Brâncoveni, martiri ai credinţei şi neamului romanesc, Târgovişte, 2014 Barnea Diac. Ion, Ctitoriile bisericești ale lui Constantin Brâncoveanu, B.O.R.,1997, σελ , επανεκδομένο στο κοινό τόμο Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu Mărturisitor... 98

99 99 Βianu I., N. Hodoș, Bibliografia românească veche, I, Bodogae Teodor. Ajutoarele românești la mânăstirile din Sfântul Munte Athos, Sibiu, 1941 Bogdan Damian P., Viața lui Antim Ivireanul, B.O.R..1956, nr Briciu Alexandru, O ctitorie brâncovenească în inima Capi-talei, ziarul Lumina, 23 aprilie 2014 Briciu Alexandru, Ctitoria Brâncoveanului din Ţara Făgăra-şului, ziarul Lumina, 28 septembrie 2014 Briciu Alexandru, Ctitoria Sfântului Domnitor Martir Constan-tin Brâncoveanu la poalele Munţilor Făgăraş,o mănăstire ce împărtăşeşte soarta ctitorului ei, ziarul Lumina, 13 august 2014 B.R.V. I, p.54, la Pr. I. Rămureanu, Constantin Brâncoveanu, sprijinitor al Ortodoxiei, în BOR nr.9-10/1966, p.928. Briciu Αlexandru, Domnii favorabile boierilor Cantacuzini în secolul XVII, articol în ziarul Lumina,30 ianuarie 2014 Bulat Toma G, «Ioan Comnen iatro-filosoful, profesor la Academia Domnească și mitropolit al Dristrei», B.O.R., 1966, 3-4, σελ Bulat Toma G., O danie neobișnuită făcută de Constantin Brâncoveanu Mănăstirii Sfântul Pavel de la Athos, (Μία ασυνήθιστη δωρεά του Κωνσταντίνου Βασσαράβα προς μονή του Αγίου Παύλου) στο περιοδ. Glasul Bisericii XXIV 9-10/1965, άρθρο αναδημοσιευμένο στο κοινό τόμο Sfântul Voievod Constantin Brâncoveanu,...,vol.II. Bulat Toma G., Daniile lui Constantin Vodă Brâncoveanu, BOR, 1964, nr. 9-10, articol republicat în vol. colectiv Sfântul Voievod Constantin Brâncoveanu, marturisitor jertfelnic și ctitor darnic, vol.i, București,

100 100 Căpătaru Doru, Ctitori de cultură şi civilizaţie românească: Constantin Basarab Brâncoveanu, voievodul culturii în Antimiana II -antologie de studii, comunicări şi articole, Bacău, 2012 Cernovodeanu P., Bucarest important centre politique sud-est europeen a la fin du XVIIe siecle et au commencement du XVIIIe, Revue des etudes Sud-Est Europeennes, 4/ 1966 σελ Cernovodeanu Paul, Olga Cicanci, «Contributions a la conaisance de la biographie et de l oeuvre de Jean (Hierothee) Comnene ( )», Balkan Studies, XII (1971),σελ Chitescu N., O dispută dogmatica din veacul al XVIIlea la care au luat parte Dositei al Ierusalimului Constantin Brâncoveanu și Antim Ivireanul, B.O.R.,1945, 7-8, σελ Cicanci Olga, Cărturari greci în țările române, în Intelectuali din Balcani în România (sec.xvii-xix), Βucureşti, Ciucă Marcel Dumitru, Dan Livezeanu, Documente de la Athos privitoare la mânăstirea Jitianu (Dolj) , Revista arhivelor, 2/1979, p Cronț Gheorghe, L Αcademie de Saint Sava de Bucharest au XVIII e siècle. Le contenu de l enseignement, Revue des etudes sud-est europeennes IV(1966),3-4,p Δάββας Αθανάσιος, Πατριάρχης, Η Ιστορία των Πατριαρχών της Αντιοχείας, χειρόγραφο 71 στην Βασιλική Βιβλιοθήκη Βιέννης και δημοσιευμένη στο BOR XLVIII/1930 και XLIX/1931. Del Chiaro Anton Maria, Istoria delle moderne rivoluzioni dellavallachia, con la descrizione del paese, natura, costumi, e religione degli abitanti. In Venetia DEL CHIARO Αnton Maria, Revoluțiile Valahiei, Arhim. Mihail Stanciu, Gabriel Ștrempel, Ed.Basilica, București,

101 101 Desartovici L.S., Martiriul Sfinţilor Brâncoveni (Bucureşti, Editura Sophia, 2007 Desartovici L.S., Sub pecetea cuvântului (prefață), în Cuvintele Fiilor lui Brâncoveanu, București, Economides D. V., «Ιoan Avramie,B.O.R.,1944, 4-6, p Feodorov Ioana, Sprijin duhovnicesc prin tipar pentru creştinii georgieni în vremea Domnului Constantin Brâncoveanu, στο κοινό τόμο Spiritualitatea mărturisitoare a culturii româneşti în perioada Sfântului Martir Constantin Brâncoveanu, Râmnicu Vâlcea, 2014 Georgescu Pr. Ilie, "Patriarhi ai Ierusalimului in Ţara Românească", Studii Teologice, Seria II, Anul VIII, nr. 5-6, mai-iunie 1956 Giurescu N.D., Anatefterul, Condica de porunci a vistieriei lui Constantin Brâncoveanu (Κατάστιχον, Κώδικας λογαριασμών του θησαυροφυλακίου του Κ. Βrâncoveanu) στο περιοδικό Studii și Materiale de Istorie Medie 5/1962, Giurescu C. C, Istoria Românilor, III/2, Buc.,1946 Giurescu Constantin C., Istoria Bucurestilor din cele mai vechi timpuri până în zilele noastre, Ed.pt.Literatura, Bucureşti, Greceanu Radu, Cronica Țării Românești Greceanu Radu, Predoslovie la Începătura istoriei vieții luminatului și preacreștinului Domnului Țării Românești Io Costandin Brâncoveanu, ed. Cronicari munteni, București, 1964 Grigoriu Elena, Istoricul Academiei domnești de la Sf. Sava (Contribuții documentare), București, Hagiu Radu, Moștenirea Sfinților Brâncoveni, στο περιοδικό Familia Ortodoxă, nr.8/2012, 101

102 102 Hurmuzaki Eudoxiu, Documente privitoare la Istoria Româ-nilor, Documente greceşti, επιμ. N. Iorga. τ. XIV/1, 2, 3, Bucu-reşti 1915, 1917, 1936 Ionescu Ștefan Panait I. Panait, Constantin Vodă Brâncovea-nu Viața Domnia Epoca, București, Istoria Ţării Româneşti de la octombrie 1688 până la martie 1717, Bucuresti, 1959 Ignat Pr. Adrian, Contribuţia voivodului martir Constantin Brâncoveanu la sprijinirea Bisericii Ortodoxe din răsărit, στο κοινό τόμο Sfinţii Brâncoveni, martiri ai credinţei şi neamului românesc, Târgovişte, 2014 Ilieş Aurora, Constantin Brâncoveanu si cronica epocii sale... Iorga N., Constantin Vodă Brâncoveanu, viaţa şi domnia lui, Bucureşti, 1914, Ivașcu George, Istoria literaturii române, I, București, 1969 Καραθανάση Αθανάσιος Ε., Ο Βυζαντινορουμάνος Ηγεμών της Βλαχίας Κωνσταντίνος Βασσαράβας ( ) και η Ελληνική Ορθόδοξη Ανατολή (Οι δωρεές του σε Πατριαρχεία, στο Άγιο Όρος, μονιά της Ανατολής), Μέγαρα, Καραθανάση Αθανάσιος Ε., Οι Έλληνες Λόγιοι στη Βλαχία ( ), Θεσσαλονίκη,

103 103 Κομνηνός Ιωάννης, Πποσκυνητάριον του Αγίου Όρους του Άθωνας,(εκδ. Άνθιμος ο Ιβηρήτης) Σναγκόβ, 1701, και άλλες εκδώσεις: Βενετία 1701, 1745, 1857, 1864 και Αθήνα, Marinoiu Costea, Istoria cărții vîlcene, sec.xvii-xviii, Craiova, 1981, p.97. Μânăstirea Adormirea Maicii Domnului, Calendarul tuturor sfinților de peste an, Roma, 2014, p.112 Meteș Ștefan, Relațiile Bisericii Ortodoxe din Ardeal cu Principatele Române în veacul al VIII-lea,.(«Οι σχέσεις της Ορθόδοξος Εκκλησίας της Αρδεάλ με Τα Ρουμανικά Πρυγκυπάτα 18 ο αιώνα» Sibiu, Mihăilă G., Cultură și literatură română veche în context european,bucurești, Μillet, Pargoire, Petit, Recueil des inscriptions chretiennes de L Athos, Paris, 1904 Moldoveanu Pr. Ioan, Contribuții la istoria relațiilor Țărilor Române cu Muntele Athos ( ), București, Moraru Pr. Nicolae, Pr. Const. Coman, Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu, Buzău, Năsturel Petre Ș., Contribuții la viața lui Ioan Cariofil în legătură cu Biserica românească, M. O., 1958, 7-8, p Niţulescu Gabriela, Cartea instrument în politica religioasă a lui Constantin Brâncoveanu, în Constantin Brâncoveanu, domnul faptei creatoare şi al vieţii sfinţitoare. Râmnicul-Vâlcea, 2014 Palade Mihaela, Sfântul Martir Antim Ivireanu şi mănăstirea sa, στο κοινό τόμο Spiritualitatea Mărturisitoare a culturii româneşti în perioada Sfântului Martir Constantin Brâncoveuanu 103

104 104 Παπαδόπουλος Κεραμεύς, Αθ., Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη, τ. 1-5, Πετρούπολις Păcurariu Pr. Mircea, Cultura în timpul lui Constantin Brâncoveanu, B.O.R.,1966, nr.7-12, και επανεκδομένο στο κοινό τόμο Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu Mărturisitor Jertfelnic și Ctitor Darnic, I, București, 2014 Păcurariu Pr. Mircea, Istoria Bisericii Ortodoxe Române, București,1981,vol.2. Păcurariu, Pr. Mircea Sfinţi daco-romani şi români, Iaşi, Păcurariu, Ρr. Mircea, Domnul martir, ctitor de cultură româ-nească, ziarul Lumina,/ Picioruș Gianina Maria-Cristina, Antim Ivireanu, avangarda literară a Paradisului, Bucureşti, Popescu N. M., Viața și faptele domnului Țării Românești Constantin Vodă Brâncoveanu, București, Potra G., Şcoala româneasca de slavonie de la biserica Sf. Gheorghe Vechi din Bucureşti, în Glasul Bisericii XX (1961, 9-10, p Potra George, Documente brâncovenești în legătură cu biserici și mănăstiri din țară și străinătate, Glasul Bisericii, 1964, 11-12, p , articol republicat în vol. colectiv Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu...,vol. II. Rămureanu Pr. Ioan, Constantin Brâncoveanu, - sprijinitor al Ortodoxiei, B.O.R.,1964, nr Russo D., Studii istorice greco-române,i, București, 1939, Săsăujan Pr. Mihai, Un strălucit protector al culturii româ-neşti, Ziarul Lumina./

105 105 Semionova L. E., Stabilirea legăturilor diplomatice permanente între Țara Românească și Rusia la sfîrșitul secolului al XVII-lea și începutul secolului al XVIII-lea (Αποκατάσταση μονίμων δίπλωματικών σχέσεων μεταξύ Βλαχίας και Ρωσίας στο τέλος του 17 ου και στην αρχή του 18 ου αι) περιοδ. Romanoslavica, 5/1962, Stan. Pr. Mihai Iulian, Anul comemorativ al Sfinţilor Brân-coveni, στο κοινό τόμο Sfinţii Brâncoveni martiri ai credinţei şi neamului românesc, Târgovişte, Stanciu Αrhim. Mihail, Sfântul Ierarh Martir Antim Ivireanul, păstor al Bisericii și întemeietor al limbii liturgice românești, στο κοινό τόμο Sfântul Antim Ivireanul, Didahii, Editura Basilica, București, Suttner Ernst Christoph, Teologia şi biserica la români de la încreştinare până în secolul al xx, Αrhivele Statului București (Κρατικά Αρχεία Βουκουρεστίου, ms.705, ff Κρατικά Αρχεία Βουκουρεστίου, ms.723, ff Șerbănescu N., Istoria Mânăstirii Snagov, București,1944. Șerbănescu Pr. Niculae, Constantin Brâncoveanu ctitor de cultură românească, B.O.R.,1964, 9-10, σελ , και επανεκδομένο στο κοινό τόμο Sfântul Voievod Martir Constantin Brâncoveanu Mărturisitor Jertfelnic și Ctitor Darnic, I, București, Ștrempel Gabriel, ANTIM IVIREANUL, Opere. Ediție critică și studiu introductiv, București, Ştrempel Gabriel, Antim Ivireanul, Ed. Academiei Române, Bucureşti, 1997 Ștrempel Gabriel, TIPĂRITURI DIN ŢARA ROMÂNEASCĂ ÎN BIBLIOTECA SFÂNTULUI SINOD, Editura BASILICA a Patriarhiei Române, Bucureşti,

106 106 Ștefănescu I.D., Arta feudală în Țările Române. Pictura murală și icoanele de la origini până în secolul al XIX-lea, Timișoara, Tipărituri din Țara Românească în Biblioteca Sfântului Sinod, editura Basilica a Patriarhiei Române, București, Vasiliu Anca, Pictura murală brâncovenească, I-II, Studii și cercetări de istoria artei XXIX, Bucureşti (1982), σελ και XXX (1983). Văetiși Monahia Atanasia, Brancovan Art, Bucureşti, 2014 Vătămanu Ν., Iacob Pylarinos, medic al curții domnești din București,( ) και ( ), στο Din istoria medicinii românești și universale, București,1962, σελ Vergatti R. St., Populaţie. Timp. Spaţiu. Privire asupra demo-grafiei istorice universale, Ed. Istros, Brăila, Vergatti Radu Ştefan, Câteva observaţii asupra Academiei Domneşti Brâncoveneşti, στο κοινό τόμο Sfinţii Brâncoveni martiri ai credinţei si neamului românesc, Târgovişte 201Vicovan Pr. Ion, Filantropia socială, culturală şi misionară a Sfinţilor Martiri Constantin Brâncoveanu şi Antim Ivireanul, στο κοινό τόμο Spiritualitatea mărturisitoare a culturii româ-neşti în perioada Sfântului Martir Constantin Brancoveanu, Râmnicu Vâlcea,

107 107 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 107

108 108 Εικόνα 1: Ο Κωνσταντίνος Βασσαρ[αβας Μπρανκοβεάνου, Ηγέμονας της Βλαχίας, με τους τέσσερους υιούς του. Η εικόνα δημοσιεύθηκε από Anton Maria del Chiaro στον έργο του Istoria delle moderne rivoluzioni dellavallachia, con la descrizione del paese, natura, costumi, e religione degli abitanti. In Venetia

109 109 Εικόνα 1: Το άγαλμα του βοεβόδα Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου, μπροστά την εκκλησία Αγίου Γεωργίου του Νέου όπου βρίσκονται τα λείψανα του νεομάρτυρα ηγέμονας. ( Emil Cărămizaru, Monografia Bisericii Sfântul Gheorghe - Nou din Bucureşti, Bucureşti, 2014, σ Εικόνα 3: η πολιορκία της Βιέννης το 1683, από τους τούρκους 109

110 110 Εικονα 4: ο Δημήτριος Καντεμήρ ( ), ηγέμονας της Μολδαβίας Εικόνα 5: Ο τσάρος Πέτρος ο Μέγας ( ) Εικόνα 5: Ευρώπη της 18 ος αιωνας. 110

111 111 Εικόνα 6: Ο Σερμπάν Καντακουζινό ( ), ηγέμονας της Ρουμανικής Χώρας Εικόνα 7: Ο στόλνικος Κων/νος Καντακουζινό, Προσοπογραφία από την εκκλησία της Μονής Χουρέζι (1688) Εικόνα 8: Ο Κων/νος Μπρανκοβέανου (πορτραῖτο στην Μονή Αγ. Αικατερίνη-Σινά) 111

112 112 Εικόνα 9: Το παλάτι στη Μογοσοάϊα Εικόνα 10: Το παλάτι στο Ποτλόδζι Εικόνα 11: Το μοναστήρι των Αγίων Πάντων ( Antim ) Βουκουρέστι Εικόνα 12: Ο Άγιος Άνθιμος ο Ιβηρήτης, Ο Μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας ( ) 112

113 113 Εικόνες 13 14: Το άγαλμα του Μηχαήλ Καντακουζινό και η κτητορία του η εκκλησία Κόλτσεα. Εικόνες :Δείγματα του μπρανκοβεανικού ριθμού Μονή Χουρέζι, Βἰλτσεα 113

114 114 Εικόνα 18: Ο Μέγας Πατριάρχης Ιεροσολύμων Δοσίθεος Νοταράς ( ) Εικόνα 19: Ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Χρύσανθος Νοταράς Ιεροσολύμων ( ) Εικόνα 2: «Δογματική Διδασκαλία της παναγίας ανατολικής και καθολικής Εκκλησίας" (1703) Εικόνα 3: Biblia de la Bucureşti 1688 Εικόνα 4: «Ελλήνο-Αραβικό Ιερατικό»(Σναγόβ, 1701). Εικόνα 5: Κωνσταντίνος Μπρανκοβεάνου ( ) 114

115 115 Εικόνα19: Το Μοναστήρι Χουρέζι- νομός Βίλτσεα, κτιτορία του Αγίου ηγέμονας Κωνσταντίνου Μπασαράμπας Μπρανκοβεάνου Εικόνα 20: Η ηγεμονική και κτητορική οικογένεια των Μπρανκοβεανιών τοιχογραφία στο καθολικό της Μονής Χουρέζι Εικόνες 6-7: H «μεγάλη γραμμή, γέρη και ευλογημένη του καρπού και του γένους του, τόσο κατά του πατρός, όσο κατά της μητρός» 115

116 116 Εικόνες 8 και 9: αξιόλογες αγιογραφίες στο καθολικό της Μονής Χουρέζι Εικόνα 30: Η πέτρινη πόρτα της Μονής Σινάϊα, κτητορία του Μιχαήλ Καντακουζινό Εικόνα 31: Η Εκκλησία του Αγίου Γεοργίου του Νέου στο Βουκουρέστι που φυλάσσονται τα λείψανα του Αγίου Κωνσταντίνου Μπρανκοβεάνου, κτήτορα της 116

117 117 Εικόνα 32: Ο Βασιλειάς της Αυστριακής Αυτοκρατορίας Λεοπόλδος ( ) Εικόνα 33: Κων/νος Μπρανκοβεάνου ( ) Εικόνες 10-35: Εκκλησίες στην περιοχή Făgăraș (Φαγαράσι), το 1698 και στην Sâmbăta de Sus το

118 118 Εικόνα 11:Το μαρτύριο των Αγίων Μπρανκοβεάνων στην Κωνσταντινούπολη, το 15 Αυγούςτου Εικόνα 12: Οι Άγιοι Μάρτυρες Μπρανκοβένοι: Ο Ηγέμονας, ο Κωνσταντίν(ος), ο Στέφαν(ος), ο Ράδου και ο Μαθέι 118

119