ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ Οικολογική ποιότητα και διαχείριση υδάτων σε επίπεδο λεκάνης απορροής ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ, ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ & ΠΟΛ. ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΣΙΜΕΛΙΑ ΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΑΣΟΛΟΓΟΣ Εκτίµηση της οικολογικής ποιότητας του ποταµού Χαβρία το έτος 2011 ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΕΙ ΙΚΕΥΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2 ARISTOTEL UNIVERSITY OF THESSALONIKΙ INTERDISCIPLINARY POSTGRADUATE MASTER PROGRAM Ecological water quality and management at a river basin level BY THE SCHOOLS OF BIOLOGY, GEOLOGY & CIVIL ENGINEERING SIMELIADOU EVANGELIA FORESTER Αssessing the ecological water quality in the Chavrias river the year 2011 MASTER DISSERTATION THESIS THESSALONIKI 2012

3 Τριµελής Εξεταστική Επιτροπή : 1. Μαρία Λαζαρίδου Καθηγήτρια, Τµήµα Βιολογίας, Α.Π.Θ., Επιβλέπουσα 2. ήµητρα Μπόµπορη, Επίκ. Καθηγήτρια, Τµήµα Βιολογίας, Α.Π.Θ., Επιβλέπουσα 3. Κωνσταντίνος Αλµπανάκης, Αναπ. Καθηγητής, Τµήµα Γεωλογίας, Α.Π.Θ., Εξεταστής

4 Πρόλογος Η παρούσα διπλωµατική διατριβή εκπονήθηκε στο πλαίσιο του διατµηµατικού προγράµµατος µεταπτυχιακών σπουδών ( ΠΜΣ) των τµηµάτων Βιολογίας, Γεωλογίας και Πολιτικών Μηχανικών. Από τη θέση αυτή θα ήθελα να ευχαριστήσω θερµά τις επιβλέπουσες µου Καθηγήτρια Μαρία Λαζαρίδου και Επίκουρη Καθηγήτρια ήµητρα Μπόµπορη για την πολύτιµη καθοδήγηση και στήριξη τους καθόλη την διάρκεια της διπλωµατικής µου διατριβής. Επίσης, ευχαριστώ τον εξεταστή µου Αναπληρωτή Καθηγητή Κωνσταντίνο Αλµπανάκη για τις εύστοχες παρεµβάσεις και παρατηρήσεις του στο κείµενο της παρούσας έρευνας. Ένα µεγάλο ευχαριστώ στο σύλλογο «Φίλοι του Χαβρία», τον αντιδήµαρχο Ορµύλιας κ. Χρήστο ηµητριάδη και τον πρώην αντιδήµαρχο Ορµύλιας κ. Ιωάννη Γέργο για τη βοήθεια τους και τις τόσο ωφέλιµες πληροφορίες που µου έδωσαν. Ευχαριστώ πολύ τις υποψήφιες ιδάκτορες Όλγα Πετρίκη και Αθηνά Πατσιά για τις χρήσιµες συµβουλές τους, τη συµπαράσταση τους και την όµορφη παρέα τους κατά τη διάρκεια της παρούσας διπλωµατικής. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τη µεταπτυχιακή φοιτήτρια Ευδοκία Ισκίδου και το Νίκο, κάτοικο του οικισµού Μεγάλης Παναγίας, για τη βοήθεια τους την περίοδο των δειγµατοληψιών, καθώς χωρίς αυτή η πραγµατοποίηση τους θα ήταν ανέφικτη. Ιδιαίτερο ευχαριστώ στους συµφοιτητές και φίλους µου Χρυσούλα Ντισλίδου, Μάρεν Μπρόντερζεν και Αναστασία Λάµπου για την πολύτιµη βοήθεια τους κατά την διάρκεια των δειγµατοληψιών αλλά και τη συµπαράσταση, την υποµονή και την ανεκτίµητη φιλιά τους. Το συµφοιτητή µου Γιώργο Οικονοµίδη για την άµεση βοήθεια του, όποτε τη χρειάστηκα, όπως επίσης για τη συνεργασία και τη φιλία του. Επιπλέον, όλους τους συµφοιτητές µου που µε βοήθησαν, ο καθένας µε το δικό του ιδιαίτερο τρόπο, στην εκπόνηση της παρούσας διπλωµατικής διατριβής. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω µέσα από την καρδιά µου τους γονείς µου Γιώργο και Βίλµα τόσο για την οικονοµική και ψυχολογική συµπαράσταση που µου προσέφεραν όσο και για τη ευκαιρία που µου έδωσαν να υλοποιήσω τους στόχους µου. Τέλος, ευχαριστώ την αδελφή µου Αναστασία για την συµπαράστασή της αλλά και την υποµονή της στο άκουσµα των αµέτρητων ανησυχιών µου.

5 Περίληψη Στόχος της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ είναι η προστασία των υδάτων (επιφανειακών και υπόγειων) και η επίτευξη της καλής κατάστασης τους έως το Εισάγει την έννοια της οικολογικής ποιότητας, η οποία επιτυγχάνεται µέσω των ποιοτικών στοιχείων (υδροµορφολογικά, φυσικάχηµικά, βιολογικά). Ο καθορισµός των 9 σταθµών δειγµατοληψίας, έγινε βάσει των 19 τύπων των υδατικών σωµάτων που προέκυψαν από την εφαρµογή του συστήµατος Β, τους τύπους µεσογειακών ποταµών RM-1 και RM-2 καθώς και τις πιέσεις που δέχεται ο ποταµός Χαβρίας. Οι δειγµατοληψίες των βενθικών µακροασπονδύλων και της ιχθυοπανίδας πραγµατοποιήθηκαν κατά την περίοδο του Ιουνίου (υψηλή ροή) και του Νοεµβρίου (χαµηλή ροή) του έτους Η οικολογική ποιότητα του ποταµού προσδιορίστηκε βάσει του Ελληνικού Συστήµατος Αξιολόγησης (Ε.Συ.Α) και του πολυµετρικού δείκτη Star_ICMi. Επιπλέον, εκτιµήθηκαν οι υδροµορφολογικές αλλοιώσεις και αναλύθηκαν οι φυσικές-χηµικές παράµετροι του νερού. Τέλος, έγινε εφαρµογή του µοντέλου D.P.S.I.R. Η µέση οικολογική ποιότητα των σταθµών κατά την περίοδο της υψηλής και της χαµηλής ροής σύµφωνα µε το Ε.Συ.Α εκτιµήθηκε ως µέτρια. Οι τιµές των φυσικών-χηµικών παραµέτρων που εξετάστηκαν κυµάνθηκαν εντός των ορίων για τη διαβίωση των ιχθύων και το πόσιµο νερό εκτός από το άζωτο των αµµωνιακών αλάτων κατά την περίοδο χαµηλής ροής σε 3 σταθµούς. Ο µέσος όρος τροποποίησης των ενδιαιτηµάτων (HMS) στο σύνολο των σταθµών και στις δύο περιόδους χαρακτήρισε τον ποταµό Χαβρία ως εµφανώς τροποποιηµένο σύστηµα (HMS=9,2). Καταγράφηκε η παρουσία δύο ειδών ψαριών του Barbus strumicae και Squalius οrpheus. Σύµφωνα µε την ανάλυση κανονικών αντιστοιχιών (CCA) oι σηµαντικότερες µεταβλητές που επηρεάζουν την κατανοµή των βενθικών µακροασπονδύλων ήταν η ιλύςάργιλος και η αγωγιµότητα. Η ιεραρχική µέθοδος οµαδοποίησης (Cluster) διαχώρισε εκείνους τους σταθµούς (Οµάδα Α) που βρίσκονται στα κατάντη της λεκάνης απορροής από τους υπόλοιπους (Οµάδα Β). Σύµφωνα µε το Corine Land Cover 2000 τη µεγαλύτερη έκταση στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία καταλαµβάνουν τα δάση και οι ηµιφυσικές περιοχές (65,89%) και ακολουθούν οι αγροτικές εκτάσεις (33,66%). Λαµβάνοντας υπόψη την ανάλυση πιέσεων επιπτώσεων (IMPRESS), που εφαρµόστηκε στην λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, οι µεγαλύτερες εισροές ρύπων προέρχονται από τις διάχυτες πηγές ρύπανσης (κυρίως αγροτικές εκτάσεις). Οι συνολικές εισροές BOD, N και P, από διάχυτες και σηµειακές πηγές ρύπανσης κρίθηκαν σηµαντικές καθώς ξεπέρασαν τα επιτρεπόµενα όρια εισροών για τη διαβίωση των ιχθύων (Οδηγία 2006/44/ΕΚ), την άρδευση και την ύδρευση. Οι πιέσεις από µορφολογικές αλλοιώσεις, ως προς την έκταση που καταλαµβάνουν οι αγροτικές

6 εκτάσεις και οι τεχνητές επιφάνειες, δεν κρίθηκαν σηµαντικές. Η επικινδυνότητα µη επίτευξης των περιβαλλοντικών στόχων που θέτει η Οδηγία 2000/60/ΕΚ ως προς τις πιέσεις ρύπανσης εκτιµήθηκε ως µέτρια και ως προς τις µορφολογικές αλλοιώσεις ως υψηλή. Για τη διαχείριση του κινδύνου από τις πιέσεις ρύπανσης προτείνεται µακροχρόνιο πρόγραµµα µέτρων και από µορφολογικές αλλοιώσεις άµεση εφαρµογή προγράµµατος µέτρων. Λέξεις κλειδιά: Οδηγία 2000/60/EK, ποταµός Χαβρίας, βενθικά µακροασπόνδυλα, οικολογική ποιότητα, ανάλυση πιέσεων

7 Abstract The purpose of the Water Framework Directive (W.F.D) 2000/60/EC is the protection of waters (surface and groundwater) and the achievement of good status by The W.F.D introduces the concept of ecological quality, which is achieved through quality elements (hydromorphological, physico-chemical, biological). Nine sampling sites were selected in Chavrias river basin, according to the 19 types found (applying the System B for typology according to the W.F.D), to the two rivers Mediterranean types (RM-1 and RM-2) and the existing pressures. Sampling of benthic macroinvertebrate and fish fauna was executed during the period of June (high flow) and November (low flow) in The ecological quality of the river was based on the Hellenic Evaluation System (E.Sy.A) and the European Multimetric Star_ICMi index. In addition, the hydromorphological modifications and physico-chemical parameters of the water were taken into consideration. Furthermore, the D.P.S.I.R model was applied. The average ecological quality of the sampling sites studied during the high and low flow period, according to HES, was assessed as moderate. The values of the investigated physico-chemical parameters were within the standards of fish life and drinking water except of the nitrogen of ammonium during the low flow period at 3 sites which were above. The average of habitat modification score (HMS) at all sampling sites, in both periods, characterized the Chavrias river as an apparently modified system (HMS = 9,2). Additionally, the presence of two fish species Barbus strumicae and Squalius orpheus was recorded. According to Canonical Correspondence Analysis (CCA), the most important variables affecting the distribution of benthic macroinvertebrates were mud-clay and conductivity. The hierarchical clustering analysis (Cluster) separated the sampling sites located downstream (Group A) from the others (Group B). According to Corine Land Cover 2000 forests and semi-natural areas (65.89%) occupy most area of the Chavrias river basin and then follow the agricultural area (33.66%). Through analysis of pressures and impacts (IMPRESS), it was found that the major inputs of pollutants were coming from diffuse sources (mainly agricultural areas) in the Chavrias river basin. The total input of BOD, N and P, from diffuse and point sources of pollution exceeded the standards of fish life, irrigation and drinking water. The pressures of morphological alterations, taking into account the total area covered by agriculture and artificial surfaces, were not significant. The risk of failing to achieve the environmental objective for the entire river basin due to pollution pressures assessed as moderate, whereas the risk of failure due to morphological alteration pressures is high. To manage the risk of pollution pressures long-term plan of actions were proposed.

8 Regarding morphological alterations immediate implementation of a program of measures was suggested. Key words: Directive 2000/60/EC, Chavrias river, benthic macroinverterbrates, ecological quality, impress analysis

9 Περιεχόµενα 1. Εισαγωγή Εναρµόνιση της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ στην Ελλάδα Σκοπός Τυπολογία Ποιοτικά στοιχεία για την ταξινόµηση της οικολογικής κατάστασης Ανάλυση πιέσεων- Επιπτώσεων Περιοχή έρευνας Υλικά και µέθοδοι Τυπολογία Τύποι ιαβαθµονόµησης Ποιοτικά στοιχεία Υδροµορφολογικά ποιοτικά στοιχεία Φυσικά-χηµικά στοιχεία Βιολογικά στοιχεία-βενθικά µακροασπόνδυλα Βιολογικοί δείκτες Εκτίµηση ποιότητας νερού Βιολογικά στοιχεία -Ιχθυοπανίδα Πολυπαραγοντικές µέθοδοι Ιεραρχική µέθοδος οµαδοποίησης (Cluster) Πολυπαραγοντική ανάλυση Ποσοστών Οµοιότητας (Simper) Ανάλυση περιβαλλοντικής διαβάθµισης (gradient analysis) Ανάλυση πιέσεων- Επιπτώσεων Αποτελέσµατα Χρήσεις Γής Υδρογραφικό ίκτυο Αναγνώριση υδάτινων συστηµάτων Τυπολογία Τύποι ποταµών σύµφωνα µε την άσκηση ιαβαθµονόµησης Περιοχές δειγµατοληψίας Υδροµορφολογικά ποιοτικά στοιχεία Φυσικά-χηµικά ποιοτικά στοιχεία Βιολογικά ποιοτικά στοιχεία-βενθικά µακροασπόνδυλα Βιολογικοί δείκτες-εκτίµηση της ποιότητας του νερού Βιολογικά ποιοτικά στοιχεία-ιχθυοπανίδα Πολυπαραγοντικές αναλύσεις Ιεραρχική µέθοδος οµαδοποίησης (Cluster) Πολυπαραγοντική ανάλυση Ποσοστών Οµοιότητας (Simper) Ανάλυση περιβαλλοντικής διαβάθµισης Αναγνώριση των κατευθυντήριων δυνάµεων και ποσοτικοποίηση των πιέσεων Συζήτηση Συµπεράσµατα Βιβλιογραφία Παράρτηµα

10 1. Εισαγωγή Το ύδωρ δεν είναι εµπορικό προϊόν όπως όλα τα άλλα, αλλά αποτελεί κληρονοµιά που πρέπει να προστατεύεται και να τυγχάνει της κατάλληλης µεταχείρισης (Οδηγία 2000/60/ΕΚ). Το νερό είναι η αρχή των πάντων, σύµφωνα µε τον Θαλή τον Μιλήσιο, καθώς και αναπόσπαστο κοµµάτι της ζωής µας. Η καθηµερινότητα κάθε ανθρώπου καθώς και η οικονοµικές του δραστηριότητες εξαρτώνται άµεσα από τον πολύτιµο αυτό φυσικό πόρο. υστυχώς όµως περισσότεροι από 1,2 δισεκατοµµύρια άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε πόσιµο νερό. Η Ευρώπη µε την σειρά της αντιµετωπίζει πολλά προβλήµατα τόσο µε τη διαχείριση του νερού όσο και µε την ποιότητα του. Μερικά από τα προβλήµατα που καταγράφονται στον Ευρωπαϊκό χώρο είναι : 20% των επιφανειακών υδάτων που βρίσκονται στην Ευρώπη απειλείται από ρύπανση 65% του πόσιµου νερού της Ευρώπης παρέχεται από τα υπόγεια ύδατα 60% των ευρωπαϊκών πόλεων υπερεκµεταλλεύονται τα υπόγεια ύδατα 50% των υγροτόπων βρίσκονται σε επικίνδυνη κατάσταση ( Ήταν λοιπόν επιτακτική ανάγκη η εφαρµογή ενός νοµοθετικού πλαισίου που θα αποτελούσε εµπόδιο στην αλόγιστη εκµετάλλευση του φυσικού αυτού πλούτου. Η Οδηγία 2000/60/ΕΚ είναι µια Ευρωπαϊκή Οδηγία πλαίσιο που σχετίζεται µε τη διαχείριση των υδάτων. Βασικός στόχος της Οδηγίας 2000/60/Ε.Κ. είναι η προστασία όλων των υδάτων: επιφανειακών, υπογείων, µεταβατικών και παράκτιων µέσω της επίτευξης (περιβαλλοντικός στόχος) της καλής κατάστασης (χηµικής ή και οικολογικής) των υδάτων ως το εκέµβριο του 2015 και της κατάρτισης αποτελεσµατικών σχεδίων διαχείρισης σε επίπεδο λεκάνης απορροής. Η Οδηγία πλαίσιο θέτει τις αρχές και προτείνει µέτρα για τη διατήρηση και προστασία όλων των : Εσωτερικών υδάτων (ποτάµια, λίµνες) Υπόγειων υδάτων Μεταβατικών υδάτων (λιµνοθάλασσες, δέλτα ποταµών) Παράκτιων υδάτων Η Οδηγία 2000/60/ΕΚ εισάγει για πρώτη φορά τον όρο οικολογική ποιότητα των υδάτων παράλληλα και ανεξάρτητα της όποιας άλλης χρήσης τους. Στόχος της Οδηγίας, µέσω της εφαρµογής της, είναι η ολοκληρωµένη και αειφόρος διαχείριση των υδατικών 1

11 πόρων, αφού για πρώτη φορά καλύπτονται όλοι οι τύποι και όλες οι χρήσεις του νερού, σε ενιαίο πλαίσιο, κοινό για όλα τα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 1.1 Εναρµόνιση της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ στην Ελλάδα Η εναρµόνιση της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ στην Ελλάδα, έγινε µε το Νόµο 3199/2003 (ΦΕΚ 280/Α / ), έχει εξειδικευθεί µε πέντε Υπουργικές Αποφάσεις και το Προεδρικό ιάταγµα 51/2007 που εκδόθηκε για τον καθορισµό µέτρων και διαδικασιών για την ολοκληρωµένη προστασία και διαχείριση των υδάτων σε συµµόρφωση µε τις διατάξεις της Οδηγίας 2000/60/Ε.Κ. (ΦΕΚ 54/Α/ ). 1.2 Σκοπός Σκοπός της παρούσας διπλωµατικής διατριβής ήταν η διερεύνηση της ποιότητας νερού του ποταµού Χαβρία βάσει των βενθικών µακροασπονδύλων, η καταγραφή της ιχθυοπανίδας και η συσχέτιση των παραπάνω αποτελεσµάτων µε τις µετρήσεις των φυσικώνχηµικών και υδροµορφολογικών στοιχείων. Παράλληλα, η εφαρµογή της τυπολογίας και ο διαχωρισµός υδατικών σωµάτων, η καταγραφή και η ανάλυση των πιέσεων και η εφαρµογή του µοντέλου D.P.S.I.R. για τη λεκάνη του ποταµού Χαβρία. 1.3 Τυπολογία Σύµφωνα µε την Οδηγία 2000/60/ΕΚ αρχικό στάδιο για το χαρακτηρισµό των επιφανειακών υδάτων αποτελεί ο προσδιορισµός της λεκάνης απορροής, η οποία ορίζεται από την Οδηγία ως: η εδαφική έκταση από όπου συγκεντρώνεται το σύνολο της απορροής µέσω διαδοχικών ρευµάτων, ποταµών και πιθανώς λιµνών και παροχετεύεται στη θάλασσα µε ενιαίο στόµιο ποταµού, εκβολές ή δέλτα (Άρθ. 2, Παρ. 13, Οδηγία 2000/60/ΕΚ). Στην συνέχεια ακολουθεί η κατάταξη αυτών σε µία από τις κατηγορίες των επιφανειακών υδάτων (ποτάµια, λίµνες, µεταβατικά ή παράκτια ύδατα) και τέλος η κατάταξή τους σε φυσικά, ιδιαιτέρως τροποποιηµένα υδατικά συστήµατα, τεχνητά συστήµατα επιφανειακών υδάτων ή προστατευόµενες περιοχές (Παράρτηµα ΙΙ,1.1.(i), Οδηγία 2000/60/ΕΚ). Τέλος, σύµφωνα µε την Οδηγία 2000/60/ΕΚ κάθε κατηγορία επιφανειακών υδάτων διακρίνεται σε τύπους. Οι τύποι αυτοί ορίζονται είτε µε το σύστηµα Α είτε µε το σύστηµα Β. Τα παραπάνω συστήµατα χρησιµοποιούν υδροµορφολογικούς, κλιµατικούς και γεωλογικούς παραµέτρους. Στην παρούσα διπλωµατική διατριβή η διάκριση των τύπων γίνεται σύµφωνα µε το σύστηµα Β. 2

12 Σύστηµα Α Το σύστηµα Α βασίζεται σε 25 προκαθορισµένες οικοπεριοχές για τις λίµνες και τα ποτάµια (Εικόνα 1.3.1) και 6 προκαθορισµένες οικοπεριοχές για τα µεταβατικά και παράκτια σύµφωνα µε την κατανοµή των κοινοτήτων των ζώων στα ευρωπαϊκά επιφανειακά ύδατα. Για κάθε οικοπεριοχή, οι τύποι καθορίζονται από καθορισµένα κριτήρια, µε τη χρήση του υψοµέτρου (τρεις κατηγορίες), της έκτασης της λεκάνης απορροής (τέσσερις κατηγορίες) και της γεωλογίας (τρεις κατηγορίες) (Πίνακας 1.3.1). Εικόνα Οικοπεριοχές σύµφωνα µε την κατανοµή βενθικών µακροασπονδύλων στα ευρωπαϊκά επιφανειακά ύδατα (Οδηγία 2000/60/ΕΚ) που χρησιµοποιούνται από το Σύστηµα Α για τα ποτάµια και τις λίµνες (Annex XI, Directive 2000/60/EC). Figure Ecoregions according to the distribution of benthic macroinvertebrate in European surface waters (Directive 2000/60/EC) used by System A for rivers and lakes. (Annex XI, Directive 2000/60/EC). 3

13 Πίνακας Περιγραφείς τυπολογίας για τα ποτάµια σύµφωνα µε το σύστηµα Α (Παράρτηµα ΙΙ, Οδηγίας 2000/60/ΕΚ). Table Descriptors typology for rivers according to system A (Annex XI, Directive 2000/60/EC). Σταθερή τυπολογία Περιγραφείς Οικοπεριοχή Τύπος Οικοπεριοχές του χάρτη Α του παραρτήµατος ΧΙ Τυπολογία υψοµέτρου υψηλός > 800 m µέσου υψοµέτρου m πεδινός < 200 m Τυπολογία µεγέθους της υδρολογικής λεκάνης µικρός km² µέτριος > km² µεγάλος > km² πολύ µεγάλος > km²γεωλογία ασβεστολιθικός πυριτικός οργανικός Σύστηµα Β Σύµφωνα µε το σύστηµα Β, τα συστήµατα των επιφανειακών υδάτων χωρίζονται σε τύπους µε βάση τους υποχρεωτικούς αβιοτικούς περιγραφείς, χωρίς καθορισµένα όρια, αλλά και µε εναλλακτικούς και προαιρετικούς περιγραφείς (Πίνακας 1.3.2). Πίνακας Περιγραφείς τυπολογίας για τα ποτάµια σύµφωνα µε το σύστηµα Β (Παράρτηµα ΙΙ, Οδηγίας 2000/60/ΕΚ). Table Descriptors typology for rivers according to system Β (Annex XI, Directive 2000/60/EC). Φυσικοί και χηµικοί περιγραφείς οι οποίοι καθορίζουν τα Εναλλακτικός χαρακτηρισµός χαρακτηριστικά του ποταµού ή τµήµατος του ποταµού και, κατά συνέπεια, τη δοµή και τη σύνθεση του βιολογικού πληθυσµού Υψόµετρο Γεωγραφικό πλάτος Υποχρεωτικοί περιγραφείς Γεωγραφικό µήκος Γεωλογία Μέγεθος Απόσταση από την πηγή του ποταµού Ενέργεια του ρεύµατος (συνάρτηση του ρεύµατος και της κλίσης) Μέσο πλάτος νερού Μέσο βάθος νερού Μέση κλίση νερού Μορφή και σχήµα της κύριας κοίτης του ποταµού Κατηγορία παροχής (ροής) ποταµού Προαιρετικοί περιγραφείς Σχήµα στερεών Ικανότητα εξουδετέρωσης οξέων Μέση σύνθεση υποστρώµατος Χλωριούχες ενώσεις Φάσµα ατµοσφαιρικής θερµοκρασίας Μέση ατµοσφαιρική θερµοκρασία Βροχόπτωση 4

14 Επιλογή συστήµατος Β Σύµφωνα µε την Οδηγία στα συστήµατα των επιφανειακών υδάτων η εφαρµογή της τυπολογίας µπορεί να γίνει είτε µε το σύστηµα Α είτε µε το σύστηµα Β, µε την προϋπόθεση, όµως, να επιτυγχάνεται τουλάχιστον ο ίδιος βαθµός διαχωρισµού των τύπων. Το σύστηµα Β παρουσιάζει περισσότερα πλεονεκτήµατα σε σχέση µε το σύστηµα Α καθώς είναι πιο ευέλικτο χρησιµοποιώντας, εκτός από τους υποχρεωτικούς περιγραφείς, εναλλακτικούς και προαιρετικούς. Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσµα την επιλογή εκείνων των φυσικών και αβιοτικών παραγόντων που χαρακτηρίζουν µία συγκεκριµένη περιοχή. Στον ελλαδικό χώρο γίνεται η εφαρµογή του συστήµατος Β καθώς η εφαρµογή του συστήµατος Α δεν είναι αντιπροσωπευτική. Το γεγονός αυτό συµβαίνει γιατί η Ελλάδα, σύµφωνα µε το σύστηµα Α, χωρίζεται σε δύο οικοπεριοχές µε αποτέλεσµα κάποιες λεκάνες απορροής ποταµών, όπως αυτή του Αξιού, να βρίσκονται σε δύο οικοπεριοχές (Κανλή 2009). Επιπρόσθετα, το σύστηµα Β αποδίδει ικανοποιητικά την ποικιλοµορφία του τοπίου, τη µωσαϊκότητα του ελληνικού χώρου και βοηθά στην επιλογή σταθµών δειγµατοληψίας (Πολυχρονιάδης 2010). 1.4 Ποιοτικά στοιχεία για την ταξινόµηση της οικολογικής κατάστασης Σύµφωνα µε το άρθρο 2 (Παράγραφος 21) της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ ως Οικολογική κατάσταση ορίζεται η ποιοτική έκφραση της διάρθρωσης και της λειτουργίας υδάτινων οικοσυστηµάτων που συνδέονται µε επιφανειακά ύδατα η οποία ταξινοµείται σύµφωνα µε το παράρτηµα V. Τα ποιοτικά στοιχεία, σύµφωνα µε το παράρτηµα αυτό, τα οποία είναι απαραίτητα για την ταξινόµηση της οικολογικής κατάστασης για τα ποτάµια είναι τα: βιολογικά στοιχεία υδροµορφολογικά στοιχεία που υποστηρίζουν τα βιολογικά Φυσικά-χηµικά στοιχεία που υποστηρίζουν και αυτά τα βιολογικά Στην παρούσα µελέτη, της λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία, τα βιολογικά στοιχεία που χρησιµοποιήθηκαν για την εκτίµηση της ποιότητας νερού ήταν τα βενθικά µακροασπόνδυλα (σύνθεση και αφθονία) και η ιχθυοπανίδα (σύνθεση, αφθονία και ηλικιακή κατανοµή). Τέλος, έγινε η εκτίµηση της ποιότητας του νερού βάσει των βενθικών µακροασπονδύλων. Επιπλέον, η οικολογική ποιότητα των ρεόντων υδάτων (Οδηγία 2000/60/ΕΚ: Παράρτηµα Οδηγίας V) πρέπει να απεικονίζεται µε πενταβάθµια χρωµατική κλίµακα (Πίνακας 1.4.1). 5

15 Πίνακας Πενταβάθµια κλίµακα για την έκφραση της οικολογικής ποιότητας σύµφωνα µε την Οδηγία 2000/60/ΕΚ. Table Five color chromatic scale for the expression of ecological quality according to Directive 2000/60/EC. Κατάταξη οικολογικής κατάστασης Υψηλή Καλή Μέτρια Ελλιπής Κακή Χρωµατισµός Σύµφωνα µε το άρθρο του Παραρτήµατος V της Οδηγίας πλαίσιο, κάθε κράτος µέλος της Ε.Ε. πρέπει να καταρτίζει συστήµατα παρακολούθησης µε σκοπό την εκτίµηση των τιµών των ποιοτικών βιολογικών στοιχείων, όπως αυτά ορίζονται για κάθε κατηγορία επιφανειακών υδάτων. Για την εξασφάλιση της συγκρισιµότητας των παραπάνω συστηµάτων, τα αποτελέσµατα αυτών πρέπει να εκφράζονται ως λόγοι της απόκλισης των οικολογικών παραµέτρων από τις συνθήκες αναφοράς, µε απώτερο σκοπό την ταξινόµηση της οικολογικής κατάστασης (Ecological Quality Ratio, EQR). Ο λόγος εκφράζεται µε µια αριθµητική τιµή µεταξύ του 0 και του 1, όπου η υψηλή οικολογική κατάσταση δηλώνεται µε την τιµή ένα (1) και η κακή οικολογική κατάσταση αντιπροσωπεύεται από το µηδέν (0) (Εικόνα 1.4.1). Εικόνα Ταξινόµηση της οικολογικής ποιότητας των ποταµών σύµφωνα µε την Οδηγία 2000/60/ΕΚ (Πηγή: Οδηγία 2000/60/ΕΚ). Figure Classification of the ecological quality of rivers according to Directive 2000/60/EC (Reference: Directive 2000/60/ΕC). 6

16 1.5 Ανάλυση πιέσεων- Επιπτώσεων Σύµφωνα µε το άρθρο 5 της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ, κάθε κράτος µέλος πρέπει να εξασφαλίσει για κάθε περιοχή λεκάνης απορροής ποταµού ή για κάθε τµήµα διεθνούς περιοχής λεκάνης απορροής το οποίο βρίσκεται στο έδαφός του, τα εξής (Εικόνα 1.5.1): την ανάλυση των χαρακτηριστικών της την επισκόπηση των επιπτώσεων των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων στην κατάσταση των επιφανειακών και υπογείων υδάτων την οικονοµική ανάλυση της χρήσης ύδατος Οι προδιαγραφές για την επισκόπηση των επιπτώσεων στα επιφανειακά ύδατα και στα υπόγεια ύδατα εµπεριέχονται στο Παράρτηµα ΙΙ της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ (Εικόνα 1.5.1). Τα στάδια που ακολουθήθηκαν στην παρούσα εργασία απεικονίζονται στην Εικόνα Εικόνα Προαπαιτήσεις για την ανάλυση των πιέσεων σύµφωνα µε την Οδηγία 2000/60/ΕΚ (τροποποιηµένο από CIS working group 2,1:IMPRESS 2003). Figure Prerequisites for the analysis of pressures according to Directive 2000/60/E.C. (modified from CIS working group 2,1: IMPRESS 2003). Πρέπει να σηµειωθεί ότι τόσο η τυπολογία όσο και οι συνθήκες αναφοράς, αν και κρίνονται ως ουσιαστικής σηµασίας για την επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων, δεν θεωρούνται απαραίτητες για την ανάλυση των πιέσεων (CIS working group 2,1:IMPRESS 2003). 7

17 Σε κάθε σχέδιο διαχείρισης λεκανών απορροής, σύµφωνα µε την Οδηγία πλαίσιο, θα πρέπει να λαµβάνονται υπόψη οι περιβαλλοντικοί στόχοι για τα επιφανειακά και τα υπόγεια ύδατα (άρθρο 4, Οδηγία 2000/60/ΕΚ), παράλληλα µε τις προστατευόµενες περιοχές καθώς αποτελούν ένα σηµαντικό τµήµα της ανάλυσης των πιέσεων. Συγκεκριµένα, µετά τον προσδιορισµό των πιέσεων και την εκτίµηση των επιπτώσεων θα πρέπει να αξιολογηθεί ποια υδάτινα σώµατα κινδυνεύουν να µην επιτύχουν τους περιβαλλοντικούς στόχους. Οι περιβαλλοντικοί στόχοι, για τα επιφανειακά ύδατα, σύµφωνα µε το άρθρο 4 της Οδηγίας πλαίσιο, είναι : Καλή οικολογική κατάσταση και καλή χηµική κατάσταση µέχρι το 2015 Αποφυγή επιδείνωσης της κατάστασης Παύση των εκποµπών επικίνδυνων ουσιών προτεραιότητας Επίτευξη των στόχων των προστατευόµενων περιοχών Επιπλέον, υπάρχει η πιθανότητα να έχουν κατανοηθεί πλήρως οι περιβαλλοντικοί στόχοι και να έχει χαρακτηριστεί λεπτοµερώς το υδάτινο σώµα αλλά να µην είναι βέβαιο ότι η ανάλυση των πιέσεων και των επιπτώσεων να είναι εύστοχη και επιτυχηµένη. Εποµένως, είναι αναγκαίο να χρησιµοποιηθεί ένα σωστό προσεγγιστικό µοντέλο, όπως το D.P.S.I.R., στο πλαίσιο του οποίου θα γίνει η ανάλυση (Εικόνα 1.5.2). Εικόνα Προϋποθέσεις για µια επιτυχηµένη ανάλυση πιέσεων και επιπτώσεων (τροποποιηµένο από CIS working group 2,1:IMPRESS 2003). Figure Conditions for a successful analysis of pressures and impacts (modified from CIS working group 2,1: IMPRESS 2003). Το µοντέλο D.P.S.I.R. (Driving forces, Pressures, State, Impacts, Response) (CIS working group 2,1:IMPRESS 2003) παραθέτει την κατευθυντήρια γραµµή µε την οποία 8

18 µπορεί να γίνει η προσέγγιση των πιέσεων και των επιπτώσεων σύµφωνα µε τους στόχους της Οδηγίας Πλαίσιο. Η µέθοδος αυτή, αναπτύχθηκε από τον Ευρωπαϊκό Οργανισµό Περιβάλλοντος, αποτελεί ένα σηµαντικό εργαλείο για την εφαρµογή της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ και συνδέει τους κοινωνικοοικονοµικούς παράγοντες, τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες, τις προκύπτουσες περιβαλλοντικές συνθήκες, τις περιβαλλοντικές συνέπειες ως αποτέλεσµα των προηγούµενων καθώς και τα µέτρα που πρέπει να ληφθούν ώστε να βελτιώσουν την προκύπτουσα περιβαλλοντική κατάσταση (CIS working group 2,1:IMPRESS 2003). Στον Πίνακα γίνεται η ανάλυση των όρων του µοντέλου D.P.S.I.R. Πίνακας Ανάλυση όρων µοντέλου D.P.S.I.R. (τροποποιηµένο από: CIS working group 2,1:IMPRESS 2003). Table Condition Analysis DPSIR model (modified from: CIS working group 2,1:IMPRESS 2003). D (Driving) Κατευθυντήρια δύναµη (ανθρωπογενής δραστηριότητα που µπορεί να έχει περιβαλλοντικές επιδράσεις π.χ. γεωργία, βιοµηχανία) P (Pressures) Πίεση (η άµεση επίδραση της γενεσιουργού αιτίας π.χ. επίδραση που προκαλεί αλλαγή στη ροή ή στη χηµεία του νερού) S (State) Κατάσταση (η κατάσταση του υδάτινου σώµατος που προκύπτει από φυσικούς και ανθρωπογενείς παράγοντες, π.χ. φυσικό-χηµικά και βιολογικά χαρακτηριστικά) I (Impact) Επίπτωση (η περιβαλλοντική επίπτωση της πίεσης, π.χ. θάνατος ψαριών, τροποποίηση περιβάλλοντος) R (Response) Αντίδραση (τα µέτρα που λαµβάνονται για την βελτίωση της υφιστάµενης κατάστασης του υδάτινου σώµατος, π.χ. περιορισµός αποβλήτων σηµειακών πηγών, ανάπτυξη καλύτερων οδηγιών χρήσης για την γεωργία) Τα βασικά στάδια της γενικής προσέγγισης της ανάλυσης των πιέσεων και των επιπτώσεων (Impress analysis) που θεσπίζονται από την Οδηγία 2000/60/EK είναι τα εξής (Εικόνα.1.5.3): Αναγνώριση των κινητήριων δυνάµεων και των πιέσεων Αναγνώριση των σηµαντικών πιέσεων Εκτίµηση των επιπτώσεων Εκτίµηση της πιθανότητας αποτυχίας επίτευξης του στόχου της Οδηγίας πλαίσιο 2000/60/ΕΚ Πρέπει να σηµειωθεί ότι σηµαντικές πιέσεις είναι όσες καταλήγουν σε µια επίπτωση που θέτει σε κίνδυνο την επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων (CIS working group 2,1:IMPRESS, 2003). 9

19 Για να ολοκληρωθούν, όµως, τα τέσσερα παραπάνω στάδια είναι απαραίτητα κάποια βοηθητικά τα οποία είναι τα εξής (Εικόνα 1.5.3): Περιγραφή του υδάτινου σώµατος και της λεκάνης, για την αναγνώριση και την εκτίµηση των πιέσεων (σηµαντικών ή όχι) εδοµένα παρακολούθησης, τα οποία χρειάζονται για την εκτίµηση των επιπτώσεων Περιβαλλοντικοί στόχοι, αποτελούν τη βάση για την ανάλυση επικινδυνότητας. Εικόνα Βασικά στάδια της ανάλυσης πιέσεων (τροποποιηµένο από: CIS working group 2,1:IMPRESS, 2003). Figure Key stages of the analysis of pressures (modified from: CIS working group 2,1:IMPRESS 2003). Οι κύριες κατηγορίες των πιέσεων που πρέπει να αναλυθούν είναι: πιέσεις ρύπανσης από σηµειακές πηγές που προέρχονται από αστικές, βιοµηχανικές, και άλλες εγκαταστάσεις και δραστηριότητες πιέσεις ρύπανσης από διάχυτες πηγές που προέρχονται από γεωργικές και άλλες δραστηριότητες πιέσεις από υδροληψία η οποία προορίζεται για αστικές, βιοµηχανικές, γεωργικές και λοιπές χρήσεις πιέσεις από µορφολογικές αλλοιώσεις (Παράρτηµα ΙΙ, 1.4, Οδηγία 2000/60 ΕΚ) 10

20 2. Περιοχή έρευνας 2.1 Λεκάνη απορροής ποταµού Χαβρία Η λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία ανήκει στο 10 υδατικό διαµέρισµα Κεντρικής Μακεδονίας (Εικόνα 2.1.1) και γεωγραφικά τοποθετείται στη χερσόνησο της Χαλκιδικής, αποτελώντας το µεγαλύτερο και σηµαντικότερο επιφανειακό υδάτινο αποδέκτη της. Εικόνα ο υδατικό διαµέρισµα Kεντρικής Μακεδονίας. Figure th water district of Central Macedonia. Συγκεκριµένα, αναπτύσσεται στο ανατολικό-κεντρικό τµήµα της χερσονήσου, µε προσανατολισµό από τα ΒΑ προς τα Ν, εκβάλλοντας στον κόλπο της Κασσάνδρας (Τορωναίος). Κύρια πηγή του ποταµού στο ΒΑ τµήµα της αποτελεί η περιοχή Πιάβιτσα του Νεοχωρίου, δυτικά ο ορεινός όγκος του Χολοµώντα και ανατολικά το Στρατονικό όρος, βόρεια του όρους Κάκαβου. Η λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία γειτονεύει προς τα Β µε τη λεκάνη απορροής των λιµνών Βόλβης και Λαγκαδά, προς τα δυτικά µε την λεκάνη του ποταµού Ολύνθιου και στα ΒΑ µε την λεκάνη του Ασπρόλακκα (Ε..Μ. 2009). Επιπλέον, η έκταση της λεκάνης και το µήκος του κύριου ρου, τα οποία υπολογίστηκαν από την παρούσα µελέτη, είναι 425 km 2 και 17 Km αντίστοιχα. 11

21 Εικόνα Λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία (δορυφορική εικόνα Google Earth) ( Figure Chavrias river basin (satellite image Google Earth) ( Τέλος το δυτικό πεδινό τµήµα, στα κατάντη της λεκάνης απορροής, έχει αποµονωθεί από την υπόλοιπη λεκάνη µε αναχώµατα µε ανθρωπογενή παρέµβαση και αποστραγγίζεται αυτόνοµα στον κόλπο της Κασσάνδρας (Τοραωναίος) (Εκόνα 2.1.3) ενώ το ανατολικό καταλήγει στο ποταµό Χαβρία (Εικόνα 2.1.4). 12

22 Εικόνα υτικό κατάντη τµήµα της λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία (δορυφορική εικόνα Google Earth) ( Figure Western downstream part of the Chavrias river basin (satellite image Google Earth) ( Εικόνα Ανατολικό κατάντη τµήµα της λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία (δορυφορική εικόνα Google Earth) ( Figure East downstream part of the Chavrias river basin (satellite image Google Earth) ( 13

23 ηµογραφικά στοιχεία Η λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, σύµφωνα µε τη ιοικητική ιαίρεση «Καλλικράτης», ανήκει στην περιφερειακή ενότητα Χαλκιδικής. Το 40,94% της έκτασής της ανήκει στο ήµο Αριστοτέλη, το 48,71% στο ήµο Πολυγύρου και το 6,35% στο ήµο Σιθωνίας (Εικόνα 2.1.5). Οι δηµοτικές και τοπικές κοινότητες, που ρίχνουν τα λύµατα τους αλλά και γεωγραφικά βρίσκονται στη λεκάνη απορροής του ποταµού, απεικονίζονται στον Πίνακα και στην Εικόνα Συνολικά, απαντούν 11 οικισµοί µε πληθυσµό κατοίκους (ΕΛ.ΣΤΑΤ.), µε µεγαλύτερο εκείνο της δηµοτικής κοινότητας Ορµύλιας (3.212 κάτ.) αλλά και της Μεγάλης Παναγίας (2.597 κατ.) (Πίνακα 2.1.1, Εικόνα 2.1.6). Πρέπει να σηµειωθεί το γεγονός ότι ο οικισµός της Αρναίας δεν ανήκει στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία αλλά ρίχνει το 1/3 των λυµάτων του σε αυτόν όπως και ο οικισµός της Ορµύλιας. Εικόνα ήµοι στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία. Figure Municipals in the Chavrias river basin. 14

24 Εικόνα Οικισµοί (όρια κατανοµής πληθυσµού) στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία και πληθυσµοί ανά κάτοικο (ΕΛ.ΣΤΑΤ.). Figure Settlements (limits population distribution) in the Chavrias river basin and population. Πίνακα Οικισµοί στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία και πληθυσµοί ανά δηµοτική και τοπική ενότητα (ΕΛ.ΣΤΑΤ.). Table Settlements in the Chavrias river and population (ΕΛ.ΣΤΑΤ.). Κοινότητες ανά ήµο Πληθυσµός ήµος Αριστοτέλη ηµοτική κοινότητα Αρναίας Τοπική κοινότητα Νεοχωρίου 836 Τοπική κοινότητα Παλαιοχωρίου ηµοτική κοινότητα Μ. Παναγία ήµος Πολυγύρου Τοπική κοινότητα Βραστάµων 744 Τοπική κοινότητα Κελλιού 95 Τοπική κοινότητα Πλανών 228 Τοπική κοινότητα Ταξιάρχη ηµοτική κοινότητα Ορµύλιας Τοπική κοινότητα Βατοπεδίου 206 ήµος Σιθωνίας Τοπική κοινότητα Μεταγγιτσίου 737 Σύνολο

25 3. Υλικά και µέθοδοι 3.1 Τυπολογία Η εφαρµογή της τυπολογίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, έγινε µε τη χρήση του λογισµικού προγράµµατος ArcGIS 10. Συγχρόνως µε το παραπάνω πρόγραµµα χρησιµοποιήθηκαν επίσης: Το Ψηφιακό Μοντέλο Αναγλύφου (DEM) της Ελλάδας, µε χωρική διακριτική ικανότητα 30 x 30 m, προερχόµενο από το δορυφόρο TERRA/ASTER/GDEM. ορυφορικές εικόνες από το Google Earth ( Γεωλογικοί χάρτες της Ελλάδος, συγκεκριµένα τα φύλλα Αρναία και Σταυρός, µε κλίµακα 1: Το αρχείο (shapefile) από τη βάση δεδοµένων της Natura 2000 ( Η χάραξη της λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία έγινε µε τη βοήθεια του προγράµµατος ArcGIS 10, τη χρήση του ψηφιακού µοντέλου αναγλύφου (DEM) της Ελλάδας και του υδρογραφικού δικτύου που προέκυψε από αυτό. Πρέπει να σηµειωθεί το γεγονός ότι στο πεδινό τµήµα της λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία η κοίτη του έχει υποστεί διευθέτηση, µε αποτέλεσµα η φυσική ροή που προέκυψε από το λογισµικό στο τµήµα αυτό, να µην ανταποκρίνεται στην πραγµατική ροή. Για το λόγο αυτό η ψηφιοποίηση του διευθετηµένου τµήµατος του ποταµού, µήκους 6 Km, έγινε µε τη βοήθεια των δορυφορικών εικόνων του Google Earth. Τέλος, ο υπολογισµός της έκτασης της λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία έγινε µε βάση την ψηφιοποίηση της στην παρούσα εργασία. Επιπλέον, η ψηφιοποίηση της γεωλογίας της λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία έγινε µε την µε τη χρήση του προγράµµατος ArcGIS 10 και των γεωλογικών χαρτών (φύλλα: Αρναία, Σταυρός). Στη συνέχεια, η διάκριση σε τύπους πραγµατοποιήθηκε µε βάση το σύστηµα Β και τους υποχρεωτικούς περιγραφείς που προτείνει η Οδηγία για το σύστηµα αυτό. Συγκεκριµένα, οι υποχρεωτικοί περιγραφείς που χρησιµοποιήθηκαν ήταν το υψόµετρο, η γεωλογία και το µέγεθος της λεκάνης απορροής, ενώ από τους προαιρετικούς µόνο η κλίση, γιατί επηρεάζει την ταχύτητα ροής των υδάτων καθώς και τη στερεοµεταφορά κατά µήκος του υδρογραφικού δικτύου. Η τελική τυπολογία που προκύπτει απαρτίζεται από τους παραπάνω τέσσερις περιγραφείς. Αναλυτικά, ο κάθε τύπος χαρακτηρίζεται από τέσσερα ψηφία, σύµφωνα µε τους Chronis et al. (2008), που το πρώτο δηλώνει το υψόµετρο, το 16

26 δεύτερο την έκταση της λεκάνης απορροής, το τρίτο το γεωλογικό υπόβαθρο και το τέταρτο την κλίση. Η τυπολογία της υψοµετρικής κατηγορίας εφαρµόζεται µε την ταξινόµηση Dikau (1989) µε την τροποποίηση κατά Κεµιτζόγλου (2006) και της κλίσης µε βάση την ταξινόµηση κατά Demek (1972) και την τροποποίηση κατά Κεµιτζόγλου (2006). Συγκεντρωτικά οι τέσσερις περιγραφείς και οι τύποι για όλες τις κλάσεις φαίνονται στον Πίνακα Πίνακας Περιγραφείς που χρησιµοποιήθηκαν για την εφαρµογή της τυπολογίας της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ σύµφωνα µε το σύστηµα Β. Table Descriptors used for the implementation of Directive 2000/60/EC of the typology according to system B. Περιγραφείς συστήµατος Β Κατηγορία Συµβολισµός (Chronis et al. 2008) Υψοµετρική Κατηγορία (m) (ταξινόµηση κατά Dikau, 1989 και τροποποιηµένο από Κεµιτζόγλου, 2006) <150 m m 2000 >600 m km² 000 Μέγεθος λεκάνης απορροής (Km 2 ) km² km² km² 300 >10000 km² 400 Γεωλογία (κατάταξη από το Σύστηµα Α) Κλίση (µοίρες) (ταξινόµηση κατά Demek, 1972 και τροποποιηµένο από Κεµιτζόγλου, 2006) ανθρακικός 10 πυριτικός ο ο 2 >15 ο 3 17

27 3.2 Τύποι ιαβαθµονόµησης Σύµφωνα µε το Παράρτηµα ΙΙ της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ πρέπει να γίνει ο καθορισµός τυποχαρακτηριστικών συνθηκών αναφοράς για τους διάφορους τύπους των επιφανειακών συστηµάτων. Η απουσία, όµως, των δεδοµένων συνθηκών αναφοράς, των κρατών µελών, για κάθε τύπο που προκύπτει και για όλες τις βιολογικές παραµέτρους, οδήγησε στην ταξινόµηση των συστηµάτων των επιφανειακών υδάτων της Ευρώπης σε λιγότερους τύπους, κάτι που αποσαφηνίστηκε κατά την άσκηση διαβαθµονόµησης όπως συνέβη και µε τους τύπους διαβαθµονόµησης. Σκοπός της διαβαθµονόµησης είναι η εναρµόνιση των αποτελεσµάτων εκτίµησης της οικολογικής ποιότητας των υδάτινων συστηµάτων στη µεταξύ των κρατών µελών της Ευρώπης, σύµφωνα µε την Οδηγία 2000/60/ΕΚ. Για την πραγµατοποίηση της άσκησης διαβαθµονόµησης (Ιntercalibration Εxercise) (Working Group 2.5 INTERCALIBRATION, 2003), τα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν οµαδοποιηθεί σε Γεωγραφικές Οµάδες ιαβαθµονόµησης [Geographical Intercalibration Groups (GIGS)], κάθε µία από τις οποίες είναι υπεύθυνη για ένα σύνολο τύπων ποταµών συγκεκριµένης γεωγραφικής περιοχής (van de Bund 2009). Η Ελλάδα ανήκει στη Μεσογειακή και στην Ανατολική Ηπειρωτική Οµάδα ιαβαθµονόµησης. Σύµφωνα, λοιπόν, µε την άσκηση διαβαθµονόµησης, για τους Μεσογειακούς τύπους ποταµών, διακρίνονται 5 τύποι και για τον προσδιορισµό τους λαµβάνονται υπόψη η λεκάνη απορροής, το υψόµετρο, η γεωλογία του υποβάθρου και το καθεστώς ροής του ποταµού (Πίνακας 3.2.1). Πίνακας Χαρακτηριστικά Μεσογειακού τύπων των ποταµών (Οδηγία 2008/915/ΕΚ). Table Features of Mediterranean type rivers (Directive 2008/915/EK). Τύπος Χαρακτηρισµός Ποταµού Λεκάνη απορροής Υψόµετρο Γεωλογία υπόβαθρου Καθεστώς ροής ποταµού R-M 1 Μικρός σε µεσαίο υψόµετρο km² m Μικτή Έντονα εποχικό R-M 2 Μεσαίος σε χαµηλό υψόµετρο km² <400 m Μικτή Έντονα εποχικό R-M 3 Μεγάλος σε χαµηλό km² <600 m Μικτή Έντονα υψόµετρο εποχικό R-M 4 Μικρός/µεσαίος σε µεσογειακού τύπου km² m Μη πυριτικό υπόβαθρο Έντονα εποχικό βουνό (µικτή) R-M 5 Μικρός/εποχικός km² <300 m Μικτή Πρόσκαιρο 18

28 3.3 Ποιοτικά στοιχεία Υδροµορφολογικά ποιοτικά στοιχεία Αρχικά, το πλάτος της κοίτης µετρήθηκε µε µετροταινία, ενώ η ροή µε τη χρήση ροόµετρου (τύπου FP101). Στη συνέχεια έγινε υπολογισµός της παροχής, σε κάθε σταθµό δειγµατοληψίας, από τα δεδοµένα του πλάτους και του βάθους της κοίτης του ποταµού καθώς και της ροής. Η καταγραφή των γεωγραφικών συντεταγµένων και του υψοµέτρου έγινε µε φορητό G.P.S. (Global Position System) τύπου «Magelan». Ο προσδιορισµός της σύστασης του υποστρώµατος έγινε µε βάση την κλίµακα Wentworth (Πίνακας ) (Wentworth 1922) έπειτα από οπτική επιθεώρηση του πυθµένα της εκάστοτε κοίτης και καταγραφή του ποσοστού εµφάνισης κάθε κατηγορίας υλικού του υποστρώµατος. Πίνακας Κλίµακα Wentworth για την εκτίµηση της σύστασης του υποστρώµατος του πυθµένα του ποταµού (Wentworth 1922). Table Wentworth scale for assessing the composition of the river bed substrate (Wentworth 1922). Κατηγορίες υλικών υποστρώµατος Μέγεθος (mm) Ογκόλιθοι >256 Κροκάλες Χαλίκια 4-16 Ψηφίδες 2-4 Άµµος 0, Ιλύς >0,0625 Καταγραφή ποτάµιων ενδιαιτηµάτων (River Habitat Survey) Η καταγραφή των ποτάµιων ενδιαιτηµάτων (River Habitat Survey, RHS) αποτελεί ένα σύστηµα εκτίµησης του χαρακτήρα και της ποιότητας της φυσικής δοµής ενός ποταµού και µεταξύ των άλλων περιλαµβάνει ένα σύστηµα καταγραφής των τεχνητών τροποποιήσεων της κοίτης του ποταµού (HMS-Habitat Modification Score) (Raven et al a,b). Ο HMS είναι ένας δείκτης που προκύπτει από την άθροιση της βαθµολογίας διαφόρων τεχνητών κατασκευών όπως: ενισχύσεις όχθης, παρουσία υδατοπτώσεων, φραγµάτων, διευθετήσεις ποταµών ή τµηµάτων τους (καναλοποίηση) κ.α. (Raven et al. 1998a). Οι κατηγορίες που µπορούν να προκύψουν µε βάση τη βαθµολογία του HMS φαίνονται στον Πίνακα Η βαθµολογία που προκύπτει είναι ανεξάρτητη από τον τύπο του ποταµού. Έτσι ο δείκτης χρησιµεύει για τη σύγκριση µεταξύ των σταθµών. 19

29 Πίνακας Κατηγορίες βαθµού τροποποίησης των ενδιαιτηµάτων (Habitat Modification Class) µε βάση τις τιµές του δείκτη HMS (Raven et al.1998 b). Table Classes of habitat modification score (Habitat Modification Class) based on index values HMS (Raven et al.1998 b). Τιµή HMS Κατηγορία (HMC) 0 Φυσικό 0-2 Ηµι-φυσικό 3-8 Κυρίως τροποποιηµένο 9-20 Εµφανώς τροποποιηµένο Σηµαντικά τροποποιηµένο 45> Ισχυρά τροποποιηµένο είκτης ποιότητας παρόχθιων ενδιαιτηµάτων (QBR index) Ο δείκτης QBR (Riparian Forest Quality) ή δείκτης ποιότητας παρόχθιων ενδιαιτηµάτων δηµιουργήθηκε από Ισπανούς ερευνητές (Munné et al. 2003) και χρησιµοποιήθηκε στην παρούσα έρευνα µε σκοπό την εκτίµηση της ποιότητας των παρόχθιων ενδιαιτηµάτων. Βασίζεται σε τέσσερα στοιχεία του παρόχθιου ενδιαιτήµατος: στην συνολική κάλυψη παρόχθιας βλάστησης, τη δοµή και την ποιότητα της, καθώς και τις τροποποιήσεις του καναλιού. Επίσης λαµβάνει υπόψη διαφορές στη γεωµορφολογία του ποταµού από τα νερά κοντά στις πηγές έως τα νερά κοντά στις εκβολές. Αυτές οι διαφορές υπολογίζονται µε έναν απλό ποσοτικό τρόπο (Munné et al. 2003). Η συνεκτικότητα του τοπίου αυξάνει την τιµή του δείκτη, διότι είναι σηµαντική για τη µετακίνηση των οργανισµών, τη συντήρηση αυξηµένης βιοποικιλότητας στο οικοσύστηµα και τη διατήρηση της συνέχειας (continuum) των ενδιαιτηµάτων. Αντίθετα, οποιαδήποτε ένδειξη ανθρώπινης παρέµβασης ή άλλης πίεσης επηρεάζει την τελική βαθµολογία του (Munné et al. 2003). Ο δείκτης εκφράζεται σε εκατονταβάθµια κλίµακα (0-100) και καταλήγει σε πέντε κατηγορίες ποιότητας, οι οποίες αντιστοιχούν στις πέντε κατηγορίες που προτείνει η Οδηγία Πλαίσιο 2000/60 ΕΚ (Munné et al. 2003) (Πίνακας ). Παράλληλα µε τον υπολογισµό του δείκτη γίνεται και ο προσδιορισµός του γεωµορφολογικού τύπου του κάθε σταθµού σύµφωνα µε ορισµένα χαρακτηριστικά των παρόχθιων ενδιαιτηµάτων, όπως: κλίση, µορφή της παρόχθιας ζώνης και ποσοστά σκληρών υποστρωµάτων τα οποία και βαθµολογούνται. Το συνολικό score που προκύπτει αντιστοιχεί σε ένα γεωµορφολογικό τύπο (Πίνακας ). 20

30 Πίνακας Κατηγορίες ποιότητας των παρόχθιων ενδιαιτηµάτων µε βάση τον δείκτη QBR (Munné et al. 2003). Table Categories of the riparian habitat quality, QBR index (Munné et al. 2003). Χρωµατική απεικόνιση Βαθµολογία QBR QBR index ποιότητα WFD ποιότητα >95 Φυσική Υψηλή Καλή Καλή Μέτρια Μέτρια Ελλιπής Ελλιπής <25 Κακή Κακή Πίνακας Γεωµορφολογικοί τύποι µε βάση το δείκτη QBR (Munné et al. 2003). Table Geomorphologic types based on QBR index (Munné et al. 2003). >8 Type 1 Closed riparian habitats. Riparian trees, if present, reduced to a small strip. Headwaters 5-8 Type 2 Headwaters or midland riparian habitats. Forest may be large and originally in gallery. <5 Type 3 Large riparian habitats and potentially extensive forests. Lower courses. είκτης ποιότητας ενδιαιτηµάτων IHF (Fluvial Habitat Index) Ο δείκτης IHF (Fluvial Habitat Index) χρησιµοποιήθηκε για την οπτική εκτίµηση της ποιότητας των ενδιαιτηµάτων µέσα στο ποτάµι. Συγκεκριµένα, ο δείκτης αυτός δίνει πληροφορίες σχετικά µε (Padro et al. 2002): 1. Την ιζηµατοποίηση στους ρηχούς υφάλους, στις µικρολιµνούλες και στο λοιπό κανάλι 2. Τη συχνότητα των ρηχών υφάλων και τη σύνθεση του υποστρώµατος 3. Το καθεστώς της ροής (γρήγορο ή αργό ποτάµι) σε σχέση µε το βάθος του ποταµού 4. Την κάλυψη από τη βλάστηση (σκίαση του ποταµού) 5. Άλλους ετερογενείς παράγοντες, όπως φύλλα, κλαδιά ή φυσικά φράγµατα 6. Την υδρόβια βλάστηση Ο δείκτης IHF εκτιµά οπτικά τις παραµέτρους εκείνες που επηρεάζονται από τα υδρολογικά χαρακτηριστικά του ποταµού και τη σύνθεση του υποστρώµατος (Padro et al. 2002). Τα αποτελέσµατα εκφράζονται σε µία κλίµακα µε τρεις κατηγορίες ποιότητας (Πίνακας ). Πίνακας Κατηγορίες ποιότητας των ενδιαιτηµάτων του ποταµού σύµφωνα µε τις τιµές του δείκτη HIF (Padro et al., 2002). Table Categories of the riparian habitat quality according to the index values HIF (Padro et al. 2002). Χρωµατική απεικόνιση Ποιότητα ενδιαιτήµατος Βαθµολογία Καλή >59 Μέτρια Κακή <40 21

31 3.3.2 Φυσικά-χηµικά στοιχεία Η µέτρηση των φυσικών-χηµικών παραµέτρων πραγµατοποιήθηκε στο πεδίο µε τη βοήθεια οργάνων και στο εργαστήριο Ζωολογίας του Τµήµατος Βιολογίας του Α.Π.Θ. Για τη διεξαγωγή των εργαστηριακών µετρήσεων ελήφθησαν κατά τη διάρκεια των δειγµατοληψιών δείγµατα νερού από το ποτάµι, 1 λίτρου σε µπουκάλια πολυπροπυλενίου για κάθε σταθµό. Μετρήσεις πεδίου Οι φυσικές-χηµικές παράµετροι που µετρήθηκαν στο πεδίο σε κάθε σταθµό είναι το διαλυµένο οξυγόνο [DO (mg/l και %)], η θερµοκρασία του νερού [T ( o C)], η αγωγιµότητα [Conductivity (µs/cm)] και το ph. Οι µετρήσεις του διαλυµένου οξυγόνου και της θερµοκρασίας του νερού πραγµατοποιήθηκαν µε τη χρήση οξυγονόµετρου µοντέλου «PDO- 519» Η µέτρηση της αγωγιµότητας πραγµατοποιήθηκε µε αγωγιµόµετρο µοντέλου «CD- 4302» ενώ το ph µετρήθηκε µε το ph-µετρο τύπου «PH-220». Επιπλέον, σε κάθε σταθµό δειγµατοληψίας πραγµατοποιήθηκε η συλλογή δείγµατος νερού σε γυάλινες φιάλες αεροστεγώς κλεισµένες, χωρητικότητας 250 ml, για τον προσδιορισµό του βιοχηµικά απαιτούµενου οξυγόνου µετά την πάροδο των 5 ηµερών, σε σκοτεινό θάλαµο στους 20 ο C στο εργαστήριο (B.O.D. 5 ). Το βιοχηµικά απαιτούµενο οξυγόνο [B.O.D. 5 (mg/l)] υπολογίστηκε ως η διαφορά της συγκέντρωσης οξυγόνου του νερού που είχε µετρηθεί αρχικά στη φιάλη και της συγκέντρωσης µετά το πέρας των πέντε ηµερών. Εργαστηριακές αναλυτικές µετρήσεις Οι εργαστηριακές αναλυτικές µετρήσεις περιλαµβάνουν τη µέτρηση των ολικών αιωρούµενων στερεών [TSS (mg/l)] καθώς και των θρεπτικών αλάτων του αζώτου (νιτρικών, νιτρωδών, αµµωνιακών) και φωσφόρου (ορθοφωσφορικών). Οι παραπάνω µετρήσεις πραγµατοποιήθηκαν σε δείγµατα νερού, που συλλέχθηκαν από κάθε σταθµό δειγµατοληψίας, αφού αρχικά διηθήθηκαν µε ηθµούς Whattman GF/C, διαµέτρου πόρων 0,45 µm. Ολικά αιωρούµενα στερεά (TSS mg/l) Ο προσδιορισµός των ολικών αιωρούµενων στερεών [TSS (mg/l)] πραγµατοποιήθηκε µε διήθηση 500 ml δείγµατος νερού από κάθε σταθµό, µε ηθµούς 0,45 µm (Whatman GF/C ή Gelman) που είχαν αρχικά ξηρανθεί στους 104 ο C για 2 ώρες, πριν και µετά τη διήθηση των δειγµάτων νερού, µε σκοπό την πλήρη αφαίρεση της υγρασίας τους (APHA 1985). Στη συνέχεια οι ηθµοί τοποθετήθηκαν για 20 min περίπου σε ξηραντήρα για την εξισορρόπηση της θερµοκρασίας τους µε αυτή του περιβάλλοντος. Ακολούθως, υπολογίστηκε η διαφορά βάρους από το αρχικό κάθε φίλτρου, η οποία αντιπροσώπευε το βάρος του ξηρού 22

32 υπολείµµατος. Τέλος τα ολικά αιωρούµενα στερεά υπολογίστηκαν διαιρώντας το βάρος του ξηρού υπολείµµατος µε αναγωγή του όγκου των δειγµάτων που διηθήθηκαν στο λίτρο (mg/l). Μέτρηση θρεπτικών αλάτων Για τη µέτρηση των θρεπτικών χρησιµοποιήθηκαν οι παρακάτω µέθοδοι: Του φωσφόρου των ορθοφωσφορικών ιόντων [P-PO 4 (mg/l)] η µέθοδος του ασκορβικού οξέος (APHA 1985) Του αζώτου των αµµωνιακών αλάτων [N-NH 4 (mg/l)] η µέθοδος του κυανού της ινδοφαινόλης (APHA 1985) Του αζώτου των νιτρωδών αλάτων [N-NO 2 (mg/l)] η µέθοδος του σουλφανυλικού οξέος (APHA 1985) και Του αζώτου των νιτρικών αλάτων [N-NO 3 (mg/l)] η µέθοδος του σουλφανυλικού οξέος, αφού είχε προηγηθεί αναγωγή των νιτρικών αλάτων σε νιτρώδη µε τη χρησιµοποίηση στήλης Cd-Hg (APHA 1985). Σύγκριση των φυσικών-χηµικών παραµέτρων µε τα ανώτατα επιτρεπόµενα όρια Στη συνέχεια έγινε σύγκριση των τιµών που προέκυψαν µε τα όρια ποιότητας του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης (ΚΥΑ Υ2/2600/2001) και τα όρια για τη διαβίωση των ιχθύων (Οδηγία 2006/44/ΕΚ). Προκειµένου να επιτευχθεί η σύγκριση των φυσικών-χηµικών παραµέτρων πραγµατοποιήθηκε η αναγωγή των ορίων της εκάστοτε χηµικής ένωσης, σε όριο που αφορούσε µόνο το άζωτο ή τον φώσφορο αντίστοιχα. Τα όρια της ποιότητας του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης (ΚΥΑ Υ2/2600/2001) όπως προέκυψαν από τη µετατροπή παρουσιάζονται στον Πίνακα και τα όρια διαβίωσης των ιχθύων (Οδηγία 2006/44/Ε.Κ.) στον Πίνακα Πίνακας Όρια ποιότητας του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης (ΚΥΑ Υ2/2600/2001). Table Limits of drinking water quality (JMD Y2/2600/2001). Παράµετρος N-ΝΟ 2 N-NO 3 N-NH 4 P-PO 4 Όρια (mg/l) 0,152 11,29 0,388 1,091 Πίνακας Επιτρεπόµενα όρια των παραµέτρων που προορίζονται για τη διαβίωση των ιχθύων (Οδηγία 2006/44/ΕΚ). Table Allowable limits of the parameters used for the welfare of fish (Directive 2006/44/EC). Παράµετρος Όριο Σολοµοειδών Όριο Κυπρινοειδών Νιτρώδη (Ν-NO 2 - ) 0,003 (mg/l) 0,009 (mg/l) Αµµώνιο (N-ΝΗ 4 ) 0,031 (mg/l) 0,155 (mg/l) 23

33 Τα ανώτατα επιτρεπόµενα όρια που αφορούν τις παραµέτρους αγωγιµότητας και ph σύµφωνα µε την ΚΥΑ Υ2/2600/2001 παρουσιάζονται στον Πίνακα ενώ τα ανώτατα επιτρεπόµενα όρια που αφορούν τις παραµέτρους DO, ph, TSS και BOD 5 σύµφωνα µε την Οδηγία 2006/44/ΕΚ παρουσιάζονται στον Πίνακα Πίνακας Επιτρεπόµενα όρια των παραµέτρων που εξετάζονται σύµφωνα µε την ΚΥΑ Υ2/2600/2001 (για ανθρώπινη κατανάλωση). Table Permitted limits of the parameters examined according to JMD Y2/2600/2001 (for human consumption). Παράµετρος Αγωγιµότητα Παραµετρική τιµή 2500µS cm -1 (20 C) ph 6,5-9,5 Πίνακας Επιτρεπόµενα όρια των παραµέτρων που προορίζονται για τη διαβίωση των ιχθύων (Οδηγία 2006/44/ΕΚ.). Table Permissible limits of the parameters used for the welfare of fish (Directive 2006/44/EC). Παράµετρος Όριο Όριο D.O. 6 (mg/l) 4 (mg/l) ph TSS 25 (mg/l) 25 (mg/l) BOD 5 3 (mg/l) 6 (mg/l) 24

34 3.3.3 Βιολογικά στοιχεία-βενθικά µακροασπόνδυλα Οι δειγµατοληψίες των βενθικών µακροασπονδύλων πραγµατοποιήθηκαν κατά την περίοδο υψηλής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011), στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία. Συνολικά πραγµατοποιήθηκαν δειγµατοληψίες βενθικών µακροασπονδύλων, σε 15 σταθµούς, µε την ηµιποσοτική µέθοδο τριών λεπτών λακτίσµατοςσάρωσης (3 min kick-sweep) (Armitage & Hogger 1994) συν ένα λεπτό σάρωσης της παρόχθιας βλάστησης όταν αυτή υπήρχε (Wright 2000, Κεµιτζόγλου 2004). Ως δειγµατολήπτης χρησιµοποιήθηκε µία απόχη σχήµατος D τύπου Armitage που αποτελείται από δίχτυ µε επιφάνεια πλαισίου 575 cm² (25 cm x 23 cm), άνοιγµα µατιού 0,09 cm (ISO 7828:1985; EN27828:1994), µέγιστο βάθος του διχτυού της απόχης 27,5 cm µε µεταλλικό κοντάρι µήκους 122 cm. Η απόχη τοποθετούνταν από τον χειριστή κατακόρυφα µε φορά αντίθετη της ροής του ποταµού και καθώς γινόταν η αναµόχλευση του υποστρώµατος τα βενθικά µακροασπόνδυλα παρασύρονταν από τη ροή του νερού και εισέρχονταν στην απόχη. Κατά τη διάρκεια των τριών λεπτών κάθε δειγµατοληψίας γινόταν προσπάθεια να καλυφθούν αναλογικά όλα τα διαφορετικά ενδιαιτήµατα που υπήρχαν στο σταθµό σύµφωνα µε το πρωτόκολλο για την ποικιλότητα των ενδιαιτηµάτων (Chatzinikolaou et al. 2006) (Παράρτηµα Ι). Στη συνέχεια ο χειριστής µετέφερε το δείγµα, σε πλαστικά δοχεία, όπου γινόταν πλήρωση µε διάλυµα φορµόλης 4%. Μετά το πέρας της δειγµατοληψίας τα δείγµατα µεταφέρονταν στο εργαστήριο, όπου γίνονταν έκπλυση, διαχωρισµός των οργανισµών από τα ανόργανα (π.χ. κροκάλες, χαλίκια ) και οργανικά στοιχεία (π.χ. υδρόβια βλάστηση) µε τη βοήθεια ειδικών κόσκινων µε άνοιγµα µατιού 0,5 mm. Έπειτα ακολούθησε ο προσδιορισµός των βενθικών µακροασπονδύλων έως την κατώτερη δυνατή ταξινοµική οµάδα (taxon) και η καταγραφή του αριθµού των ατόµων για κάθε ταξινοµική οµάδα σε κάθε δείγµα. Επιπλέον, για τον προσδιορισµό των µακροασπονδύλων σε επίπεδο οικογένειας χρησιµοποιήθηκαν στερεοσκόπιο «Novex Holland» Model RZT-SF, καθώς και γενικές και ειδικές κλείδες για τις ταξινοµικές οµάδες των βενθικών µακροασπονδύλων (όπως: Πατσιά 2009, Tachet 2003, Campaioli 1994) Βιολογικοί δείκτες Εκτίµηση ποιότητας νερού Ελληνικό Σύστηµα Αξιολόγησης (Ε.Συ.Α.) (Evaluation Score & Interpretation Index) Η εκτίµηση της ποιότητας του νερού σε κάθε σταθµό έγινε µε το Ελληνικό Σύστηµα Αξιολόγησης (Ε.Συ.Α.), το οποίο βασίζεται στα βενθικά µακροασπόνδυλα (Artemiadou & Lazaridou 2005). Η βαθµολογία του δείκτη λαµβάνει υπόψη το άθροισµα των βαθµολογιών των ταξινοµικών οµάδων των βενθικών µακροασπονδύλων (HES, Ε.Συ.Α), το πηλίκο της 25

35 βαθµολογίας αυτής µε τον αριθµό των ταξινοµικών οµάδων που βαθµολογήθηκαν (ΑHES, Μέσος Ε.Συ.Α.) και την ποικιλία των διαθέσιµων ενδιαιτηµάτων (Chatzinikolaou et al. 2006). Στη συνέχεια, οι τιµές Ε.Συ.Α και Με.Συ.Α. βαθµολογούνται από το 1 έως το 5 (όσο πιο υψηλές είναι οι τιµές τόσο πιο µεγάλο βαθµό παίρνουν), και τέλος υπολογίζεται το ηµιάθροισµα των βαθµών αυτών. Η τελική ερµηνεία (υψηλή, καλή, µέτρια, ελλιπής, κακή) της ποιότητας του νερού είναι η ερµηνεία του ηµι-αθροίσµατος και βασίζεται σε πενταβάθµια κλίµακα όπως απαιτεί η Οδηγία 2000/60/ΕΚ. Το Ε.Συ.Α στηρίζεται στο αντίστοιχο συστήµατα αξιολόγησης των Ισπανών (Ισπανικός BMWP, Alba-Tercedor & Sanches Ortega 1988), όµως λαµβάνει υπόψη και τη σχετική αφθονία των ταξινοµικών οµάδων των βενθικών µακροασπονδύλων. Η βαθµολογία των ευαίσθητων ταξινοµικών οµάδων κατά τον Ε.Συ.Α αυξάνεται µε τη σχετική αφθονία τους, ενώ αντίθετα των ανθεκτικών οµάδων µειώνεται. Οι ευαίσθητες οµάδες έχουν βαθµό από , οι ανθεκτικές από 1-40 και η βαθµολογία αναφέρεται στις µέτρια ανθεκτικές στην οργανική ρύπανση ταξινοµικές οµάδες (Παράρτηµα III). Μεσογειακός πολυµετρικός δείκτης διαβαθµονόµησης (STAR_ICMi) - Με βάση τα βενθικά µακροασπόνδυλα υπολογίσθηκαν για τα δείγµατα που προέρχονταν από σταθµούς δειγµατοληψίας R-M1 και R-M2, οι καθορισµένες βιολογικές παράµετροι για την Ευρωπαϊκή άσκηση διαβαθµονόµησης των µεγεθών εκτίµησης της ποιότητας του νερού (Buffagni et al. 2005, 2006). Οι βιολογικές παράµετροι που υπολογίστηκαν για τους σταθµούς τύπου R-M1 και R-M2 και υπολογίζονται και για σταθµούς R-M4 και ήταν οι εξής (Buffagni et al. 2005): ASPT-2: είναι ο Βιολογικός είκτης Συνεχούς Παρακολούθησης της Μ. Βρετανίας (Armitage et al. 1983). Επιπλέον αφαιρείται η τιµή «2», καθώς θεωρείται ως η ελάχιστη που συνήθως παίρνει ο ASPT, αν και σε ορισµένες περιπτώσεις έχουν παρατηρηθεί και µικρότερες (Buffagni et al. 2005). Log(SelEPTD+1): πρόκειται για τον υπολογισµό του δεκαδικού λογάριθµου του αθροίσµατος της τιµής «1» και του συνόλου των ατόµων από επιλεγµένες οικογένειες Εφηµεροπτέρων, Τριχοπτέρων, Πλεκοπτέρων και ιπτέρων σε ένα δείγµα. Οι οικογένειες αυτές είναι: Heptageniidae, Ephemeridae και Leptophlebiidae από τα Εφηµερόπτερα, Brachycentridae, Goeridae, Odontoceridae, Limnephilidae και Polycentropodidae από τα Τριχόπτερα και Athericidae, Dixidae, Dolichopodidae, Empididae και Stratiomyidae από τα ίπτερα και Nemouridae από τα Πλεκόπτερα. (Buffagni et al. 2005). 26

36 EPT: ο συνολικός αριθµός των οικογενειών Εφηµεροπτέρων, Πλεκοπτέρων και Τριχοπτέρων σε ένα δείγµα. 1 GOLD: πρόκειται για τον υπολογισµό της αφαίρεσης από την τιµή 1 της σχετικής αφθονίας των Γαστεροπόδων, των Ολιγοχαίτων και των ιπτέρων (Pinto et al. 2004). N-families: ο συνολικός αριθµός των ταξινοµικών οµάδων στο δείγµα. είκτης ποικιλότητας Shannon (Shannon & Weaver 1963) ο οποίος δίνεται από τον τύπο: n i ο αριθµός των ατόµων της ταξινοµικής οµάδας i. S ο αριθµός των ταξινοµικών οµάδων N ο συνολικός αριθµός όλων των ατόµων. Όλες οι παραπάνω βιολογικές µετρικές διαιρέθηκαν µε τη διάµεσο (median value) που είχαν στα δείγµατα αναφοράς (Buffagni et al. 2005) για να υπολογιστεί ο λόγος της οικολογικής ποιότητας EQR (Ecological Quality Ration). Στη συνέχεια η κάθε «κανονικοποιηµένη» παράµετρος πολλαπλασιάσθηκε µε το ειδικό της βάρος (Πίνακας ). Ο πολυµετρικός δείκτης για τους Μεσογειακούς ποταµούς που υπολογίστηκαν ήταν ο STAR_ICMi. Συγκεκριµένα, υπολογίστηκε ως το άθροισµα των κατάλληλων γινοµένων (Πίνακας 3.3.1) και διαιρέθηκε µε την αντίστοιχη διάµεσο που είχαν στα δείγµατα αναφοράς (EQR τιµές). Οι διάµεσοι για κάθε βιολογική παράµετρο των δειγµάτων αναφοράς, καθώς και τα όρια των κατηγοριών ποιότητας προήλθαν από τoυς Artemiadou et al. (2008) και από δεδοµένα των Ntislidou et al. (2010). Πίνακας Βιολογικές παράµετροι και ειδικά βάρη αυτών που χρησιµοποιήθηκαν στον υπολογισµό του πολυµετρικού δείκτη STAR_ICMi κατά την Ευρωπαϊκή άσκηση διαβαθµονόµησης των µεθόδων εκτίµησης της ποιότητας του νερού (Buffagni et al. 2006). Table Biological parameters and specific gravities of those used to calculate the multimeter index STAR_ICMi on European intercalibration of methods for assessing the quality of water (Buffagni et al. 2006). Παράµετρος/metric Ειδικό βάρος /Weight ASPT-2 0,333 log(seleptd+1) 0,266 EPT 0,083 είκτης Shannon-Wiener 0,083 1-GOLD 0,067 N-families 0,167 STAR_ICMi = (EQR_ASPT-2)*0,333 + [EQR_ log(seleptd +1)]*0,266 + (EQR_EPT)*0,083 +(EQR_Shannon)*0,083 + (EQR_1-GOLD)*0,067 + (EQR_N-families)*0,167 EQR_STAR_ICMi = STAR_ICMi/ διάµεσος στα δείγµατα αναφοράς 27

37 Τα όρια της οικολογικής ποιότητας του πολυµετρικού δείκτη STAR_ICMi παρουσιάζονται στον Πίνακα για όλους τους ποταµούς µε τύπους µεσογειακών ποταµών RM-1, RM-2, RM-4 (Ευρωπαϊκή απόφαση, 2008). Πίνακας Όρια Υψηλής-Καλής και Καλής-Μέτριας ποιότητας του πολυµετρικού δείκτη STAR_ICMi (Ευρωπαϊκή απόφαση, 2008). Table Limits of High-good and good-moderate quality according to the multimeter index STAR_ICMi (European decision, 2008). Όριο Υψηλής-Καλής ποιότητας Όριο Καλής-Μέτριας ποιότητας RM1 τύπος ποταµού EQR STAR_ICMi 0,95 0,71 RM2 τύπος ποταµού EQR STAR_ICMi 0,94 0,71 RM4 τύπος ποταµού EQR STAR_ICMi 0,96 0, Βιολογικά στοιχεία -Ιχθυοπανίδα Οι δειγµατοληψίες των ψαριών έγιναν µε τη µέθοδο της ηλεκραλιείας, η οποία αποτελεί την πλέον διαδεδοµένη και τυποποιηµένη τεχνική δειγµατοληψίας σε ποτάµια (CEN: Comité Européen de Normalisation). Η τεχνική της ηλεκτραλιείας προσφέρει τη δυνατότητα σύλληψης των ατόµων που βρίσκονται στο εξεταζόµενο τµήµα του ποταµού και στηρίζεται στις χαρακτηριστικές φυσιολογικές αντιδράσεις των ψαριών στο πεδίο ηλεκτρικού ρεύµατος. Η συσκευή της ηλεκτραλιείας που χρησιµοποιήθηκε ήταν τύπου SAMUS 725M, εναλλασσόµενου ρεύµατος, µε την οποία δηµιουργείται ηλεκτρικό πεδίο µεταξύ µιας απόχης που είναι συνδεδεµένη µε µια µπαταρία (άνοδος) και ενός γυµνού καλωδίου που καταλήγει στο νερό (κάθοδος). Σύµφωνα µε τη µεθοδολογία της ηλεκτραλιείας (EN CEN 2003 από Fame Consortium 2005) πρέπει να σαρωθεί επιφάνεια µε µήκος 10 µε 20 φορές το πλάτος του ποταµού. Η µικρότερη επιφάνεια που πρέπει να σαρωθεί προκειµένου να εξασφαλιστεί αντιπροσωπευτικό δείγµα δεν πρέπει να είναι <100 m 2 Το µικρότερο δυνατό µήκος που πρέπει να σαρωθεί είναι 100 m. H δειγµατοληψία των ψαριών πραγµατοποιείται από δύο χειριστές, διαγράφοντας Ζ µέσα στο ποτάµι, οι οποίοι προσπαθούν να σαρώσουν όσο περισσότερους τύπους ενδιαιτηµάτων προχωρώντας αντίθετα µε τη ροή του νερού. Ο χειριστής της συσκευής προπορεύεται και ακολουθεί ένα δεύτερο άτοµο µε απόχη για να συλλέγει τα ψάρια που διαφεύγουν από τον πρώτο. Τα ψάρια που συλλέγονται αναγνωρίζονται σε επίπεδο είδους ακολουθώντας την πιο πρόσφατη ονοµατολογία (Kottelat & Freyhof 2007, Froese & Pauly 2010). Επιπλέον, µε κατάλληλα ιχθυόµετρα µετρήθηκαν το Ολικό Μήκος (Total Length σε cm), το Σταθερό Μήκος (Standard 28

38 Length σε cm) και µε ηλεκτρονική ζυγαριά µετρήθηκε το Βάρος (Weight σε g). Με βάση τις παραπάνω µετρήσεις υπολογίστηκαν στη συνέχεια: Η σχετική αφθονία εκφρασµένη ως ποσοστιαία αριθµητική συµµετοχή του κάθε είδους στο σύνολο των ατόµων που συλλέχτηκαν ανά σταθµό δειγµατοληψίας. Η σύλληψη ανά µονάδα αλιευτικής προσπάθειας (CPUE: Catch per unit of effort). Ως µονάδα αλιευτικής προσπάθειας ορίστηκε επιφάνεια 100m 2 (επιφάνεια σάρωσης) και η σύλληψη εκφράστηκε ως αριθµός ατόµων (NPUE, N/100m²) και βιοµάζα (WPUE, g/100m²) ανά µονάδα αλιευτικής επιφάνειας. Η ηλικιακή σύνθεση των ιχθυοκοινοτήτων εκτιµήθηκε µε βάση την ανάλυση των κατά µήκους συνθέσεων των ειδών µε n >30 άτοµα, σύµφωνα µε τη µέθοδο Bhattacharya (1967) και τη χρήση των λογισµικών προγραµµάτων Microsoft Excel 2007 και Fissat II (Version 1.2.2). Σύµφωνα µε την µέθοδο Bhattacharya, η κατά µήκος σύνθεση κάθε είδους σε µία συγκεκριµένη χρονική στιγµή αναλύεται σε επιµέρους κανονικές κατανοµές που αντιστοιχούν σε διαδοχικές ηλικίες. Κάθε κορυφή της κατανοµής θεωρείται ως µια υποθετική ηλικία. Το πρόγραµµα Fissat II, δίνει ως αποτέλεσµα το µέσο µήκος, την τυπική απόκλιση και το πλήθος των ατόµων µέσα σε µία κανονική κατανοµή. 3.4 Πολυπαραγοντικές µέθοδοι Ιεραρχική µέθοδος οµαδοποίησης (Cluster) Η οµαδοποίηση των σταθµών µε βάση τις βιοκοινωνίες των βενθικών µακροασπονδύλων πραγµατοποιήθηκε µε την ιεραρχική µέθοδο οµαδοποίησης (Ηierarchical Clustering analysis) και µε τη χρήση του στατιστικού προγράµµατος PRIMER 6 (Clarke & Warwick 1994). Τα βιολογικά δεδοµένα µετασχηµατίστηκαν σε log (x+1). Η ιεραρχική µέθοδος οµαδοποίησης χρησιµοποιεί αυστηρά µαθηµατικά κριτήρια για να βρει οµάδες δειγµάτων τέτοιες όπου τα δείγµατα µιας οµάδας να είναι περισσότερο όµοια µεταξύ τους από ότι µε δείγµατα άλλων οµάδων (Clarke & Warwick 1994). Για την κατασκευή του δενδρογράµµατος χρησιµοποιήθηκε η µήτρα οµοιότητας που περιέχει τις τιµές του συντελεστή οµοιότητας Bray-Curtis για κάθε ζευγάρι δειγµάτων. Σύµφωνα µε τη µέθοδο αυτή, δηµιουργούνται διακριτές οµάδες δειγµάτων (ένα δείγµα µπορεί να ανήκει µόνο σε µια οµάδα). Το αποτέλεσµα της µεθόδου είναι ένα δενδρόγραµµα όπου καθορίζει το επίπεδο οµοιότητας στο οποίο τα δείγµατα έχουν οµαδοποιηθεί. 29

39 3.4.2 Πολυπαραγοντική ανάλυση Ποσοστών Οµοιότητας (Simper) Στη συνέχεια, χρησιµοποιήθηκε η πολυπαραγοντική ανάλυση Ποσοστών Οµοιότητας (SIMilarity PERcentages, SIMPER) µε τη βοήθεια του στατιστικού προγράµµατος PRIMER 6 (Clarke & Warwick 1994). Η συγκεκριµένη ανάλυση δείχνει ποια είδη είναι κυρίως υπεύθυνα είτε για ένα παρατηρούµενο πρότυπο οµαδοποίησης δειγµάτων είτε για τις διαφορές µεταξύ των οµάδων, που προέκυψαν από την ιεραρχική οµαδοποίηση (Clarke & Warwick 1994). Η µέθοδος υπολογίζει τη µέση οµοιότητα/ανοµοιότητα µεταξύ όλων των ζευγών δειγµάτων που ανήκουν σε διαφορετική οµάδα και τη συνεισφορά που έχει κάθε είδος σε αυτή Ανάλυση περιβαλλοντικής διαβάθµισης (gradient analysis) Η ανάλυση περιβαλλοντικής διαβάθµισης έγινε µε το στατιστικό πρόγραµµα CANOCO 4.5 (Ter Braak 1988). Τα δεδοµένα πριν την στατιστική τους επεξεργασία τροποποιήθηκαν κατάλληλα. Συγκεκριµένα, τα βιολογικά δεδοµένα µετατράπηκαν σε log (x+1) όπως και οι περισσότερες περιβαλλοντικές παράµετροι εκτός από τις τιµές του pη και της θερµοκρασίας, οι οποίες µετατράπηκαν σε τυπική τιµή (standard score) και τα ποσοστά (%) σε τόξο υπερβολικού ηµιτόνου (arcsin). Η σύνδεση των περιβαλλοντικών δεδοµένων µε τα βιολογικά δεδοµένα µπορεί να γίνει είτε µε την έµµεση ανάλυση περιβαλλοντικής διαβάθµισης (indirect gradient analysis) είτε µε την άµεση ανάλυση περιβαλλοντικής διαβάθµισης (direct gradient analysis). Οι δύο αυτές αναλύσεις είναι ταξιθετήσεις (ordination). Ο όρος «ταξιθέτηση» χρησιµοποιείται για τις πολυπαραγοντικές τεχνικές οι οποίες διευθετούν δειγµατοληπτικούς σταθµούς κατά µήκος αξόνων µε βάση τα δεδοµένα της σύνθεσης της κοινωνίας των ειδών των σταθµών αυτών. Η διευθέτηση των σταθµών γίνεται κατά τέτοιο τρόπο ώστε οι σταθµοί µε παρόµοια σύνθεση ειδών (στην προκειµένη περίπτωση των ταξινοµικών οµάδων των βενθικών µακροασπονδύλων) να βρίσκονται κοντά µεταξύ τους, ενώ εκείνοι µε διαφορετική σύνθεση να είναι αποµακρυσµένοι µεταξύ τους. Η ταξιθέτηση µπορεί να έχει δύο σκοπούς: α) να συνοψίσει τα πολυπαραγοντικά δεδοµένα σε ένα διάγραµµα διασποράς καρτεσιανών αξόνων που παρουσιάζεται εύκολα και/ή β) να αποκαλύψει την υποκείµενη δοµή των βιολογικών δεδοµένων (των βενθικών µακροασπονδύλων) η οποία µπορεί να είναι η απόκριση της βιοκοινωνίας σε κάποιες άγνωστες περιβαλλοντικές µεταβλητές (latent environmental variables). Αρχικά, εφαρµόζεται η ανάλυση αντιστοιχιών (Detrended Correspondence Analysis, DCA). Η ανάλυση αυτή είναι έµµεση ανάλυση περιβαλλοντικής διαβάθµισης µε πολυωνυµικό αλγόριθµο ταξιθέτησης. Σκοπός είναι να ελεγχθεί αν τα βιολογικά δεδοµένα 30

40 αποκρίνονται γραµµικά στις θεωρητικές περιβαλλοντικές µεταβλητές που κατασκευάζει η µέθοδος (άξονες ταξιθέτησης) ή αν έχουν την καλύτερη απόκριση γύρω από κάποιες «βέλτιστες» τιµές των θεωρητικών αυτών µεταβλητών. Στην περίπτωση όπου το µήκος (length of gradient) της πρώτης θεωρητικής µεταβλητής (του πρώτου άξονα ταξιθέτησης) είναι µικρότερο από τρεις φορές την τυπική απόκλιση των βενθικών µακροασπονδύλων (standard deviation, SD) µέσα στα δείγµατα, τότε τα βενθικά µακροασπόνδυλα αποκρίνονται περισσότερο γραµµικά στις θεωρητικές µεταβλητές. Στην περίπτωση αυτή η πιο κατάλληλη άµεση ανάλυση περιβαλλοντικής διαβάθµισης (direct gradient analysis) είναι η ανάλυση Redundancy (RDA). Αν το µήκος είναι τριπλάσιο ή µεγαλύτερο τότε η απόκριση θα είναι κωδωνοειδής (κανονική κατανοµή) και εποµένως η πιο κατάλληλη άµεση ανάλυση περιβαλλοντικής διαβάθµισης (direct gradient analysis) θα είναι η Ανάλυση Κανονικών Αντιστοιχιών (Canonical Correspondence Analysis, CCA). Ωστόσο, το όριο των 3 SD δεν είναι αυστηρό και σύµφωνα µε τους Ter Braak & Prentice (1988) όταν το µήκος της διαβάθµισης βρεθεί από 1,5-3 SD µπορούν να χρησιµοποιηθούν εξίσου αποτελεσµατικά τόσο η RDA, όσο και η CCA. Με την εφαρµογή του ελέγχου Monte Carlo υπολογίστηκε η σηµαντικότητα της κάθε µιας από τις περιβαλλοντικές παραµέτρους που µετρήθηκαν. Οι περιβαλλοντικές παράµετροι που χρησιµοποιήθηκαν στην τελική ταξιθέτηση ήταν αυτές µε Ρ-value<0.05 και συντελεστή διόγκωσης (influation factor) µικρότερο του Ανάλυση πιέσεων- Επιπτώσεων Αναγνώριση των κατευθυντήριων δυνάµεων και ποσοτικοποίηση των πιέσεων Για την αναγνώριση των κατευθυντήριων δυνάµεων και την ποσοτικοποίηση των πιέσεων, λήφθηκαν υπόψη οι κύριες κατηγορίες πιέσεων µε βάση τα υπάρχοντα στοιχεία, δηλαδή πιέσεις από σηµειακές πηγές ρύπανσης, από διάχυτες πηγές ρύπανσης και πιέσεις από µορφολογικές αλλοιώσεις. Ο προσδιορισµός του ρυπαντικού φορτίου, από τις πιέσεις ρύπανσης, πραγµατοποιήθηκε σύµφωνα µε την µεθοδολογία που προτείνεται από τους Ioannou et al. (2009) µε τη χρήση κατάλληλων συντελεστών εκποµπής. Κάθε συντελεστής εκποµπής ορίζεται ως η ποσότητα του εκπεµπόµενου ρύπου σε kg ανά «µονάδα δραστηριότητας» (πληθυσµός, αριθµός ζώων, έκταση περιοχής συγκεκριµένης χρήσης γης) και είναι ανεξάρτητος από το µέγεθος της πηγής. Σύµφωνα µε την µεθοδολογία των Ioannou et al. (2009) εκροή ονοµάζεται κάθε ποσότητα ρύπου που προέρχεται από τις πιέσεις και εισροή η ποσότητα του ρύπου που 31

41 καταλήγει στα επιφανειακά ύδατα. Στη συνέχεια, οι παραγόµενοι ρύποι συγκρίνονται µε τα όρια εισροών των ρυπαντικών φορτίων. ιάχυτες πηγές ρύπανσης ιάχυτες πηγές ρύπανσης αποτελούν η µη σταβλισµένη κτηνοτροφία και οι χρήσεις γης. Στην παρούσα µελέτη υπολογίστηκε το ρυπαντικό φορτίο που προκύπτει από την κάλυψη των χρήσεων γης και όχι από τη µη σταβλισµένη κτηνοτροφία καθώς δεν υπήρχαν διαθέσιµα δεδοµένα. Για τον υπολογισµό, λοιπόν, του παραγόµενου ρυπαντικού φορτίου που προέρχεται από τις χρήσεις γης, χρησιµοποιήθηκε το πρόγραµµα Corine Land Cover 2000, όπου οι χρήσεις γης κατηγοριοποιηθήκαν σε πέντε γενικότερες κατηγορίες: δάση, λιβάδιαβοσκότοποι, αγροτικές εκτάσεις, τεχνητές επιφάνειες και επιφανειακά ύδατα. Κάθε µια από αυτές τις παραπάνω κατηγορίες έχει διαφορετικό συντελεστή εκποµπής θρεπτικών στο περιβάλλον (Πίνακα 3.5.1), ο οποίος χρησιµοποιήθηκε για να υπολογιστεί το ολικό φορτίου ανά κατηγορία χρήσης γης (Andreadakis et al. 2007). Πίνακας Συντελεστές απορροής θρεπτικών για κάθε κατηγορία χρήσης γης (Andreadakis et al. 2007). Table Nutrient runoff coefficients for each land use category (Andreadakis et al. 2007). Χρήσεις γης Ολικό Ν (kg/ha*yr) Ολικό P (kg/ha*yr) άση 3 0,1 Λιβάδια-Βοσκότοποι 5 0,5 Αγροτικές εκτάσεις 40 0,5 Τεχνητές επιφάνειες 5 1 Επιφανειακά ύδατα 1,2 0,01 Σηµειακές πηγές ρύπανσης Τα φορτία που παράγονται από τις κτηνοτροφικές δραστηριότητες (σταβλισµένη κτηνοτροφία) υπολογίζονται προσεγγιστικά µε κατάλληλους συντελεστές (Ioannou et al. 2009) και ανάλογα µε τον αριθµό και το είδος των ζώων εκτροφής (Πίνακας 3.5.2). Το ποσοστό εισροής ρυπαντικού φορτίου το οποίο καταλήγει στα επιφανειακά ύδατα σύµφωνα µε τους Andreadakis et al. (2007) αποτελείται από το 20% των εκποµπών του BOD, το 15% των εκποµπών του αζώτου και το 3% των εκποµπών φωσφόρου. Τα δεδοµένα για τον αριθµό και το είδος των ζώων των κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων πάρθηκαν από την Ελληνική Εθνική Στατιστική Υπηρεσία. 32

42 Πίνακας Συντελεστές εκποµπής για δραστηριότητες σταβλισµένης κτηνοτροφίας (Ioannou et al. 2009). Table Emission factors for activities stabled livestock (Ioannou et al. 2009). Είδος ζώου Παράγοντας εκροής (g/ζώο*ηµέρα) BOD ΟΛΙΚΟ Ν ΟΛΙΚΟ P Βοοειδή ,5 22,5 Αιγοπρόβατα 100,2 24,6 4,2 Χοίροι 80 38,4 11,2 Ιπποειδή 381,5 31,5 7 Πουλερικά 3,825 0,825 0,55 Για τον υπολογισµό του παραγόµενου ρυπαντικού φορτίου των αστικών λυµάτων που εισρέει στον ποταµό πολλαπλασιάστηκε ο µόνιµος πληθυσµός ανά οικισµό µε τους αντίστοιχους συντελεστές εκποµπής, για την ύπαρξη σηπτικού βόθρου (Fribourg-Blanc & Courbet 2004) και Εγκαταστάσεων Επεξεργασίας Λυµάτων (Ε.Λ.Λ) (Andreadakis et al. 2007) (Πίνακας 3.5.3). Τέλος, πρέπει να σηµειωθεί ότι µόνο ο οικισµός της Ορµύλιας διαθέτει Ε.Ε.Λ. Πίνακας Συντελεστές εκποµπής για τον υπολογισµό των εισροών ρύπων από σηπτικούς βόθρους (Fribourg-Blanc & Courbet 2004) και δευτεροβάθµια επεξεργασµένα λύµατα (Andreadakis et al. 2007). Table Emission factors for calculating pollutant inputs from septic tanks (Fribourg-Blanc & Courbet 2004) and secondary treated wastewater (Andreadakis et al. 2007). Παραγόµενος Ρύπος Σηπτικοί βόθροι (g/κάτοικο*µέρα) ευτεροβάθµια επεξεργασµένα λύµατα (gr/κάτοικο*µέρα) BOD 36 6 Ολικό Ν 10,8 2,4 Ολικό P 2,4 2 Μορφολογικές αλλοιώσεις Aσκούνται σηµαντικές πιέσεις από µορφολογικές αλλοιώσεις αν οι αγροτικές εκτάσεις καλύπτουν περισσότερο από το 40% της ολικής έκτασης της λεκάνης απορροής (LAWA 2002) ή αν οι αστικές περιοχές καλύπτουν περισσότερο από το 2,5 % της ολικής έκτασης της λεκάνης (Environment Agency 2005). Η ύπαρξη σηµαντικών πιέσεων από µορφολογικές αλλοιώσεις δεν οδηγεί στο συµπέρασµα ότι το υδάτινο σώµα κινδυνεύει να µην πετύχει τον απώτερο στόχο της Οδηγίας που είναι η καλή κατάσταση µέχρι το 2015 αλλά ότι οι πιέσεις που προκύπτουν µπορεί να προκαλέσουν επιπτώσεις. 33

43 Αναγνώριση σηµαντικών πιέσεων Η αναγνώριση των σηµαντικών πιέσεων ρύπανσης έγινε συγκρίνοντας το συνολικό φορτίο ρύπανσης, που εισρέει στα επιφανειακά ύδατα, µε τα ανώτερα επιτρεπτά όρια του νερού που προορίζονται για ανθρώπινη κατανάλωση (ΚΥΑ Υ2/2600/2001), µε τα όρια της Οδηγίας 2006/44/ΕΚ περί της ποιότητας των γλυκών υδάτων που έχουν ανάγκη προστασίας ή βελτίωσης για τη διατήρηση της ζωής των ιχθύων και τα όρια για άδρευση (Ν. Απόφαση 4813/98) (Πίνακας 3.5.4). Πίνακας Ανώτερα επιτρεπόµενα όρια άρδευσης, ύδρευσης και διαβίωσης των ιχθύων. Table Limits of drinking water, irrigation and fish life. Ανώτατη Ανώτερη Ανώτερη συγκέντρωση παραδεκτή συγκέντρωση για την διαβίωση ιχθύων Παράµετροι συγκέντρωση για άρδευση (Οδηγία 2006/44/ΕΚ) την ύδρευση (Ν. Απόφαση 4813/98) (ΚΥΑ 2600/2001) Σολοµοειδών Κυπρινοειδών Νιτρικά (ΝΟ 3 - ) (mg/l) Νιτρώδη (NO 2 - ) (mg/l) Αµµωνιακά (ΝΗ 4 + ) (mg/l) Φωσφόρος (P 2 O 5 ) (mg/l) - 0,5 0,01 0,03 1,5 0, ,7 5 0,2 0,4 BOD 5 (mg/l) Οι πιέσεις που ασκούνται από µορφολογικές αλλοιώσεις θεωρούνται σηµαντικές, σύµφωνα µε LAWA 2002, αν οι αγροτικές εκτάσεις καλύπτουν περισσότερο από 40% της ολικής έκτασης της λεκάνης απορροής ή αν οι αστικές περιοχές καλύπτουν περισσότερο από το 2,5% της ολικής έκτασης της λεκάνης (Environment Agency 2005). Εκτίµηση κινδύνου µη επίτευξης των περιβαλλοντικών στόχων Η διαδικασία που χρησιµοποιείται για την εκτίµηση κινδύνου µη επίτευξης των περιβαλλοντικών στόχων της Οδηγίας 2000/60/Ε.Κ. είναι αυτή που εφαρµόζεται και στην Ισπανία (Castro et al. 2005) η οποία όµως έχει τροποποιηθεί και προσαρµοστεί στα ελληνικά δεδοµένα (Ioannou et al. 2009). 34

44 Σύµφωνα µε τους Castro et al. (2005) τα υδάτινα σώµατα κατηγοριοποιούνται ανάλογα µε τις επιπτώσεις που υφίστανται από τις πιέσεις σε τρεις κατηγορίες: υδάτινα σώµατα µε σίγουρες επιπτώσεις υδάτινα σώµατα µε πιθανές επιπτώσεις υδάτινα σώµατα χωρίς επιπτώσεις. Η κατηγοριοποίηση βασίζεται στα υπάρχοντα δεδοµένα παρακολούθησης της ποιότητας του ποταµού και µπορεί να είναι ευέλικτη, ανάλογα µε τα στοιχεία που είναι διαθέσιµα για κάθε υδάτινο σύστηµα (Castro et al. 2005). Με τη βοήθεια του Πίνακα (Castro et al. 2005), γίνεται η κατηγοριοποίηση των επιπτώσεων: Πίνακας Κατηγοριοποίηση των υδάτινων σωµάτων ανάλογα µε τη βεβαιότητα των επιπτώσεων που εµφανίζουν (Castro et al. 2005). Table Classification of water bodies depending on the certainty of impacts (Castro et al. 2005). ΠΙΕΣΕΙΣ ΡΥΠΑΝΣΗΣ Αν ισχύουν όλα τα παρακάτω: ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΙΕΣΕΙΣ (Raven et al.1988 a.b.) ΣΙΓΟΥΡΕΣ Μέση βιολογική ποιότητα κατώτερη της καλής Χρονοσειρές θρεπτικών αύξουσας συγκέντρωσης Μέσες τιµές χηµικών παραµέτρων µεγαλύτερες από πρότυπα για άρδευση Μέσο HMS > 8 ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΠΙΘΑΝΕΣ Αν ισχύουν τουλάχιστον δύο από τα παρακάτω: Μέση βιολογική ποιότητα κατώτερη της καλής Χρονοσειρές θρεπτικών αύξουσας συγκέντρωσης Μέσες τιµές χηµικών παραµέτρων µεγαλύτερες από πρότυπα για ύδρευση 2 < Μέσο HMS 8 Αν ισχύουν όλα τα παρακάτω: ΧΩΡΙΣ Μέση βιολογική ποιότητα ανώτερη της καλής Χρονοσειρές θρεπτικών σταθερής ή ελαττούµενης συγκέντρωσης Μέσες τιµές χηµικών παραµέτρων µικρότερες από πρότυπα για διαβίωση ψαριών Μέσο HMS 2 35

45 Το επόµενο βήµα µετά την κατηγοριοποίηση των υδάτινων σωµάτων ανάλογα µε τις επιπτώσεις που εµφανίζουν, είναι η εκτίµηση του βαθµού επικινδυνότητας των περιβαλλοντικών στόχων που θέτει η Οδηγία 2000/60/ΕΚ Σύµφωνα µε τον Πίνακα τα τελικά αποτελέσµατα της Impress ανάλυσης, εκφράζονται σε τέσσερις βαθµίδες επικινδυνότητας: 1. υψηλή 2. µέτρια 3. χαµηλή 4. ανύπαρκτη Τέλος ο Πίνακας απεικονίζει την µεθοδολογία που πρέπει να ακολουθηθεί για τη διαχείριση κινδύνου ανάλογα µε την εκάστοτε περίπτωση. Πίνακας Κατηγοριοποίηση της επικινδυνότητας µη επίτευξης των περιβαλλοντικών στόχων (τροποποιηµένος από Castro et al. 2005). Table Classification of risk of not achieving the environmental objectives (modified from Castro et al. 2005). ΕΠΙΚΙΝ ΥΝΟΤΗΤΑ ΣΙΓΟΥΡΕΣ ΠΙΘΑΝΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΧΩΡΙΣ ΑΠΟΥΣΙΑ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΙΕΣΕΙΣ ΝΑΙ ΥΨΗΛΗ ΜΕΤΡΙΑ ΧΑΜΗΛΗ ΜΕΤΡΙΑ ΟΧΙ ΥΨΗΛΗ ΜΕΤΡΙΑ ΑΝΥΠΑΡΚΤΗ ΧΑΜΗΛΗ ΑΠΟΥΣΙΑ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΥΨΗΛΗ ΜΕΤΡΙΑ ΧΑΜΗΛΗ ΕΝ ΕΚΤΙΜΑΤΑΙ 36

46 Πίνακας ιαχείριση του κινδύνου (τροποποιηµένος από Castro et al. 2005). Table Risk management (modified from Castro et al. 2005). ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΙΝ ΥΝΟΥ ΣΙΓΟΥΡΕΣ ΠΙΘΑΝΕΣ ΧΩΡΙΣ ΑΠΟΥΣΙΑ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΙΕΣΕΙΣ ΝΑΙ ΟΧΙ ΑΠΟΥΣΙΑ Ε ΟΜΕΝΩΝ Άµεση εφαρµογή προγράµµατος µέτρων Συµπληρωµατική ανάλυση IMPRESS Εφαρµογή επιχειρησιακής παρακολούθησης Μακροχρόνιο πρόγραµµα µέτρων Εφαρµογή επιχειρησιακής παρακολούθησης Εφαρµογή εποπτικής παρακολούθησης ιατήρηση των συνθηκών Εφαρµογή εποπτικής παρακολούθησης Εφαρµογή παρακολούθησης διερεύνησης Εφαρµογή εποπτικής παρακολούθησης Άµεση συµπληρωµατική IMPRESS ανάλυση Μοντέλο D.P.S.I.R. Το προσεγγιστικό µοντέλο που χρησιµοποιήθηκε για να περιγράψει τη διαδικασία και τη µεταφορά των λυµάτων από τις σηµειακές και τις διάχυτες πηγές ρύπανσης είναι το µοντέλο D.P.S.I.R. (Ioannou et al.2009). Οι πιέσεις (Pressures), που αποτελούν σκέλος του µοντέλου D.P.S.I.R., αντιπροσωπεύονται από τις παραγόµενες εκροές και εισροές, ενώ η κατάσταση (State) και στη συνέχεια οι επιπτώσεις (Impact) από την ποιότητα των επιφανειακών υδάτων όπως αυτή καθορίζεται από τα βιολογικά και τα φυσικά-χηµικά της στοιχεία. Συγκρίνοντας, στη συνέχεια, τις παραγόµενες εισροές µε τα περιβαλλοντικά πρότυπα (ύδρευσης, άρδευσης, διαβίωσης ιχθύων) διαφαίνεται η απαιτούµενη µείωση των φορτίων ρύπανσης που εισρέουν στα επιφανειακά ύδατα και η έκφρασή της µέσα από τα διαχειριστικά σχέδια, αποτελεί το τελευταίο σκέλος του προτεινόµενου µοντέλου, την ανταπόκριση (Response). 37

47 4.Αποτελέσµατα 4.1 Χρήσεις Γής Η απεικόνιση των χρήσεων γης για τη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία έγινε µε τη χρήση του Corine Land Cover Στην Εικόνα παρουσιάζεται η κάλυψη των χρήσεων γης σύµφωνα µε τις ειδικές κατηγορίες. Παρατηρείται ότι το µεγαλύτερο ποσοστό (29,31%) καταλαµβάνουν οι εκτάσεις µε σκληρόφυλλη βλάστηση, η οποία ανήκει στη γενική κατηγορία των δασών και ηµιφυσικών περιοχών. Εικόνα Κάλυψη χρήσεων γης, σύµφωνα µε το Corine Land Cover 2000, στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία. Figure Cover of land use, according to the Corine Land Cover 2000in the Chavrias river basin. Στη συνέχεια έγινε η οµαδοποίηση των παραπάνω ειδικών κατηγοριών σε τέσσερις µεγάλες κατηγορίες. Το µεγαλύτερο ποσοστό (65,89%) καταλαµβάνουν τα δάση και οι ηµιφυσικές περιοχές και ακολουθούν οι αγροτικές εκτάσεις (33,66%) (Εικόνα ). 38

48 Εικόνα Ποσοστό οµαδοποιηµένων χρήσεων γης στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία σύµφωνα µε το Corine Land Cover Figure Percentage grouped land use in the Chavrias river basin according to Corine Land Cover Εικόνα Kάλυψη χρήσεων γης, σύµφωνα µε το Corine Land Cover 2000, στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία. Figure Cover land use, according to Corine Land Cover 2000, in the Chavrias river basin. 39

49 4.2 Υδρογραφικό ίκτυο Ο ποταµός Χαβρίας ανήκει στην 7 η τάξη σύµφωνα µε την ταξινόµηση Strahler και το µήκος του κύριου ρου είναι 17 km. Επιπλέον, οι κλάδοι της 4 ης τάξης έχουν µήκος 72,26 km, της 5 ης 64,86 km και της 6 ης 35,8 km (Εικόνα 4.2.1). Εικόνα Υδρογραφικό δίκτυο της λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία και η κατάταξη των κλάδων σύµφωνα µε την ταξινόµηση κατά Strahler. Figure Hydrographic network of the Chavrias river basin and the classification of branches according to Strahler stream order classification. 4.3 Αναγνώριση υδάτινων συστηµάτων Στην Εικόνα απεικονίζεται µε µπλε χρώµα το φυσικό τµήµα του ποταµού και µε κόκκινο το τµήµα το οποίο έχει διευθετηθεί τη δεκαετία του 50 µε αναχώµατα, κατά 6 km από την εκβολή και το οποίο αποτελεί το ιδιαιτέρως τροποποιηµένο σύστηµα του ποταµού. 40

50 Εικόνα Χαρακτηρισµός υδάτινων συστηµάτων στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία. Figure Characterisation of water bodies in the Chavrias river basin. Τµήµατα της λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία βρίσκονται υπό το καθεστώς του πανευρωπαϊκού δικτύου προστασίας βιοτόπων ΦΥΣΗ 2000 (Natura 2000) (Εικόνα 4.3.2) αλλά και από άλλα εθνικού επίπεδου. Τα καθεστώτα προστασίας που απαντούν είναι τα εξής : Ζώνη Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας (ΖΕΠ): GR Τόπος Κοινοτικής Σηµασίας (ΤΚΣ): GR Όρος Χολοµώντας Καταφύγιο Άγριας Ζωής (ΚΑΖ) ( Ν. 177/75, όπως αυτός τροποποιήθηκε από το Ν. 2637/98). 41

51 Εικόνα Προστατευόµενες περιοχές στην λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία. Figure Protected areas in the Chavrias river basin. 4.4 Τυπολογία Στις Εικόνες παρουσιάζονται οι κατηγοριοποιήσεις υψοµέτρου, έκτασης υπολεκανών, λιθολογίας και κλίσεων στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία. Οι τύποι που προέκυψαν, από την εφαρµογή του συστήµατος Β που προτείνει η Οδηγία 2000/60/ΕΚ ήταν 19 και απεικονίζονται στην Εικόνα

52 Εικόνα Τρεις κατηγορίες υψοµέτρου, σύµφωνα µε το σύστηµα Β, στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία. Figure Three categories of altitude, according to system B, in the Chavrias river basin. 43

53 Εικόνα Τρεις κατηγορίες υπολεκανών, σύµφωνα µε το σύστηµα Β, στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία. Figure Three categories of subbasins, according to system B, in the Chavrias river basin. 44

54 Εικόνα ύο κατηγορίες γεωλογικών σχηµατισµών, σύµφωνα µε το σύστηµα Β, στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία. Figure Two categories of geological formations, according to system B, in the Chavrias river basin. 45

55 Εικόνα Τρεις κατηγορίες κλίσεων, σύµφωνα µε το σύστηµα Β, στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία. Figure Three categories, according to system B, in the Chavrias river basin. 46

56 Εικόνα Τύποι, σύµφωνα µε το σύστηµα Β, στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία. Figure Types, according to system B, in the Chavrias river basin. 4.5 Τύποι ποταµών σύµφωνα µε την άσκηση ιαβαθµονόµησης Στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία προέκυψαν δύο τύποι µεσογειακών ποταµών R-M1 και R-M2 (Πίνακας 4.5.1). Πίνακας Τύποι διαβαθµονόµησης στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία. Table Intercalibration types in the Chavrias river basin. Σταθµοί Μεσογειακός τύπος Περιστέρι R-M1 Τόρνος R-M1 Στραγγάρι R-M2 Γέφυρα R-M1 Ταξιάρχης R-M1 Λεµονή R-M2 Βραστά Ορµύλια Κλέφτες R-M1 R-M2 R-M2 47

57 4.6 Περιοχές δειγµατοληψίας Οι δειγµατοληψίες πραγµατοποιήθηκαν κατά την περίοδο του Ιουνίου (3/6-5/6) και του Νοεµβρίου (19/11-21/11) του έτους 2011 (Εικόνα 4.6.1). Περίοδος υψηλής ροής ήταν η περίοδος του Ιουνίου και περίοδος χαµηλής ροής η περίοδος του Νοεµβρίου. Το υψόµετρο και το όνοµα των σταθµών δειγµατοληψίας δίνονται στον Πίνακα Η επιλογή των σταθµών δειγµατοληψίας έγινε βάσει των 19 τύπων των υδατικών σωµάτων που προέκυψαν από την εφαρµογή του συστήµατος Β, των τύπων των µεσογειακών ποταµών RM-1 και RM-2 (Πίνακας 4.5.1), της προσβασιµότητας τους και των πιέσεων που δέχεται ο ποταµός Χαβρίας από τους οικισµούς που ρίχνουν τα λύµατα τους σε αυτόν. Τέλος, στα σηµεία συµβολής των παραποτάµων οι δειγµατοληψίες γίνονταν σε τρία σηµεία (πριν και µετά την συµβολή και πάνω στον παραπόταµο). Όλοι οι σταθµοί δειγµατοληψίας ανήκαν σε διαφορετικούς τύπους, σύµφωνα µε το σύστηµα Β, το οποίο αποτέλεσε και κριτήριο για την επιλογή τους. Η επιλογή του σταθµού Περιστέρι έγινε βάσει της τοποθεσίας του καθώς βρισκόταν κατάντη των οικισµών Νεοχώρι, Παλαιοχώρι και Αρναία. Ακόµη, ο σταθµός Τόρνος επιλέχθηκε καθώς τοποθετούνταν κατάντη του οικισµού Μεγάλη Παναγία και ο σταθµός Στραγγάρι στην ένωση των δύο προηγούµενων κλάδων. Ο σταθµός Γέφυρα βρισκόταν στο µέσο υψόµετρο της λεκάνης και στο κύριο ρου του ποταµού. Επίσης, ο σταθµός Ταξιάρχης άνηκε σε µεγάλο παραπόταµο του Χαβρία και ο σταθµός Λεµονή στην ένωση του παραποτάµου που τοποθετείται ο σταθµός Ταξιάρχης µε τον κύριο ρου. Επιπλέον, ο σταθµός Βραστά βρισκόταν σε άλλο µεγάλο παραπόταµο του Χαβρία και ανάντη του οικισµού Βραστά. Τέλος, ο οικισµός Ορµύλια επιλέχθηκε καθώς τοποθετούνταν ανάντη του οικισµού Ορµύλια και ο σταθµός Κλέφτες κατάντη του ίδιου οικισµού. στο διευθετηµένο τµήµα και κοντά στις εκβολές του ποταµού. Τέλος, οι σταθµοί Ορµύλια και Κλέφτες βρισκόταν ανάντη και κατάντη φράγµατος ανάσχεσης που βρίσκεται στην περιοχή (Εικόνα 4.6.2). Στην παρούσα διπλωµατική εργασία, οι σταθµοί κατά την περίοδο της υψηλής ροής (Ιούνιος) συµβολίζονται µε (Υ) και κατά την περίοδο της χαµηλής ροής (Νοέµβριος) µε (Χ). 48

58 Εικόνα Σταθµοί δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία. Figure Sampling sites in the Chavrias river. 49

59 Εικόνα Φράγµα ανάσχεσης στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία (δορυφορική εικόνα Google Earth) ( Figure Flood control dam at the Chavrias river basin. (satellite image Google Earth) ( Πίνακας Σταθµοί δειγµατοληψίας και υψόµετρο αυτών στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία. Table Sampling sites and altitude of these in the Chavrias river. Σταθµοί Υψόµετρο(m) Περιστέρι 300 Τόρνος 330 Στραγγάρι 215 Γέφυρα 118 Ταξιάρχης 112 Λεµονή 43 Βραστά 463 Ορµύλια 28 Κλέφτες 11 50

60 4.7 Υδροµορφολογικά ποιοτικά στοιχεία Σύσταση υποστρώµατος Η ποσοστιαία σύσταση του υποστρώµατος εκτιµήθηκε σε κάθε σταθµό δειγµατοληψίας βενθικών µακροασπονδύλων κατά την περίοδο υψηλής και χαµηλής ροής (Ιούνιος- Νοέµβριος, 2011) σύµφωνα µε την κλίµακα Wentworth (1922) (Πίνακας 4.7.1, Εικόνα 4.7.1). Συγκεκριµένα, στους σταθµούς Περιστέρι (Υ, Χ), Στραγγάρι (Υ, Χ), και Γέφυρα (Υ, Χ) που βρισκόταν στα ανάντη της λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία κυριάρχησαν κυρίως µεγάλης τάξης µεγέθους υλικά (ογκόλιθοι, κροκάλες, χαλίκια). Εξαίρεση αποτέλεσε ο σταθµός Τόρνος, που βρισκόταν κατάντη του οικισµού Μεγάλη Παναγία και κυριάρχησαν µικρής τάξης µεγέθους υλικά (άµµος, ιλύς και άργιλος). Επιπλέον, στο σταθµό Βραστά (Υ) η σύσταση του υποστρώµατος αποτελούνταν κυρίως από ψηφίδες και άµµο, ενώ στους σταθµούς Ταξιάρχης (Υ, Χ) και Λεµονή (Υ, Χ) από κροκάλες και άµµο. Οι σταθµοί Ορµύλια (Υ) και Κλέφτες (Υ) που βρισκόταν στη κατάντη περιοχή του ποταµού Χαβρία επικράτησαν µικρής τάξης µεγέθους υλικά. Συγκεκριµένα στο σταθµό Ορµύλια (Υ) κυριάρχησε η άµµος και στο σταθµό Κλέφτες (Υ) η ιλύς και η άργιλος. Πίνακας Ποσοστιαία σύσταση του υποστρώµατος ανά σταθµό δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, την περίοδο υψηλής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011) (όπου Υ: περίοδος υψηλής ροής, Χ: περίοδος χαµηλής ροής). Table Substrate percentage composition per sampling site at the Chavrias river basin, during the high (June, 2011) and low flow period (November, 2011) (where Y: high flow X: low flow). Σταθµοί Ογκόλιθοι (%) Κροκάλες (%) Χαλίκια (%) Ψηφίδες (%) Άµµος (%) Ιλύς & Άργιλος (%) Περιστέρι (Υ) Περιστέρι (Χ) Τόρνος (Υ) Τόρνος (Χ) Στραγγάρι (Υ) Στραγγάρι (Χ) Γέφυρα (Υ) Γέφυρα (Χ) Βραστά (Υ) Ταξιάρχης (Υ) Ταξιάρχης (Χ) Λεµονή (Υ) Λεµονή(Χ) Ορµύλια (Υ) Κλέφτες (Υ)

61 Πίνακας Ποσοστιαία σύσταση του υποστρώµατος ανά σταθµό δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, την περίοδο υψηλής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011) (όπου Υ: περίοδος υψηλής ροής, Χ: περίοδος χαµηλής ροής). Table Substrate percentage composition per sampling site at the Chavrias river basin, during the high (June, 2011) and low flow period (November, 2011) (where Y: high flow X: low flow). Παροχή Τα αποτελέσµατα της παροχής, έτσι όπως υπολογίστηκαν σύµφωνα µε τη ροή που µετρήθηκε σε κάθε σταθµό δειγµατοληψίας, παρουσιάζονται στον Πίνακα και στην Εικόνα Οι µεγαλύτερες τιµές παροχής παρατηρήθηκαν στους σταθµούς Περιστέρι και Λεµονή κατά την περίοδο της υψηλής ροής. Στο σταθµό Κλέφτες κατά την περίοδο της υψηλής ροής, η ροή ήταν ιδιαίτερα χαµηλή µε αποτέλεσµα να µην είναι µετρήσιµη. Πρέπει να σηµειωθεί το γεγονός οτι στους σταθµούς Βραστά, Ορµύλια και Κλέφτες κατά την περίοδο της χαµηλής ροής, η κοίτη του ποταµού δεν είχε νερό. 52

62 Πίνακας Τιµές παροχής όπως υπολογίσθηκαν ανά σταθµό δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, την περίοδο υψηλής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011) (όπου Υ: περίοδος υψηλής ροής, Χ: περίοδος χαµηλής ροής). Table Calculated discharge per sampling site at the Chavrias river basin, during the high (June, 2011) and low flow period (November, 2011) (where Y: high flow X: low flow). Σταθµοί δειγµατοληψίας Παροχή (m 3 /sec) Περιστέρι (Υ) 0,870 Περιστέρι (Χ) 0,068 Τόρνος (Υ) 0,001 Τόρνος (Χ) 0,036 Στραγγάρι (Υ) 0,212 Στραγγάρι (Χ) 0,240 Γέφυρα (Υ) 0,141 Γέφυρα (Χ) 0,073 Βραστά (Υ) 0,020 Ταξιάρχης (Υ) 0,103 Ταξιάρχης (Χ) 0,027 Λεµονή (Υ) 0,770 Λεµονή (Χ) 0,040 Ορµύλια (Υ) 0,005 Κλέφτες (Υ) 0,000 Εικόνα Τιµές παροχής όπως υπολογίσθηκαν ανά σταθµό δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, την περίοδο υψηλής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011) (όπου Υ: περίοδος υψηλής ροής, Χ: περίοδος χαµηλής ροής). Figure Calculated discharge per sampling site at the Chavrias river basin, during the high (June, 2011) and low flow period (November, 2011) (where Y: high flow X: low flow). 53

63 Υπολογισµός δείκτη HMS του RHS Στη συνέχεια έγινε η εκτίµηση του δείκτη HMS για τους σταθµούς δειγµατοληψίας υπολογίζοντας το βαθµό τροποποίησης των ενδιαιτηµάτων (Raven et al. 1998b). Οι κατηγορίες που προέκυψαν µε βάση τη βαθµολογία του δείκτη, δίνονται στον Πίνακα Αρχικά, παρατηρείται ότι οι σταθµοί Περιστέρι (Υ, Χ) και Ταξιάρχης (Υ, Χ) δεν παρουσίασαν καµία τροποποίηση και βρισκόταν σε φυσική κατάσταση. Επίσης, ο σταθµός Λεµονή (Υ, Χ) παρουσίασε µία µικρή τροποποίηση και κατατάχθηκε στην κατηγορία της ηµιφυσικής κατάστασης. Οι σταθµοί Τόρνος (Υ, Χ), Στραγγάρι (Υ, Χ), Γέφυρα (Υ, Χ), Βραστά (Υ) και Ορµύλια (Υ) χαρακτηρίστηκαν ως εµφανώς τροποποιηµένοι καθώς σε πολλούς από αυτούς υπήρχαν περάσµατα, γέφυρες για πεζούς-αυτοκίνητα και επηρεάζονταν µερικώς ο έλεγχος της ροής. Τέλος, ο σταθµός Κλέφτες (Υ) χαρακτηρίστηκε ως εµφανώς τροποποιηµένος καθώς βρισκόταν στο τροποποιηµένο τµήµα του ποταµού. Πίνακας Βαθµός τροποποίησης του ενδιαιτήµατος ανά σταθµό δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, την περίοδο υψηλής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011) (όπου Υ: περίοδος υψηλής ροής, Χ: περίοδος χαµηλής ροής) (Raven et al. 1998b). Table Habitat modification score per sampling site at the Chavrias river basin during high (June, 2011) and low flow period (November, 2011) (where Y: high flow X: low flow) (Raven et al. 1998b). Σταθµοί Βαθµός τροποποίησης HMS Κατηγορία τροποποίησης HMC Περιστέρι (Υ) 1 Φυσικό Περιστέρι (X) 2 Φυσικό Τόρνος (Υ) 8 Εµφανώς τροποποιηµένο Τόρνος (X) 9 Εµφανώς τροποποιηµένο Στραγγάρι (Υ) 10 Εµφανώς τροποποιηµένο Στραγγάρι (X) 11 Εµφανώς τροποποιηµένο Γέφυρα (Υ) 17 Εµφανώς τροποποιηµένο Κύρια χαρακτηριστικά Πέρασµα, ενίσχυση κοίτης, σηµείο που επηρεάζεται µερικώς από έλεγχο ροής Πέρασµα, σηµείο που επηρεάζεται µερικώς από έλεγχο ροής Πέρασµα, σηµείο που επηρεάζεται εκτεταµένα από έλεγχο ροής Πέρασµα, σηµείο που επηρεάζεται εκτεταµένα από έλεγχο ροής Πέρασµα, διευθέτηση πρανών, γέφυρα για αυτοκίνητα Γέφυρα (X) 18 Εµφανώς τροποποιηµένο Πέρασµα, γέφυρα για αυτοκίνητα Ταξιάρχης (Υ) 2 Φυσικό Πέρασµα Ταξιάρχης (X) 3 Φυσικό Πέρασµα Λεµονή (Υ) 2 Ηµιφυσικό Πέρασµα, σηµείο που επηρεάζεται µερικώς από έλεγχο ροής Λεµονή (X) 3 Ηµιφυσικό Πέρασµα, σηµείο που επηρεάζεται µερικώς από έλεγχο ροής Βραστά (Υ) 9 Εµφανώς τροποποιηµένο Ενίσχυση κοίτης, γέφυρα για πεζούς Ορµύλια (Υ) 12 Εµφανώς τροποποιηµένο Κλέφτες (Υ) 31 Σηµαντικά τροποποιηµένο Ενίσχυση πρανών-κοίτης, πέρασµα, γέφυρα για αυτοκίνητα Γέφυρα για αυτοκίνητα εκτεταµένη απόκλιση της κοίτης από τη φυσική της θέση 54

64 Υπολογισµός δείκτη QBR Ακολούθησε ο υπολογισµός της ποιότητας παρόχθιου ενδιαιτήµατος µέσω του δείκτη QBR (Munné et al. 2003) τα αποτελέσµατα του οποίου παρουσιάζονται στον Πίνακα Παρατηρείται ότι ο σταθµός Περιστέρι (Υ, Χ) και ο σταθµός Λεµονή (Υ, Χ) υφίστανται µικρή διαταραχή παρόχθιου ενδιαιτήµατος (καλή ποιότητα) Στη συνέχεια στους σταθµούς Στραγγάρι (Υ, Χ), Γέφυρα (Υ, Χ) και Ταξιάρχης (Υ, Χ) η ποιότητα του παρόχθιου ενδιαιτήµατος εκτιµήθηκε ως ελλιπής, µε έντονη µεταβολή της παρόχθιας βλάστησης. Τέλος οι σταθµοί Τόρνος (Υ, Χ), Βραστά (Υ, Χ), Ορµύλια (Υ), και Κλέφτες (Υ) παρουσίασαν πλήρη υποβάθµιση του παρόχθιου ενδιαιτήµατος και η ποιότητά τους εκτιµήθηκε ως κακή. Πίνακας Υπολογισµός του δείκτη QBR ανά σταθµό δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, την περίοδο υψηλής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011) (όπου Υ: περίοδος υψηλής ροής, Χ: περίοδος χαµηλής ροής) (Munné et al. 2003). Table Calculation of the QBR index per sampling site in the Chavrias river basin, during high (June, 2011) and low flow period (November, 2011) (where Y: high flow X: low flow) (Munné et al. 2003). Σταθµοί ειγµατοληψίας QBR Ποιότητα παρόχθιου ενδιαιτήµατος Περιστέρι(Υ) 75 Μικρή διαταραχή, καλή ποιότητα Περιστέρι(Χ) 76 Μικρή διαταραχή, καλή ποιότητα Τόρνος(Υ) 5 Πλήρη υποβάθµιση, κακή ποιότητα Τόρνος(Χ) 5 Πλήρη υποβάθµιση, κακή ποιότητα Στραγγάρι(Υ) 50 Έντονη µεταβολή, ελλιπής ποιότητα Στραγγάρι(Χ) 50 Έντονη µεταβολή, ελλιπής ποιότητα Γέφυρα(Υ) 31 Έντονη µεταβολή, ελλιπής ποιότητα Γέφυρα(Χ) 31 Έντονη µεταβολή, ελλιπής ποιότητα Ταξιάρχης(Υ) 45 Έντονη µεταβολή, ελλιπής ποιότητα Ταξιάρχης(Χ) 45 Έντονη µεταβολή, ελλιπής ποιότητα Λεµονή(Υ) 74 Μικρή διαταραχή, καλή ποιότητα Λεµονή(Χ) 75 Μικρή διαταραχή, καλή ποιότητα Βραστά(Υ) 3 Πλήρη υποβάθµιση, κακή ποιότητα Ορµύλια(Υ) -20 Πλήρη υποβάθµιση, κακή ποιότητα Κλέφτες(Υ) -25 Πλήρη υποβάθµιση, κακή ποιότητα Υπολογισµός δείκτη IHF Τέλος έγινε ο υπολογισµός του δείκτη των ποτάµιων ενδιαιτηµάτων για µεσογειακά ποτάµια IHF (Padro et al. 2002). Σύµφωνα µε την κατάταξη των Padro et al. (2002), που δεν ακολουθεί την πενταβάθµια κλίµακα που προτείνει η Οδηγία 2000/60 ΕΚ, παρατηρείται ότι στους σταθµούς Περιστέρι (Υ, Χ), Γέφυρα (Υ, Χ) και Λεµονή (Υ, Χ) η ποιότητα των ενδιαιτηµάτων εκτιµήθηκε ως καλή. Στη συνέχεια, στους σταθµούς Στραγγάρι (Υ, Χ), Ταξιάρχης (Υ, Χ) και Βραστά (Υ, Χ) η ποιότητα του ενδιαιτήµατος ήταν µέτρια. Τέλος, οι 55

65 σταθµοί Τόρνος (Υ, Χ), Ορµύλια (Υ) και Κλέφτες (Υ) η ποιότητα του ενδιαιτήµατος κρίθηκε ως κακή. (Πίνακας 4.7.5). Πίνακας Υπολογισµός δείκτη ποτάµιων ενδιαιτηµάτων IHF ανά σταθµό δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, την περίοδο υψηλής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011) (όπου Υ: περίοδος υψηλής ροής, Χ: περίοδος χαµηλής ροής) (Padro et al. 2002). Table Calculation of river habitat index IHF per sampling site at the Chavrias river basin during the high (June, 2011) and low flow period (November, 2011) (where Y: high flow, X: low flow) (Padro et al. 2002). Σταθµοί IHF IHF Περιστέρι 63 Καλή Τόρνος 36 Κακή Στραγγάρι 50 Μέτρια Γέφυρα 59 Καλή Ταξιάρχης 56 Μέτρια Λεµονή 63 Καλή Βραστά 41 Μέτρια Ορµύλια 13 Κακή Κλέφτες 23 Κακή 56

66 4.8 Φυσικά-χηµικά ποιοτικά στοιχεία Μετρήσεις πεδίου Στον Πίνακας παρουσιάζονται οι τιµές των φυσικών-χηµικών παραµέτρων που µετρήθηκαν στους 15 σταθµούς δειγµατοληψίας στον ποταµό Χαβρία κατά την περίοδο της υψηλής (Y, Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (X, Νοέµβριος, 2011). Πρέπει να σηµειωθεί, ότι οι σταθµοί Βραστά, Ορµύλια και Κλέφτες κατά την περίοδο της χαµηλής ροής δεν είχαν νερό. Πίνακας Τιµές φυσικών-χηµικών παραµέτρων του νερού που µετρήθηκαν κατά την διάρκεια των δειγµατοληψιών στη λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία, την περίοδο της υψηλής (Y, Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (X, Νοέµβριος, 2011). Table 4.8.1: Values of water physico-chemical parameters measured during sampling site in the Chavrias river basin, the period of high (Y, June, 2011) and low flow (X, November, 2011). Σταθµοί δειγµατοληψίας Τ ( C) Αγωγιµότητα (µs/cm) ph DO (mg/l) DO (%) BOD 5 (mg/l) Περιστέρι (Υ) 18, ,35 7,70 81,50 0,34 Περιστέρι (Χ) 5, ,19 12,97 102,70 4,67 Τόρνος (Υ) 19, ,63 7,90 85,00 0,30 Τόρνος (Χ) 4, ,26 13,23 101,40 4,74 Στραγγάρι (Υ) 21, ,00 9,00 102,00 1,33 Στραγγάρι (Χ) 5, ,26 13,75 107,90 5,23 Γέφυρα (Υ) 21, ,67 9,30 105,50 0,74 Γέφυρα (Χ) 5, ,35 11,02 88,60 2,23 Βραστά (Υ) 15, ,06 8,25 84,10 1,45 Βραστά (Χ) 0, ,00 0,00 0,00 0,00 Ταξιάρχης (Υ) 21, ,48 8,02 87,10 1,22 Ταξιάρχης (Χ) 10, ,85 10,10 89,50 2,36 Λεµονή (Υ) 20, ,40 8,80 98,20 2,64 Λεµονή (Χ) 8, ,26 11,98 103,10 2,74 Ορµύλια (Υ) 22, ,50 7,75 89,60 0,14 Ορµύλια (Χ) 0, ,00 0,00 0,00 0,00 Κλέφτες (Υ) 24, ,51 9,40 102,40 3,29 Κλέφτες (Χ) 0, ,00 0,00 0,00 0,00 Οι τιµές της θερµοκρασίας του νερού (Τ ο C, Εικόνα 4.8.1) κατά την περίοδο υψηλής ροής (Ιούνιος, 2011) κυµάνθηκαν από 15,3 ο C (Βραστά_Υ) έως 24,5 ο C (Κλέφτες_Υ) και κατά την περίοδο χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011) από 4,2 ο C (Τόρνος_Χ) έως 10 ο C (Ταξιάρχης_Χ). Παρατηρείται ότι κατά την περίοδο της χαµηλής ροής οι θερµοκρασίες κυµαίνονται σε χαµηλές τιµές ενώ κατά την περίοδο της υψηλής σε πιο υψηλές. 57

67 Εικόνα Θερµοκρασία νερού ( ο C ) ανά σταθµό δειγµατοληψίας στον ποταµό Χαβρία κατά την περίοδο του Ιουνίου, Νοεµβρίου του έτους 2011 (όπου :Υ : περίοδος υψηλής ροής, Χ : περίοδος χαµηλής ροής). Figure Water temperature ( ο C ) per sampling site in the Chavrias river basin during June and November 2011 (where: Y: high flow period, X: low flow period). Οι τιµές της συγκέντρωσης του διαλυµένου στο νερό οξυγόνου (D.O. mg/l, Εικόνα 4.8.2) κατά την περίοδο υψηλής ροής (Ιούνιος 2011) ήταν από 7,70 mg/l (Περιστέρι_Υ) έως 9,40 mg/l (Κλέφτες_Υ) και την περίοδο της χαµηλής ροής (Νοέµβριος 2011) από 10,10 mg/l (Ταξιάρχης_Χ) έως 13,75 mg/l (Στραγγάρι_Χ). ιαπιστώνεται ότι κατά την περίοδο της χαµηλής ροής οι τιµές των συγκεντρώσεων του διαλυµένου στο νερό οξυγόνου ήταν υψηλότερες απ ότι κατά την περίοδο υψηλής ροής. Συνολικά, όλες οι τιµές ήταν πάνω από τα επιτρεπόµενα όρια που ορίζει η Οδηγία 2006/44/ΕΚ για τη διαβίωση των ιχθύων για τα σολοµοειδή (6 mg/l) και τα κυπρινοειδή (4 mg/l). Εικόνα Συγκεντρώσεις διαλυµένου στο νερό οξυγόνου (mg/l), ανά σταθµό δειγµατοληψίας στον ποταµό Χαβρία κατά την περίοδο του Ιουνίου, Νοεµβρίου του έτους 2011 (όπου: Κ:κυπρινοειδή, Σ:σολοµοειδή) (όπου :Υ: περίοδος υψηλής ροής, Χ: περίοδος χαµηλής ροής). Figure Concentration of dissolved oxygen in water (mg/l) per sampling site at the Chavrias river basin during June and November 2011 (where: K: cyprinids, S: salmonids) (where: Y: high flow period, X: low flow period). 58

68 Οι τιµές της αγωγιµότητας (Conductivity µs/sec, Εικόνα 4.8.3) που υπολογίστηκαν για κάθε σταθµό δειγµατοληψίας κατά την περίοδο υψηλής ροής (Υ, Ιούνιος, 2011) κυµάνθηκαν από 246 µs/cm (Περιστέρι_Υ) έως 734 µs/cm (Βραστά_Υ) και κατά την περίοδο της χαµηλής ροής (Χ, Νοέµβριος, 2011) από 431 µs/cm (Περιστέρι_Χ) έως και 615 µs/cm (Τόρνος_Χ). Γενικά παρατηρείται ότι κατά την περίοδο χαµηλής ροής οι τιµές της αγωγιµότητας αυξήθηκαν. Επιπλέον, όλες οι τιµές που καταγράφηκαν ήταν κάτω από το όριο που προτείνεται από την ΚΥΑ Υ2/2600/2001 για το πόσιµο νερό (2.500 µs/cm). Εικόνα Τιµές αγωγιµότητας στο νερό (µs/cm), ανά σταθµό δειγµατοληψίας στον ποταµό Χαβρία κατά την περίοδο του Ιουνίου, Νοεµβρίου του έτους 2011 (όπου :Υ: περίοδος υψηλής ροής, Χ: περίοδος χαµηλής ροής). Figure Conductivity values in water (µs/sec), per sampling site at the Chavrias river basin during June and November 2011 (where: Y: high flow period, X: low flow period). Οι τιµές του ph (Εικόνα 4.8.4) που καταγράφηκαν κατά την περιόδο υψηλής (Υ, Ιούνιος, 2011) κυµάνθηκαν από από 8,06 (Βραστά_Υ) έως και 9,00 (Στραγγάρι_Υ) και κατά την περίοδο της χαµηλής ροής (Χ, Νοέµβριος, 2011) από 7,85 (Ταξιάρχης_Χ) έως και 8,35 (Γέφυρα_Χ). Κατά την περίοδο της χαµηλής ροής οι τιµές του ph µειώθηκαν ελάχιστα. Όλες οι τιµές που καταγράφηκαν στο πεδίο, ήταν εντός των ορίων που ορίζει η ΚΥΑ Υ2/2600/2001 (µεταξύ των τιµών 6,5 9,5) για το πόσιµο νερό και η Οδηγία 2006/44/ΕΚ για τη διαβίωση των ιχθύων (σολοµοειδή και κυπρινοειδή, µεταξύ των τιµών 6 9). 59

69 Εικόνα Τιµές ph ανά σταθµό δειγµατοληψίας στον ποταµό Χαβρία κατά την περίοδο του Ιουνίου, Νοεµβρίου του έτους 2011 (όπου : Κ: κυπρινοειδή, Σ: σολοµοειδή) (όπου : Υ: περίοδος υψηλής ροής, Χ: περίοδος χαµηλής ροής). Figure Values of ph, per sampling at the Chavrias river basin during June and November 2011 (where: K: cyprinids, S: salmonids) (where: Y: high flow period, X: low flow period). Οι τιµές του Βιοχηµικά Απαιτούµενου Οξυγόνου (B.O.D 5, mg/l, Εικόνα 4.8.5) κατά την περιόδο υψηλής ροής (Υ, Ιούνιος, 2011) ήταν από 0,14 mg/l (Ορµύλια_Υ) έως 2,64 mg/l (Λεµονή_Υ) και κατά την περίοδο της χαµηλής ροής (Χ, Νοέµβριος, 2011) από 2,23 mg/l (Γέφυρα_Χ) έως 5,23 mg/l (Στραγγάρι_Χ). Γενικά παρατηρήθηκε αύξηση των τιµών κατά την περίοδο της χαµηλής ροής. Συνολικά, στους σταθµούς Περιστέρι_Χ, Τόρνος_Χ, Στραγγάρι_Χ και οριακά στο σταθµό Κλέφτες_Υ, οι τιµές B.O.D 5 ξεπέρασαν τα όρια διαβίωσης των σολοµοειδών (σολοµοειδή: 3 mg/l, Οδηγία 2006/44/ΕΚ). Συνολικά, όλες οι τιµές που καταγράφηκαν σε κάθε σταθµό δεν ξεπέρασαν τα όρια διαβίωσης των κυπρινοειδών (κυπρινοειδή: 6 mg/l, Οδηγία 2006/44/ΕΚ). Εικόνα Τιµές του Βιοχηµικά Απαιτούµενου Οξυγόνου (mg/l), ανά σταθµό δειγµατοληψίας στον ποταµό Χαβρία κατά την περίοδο του Ιουνίου, Νοεµβρίου του έτους 2011 (όπου Κ: κυπρινοειδή, Σ: σολοµοειδή) (όπου :Υ : περίοδος υψηλής ροής, Χ : περίοδος χαµηλής ροής). Figure Biochemical Dissolve Oxygen values (mg/l), per sampling site at the Chavrias river basin during June and November 2011 (where: K: cyprinids, S: salmonids) (where: Y: high flow period, X: low flow period). 60

70 Εργαστηριακές αναλύσεις Στον Πίνακα παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα των θρεπτικών αλάτων και των ολικών αιωρούµενων στερεών, για τους 15 σταθµούς δειγµατοληψίας στον ποταµό Χαβρία κατά την περίοδο της υψηλής (Y, Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (X, Νοέµβριος, 2011). Οι σταθµοί Βραστά, Ορµύλια και Κλέφτες κατά την περίοδο της χαµηλής ροής δεν είχαν νερό, εποµένως οι τιµές τους ήταν µηδενικές. Πίνακας Τιµές φυσικών-χηµικών παραµέτρων του νερού που µετρήθηκαν κατά τη διάρκεια των δειγµατοληψιών στη λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία, την περίοδο της υψηλής (Υ, Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Χ, Νοέµβριος, 2011). Table Values of water physico-chemical parameters measured at each sampling site of the Chavrias river basin, the period of high (June, 2011) and low flow (November, 2011). Σταθµοί TSS (mg/l) P-PO4 (mg/l) N-NH4 (mg/l) N-NO2 (mg/l) N-NO3 (mg/l) Περιστέρι (Υ) 2,20 0,031 0,070 0,001 0,253 Περιστέρι (Χ) 3,60 0,017 0,740 0,000 0,774 Τόρνος (Υ) 3,20 0,119 0,119 0,006 0,557 Τόρνος (Χ) 3,20 0,036 0,516 0,000 0,887 Στραγγάρι (Υ) 5,40 0,021 0,021 0,002 0,117 Στραγγάρι (Χ) 1,40 0,017 0,268 0,000 0,639 Γέφυρα (Υ) 0,60 0,012 0,012 0,001 0,073 Γέφυρα (Χ) 3,60 0,009 0,406 0,000 0,055 Βραστά (Υ) 2,00 0,012 0,012 0,001 0,250 Βραστά (Χ) 0,00 0,000 0,000 0,000 0,000 Ταξιάρχης (Υ) 1,00 0,019 0,019 0,001 0,119 Ταξιάρχης (Χ) 1,60 0,009 0,058 0,000 0,139 Λεµονή (Υ) 8,40 0,012 0,002 0,002 0,142 Λεµονή (Χ) 0,80 0,009 0,290 0,000 0,026 Ορµύλια (Υ) 8,60 0,012 0,012 0,000 0,024 Ορµύλια (Χ) 0,00 0,000 0,000 0,000 0,000 Κλέφτες (Υ) 4,20 0,011 0,011 0,001 0,184 Κλέφτες (Χ) 0,00 0,000 0,000 0,000 0,000 Οι τιµές των Ολικών Αιωρούµενων Στερεών (Total Suspended Solids, T.S.S., mg/l, Εικόνα 4.8.6) οι οποίες υπολογίστηκαν ανά σταθµό δειγµατοληψίας κατά την περιόδο υψηλής ροής (Υ, Ιούνιος, 2011) κυµάνθηκαν από 0,60 mg/l (Γέφυρα_Υ) έως 8,60 mg/l (Ορµύλια_Υ) και κατά την περίοδο της χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011) από 0,80 mg/l (Λεµονή_Χ) και 8,60 mg/l (Στραγγάρι_Χ). Οι τιµές των ολικών αιωρούµενων στερεών ανά σταθµό δειγµατοληψίας δεν ξεπέρασαν τα όρια που προτείνονται από την Οδηγία 2006/44/ΕΚ για τη διαβίωση των ιχθύων (σολοµοειδή, κυπρινοειδή: 25 mg/l). 61

71 Εικόνα Τιµές των Ολικών Αιωρούµενων Στερεών (mg/l) ανά σταθµό δειγµατοληψίας στον ποταµό Χαβρία κατά την περίοδο του Ιουνίου, Νοεµβρίου του έτους 2011 (όπου Κ: κυπρινοειδή, Σ: σολοµοειδή) (όπου :Υ : περίοδος υψηλής ροής, Χ : περίοδος χαµηλής ροής). Figure Total Suspended Solid values (mg/l) calculated at each sampling site of the Chavrias river basin during June and November 2011 (where: K: cyprinids, S: salmonids) (where: Y: high flow period, X: low flow period). Οι τιµές της συγκέντρωσης του φωσφόρου των ορθοφωσφορικών ιόντων (P-PO 4, mg/l, Εικόνα 4.8.7) που καταγράφηκαν κατά την περιόδο υψηλής (Υ, Ιούνιος, 2011) κυµµάνθηκαν από 0,011 mg/l (Κλέφτες_Υ) έως 0,119 mg/l (Στραγγάρι_Υ) και κατά την περίοδο της χαµηλής ροής (Χ, Νοέµβριος, 2011) από 0,009 mg/l (Ταξιάρχης_Χ, Λεµονή_Χ) εως 0,036 mg/l (Τόρνος_Χ). Οι τιµές της συγκέντρωσης των P-PO 4 κατά την περίοδο της xαµηλής ροής παρουσίασαν µείωση. Όλες οι τιµές σε κάθε σταθµό δεν ξεπέρασαν τα όρια για το πόσιµο νερό που προτείνονται από την ΚΥΑ Υ2/2600/2001 (1,091 mg/l). Εικόνα Τιµές της συγκέντρωσης του φωσφόρου των ορθοφωσφορικών ιόντων (mg/l) ανά σταθµό δειγµατοληψίας στον ποταµό Χαβρία κατά την περίοδο του Ιουνίου, Νοεµβρίου του έτους 2011 (όπου :Υ: περίοδος υψηλής ροής, Χ: περίοδος χαµηλής ροής). Figure Values of phosphorus concentration of orthophosphate ions per sampling site at the Chavrias river basin during June and November 2011 (where: Y: high flow period, X: low flow period). 62

72 Οι τιµές της συγκέντρωσης του αζώτου των αµµωνιακών αλάτων (Ν-ΝΗ 4, mg/l, Εικόνα 4.8.8), κατά την περιόδο υψηλής ροής (Υ, Ιούνιος, 2011) κυµάνθηκαν από 0,002 mg/l (Λεµονή_Υ) έως 0,19 mg/l (Τόρνος_Υ) και κατά την περίοδο της χαµηλής ροής (Χ, Νοέµβριος, 2011) από 0,058 mg/l (Ταξιάρχης_Χ) έως και 0,740 mg/l (Τόρνος_Χ). Επιπλέον, οι τιµές της συγκέντρωσης των Ν-ΝΗ 4 στους σταθµούς Περιστέρι_Χ, Τόρνος_Χ και οριακά στο σταθµό Γέφυρα_Χ ξεπέρασαν τα όρια για πόσιµο νερό που προτείνονται από την ΚΥΑ Υ2/2600/2001 (0,400 mg/l). Επίσης, οι τιµές της συγκέντρωσης των Ν-ΝΗ 4 στους σταθµούς Περιστέρι_Χ, Περιστέρι_Υ, Τόρνος _Χ, Τόρνος_Υ, Στραγγάρι_Χ, Γέφυρα_Χ, Ταξιάρχης_Χ και Λεµονή_Χ ξεπέρασαν τα όρια διαβίωσης των ιχθύων για τα σολοµοειδή (0,031mg/l) και στους σταθµούς Περιστέρι_Χ, Τόρνος_Υ, Τόρνος_Χ, Στραγγάρι_Χ, Γέφυρα_Χ, Λεµονή_Χ για τα κυπρινοειδή (0,155mg/l) σύµφωνα µε την Οδηγία 2006/44/ΕΚ. Εικόνα Τιµές της συγκέντρωσης του αζώτου των αµµωνιακών αλάτων (mg/l) ανά σταθµό δειγµατοληψίας στον ποταµό Χαβρία κατά την περίοδο του Ιουνίου, Νοεµβρίου του έτους 2011 (όπου: Κ: κυπρινοειδή, Σ: σολοµοειδή) (όπου: Υ: περίοδος υψηλής ροής, Χ: περίοδος χαµηλής ροής). Figure Values of the concentration of nitrogen ammonium salts (mg/l), per sampling site at the Chavrias river basin during June and November 2011 (where: K: cyprinids, S: salmonids) (where: Y: high flow period, X: low flow period). Οι τιµές της συγκέντρωσης του αζώτου των νιτρικών αλάτων (N-NO 3, mg/l, Εικόνα 4.8.9) που υπολογίστηκαν ανά σταθµό δειγµατοληψίας κατά την περιόδο υψηλής (Υ, Ιούνιος 2011) ήταν από 0,024 mg/l (Ορµύλια_Υ) έως 0,557 mg/l (Τόρνος_Υ) και κατά την περίοδο της χαµηλής ροής (Χ, Νοέµβριος, 2011) από 0,026 mg/l (Λεµονή_Χ) έως και 0,887 mg/l (Τόρνος_Χ). Παρατηρήθηκε ότι στους σταθµούς που βρίσκονται ανάντη (Περιστέρι, Τόρνος, Στραγγάρι) κατά την περίοδο χαµηλής ροής υπήρχε αύξηση των τιµών. Γενικά όµως, όλες οι τιµές σε κάθε σταθµό δειγµατοληψίας δεν ξεπέρασαν τα όρια για το πόσιµο νερό που ορίζονται από την ΚΥΑ Υ2/2600/2001 (11,250 mg/l). 63

73 Εικόνα Τιµές της συγκέντρωσης του αζώτου των νιτρικών αλάτων (mg/l), ανά σταθµό δειγµατοληψίας στον ποταµό Χαβρία κατά την περίοδο του Ιουνίου, Νοεµβρίου του έτους 2011 (όπου: Υ: περίοδος υψηλής ροής, Χ: περίοδος χαµηλής ροής). Figure Values of concentration nitrogen of nitrates (mg/l) per sampling site at the Chavrias river basin during June and November 2011 (where: K: cyprinids, S: salmonids) (where: Y: high flow period, X: low flow period). Οι τιµές της συγκέντρωσης του αζώτου των νιτρωδών αλάτων (Ν-ΝO 2, mg/l, Εικόνα ), για κάθε σταθµό δειγµατοληψίας κατά την περιόδο υψηλής (Υ, Ιούνιος 2011) και χαµηλής ροής (Χ, Νοέµβριος 2011), ήταν σε πολύ χαµηλές και η υψηλότερη καταγράφηκε στο σταθµό Τόρνος_Χ. Οι τιµές της συγκέντρωσης των Ν-ΝO 2 ανά σταθµό δειγµατοληψίας δεν ξεπέρασαν τα όρια για πόσιµο νερό που προτείνονται από την ΚΥΑ Υ2/2600/2001 (0,152 mg/l). Τέλος η τιµή της συγκέντρωσης των Ν-ΝO 2 στο σταθµό Τόρνος_Χ ξεπέρασε τα όρια διαβίωσης των ιχθύων, σύµφωνα µε την Οδηγία 2006/44/ΕΕ για τα σολοµοειδή (0,003mg/l). Εικόνα Οι τιµές της συγκέντρωσης του αζώτου των νιτρωδών αλάτων (mg/l) ανά σταθµό δειγµατοληψίας στον ποταµό Χαβρία κατά την περίοδο του Ιουνίου, Νοεµβρίου του έτους 2011 (όπου: Κ: κυπρινοειδή, Σ: σολοµοειδή) (όπου: Υ: περίοδος υψηλής ροής, Χ: περίοδος χαµηλής ροής). Figure Values of concentration nitrogen of nitrite (mg/l), per sampling site at the Chavrias river basin during June and November 2011 (where: K: cyprinids, S: salmonids) (where: Y: high flow period, X: low flow period). 64

74 4.9 Βιολογικά ποιοτικά στοιχεία-βενθικά µακροασπόνδυλα Τα άτοµα των βενθικών µακροασπονδύλων που βρέθηκαν συνολικά στους 15 σταθµούς δειγµατοληψίας (Y, Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (X, Νοέµβριος, 2011) ήταν άτοµα και προσδιορίστηκαν στην κατώτερη δυνατή ταξινοµική οµάδα. Οι κατώτερες ταξινοµικές οµάδες που βρέθηκαν ήταν 76 (Πίνακας 4.9.1). Η αφθονία των βενθικών µακροασπονδύλων και ο αριθµός των ταξινοµικών οµάδων ανά σταθµό δειγµατοληψίας παρουσιάζονται στις Εικόνες αντίστοιχα. Πίνακας Οι 76 ταξινοµικές οµάδες βενθικών µακροασπονδύλων που βρέθηκαν στους σταθµούς δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία κατά την περίοδο υψηλής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011). Table The 76 taxa of benthic macroinvertebrates found at the sampling sites of the Chavrias river basin during the high (June, 2011) and low flow period (November, 2011). Ταξινοµικές οµάδες βενθικών µακροασπονδύλων 1. Nemouridae 21. Calopterygidae 41. Chrysomelidae 61. Hydrometridae 2. Leuctridae 22. Platycnemididae 42. Dytiscidae 62. Nepidae 3. Capniidae 23. Lestidae 43. Hydrophilidae 63. Notonectidae 4. Heptageniidae 24. Corduliidae 44. Elminthidae 64. Ancylidae 5. Epheme/llidae 25. Tipulidae 45. Hydraenidae 65. Valvatidae 6. Ephemeridae 26. Athericidae 46. Gyrinidae 66. Bythiniidae 7. Leptop/biidae 27. Tabanidae 47. Haliplidae 67. Planorbidae 8. Caenidae 28. Empididae 48. Dryopidae 68. Acroloxidae 9. Baetidae 29. Simuliidae 49. Helophoridae 69. Bythinellidae 10. Rhyacophilidae 30. Dixidae 50. Hydrochidae 70. Malaniidae 11. Phil/amidae 31. Stratiomyidae 51. Sialidae(Megaloptera) 71. Planariidae 12. Hydr/chidae 32. Ceratopo/dae 52. Gammaridae 72. Dugesiidae 13. Psychomyidae 33. Chironomidae (not red) 53. Asellidae 73. Hydracarina 14. Gloss/atidae 34. Dolich/dae 54. Sphaeriidae 74. Potamonidae 15. Hydroptilidae 35. Psychodidae 55. Oligochaeta 75. Arachnida 16. Poly/opodidae 36. Blaphari/dae 56. Corixidae 76. Lepidoptera 17. Seri/omatidae 37. Ephydridae 57. Gerridae 18. Leptoceridae 38. Anthomyidae 58. Hebridae 19. Phryganeidae 39. Limoniidae 59. Naucoridae 20. Gomphidae 40. Culicidae 60. Mesoveliidae Αρχικά παρατηρείται ότι η αφθονία των βενθικών µακροασπονδύλων (Εικόνα 4.9.1), στους σταθµούς δειγµατοληψίας, ήταν µικρότερη κατά την περίοδο της χαµηλής ροής από εκείνη της υψηλής. Εξαίρεση, όµως, αποτέλεσαν οι σταθµοί Λεµονή και Ταξιάρχης που κατά την περίοδο της χαµηλής ροής η αφθονία των βενθικών µακροασπονδύλων ήταν υψηλότερη. Κατά την περίοδο της υψηλής ροής ο σταθµός Στραγγάρι (Υ) είχε τη µεγαλύτερη αφθονία (4.047 άτοµα) και ο σταθµός Ορµύλια (Υ) είχε τη µικρότερη (58 άτοµα). Επίσης, κατά την περίοδο της χαµηλής ροής ο σταθµός Λεµονή (Χ) παρουσίασε τη µεγαλύτερη αφθονία (3.911) και ο σταθµός Τόρνος (Χ) τη µικρότερη (165 άτοµα). Επιπλέον, στο διάγραµµα της 65

75 Εικόνας παρατηρείται ότι συνολικά ο αριθµός των ταξινοµικών οµάδων ήταν και αυτός µικρότερος κατά την περίοδο της χαµηλής ροής σε σύγκριση µε την περίοδο της υψηλής. Ακόµη, κατά την περίοδο υψηλής ροής οι σταθµοί µε το µεγαλύτερο και το µικρότερο αριθµό ταξινοµικών οµάδων ήταν ο σταθµός Στραγγάρι (Υ) (32 taxa) και Ορµύλια (Υ) (13 taxa) αντίστοιχα και για την περίοδο χαµηλής ροής ο σταθµός Ταξιάρχης (Χ) (31 taxa) και Τόρνος (Χ) (11 taxa). Τέλος, στον σταθµό Λεµονή κατά την περίοδο της χαµηλής ροής παρατηρήθηκε µικρή αφθονία ατόµων και µεγάλη ποικιλότητα. Στους υπόλοιπους σταθµούς, όµως, και στις δύο περιόδους η αφθονία των ατόµων συµβάδισε µε τον αριθµό των ταξινοµικών οµάδων. Εικόνα Η αφθονία των βενθικών µακροασπονδύλων ανά σταθµό δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, την περίοδο υψηλής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011). Figure Benthic macroinvertebrate abundance per sampling site at the Chavrias river basin during the high season (June 2011) and low flow (November 2011). 66

76 Εικόνα Ο αριθµός των ταξινοµικών οµάδων ανά σταθµό δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, την περίοδο υψηλής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011). Figure The number of taxa per sampling site at the Chavrias river basin, during the high (June, 2011) and low flow period (November, 2011). Στη συνέχεια, τα βενθικά µακροασπόνδυλα ταξινοµήθηκαν σε 17 ανώτερες ταξινοµικές οµάδες (Εικόνα 4.9.3). Αρχικά, στο σταθµό Περιστέρι (Υ) µεγαλύτερη αφθονία βρέθηκε στα Ephemeroptera, τα Diptera και τα Plecoptera ενώ στο σταθµό Περιστέρι (Χ) παρατηρήθηκε µία µείωση της αφθονίας στα Diptera και στα Ephemeroptera αλλά ιδιαίτερα στα Plecoptera. Στη συνέχεια στο σταθµό Στραγγάρι (Υ) καταγράφηκε µεγάλη αφθονία στα Ephemroptera, Diptera, Coleoptera και ιδιαίτερα στα Plecoptera καθώς είχε το µεγαλύτερο αριθµό ατόµων κατά την περίοδο της υψηλής ροής. Αντίθετα, στο σταθµό Στραγγάρι (Χ), κυριαρχούσαν τα Isopoda και τα Diptera, παρουσιάζοντας µικρότερη αφθονία σε σχέση µε την περίοδο της υψηλής ροής. Στη συνέχεια, ο σταθµός Τόρνος (Υ) είχε µεγαλύτερη αφθονία στα Diptera και τα Oligochaeta και στον Τόρνο (Χ) παρατηρήθηκε µείωση των ατόµων µε τις ίδιες ταξινοµικές οµάδες. Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός, ότι στο σταθµό Ταξιάρχης (Υ) επικρατούσαν τα Diptera ενώ στο σταθµό Ταξιάρχη (Χ) κυριαρχούσαν τα Plecoptera, τα Diptera και τα Oligochaeta, παρουσιάζοντας µεγαλύτερη αφθονία ατόµων σε σχέση µε την προηγούµενη περίοδο. Επιπλέον, στο σταθµό Λεµονή (Υ) κυριάρχησαν οι τάξεις Oligochaeta Diptera και λιγότερο τα Ephepmeroptera και στο Λεµονή (Χ) υπήρξε µεγάλος αριθµός ατόµων της τάξης Oligochaeta. Ο σταθµός Βραστά (Υ) παρουσίασε µεγαλύτερη αφθονία 67

77 κυρίως στην τάξη Amphipoda. Τέλος ο σταθµός Ορµύλια είχε περισσότερα άτοµα που ανήκουν στα Ephimeroptera και ο σταθµός Κλέφτες στην τάξη Gastropoda. Εικόνα Αφθονία των ταξινοµικών οµάδων ανά σταθµό δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, την περίοδο υψηλής (Υ, Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Χ, Νοέµβριος, 2011). Figure Abundance of taxa per sampling site at the Chavrias river basin, during the high (Υ, June, 2011) and low flow period (Χ, November, 2011) Βιολογικοί δείκτες-εκτίµηση της ποιότητας του νερού Η εκτίµηση της ποιότητας του νερού έγινε για τους 15 συνολικά, σταθµούς δειγµατοληψίας κατά την περίοδο της υψηλής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011), µε βάση τον πολυµετρικό δείκτη STAR_ICMi για τους σταθµούς δειγµατοληψίας R- M1 και R-M2 και µε βάση το Ελληνικό Σύστηµα Αξιολόγησης (Ε.Συ.Α). Τα αποτελέσµατα δίνονται στον Πίνακα και στις Εικόνες Επίσης, στις Εικόνες , παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα σε σχέση µε τον αριθµό των ταξινοµικών οµάδων και την αφθονία ανάλογα µε την ευαισθησία στη ρύπανση των βενθικών µακροασπονδύλων (LSTaxa= ανθεκτικά taxa MSTaxa= µεσαία taxa HSTaxa= ευαίσθητα στη ρύπανση taxa ). Κατά την περίοδο, λοιπόν, της υψηλής ροής, σύµφωνα µε τον πολυµετρικό δείκτη STAR_ICMi οι σταθµοί Περιστέρι, Γέφυρα, Λεµονή, Βραστά είχαν ποιότητα στο όριο της καλής, οι σταθµοί Τόρνος, Ταξιάρχης, Ορµύλια και Κλέφτες είχαν κάτω από το όριο της καλής και µόνο ο σταθµός Στραγγάρι ήταν στο όριο της υψηλής ποιότητας. Κατά την περίοδο 68

78 όµως της χαµηλής ροής, η ποιότητα άλλαξε και στους περισσότερους σταθµούς ήταν κάτω της καλής εκτός από τους σταθµούς Ταξιάρχη και Λεµονή. Πίνακας Εκτίµηση της ποιότητας του νερού ανά σταθµό δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, κατά την περίοδο υψηλής (Υ, Ιούνιος) και χαµηλής ροής (Χ, Νοέµβριος), µε βάση τον πολυµετρικό δείκτη STAR_ICMi (RM1, RM2) και το Ελληνικό Σύστηµα Αξιολόγησης (Ε.Συ.Α). Ο χρωµατισµός είναι σύµφωνα µε την πενταβάθµια κλίµακα που προτείνει η Oδηγία 2000/60/ΕΚ. Table Water Quality assessment of the sampling site at the Chavria river basin during the low and high flow period according to the polymetric index STAR_ICMi (RM1, RM2) and HES. The colour code is in compliance with the WFD. Σταθµοί Ε.Συ.Α. Μεσογειακός τύπος EQR_STAR_ICMi Ιούνιος Νοέµβριος Ιούνιος Νοέµβριος Περιστέρι Υψηλή Καλή RM-1 0,94 0,6 Τόρνος Μέτρια Ελλιπής RM-1 0,5 0,38 Στραγγάρι Υψηλή Μέτρια RM-2 1,07 0,61 Γέφυρα Καλή Μέτρια RM-1 0,78 0,47 Ταξιάρχης Μέτρια Υψηλή RM-1 0,67 0,86 Λεµονή Καλή Καλή RM-2 0,88 0,84 Βραστά Καλή RM-1 0,88 Ορµύλια Ελλιπής RM-2 0,56 Κλέφτες Μέτρια RM-2 0,35 Αρχικά, κατά την περίοδο της υψηλής ροής, στα ανάντη της λεκάνης απορροής, ο σταθµός Περιστέρι (Υ) είχε υψηλή ποιότητα, ο Τόρνος (Υ) είχε µέτρια και το Στραγγάρι (Υ), που βρισκόταν στην ένωση των δύο προηγούµενων, συµβάδισε µε το Περιστέρι (Υ) και είχε υψηλή. Πρέπει να σηµειωθεί το γεγονός ότι ο σταθµός Τόρνος βρισκόταν κατάντη του οικισµού Μεγάλη Παναγία και πιθανόν για το λόγο αυτό, παρόλο που βρίσκεται στις πηγές του ποταµού, η ποιότητα του είναι µέτρια. Στη συνέχεια, όµως, η ποιότητα διαφοροποιήθηκε και στο σταθµό Γέφυρα (Υ) έγινε καλή, όπως και στο σταθµό Λεµονή (Υ) που όπως φαίνεται δεν επηρεάστηκε από την ποιότητα του σταθµού Ταξιάρχη που ήταν µέτρια και ο οποίος βρισκόταν σε κλάδο που ενώνεται µε τον κύριο ρου. Επίσης, ο σταθµός Βραστά (Υ), που βρισκόταν σε παραπόταµο και στο ορεινό τµήµα της λεκάνης, είχε καλή ποιότητα. Τέλος, στο σταθµό Ορµύλια (Υ) η ποιότητα εκτιµήθηκε ως ελλιπής και στο σταθµό Κλέφτες (Υ), που βρίσκεται στις εκβολές και στο τροποποιηµένο τµήµα του ποταµού, η ποιότητα ήταν µέτρια καθώς, όπως φαίνεται, επηρεάστηκε από την ποιότητα των δύο προηγούµενων σταθµών που ήταν ελλιπής και καλή. (Εικόνα 4.9.1). Κατά την περίοδο της χαµηλής ροής, οι ποιότητες διαφοροποιήθηκαν σε κάποιες περιπτώσεις. Ο σταθµός Περιστέρι (Χ) είχε µέτρια ποιότητα, ο Τόρνος (Χ) ελλιπής και ο Στραγγάρι (Χ), που βρίσκεται στην ένωση των δύο, µέτρια. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι 69

79 κατά την περίοδο χαµηλής ροής ο σταθµός Στραγγάρι (Χ) επηρεάζεται περισσότερο από το σταθµό Τόρνο (Χ). Παρατηρείται, επίσης, ότι ο Τόρνος (Χ) επηρεάζεται περισσότερο την περίοδο αυτή από τον οικισµό που βρίσκεται ανάντη του, καθώς η ποιότητα του έγινε ελλιπής. Συνεχίζοντας προς τα κατάντη, ο σταθµός Γέφυρα (Χ) είχε και αυτός µέτρια ποιότητα. Στο σταθµό, όµως, Ταξιάρχη (Χ) η ποιότητα έγινε υψηλή σε αντίθεση µε την προηγούµενη περίοδο που ήταν µέτρια.,έτσι ο σταθµός Λεµονή (Χ), επηρεαζόµενος από τον σταθµό Ταξιάρχη (Χ) παρέµεινε σε καλή ποιότητα. Τέλος, οι σταθµοί Βραστά, Ορµύλια και Κλέφτες δεν είχαν νερό κατά την περίοδο του Νοεµβρίου (περίοδος χαµηλής ροής) (Εικόνα 4.9.1). Εικόνα Εκτίµηση της ποιότητας νερού σύµφωνα µε το Ελληνικό Σύστηµα Αξιολόγησης (Ε.Συ.Α) στη λεκάνη απορροής του π. Χαβρία κατά την περίοδο της υψηλής ροής ( Υ, Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Ν, Νοέµβριος, 2011). Figure Water quality assessment according to the Hellenic Evaluation System (H.E.S.) at the Chavrias river basin during the high flow period (June, 2011). Στις Εικόνες παρατηρείται ότι οι σταθµοί Περιστέρι και Στραγγάρι κατά την περίοδο της υψηλής ροής, που η ποιότητα τους σύµφωνα µε το Ε.Συ.Α. ήταν υψηλή, είχαν περισσότερες ευαίσθητες ταξινοµικές οµάδες και σε µεγάλη αφθονία. Ο σταθµός Ταξιάρχης κατά την περίοδο της χαµηλής ροής είχε περισσότερα άτοµα που ανήκαν στις ευαίσθητες ταξινοµικές οµάδες σε σχέση µε την περίοδο της χαµηλής ροής. Επίσης, κατά την περίοδο 70

80 της χαµηλής ροής παρατηρήθηκε αύξηση των ευαίσθητων και των µετρίως ευαίσθητων ταξινοµικών οµάδων σε σχέση µε την περίοδο της υψηλής ροής. Τέλος, ο σταθµός Λεµονή εµφάνισε περισσότερα άτοµα που ανήκαν στις ευαίσθητες ταξινοµικές οµάδες κατά την περίοδο της χαµηλής ροής. Εικόνα Αφθονία βενθικών µακροασπονδύλων µε βάση την ευαισθησία τους σύµφωνα µε το Ε.Συ.Α. για κάθε σταθµό δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία κατά την περίοδο της υψηλής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011). Figure Benthic macroinvertebrates abundance based on their sensitivity according to the Hellenic Evaluation System (H.E.S.) for each sampling site at the Chavrias river basin during the high (June, 2011) and low flow period (November, 2011). 71

81 Εικόνα Αφθονία βενθικών µακροασπονδύλων µε βάση την ευαισθησία τους σύµφωνα µε το Ε.Συ.Α. για κάθε σταθµό δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία κατά την περίοδο της υψηλής ροής (Ιούνιος, 2011). Figure Abundance of benthic macroinvertebrates based on their sensitivity according to the Hellenic Evaluation System (H.E.S.) for each sampling site at the Chavrias river basin during the high flow period (June, 2011) 72

82 Εικόνα Αφθονία βενθικών µακροασπονδύλων µε βάση την ευαισθησία τους σύµφωνα µε το Ε.Συ.Α. για κάθε σταθµό δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία κατά την περίοδο της χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011). Figure Benthic macroinvertebrates abundance based on their sensitivity according to the Hellenic Evaluation System (H.E.S.) for each sampling site at the Chavrias river basin during the low flow period (November, 2011). 73

83 Εικόνα Αριθµός ταξινοµικών οµάδων µε βάση την ευαισθησία τους σύµφωνα µε το Ε.Συ.Α. για κάθε σταθµό δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία κατά την περίοδο της υψηλής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011). Figure Number of taxa based on their sensitivity according to the Hellenic Evaluation System (H.E.S.) for each sampling site at the Chavrias river basin during the high (June, 2011) and low flow period (November, 2011). Εικόνα Αριθµός ταξινοµικών οµάδων µε βάση την ευαισθησία τους σύµφωνα µε το Ε.Συ.Α. για κάθε σταθµό δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία κατά την περίοδο της υψηλής ροής (Ιούνιος, 2011). Figure Number of taxa based on their sensitivity according to the Hellenic Evaluation System (H.E.S.) for each sampling site at the Chavrias river basin during the high flow period (June, 2011). 74

84 Εικόνα Αριθµός ταξινοµικών οµάδων µε βάση την ευαισθησία τους σύµφωνα µε το Ε.Συ.Α. για κάθε σταθµό δειγµατοληψίας στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία κατά την περίοδο της χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011). Figure Number of taxa based on their sensitivity according to the Hellenic Evaluation System (H.E.S.) for each sampling site at the Chavrias river basin during the low flow period (November, 2011). 75

85 4.10 Βιολογικά ποιοτικά στοιχεία-ιχθυοπανίδα Καταγραφή ειδών Οι δειγµατοληψίες των ιχθύων πραγµατοποιήθηκαν σε 10 σταθµούς δειγµατοληψίας, κοινούς µε αυτούς των βενθικών µακροασπονδύλων, εκ των οποίων οι 4 ήταν κατά την περίοδο της υψηλής ροής (Ιούνιος, 2011) και οι 6 κατά την περίοδο της χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011) (Πίνακας ). Πίνακας Σταθµοί όπου πραγµατοποιήθηκαν δειγµατοληψίες ψαριών. Table Sampling sites where fish samplings took place. Σταθµοί δειγµατοληψίας Ιούνιος (Υ) Νοέµβριος (Χ) Περιστέρι x x Στραγγάρι x x Τόρνος Γέφυρα x x Ταξιάρχης Λεµονή x x Την περίοδο του Ιουνίου αλιεύτηκαν 148 άτοµα συνολικού βάρους 1089 g, ενώ την περίοδο του Νοεµβρίου 152 άτοµα µε συνολικό βάρος 1756 g. Τα είδη που αλιεύθηκαν και στις δύο περιόδους ήταν το Barbus strumicae και το Squalius οrpheus που ανήκουν στην οικογένεια Cyprinidae. Στον Πίνακα δίνονται ο αριθµός, το ολικό βάρος (M.O., Max, Min) και το ολικό µήκος (M.O., Max, Min) των ατόµων που αλιεύτηκαν και στις δύο περιόδους. Πίνακας Αριθµός ατόµων (n), µέσο ολικό µήκος (TL.) και βάρος (ΤW), και ελάχιστες (Min) και µέγιστες (Max) τιµές των παραµέτρων για τα είδη ψαριών που αλιεύτηκαν στους 10 σταθµούς δειγµατοληψίας της λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία τον Ιούνιο 2011 (υψηλή ροή) και Νοέµβριο 2011 (χαµηλή ροή). Table Number of individuals (n), average of Total Length (TL.) and Weight (TW) and Minimum (Min) and Maximum (Max) values of parameter for fish species caught in 10 sampling sites at the Chavrias river basin June 2011 (high flow) and November 2011 (low flow). Περίοδος TL(cm) TW(g) Είδη ειγµατοληψίας n M.O. Min Max M.O. Min Max B. strumicae 115 7,54 3,30 13,60 7,10 0,30 45,30 Υψηλή ροή S. orpheus 33 7,97 2,60 15,50 8,24 0,10 50,19 B. strumicae 68 5,90 3,30 12,20 3,55 0,38 18,70 Χαµηλή ροή S. orpheus 84 11,03 4,30 22,50 18,03 0,80 165,20 x x 76

86 Στις Εικόνες παρουσιάζεται η σχετική αριθµητική αφθονία και βιοµάζα των ειδών κατά την περίοδο της υψηλής και χαµηλής ροής. Την περίοδο της υψηλής ροής το πιο άφθονο αριθµητικά και σε βάρος είδος ήταν το B. strumicae (78 % και 75 % αντίστοιχα) ενώ κατά την περίοδο χαµηλής ροής το S. οrpheus (55 % και 86 % αντίστοιχα). Εικόνα Σχετική αριθµητική αφθονία των ειδών ψαριών που αλιεύτηκαν κατά την περίοδο της υψηλής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011). Figure Relative abundance of each fish species caught during the period of high flow (June, 2011) and low flow (November, 2011). Εικόνα Σχετική κατά βάρος αφθονία των ειδών ψαριών που αλιεύτηκαν κατά την περίοδο της υψηλής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011). Figure Fish species relative weight abundance caught during the period of high flow (June, 2011) and low flow (November, 2011). 77

87 Ο αριθµός των ατόµων και οι σχετικές αφθονίες µε βάση τόσο των αριθµό των ατόµων όσο και το βάρος ανά σταθµό δειγµατοληψίας / περίοδο δειγµατοληψίας δίνονται στον Πίνακα και στις Εικόνες Πίνακας Είδη και αριθµός ατόµων ψαριών που αλιεύθηκαν ανά σταθµό δειγµατοληψίας κατά την περίοδο της υψηλής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011) στη λεκάνη απορροής του π. Χαβρία. Figure Fish species and number of individuals caught per sampling site during the high (June, 2011) and low flow (November, 2011) at the Chavrias river basin. Σταθµός Είδος Αριθµός ατόµων Περιστέρι (Υ) Barbus strumicae 87 Περιστέρι (Χ) Barbus strumicae 2 Τόρνος (Χ) Barbus strumicae 44 Squalius orpheus 3 Στραγγάρι (Υ) Barbus strumicae 6 Στραγγάρι (Χ) Barbus strumicae 3 Squalius orpheus 6 Γέφυρα (Υ) Barbus strumicae 11 Squalius orpheus 14 Γέφυρα (Χ) Barbus strumicae 3 Squalius orpheus 70 Ταξιάρχης (Χ) Barbus strumicae 16 Squalius orpheus 4 Λεµονή (Υ) Barbus strumicae 11 Squalius orpheus 19 Λεµονή (Χ) Squalius orpheus 1 Σύνολο

88 Εικόνα Σχετική αριθµητική αφθονία των ειδών ψαριών ανά σταθµό δειγµατοληψίας κατά την περίοδο της υψηλής ροής: Υ (Ιούνιος, 2011). Figure Relative numerical abundance of the fish species per sampling site during the period of high flow: Y (June, 2011). Εικόνα Σχετική αριθµητική αφθονία των ειδών ψαριών ανά σταθµό δειγµατοληψίας κατά την περίοδο της χαµηλής ροής: X (Νοέµβριος, 2011). Figure Relative numerical abundance of fish species per sampling site during the period of low flow: X (June, 2011). 79

89 Εικόνα Σχετική κατά βάρος αφθονία των ειδών ψαριών ανά σταθµό δειγµατοληψίας κατά την περίοδο της υψηλής ροής: Υ (Ιούνιος, 2011). Εικόνα Relative weight abundance of fish species per sampling site during the period of high flow: Y (June, 2011). Εικόνα Σχετική κατά βάρος αφθονία των ειδών ψαριών ανά σταθµό δειγµατοληψίας κατά την περίοδο της χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011). Figure Relative weight abundance of fish species per sampling site during the period of low flow period (November, 2011). 80

90 Αριθµός ατόµων και βιοµάζα ανά µονάδα δειγµατοληπτικής επιφάνειας Οι τιµές των συλλήψεων µε βάση τον αριθµό των ατόµων (NPUE, αριθµός ατόµων/ 100 m 2 ) και τη βιοµάζα (WPUE, g/100 m 2 ) ανά µονάδα αλιευτικής επιφάνειας για το αλίευµα ανά περίοδο δειγµατοληψίας δίνονται στον Πίνακα Πίνακας Συλλήψεις ανά µονάδα αλιευτικής επιφάνειας µε βάση τον αριθµό των ατόµων (NPUE, αριθµός ατόµων/ 100 m 2 ) και τη βιοµάζα (WPUE, g/100 m 2 ) για κάθε είδος που αλιεύθηκε στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, ανά περίοδο δειγµατοληψίας και στο σύνολο των σταθµών. Table Catch per unit effort based on the number (NPUE, number of individuals/ 100 m²) and the weight (WPUE, g/100 m²) of individuals of each species caught at the Chavrias river basin, per season and for the total sampling sites. Ιούνιος, 2011 Νοέµβριος, 2011 Είδος NPUE (άτοµα/100 m 2 ) WPUE (g /100 m 2 ) NPUE (άτοµα/100 m 2 ) WPUE (g/ 100m 2 ) Barbus strumicae 12,40 88,53 15,37 67,64 Squalius orpheus 3,37 27,23 8,97 146,00 Οι συλλήψεις ανά µονάδα αλιευτικής επιφάνειας µε βάση τον αριθµό των ατόµων (NPUE, αριθµός ατόµων/ 100 m 2 ) και τη βιοµάζα (WPUE, g/100 m 2 ) υπολογίστηκαν για κάθε σταθµό ξεχωριστά και για τις δύο περιόδους (Εικόνες ). Εικόνα Συλλήψεις ανά µονάδα αλιευτικής προσπάθειας µε βάση τον αριθµό των ατόµων (NPUE, αριθµός ατόµων/ 100 m 2 ) για κάθε είδος που αλιεύθηκε στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, ανά σταθµό δειγµατοληψίας και δειγµατοληπτική περίοδο. Figure Catch per unit effort based on the number (NPUE, number of individuals/ 100 m²) of individuals of each species caught at the Chavrias river basin, per season and for the total sampling sites. 81

91 Εικόνα Συλλήψεις ανά µονάδα αλιευτικής προσπάθειας µε βάση τη βιοµάζα (WPUE, g/100m 2 ) για κάθε είδος που αλιεύθηκε στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, ανά σταθµό δειγµατοληψίας και δειγµατοληπτική περίοδο. Figure Catch per unit effort based on the weight (WPUE, g/100 m²) of individuals of each species caught at the Chavrias river basin, per season and for the total sampling sites. Κατά µήκος συνθέσεις Οι κατά µήκος συνθέσεις υπολογίστηκαν και για τα δύο είδη που αλιεύθηκαν στον ποταµό Χαβρία για κάθε περίοδο ξεχωριστά. Περίοδος υψηλής ροής (Ιούνιος, 2011) Για το είδος B. strumicae κατά την περίοδο υψηλής ροής συνολικά αλιεύθηκαν 115 άτοµα. Σύµφωνα µε τη µέθοδο Bhattacharya παρουσιάστηκαν δύο κανονικές κατανοµές. Αναλυτικότερα, η πρώτη κορυφή αντιστοιχεί σε µέσο όρο ολικού µήκους 4,69 cm ενώ η δεύτερη σε 9,04 cm (Πίνακας , Εικόνα ). Εικόνα Κατά µήκος σύνθεση του είδους B. strumicae που αλιεύθηκε στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία κατά την περίοδο την υψηλής ροής (Ιούνιος, 2011). Figure Length frequency distribution for B. strumicae caught at the Chavrias river basin during the high flow period (June, 2011). 82

92 Πίνακας Μέσο µήκος των ατόµων, τυπική απόκλιση και r 2 για κάθε ηλικιακή κλάση που αντιστοιχεί στις κορυφές των κανονικών κατανοµών συχνοτήτων µήκους για το είδος B. strumicae κατά την περίοδο της υψηλής ροής (Ιούνιος, 2011). Table Average length of individuals, and r 2 standard deviation per each age class of B. strumicae during the high flow period (June, 2011). Ηλικιακές Μέσο µήκος Τυπική απόκλιση r 2 κλάσεις 1 η 4,69 1,28 1,00 2 η 9,04 1,19 1 Για το είδος S. orpheus κατά την περίοδο υψηλής ροής συνολικά αλιεύτηκαν 33 άτοµα και σύµφωνα µε την µέθοδο Bhattacharya υπολογίστηκαν τρεις κανονικές κατανοµές. Συγκεκριµένα, η πρώτη κορυφή αντιστοιχεί σε µέσο όρο ολικού µήκους 3 cm, η δεύτερη σε µέσο όρο ολικού µήκους 5,51 cm και η τρίτη σε µέσο όρο ολικού µήκους 10,31 cm. (Πίνακας , Εικόνα ). Εικόνα Κατά µήκος σύνθεση του είδους S. orpheus που αλιεύθηκε στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία κατά την περίοδο την υψηλής ροής (Ιούνιος, 2011). Figure Length frequency distribution for S. orpheus caught at the Chavrias river basin during the high flow period (June, 2011). Πίνακας Μέσο µήκος των ατόµων, τυπική απόκλιση και r 2 για κάθε ηλικιακή κλάση για το είδος S. orpheus κατά την περίοδο της υψηλής ροής (Ιούνιος, 2011). Table Average length of individuals, and r 2 standard deviation per each age class of S. οrpheus during the high flow period (June, 2011). Ηλικιακές κλάσεις Μέσο µήκος Τυπική απόκλιση r 2 1 η 3,00 0,67 1,00 2 η 5,51 0,95 1,00 3 η 10,31 0,93 1,00 Περίοδος χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011) Για το είδος B. strumicae κατά την περίοδο χαµηλής ροής συνολικά αλιεύθηκαν 68 άτοµα. Σύµφωνα µε την µέθοδο Bhattacharya παρουσιάστηκαν δύο κανονικές κατανοµές, όπου στην πρώτη κατανοµή ο µέσος όρος του µήκους των ατόµων που την αποτελούσαν ήταν 3,72 cm ενώ στην δεύτερη 6,79 cm (Πίνακας , Εικόνα ). 83

93 Εικόνα Κατά µήκος σύνθεση του είδους B. strumicae που αλιεύθηκε στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία κατά την περίοδο της χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011). Figure Length composition for B. strumicae caught at the Chavrias river basin during the low flow period (November, 2011). Πίνακας Μέσο µήκος των ατόµων, τυπική απόκλιση και r 2 για κάθε ηλικιακή κλάση που αντιστοιχεί στις κορυφές των κανονικών κατανοµών συχνοτήτων µήκους για το είδος B. strumicae κατά την περίοδο της χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011). Table Average length of individuals, and r 2 standard deviation per each age class for B. strumicae during the low flow period (November, 2011). Ηλικιακές κλάσεις Μέσο µήκος Τυπική απόκλιση r 2 1 η 3,72 0,76 1,00 2 η 6,79 1,09 1,00 Τέλος, για το είδος S. orpheus κατά τη χαµηλή ροή συνολικά αλιεύθηκαν 33 άτοµα. Σύµφωνα µε την µέθοδο Bhattacharya παρουσιάστηκαν τρεις κανονικές κατανοµές. Συγκεκριµένα, στην πρώτη κατανοµή ο µέσος όρος του µήκους των ατόµων που την αποτελούσαν ήταν 8,89 cm, στην δεύτερη 11,65 cm και στην τρίτη 16,50 cm (Πίνακας , Εικόνα ). Εικόνα Κατά µήκος σύνθεση του είδους S. orpheus που αλιεύθηκε στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία κατά την περίοδο της χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011). Figure Length composition of S. orpheus caught at the Chavrias river basin during the low flow period (November, 2011). 84

94 Πίνακας Μέσο µήκος των ατόµων, τυπική απόκλιση και r 2 για κάθε ηλικιακή κλάση για το είδος S. orpheus κατά την περίοδο της χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011). Table Average length of individuals, and r 2 standard deviation per each age class of S. Orpheus during the low flow period (November, 2011). Ηλικιακές κλάσεις Μέσο µήκος Τυπική απόκλιση r 2 1 η 8,89 1,03 1,00 2 η 11,65 1,21 1,00 3 η 16,50 1,75 1, Πολυπαραγοντικές αναλύσεις Ιεραρχική µέθοδος οµαδοποίησης (Cluster) Τα βιολογικά δεδοµένα που χρησιµοποιήθηκαν ήταν και από τους 15 σταθµούς δειγµατοληψίας των βενθικών µακροασπονδύλων κατά την περίοδο χαµηλής και υψηλής ροής (Υ: Ιούνιος, Χ: Νοέµβριος 2011). Η ιεραρχική µέθοδος οµαδοποίησης αρχικά διαχώρισε δύο οµάδες (Εικόνα ) την οµάδα Α [Ορµύλια(Υ), Κλέφτες(Υ)] και την οµάδα Β [Τόρνος (Υ,Χ), Στραγγάρι (Υ,Χ), Ταξιάρχης (Υ,Χ), Λεµονή (Υ,Χ), Γέφυρα (Υ,Χ), Βραστά (Υ)], δηλαδή διαχώρισε τους σταθµούς που βρίσκονται στα κατάντη της λεκάνης απορροής (Οµάδα Α) από τους υπόλοιπους σταθµούς. Οι σταθµοί της οµάδας Α παρουσίασαν ποσοστό οµοιότητας Bray-Curtis 32,03% και της οµάδας Β 39,06%. Σε επίπεδο οµοιότητας 39,06% η οµάδα Β διακρίθηκε επιπλέον σε τρεις υποοµάδες (Εικόνα ) Β1, Β2, Β3. Το ποσοστό οµοιότητας Bray Curtis της οµάδας Β1 [Τόρνος (Χ,Υ), Στραγγάρι (Χ)] 49,53% και της οµάδας B3 [ Ταξιάρχης (Υ,Χ), Λεµονή (Υ,Χ) Περιστέρι (Υ,Χ), Γέφυρα (Υ,Χ) ] 48,65%. Η οµάδα Β2 συµπεριέλαβε µόνο το σταθµό Βραστά. 85

95 Εικόνα Ιεραρχική οµαδοποίηση των 15 σταθµών δειγµατοληψίας της λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία κατά την περίοδο υψηλής ροής (Υ, Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Χ, Νοέµβριος, 2011) (όπου Υ: υψηλή ροή, Χ: χαµηλή ροή). Τα χρώµατα είναι σύµφωνα µε την πενταβάθµια κλίµακα την Οδηγίας 2000/60/ΕΚ. Figure Cluster analysis of the 15 sampling sites at the Chavrias river basin during the high (June, 2011) and low flow period (November, 2011) (where: Y: high flow, X:low flow).colors are according to the chromatic scale for the ecological quality, according to WFD 2000/60/EC Πολυπαραγοντική ανάλυση Ποσοστών Οµοιότητας (Simper) Στη παρούσα µελέτη η πολυπαραγοντική ανάλυση ποσοστών οµοιότητας βασίστηκε στην ιεραρχική οµαδοποίηση Cluster µε βάση το δείκτη οµοιότητας Bray Curtis. Τα αναλυτικά αποτελέσµατα της ανάλυσης Simper παρατίθενται στο Παράρτηµα IV. Ο πρώτος διαχωρισµός έγινε µεταξύ των οµάδων Α και Β. Ο µέσος όρος οµοιότητας της οµάδας Α ήταν 32,03% και µεγαλύτερη συνεισφορά στην οµοιότητα της οµάδας είχαν τα taxa Chironomidae (29,53%), Ephemerillidae (18,1%) και Oligochaeta 18,1%. Επίσης, ο µέσος όρος οµοιότητας της οµάδας Β ήταν 46,81 % και µεγαλύτερη συνεισφορά στην οµοιότητα της οµάδας είχαν τα taxa Chironomidae (22,19%) Baetidae (10,42%) και Oligochaeta (18,1%). Στη συνέχεια έγινε ένας δεύτερος διαχωρισµός στην οµάδα Β και προέκυψαν οι οµάδες Β1, Β2 και Β3. Ο µέσος όρος οµοιότητας της οµάδας Β1 ήταν 50,63% και µεγαλύτερη συνεισφορά στην οµοιότητα της οµάδας είχαν τα taxa Chironomidae (29,17%), Ologochaeta (16,66%) και Dityscidae (10,49%). Ακόµη, ο µέσος όρος οµοιότητας της οµάδας Β3 ήταν 54,41% και υπεύθυνα για την οµαδοποίηση ήταν τα taxa Chironomidae (17,52%) και Baetidae (11,56%). 86

96 Η ανοµοιότητα µεταξύ των οµάδων Β1 και Β3 60,04 % και τα κυρίως υπεύθυνα για την ανοµοιότητα µεταξύ των οµάδων ήταν τα Baetidae(5,31%), Simuliidae (4,99%), Leuctridae (4,96%). Επίσης, η ανοµοιότητα µεταξύ των οµάδων Β2 και Β3 ήταν 59,04% και τα κυρίως υπεύθυνα για την ανοµοιότητά τους ήταν τα Gammaridae (8,72%) και Oligochaeta (5,35%) Ανάλυση περιβαλλοντικής διαβάθµισης Τα αποτελέσµατα της ανάλυσης αντιστοιχιών (DCA) έδειξαν ότι το µήκος της πρώτης θεωρητικής µεταβλητής (length of gradient) είναι 3,149 (Πίνακας ) και για το γεγονός αυτό εφαρµόστηκε η Ανάλυση Κανονικών Αντιστοιχιών (CCA). Πίνακας Αποτελέσµατα από την ανάλυση αντιστοιχιών (DCA). Table Results of Detrended Correspondence Analysis (DCA). Άξονες Ιδιοτιµές 0,399 0,175 0,070 0,055 Μήκος θεωρητικής µεταβλητής 3,149 1,750 1,459 1,169 Αθροιστικό ποσοστό διακύµανσης των βενθικών µακροασπονδύλων 21,0 30,2 33,9 36,8 Σύµφωνα µε το Monte Carlo test (p < 0,05), επιλέχθηκε µόνο µία σηµαντική µεταβλητή, η ιλύς & άργυλος (p = 0,0180). Η επιλογή, όµως, των περιβαλλοντικών µεταβλητών έγινε και µε βάσει τον παράγοντα διόγκωσης διακύµανσης (variation inflation factor). Αν ο συντελεστής αυτός για µία περιβαλλοντική µεταβλητή έχει τιµή 0,000 ή >20 τότε η µεταβλητή δεν συνεισφέρει στην ανάλυση. Εποµένως, µε βάση το inflation factor (<20) επιλέχθηκαν οι εξής περιβαλλοντικές µεταβλητές: αγωγιµότητα (µs/cm), T ( o C), ph, BOD 5 (mg/l), TSS (mg/l), Παροχή (m 3 /sec), P-PO4 (mg/l), N-NH4 (mg/l), N-NO 3, χαλίκια και άµµος. Στον Πίνακα ίνονται συντεταγµένες των περιβαλλοντικών µεταβλητών στους δύο πρώτους άξονες. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα στον πρώτο άξονα η πιο σηµαντική µεταβλητή είναι η ιλύς και άργιλος ενώ στον δεύτερο άξονα η αγωγιµότητα. 87

97 Πίνακα Συσχέτιση των παραµέτρων µε τους άξονες ταξιθέτησης. Table Correlation of parameters with the ordination axes. SPEC AX1 SPEC AX2 ENVI AX1 ENVI AX2 Αγωγιµότητα (µs/cm) -0,013 0,732-0,013 0,736 T ( o C) 0,256 0,009 0,259 0,009 ph 0,127-0,389 0,129-0,392 BOD 5 (mg/l) 0,155 0,071 0,157 0,071 TSS (mg/l) 0,160-0,014 0,163-0,014 Παροχή (m 3 /sec) -0,122-0,323-0,123-0,325 P-PO 4 (mg/l) 0,038-0,043 0,039-0,044 N-NH 4 (mg/l) -0,094-0,204-0,095-0,205 N-NO 3 (mg/l) 0,006 0,197 0,006 0,198 Χαλίκια 0,099-0,149 0,101-0,150 Άµµος -0,139 0,506-0,141 0,509 Ιλύς &άργιλος 0,567-0,036 0,575-0,036 Οι δύο πρώτοι άξονες (Πίνακας ), που επιλέχθηκαν, εξηγούν αθροιστικά το 33,1% της διακύµανσης των οικογενειών και το 36,6 % της διακύµανσης της σχέσης των οικογενειών και των περιβαλλοντικών παραµέτρων. Επίσης, ο πρώτος άξονας δεν ήταν σηµαντικός (Ρ = 0,172), αλλά όλοι οι άξονες µαζί ήταν σηµαντικοί (Ρ = 0,008). Πίνακας Αποτελέσµατα της Ανάλυση Κανονικών Αντιστοιχιών (CCA) 15 σταθµών δειγµατοληψίας της λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία. Table Results of Canonical Correspondence Analysis (CCA) of the 15 sampling sites at the Chavrias river basin. ΑΞΟΝΕΣ I II Ιδιοτιµές 0,386 0,239 Συσχετίσεις οικογενειών-περιβαλλοντικών παραµέτρων 0,987 0,994 Αθροιστικό ποσοστό διακύµανσης (%) α) των δεδοµένων των οικογενειών των σταθµών 20,5 33,1 β) των οικογενειών σε σχέση µε τις περιβαλλοντικές παραµέτρους Τest σηµαντικότητας άξονα I, P-value 0,172 Τest σηµαντικότητας όλων των αξόνων, P-value 0,008 22,6 36,6 Στο διάγραµµα της Εικόνα δίνεται η ταξιθέτηση στο χώρο των σταθµών σε σχέση µε τις περιβαλλοντικές παραµέτρους. Το µήκος του κάθε βέλους είναι ένα µέτρο της βαρύτητας της κάθε παραµέτρου, δηλαδή του κατά πόσο διαφοροποιούνται ταξιθετικά οι σταθµοί σύµφωνα µε τη διαβάθµιση της περιβαλλοντικής παραµέτρου. Ο άξονας Ι ερµηνεύτηκε περισσότερο από το υπόστρωµα ( ιλύς & άργιλος ) και ο άξονας ΙΙ από την αγωγιµότητα. Παρατηρείται ότι ο σταθµός Βραστά (Υ) είχε θετική συσχέτιση µε την αγωγιµότητα και την άµµο. Ο σταθµός Ορµύλια (Υ), συσχετίστηκε θετικά µε την άµµο και 88

98 την αγωγιµότητα και αρνητικά µε την ιλύ και την άργυλο. Τέλος, ο σταθµός Κλέφτες (Y) συσχετίστηκε θετικά µε την ιλύ, την άργιλο και το TSS. Εικόνα ιάγραµµα συσχέτισης 15 σταθµών δειγµατοληψίας της λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία κατά την περίοδο υψηλής ροής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011) (όπου Υ: υψηλή ροή, Χ: χαµηλή ροή). Figure Canoco diagram of the 15 sampling sites at the Chavrias river basin during the high (June, 2011) and low flow period (November, 2011) (where: Y: high flow, X:low flow). 89

99 Στην Εικόνα απεικονίζονται οι ταξινοµικές οµάδες ανάλογα µε την ευαισθησία τους στη ρύπανση, όπως προκύπτει από το Ε.Συ.Α., σε σχέση µε τις περιβαλλοντικές µεταβλητές. Η ταξιθέτηση των οικογενειών των βενθικών µακροασπονδύλων δείχνει ότι τα ευαίσθητα taxa δεν συσχετίστηκαν µε την ιλύ και την άργιλο και βρίσκονται στο αρνητικό σκέλος του άξονα Ι. Εικόνα ιάγραµµα συσχέτισης των οικογενειών των βενθικών µακροασπονδύλων των 15 σταθµών δειγµατοληψίας της λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία κατά την περίοδο υψηλής ροής (Ιούνιος, 2011) και χαµηλής ροής (Νοέµβριος, 2011) (όπου Υ: υψηλή ροή, Χ: χαµηλή ροή). Figure Canoco diagram of the benthic macroinvertebrate families of the 15 sampling sites at the Chavrias river basin during the high (June, 2011) and low flow period (November, 2011) (where: Y: high flow, X:low flow). 90

100 4.12 Αναγνώριση των κατευθυντήριων δυνάµεων και ποσοτικοποίηση των πιέσεων Σηµειακές πηγές ρύπανσης Αστικά λύµατα Στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία ρίχνουν τα αστικά τους λύµατα 11 οικισµοί µε συνολικό πληθυσµό κάτοικοι (ΕΛ.ΣΤΑΤ.). Πρέπει να αναφερθεί ότι οι οικισµοί Ορµύλια και Αρναία δεν εντάσσονται γεωγραφικά στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία αλλά ρίχνουν τα λύµατα τους σε αυτόν. Συγκεκριµένα, ο οικισµός Ορµύλια, που διαθέτει και το µεγαλύτερο πληθυσµό (3.212 κάτ.), ρίχνει τα αστικά του απόβλητα σε αυτόν διαθέτοντας Ε.Ε.Λ. (Εγκαταστάσεις Επεξεργασίας Λυµάτων) ( Επιπλέον, σύµφωνα µε πληροφόρηση από τις δηµοτικές αρχές, το 1/3 των λυµάτων του οικισµού της Αρναίας καταλήγουν στον ποταµό Χαβρία. Τέλος, για τους υπόλοιπους οικισµούς θεωρήθηκε ότι τα λύµατα τους καταλήγουν σε σηπτικούς βόθρους Τα αποτελέσµατα των εισροών, σύµφωνα µε τα στοιχεία των πληθυσµών που πάρθηκαν από την Ελληνική Στατική Υπηρεσία και τους συντελεστές εκποµπής για τα αστικά λύµατα (Ioannou et al. 2009), απεικονίζονται στον Πίνακα Πίνακας Εισροές ρύπων αστικών λυµάτων ανά οικισµό στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία. Table Input of urban wastewater pollutants per settlement in the Chavrias river basin. Οικισµός Πληθυσµός ίκτυο αποχέτευσης Εισροές ρύπων (Kg/κάτοικο*µέρα) Σηπτικοί βόθροι Ε.Λ.Λ. BOD Ολικό Ν Ολικό P Βραστά ,78 8,035 1,79 Κελλί 95 3,42 1,03 0,23 Πλανά 228 8,21 2,46 0,55 Ταξιάρχης ,58 11,27 2,51 Αρναία ,73 7,72 1,71 Νεοχώρι ,10 9,03 2,01 Παλαιοχώρι ,69 15,50 3,45 Μ. Παναγία ,49 28,05 6,23 Μεταγγίτσι ,53 7,96 1,77 Ορµύλια ,73 7,72 6,42 Βατοπέδι 206 7,42 2,22 0,49 Σύνολο ,23 100,99 27,15 91

101 Σταβλισµένη κτηνοτροφία Με βάση τον αριθµό και το ειδών των εκτρεφόµενων ζώων σε κάθε οικισµό, σύµφωνα µε δεδοµένα της ΕΛ.ΣΤΑΤ., υπολογίστηκαν οι εκροές και οι εισροές των ρύπων για την σταβλισµένη κτηνοτροφία στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία (Πίνακας ). Πρέπει να επισηµανθεί το γεγονός ότι τα εκτρεφόµενα ζώα του οικισµό της Ορµύλιας δεν συµπεριλήφθησαν στον υπολογισµό των ρύπων, καθώς βρίσκεται δίπλα στο διευθετηµένο τµήµα του ποταµού, όπως και του οικισµού της Αρναίας καθώς τοποθετείται εκτός της λεκάνης απορροής του ποταµού. Τέλος, τα περισσότερα σε αριθµό εκτρεφόµενα ζώα στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία είναι τα αιγοπρόβατα (17.824). Πίνακας Εκροές και εισροές ρύπων από την σταβλισµένη κτηνοτροφία στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία. Table Output and input of pollutants from stabled livestock at the Chavrias river basin. Εκτρεφόµενα ζώα Πλήθος Εκροές ρύπων (Kg/ζώο*day) Εισροές ρύπων (Kg/ζώο*day) BOD ολικό Ν ολικό P BOD Ολικό N Ολικό P Βοοειδή ,90 96,17 10,53 63,18 14,43 0,32 Αιγοπρόβατα ,96 438,47 74,86 357,19 65,77 2,25 Χοίροι ,12 13,02 3,80 5,42 1,95 0,11 Ιπποειδή 1 0,38 0,03 0,01 0,08 0,00 0,00 Πουλερικά ,03 1,52 1,01 1,41 0,23 0,03 Σύνολο ,40 549,21 90,21 427,28 82,38 2,71 ιάχυτες πηγές ρύπανσης Κάλυψη χρήσεων γης Οι εισροές από τις χρήσεις γης, όπως αυτές προέκυψαν από την εφαρµογή του Corine Land Cover 2000 και την οµαδοποίηση τους σε πέντε κατηγορίες (επιφανειακά ύδατα, δάση, λιβάδια-βοσκότοποι, αγροτικές εκτάσεις και τεχνητές επιφάνειες), απεικονίζονται στον Πίνακας Παρατηρείται ότι µεγαλύτερη έκταση καταλαµβάνουν τα λιβάδια και οι βοσκότοποι (15519,07 ha). Πίνακας Εισροές ρύπων από την κάλυψη των χρήσεων γης, στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία Table Input of pollutants from the land uses at the Chavrias river basin. Εισροές ρύπων(kg/ha*day) Χρήσεις γης Έκταση (ha) ολικό Ν ολικό P άση 12507,54 102,80 3,43 Λιβάδια-Βοσκότοποι 15519,07 212,59 21,26 Αγροτικές εκτάσεις 14317, ,81 19,61 Αστικές κατασκευές 171,76 2,35 0,47 Επιφανειακά ύδατα 18,24 0,06 0,00 Σύνολο 42534, ,89 44,77 92

102 Μορφολογικές αλλοιώσεις Η κύρια µορφολογική αλλοίωση που έχει υποστεί ο ποταµός Χαβρίας εντοπίζεται στα κατάντη του και συγκεκριµένα στο πεδινό του τµήµα όπου έχει διευθετηθεί µε αναχώµατα κατά 6 Km από τις εκβολές του. Ο σταθµός Κλέφτες που βρισκόταν στην περιοχή του διευθετηµένου τµήµατος σύµφωνα µε το δείκτη τροποποίησης των ενδιαιτηµάτων HMS (Raven et al. a, b 1998) ήταν εµφανώς τροποποιηµένος. Ο µέσος όρος τροποποίησης των ενδιαιτηµάτων (HMS) στο σύνολο των σταθµών είναι 9,2 και ο ποταµός Χαβρίας χαρακτηρίστηκε ως εµφανώς τροποποιηµένο σύστηµα. Επιπλέον, οι αγροτικές εκτάσεις καταλαµβάνουν το 33,66% και οι αστικές περιοχές το 0,41% της συνολικής έκτασης της λεκάνης σύµφωνα µε το Corine Land Cover Άλλες πιέσεις Χώροι απόθεσης απορριµµάτων Σύµφωνα µε το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Κλιµατικής Αλλαγής ( δεν λειτουργούν πλέον Χ.Α..Α. (Χώρων Ανεξέλεγκτης ιάθεσης Απορριµµάτων) στην περιοχή της λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία. Η απόθεση των απορριµµάτων, όµως, γίνεται σε Χ.Υ.Τ.Α. (Χώρος Υγειονοµικής Ταφής Απορριµµάτων) που βρίσκονται εκτός της λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία και λειτουργούν στη δηµοτική κοινότητα της Κασσάνδρα, του Ανθεµούντα και του Πολύγυρου. Επιπλέον, έχουν κατασκευαστεί δύο Σ.Μ.Α. (Σταθµοί Μεταφόρτωσης Απορριµµάτων) στη δηµοτική κοινότητα της Νικήτης και της Ιερισσού ( ). Πιέσεις από άντληση ύδατος Η πεδινή περιοχή της λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία (κάµπος Ορµύλιας) αρδεύεται εντατικά από ιδιωτικές γεωτρήσεις αλλά και από το συλλογικό αρδευτικό που υπάρχει στην περιοχή, στην οποία έχει ανορυχθεί ένας µεγάλος αριθµός αβαθών κυρίως αρδευτικών γεωτρήσεων (Μάλλιος Ζ.Χ. 2005). Βιοµηχανίες στην περιοχή Σύµφωνα µε το Επιµελητήριο Χαλκιδικής στην περιοχή της λεκάνης απορροής του ποταµού Χαβρία εδρεύουν 8 βιοµηχανίες. Συγκεκριµένα : Περιοχή Βραστά: ένα ελαιουργείο, ένα εργαστήριο επεξεργασίας ελαιόλαδου και µία βιοµηχανία παραγωγής και εµπορίας ελαιόλαδου. Περιοχή Κελλί: ένα ελαιουργείο Περιοχή Μεταγγίτσι: δύο ελαιουργεία Περιοχή Ορµύλια :ένα ελαιουργείο και ένα ελαιοτριβείο 93

103 Αναγνώριση σηµαντικών πιέσεων Η αναγνώριση των σηµαντικών πιέσεων που αφορούν στα ρυπαντικά φορτία πραγµατοποιείται συγκρίνοντας το φορτίο του συνόλου των πιέσεων (BOD, ολικό Ν και ολικό Ρ) µε τα ανώτατα επιτρεπόµενα φορτία διαβίωσης ιχθύων, άρδευσης και ύδρευσης. Για να γίνει η σύγκριση αυτή προηγήθηκε η αναγωγή των επιτρεπόµενων ορίων προσαρµόζοντάς τα αντίστοιχα µε την παροχή του ποταµού Χαβρία. Για τη µετατροπή αυτή λήφθηκε υπόψη η µέση παροχή (m 3 /sec) η οποία µετρήθηκε στους σταθµούς δειγµατοληψίας κατά την περίοδο του Ιουνίου (υψηλή ροή) και του Νοεµβρίου (χαµηλή ροή) του Οι ολικές εισροές ρυπαντικών φορτίων (Εικόνα ) που δέχεται ο ποταµός Χαβρίας καθώς και τα ανώτατα επιτρεπόµενα όρια διαβίωσης ψαριών (σολοµοειδών και κυπρινοειδών), ύδρευσης και άρδευσης παρουσιάζονται συνοπτικά στον Πίνακα Συγκρίνοντας τα αποτελέσµατα του συνόλου των εισροών στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία µε τα επιτρεπόµενα όρια διαβίωσης ιχθύων, ύδρευσης και άρδευσης, διαπιστώνεται ότι οι συνολικοί ρύποι ξεπερνούν τα όρια ύδρευσης άρδευσης και διαβίωσης των ιχθύων, εποµένως ασκούνται σηµαντικές πιέσεις στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία από πιέσεις ρύπανσης. Πίνακας Ολικές εισροές ρυπαντικών φορτίων σε σύγκριση µε τα ανώτατα επιτρεπόµενα όρια διαβίωσης ιχθύων και άρδευσης. Table Total input of pollutant loads compared with the maximum permitted levels of drinking water, irrigation and fish life. Παραγόµενος ρύπος Όρια άρδευσης (Kg/day) Όρια ύδρευσης (Kg/day) Όρια για την διαβίωση των ιχθύων (Kg/day) Σολοµοειδή Κυπρινοειδή Εισροές (Kg/day) Total N - 757, ,27 Total P 10,39 74,24 2,97 5,93 74,63 BOD 371,24-44,55 89,10 757,51 Μορφολογικές αλλοιώσεις Όσον αφορά τις ασκούµενες πιέσεις λόγω µορφολογικών αλλοιώσεων, οι αγροτικές εκτάσεις δεν ασκούν µορφολογική πίεση καθώς σύµφωνα µε τη LAWA (2002) καταλαµβάνουν ποσοστό µικρότερο του 40% (33,66%) της συνολικής επιφάνειας της λεκάνης απορροής. Στο ίδιο αποτέλεσµα καταλήγουµε µε βάση το κριτήριο της Environment Agency (2005), µε ποσοστό αστικής έκτασης µικρότερο του 2,5% (0,41%). Εκτίµηση των επιπτώσεων από πιέσεις ρύπανσης Η εκτίµηση των επιπτώσεων ως προς τις µορφολογικές πιέσεις ήταν σίγουρες, σύµφωνα µε τον τροποποιηµένο πίνακα από Castro et al. (2005) καθώς ο µέσος όρος του δείκτη HMS, από τους 15 σταθµούς δειγµατοληψίας, ήταν 9,2. 94

104 Η εκτίµηση των επιπτώσεων ως προς τις πιέσεις ρύπανσης ήταν πιθανές σύµφωνα µε τον τροποποιηµένο πίνακα από Castro et al. (2005) καθώς η µέση οικολογική ποιότητα των σταθµών σύµφωνα µε τον Ε.Συ.Α ήταν 3,2 που αντιστοιχεί σε µέτρια οικολογική ποιότητα. Επιπλέον, οι µέσες τιµές όλων των φυσικών-χηµικών παραµέτρων, που µετρήθηκαν τόσο στο πεδίο όσο και στο εργαστήριο και για τις δύο περιόδους, δεν ξεπερνούν τα όρια για πόσιµο νερό και τα όρια για τη διαβίωση των ιχθύων αλλά η µέση τιµή της συγκέντρωσης του αζώτου των αµµωνιακών αλάτων (N-NH 4 ) ξεπερνά τα όρια για τη διαβίωση των ιχθύων. Εποµένως η εκτίµηση των επιπτώσεων ως προς τις πιέσεις ρύπανσης ήταν πιθανές. Εκτίµηση επικινδυνότητας µη επίτευξης των περιβαλλοντικών στόχων Η εκτίµηση επικινδυνότητας µη επίτευξης των περιβαλλοντικών στόχων, σύµφωνα µε τον τροποποιηµένο πίνακα από Castro et al. (2005) ως προς τις µορφολογικές πιέσεις ήταν υψηλή καθώς υπήρχαν σηµαντικές πιέσεις από µορφολογικές αλλοιώσεις (HMS=9,2) και οι επιπτώσεις από τις µορφολογικές πιέσεις ήταν σίγουρες. Ακόµη, η εκτίµηση επικινδυνότητας ως προς τις πιέσεις ρύπανσης ήταν µέτρια, για το γεγονός ότι υπήρχαν σηµαντικές πιέσεις ρύπανσης (συνολικές εισροές πάνω από τα επιτρεπόµενα όρια) και οι επιπτώσεις από τις πιέσεις ρυπάνσεις ήταν πιθανές. ιαχείριση κινδύνου Σύµφωνα µε τον τροποποιηµένο πίνακα από Castro et al. (2005), για τη διαχείριση του κινδύνου από τις µορφολογικές αλλοιώσεις προτείνεται άµεση εφαρµογή προγράµµατος µέτρων, γιατί οι επιπτώσεις από µορφολογικές αλλοιώσεις ήταν σίγουρες και πιέσεις ήταν σηµαντικές. Ως προς τις πιέσεις ρύπανσης, σύµφωνα µε τον τροποποιηµένο πίνακα από Castro et al. (2005), προτείνεται µακροχρόνιο πρόγραµµα µέτρων καθώς υπήρχαν σηµαντικές πιέσεις ρύπανσης και οι επιπτώσεις ήταν πιθανές. 95

105 Μοντέλο D.P.S.I.R. Προσδιορισµός κινητήριων υνάµεων (Driving Forces) Οι κινητήριες δυνάµεις που προσδιορίστηκαν στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία ήταν εκείνες που προκαλούν ρύπανση αλλά και δηµιουργούν µορφολογικές αλλοιώσεις. Οι δραστηριότητες που πιθανόν επιβαρύνουν τον ποταµό Χαβρία είναι οι εξής: Γεωργία: έντονη γεωργική δραστηριότητα κατά µήκος του ποταµού Χαβρία (π.χ. Εκτάσεις και άλλες καλλιέργειες ). Κτηνοτροφία: µεγάλος αριθµός αιγοπροβάτων και πουλερικών. Αστική ανάπτυξη: δέκα οικισµοί που εντάσσονται στη λεκάνη απορροής και ρίχνουν τα λύµατα τους στον ποταµό Χαβρία, χώροι ταφείς απορριµµάτων. Βιοµηχανία: ελαιοτριβεία. Ανθρωπογενείς παρεµβάσεις: τεχνικά έργα, γεωτρήσεις, κυνήγι. Προσδιορισµός πιέσεων (Pressures) Οι πιέσεις που προσδιορίστηκαν στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, περιλαµβάνουν πιέσεις τόσο από διάχυτες όσο και από σηµειακές πηγές ρύπανσης αλλά και από µορφολογικές αλλοιώσεις. Αναλυτικότερα, προσδιορίστηκαν οι εξής : Γεωργία: αλόγιστη χρήση φυτοφαρµάκων και λιπασµάτων. Κτηνοτροφία: αυξηµένος αριθµός εκτροφής ζώων, διάθεση ανεπεξέργαστων κτηνοτροφικών αποβλήτων. Αστική ανάπτυξη: διάθεση ανεπεξέργαστων λυµάτων από το δίκτυο αποχέτευσης, απουσία Ε.Λ.Λ. (Εγκαταστάσεις Επεξεργασίας Λυµάτων) κυρίως σε οικισµούς άνω των 2000 κατοίκων, ανεξέλεγκτη διάθεση σκουπιδιών. Ανθρωπογενείς παρεµβάσεις: υπεράντληση ύδατος από γεωτρήσεις αναβαθµίδες, παράνοµες γεωτρήσεις, διευθέτηση της κοίτης, γέφυρες, παράνοµο κυνήγι και ιδιαίτερα σε προστατευόµενες περιοχές, αλόγιστη κοπή βλάστησης, παράνοµη υλοτοµία, µείωση της πανίδας λόγω παράνοµου κυνηγιού. Βιοµηχανία: ανεξέλεγκτη διάθεση αποβλήτων από ελαιουργία, ανεπεξέργαστα απόβλητα από βιοµηχανικές εγκαταστάσεις. 96

106 Κατάσταση (State) Με βάση τις µετρήσεις των φυσικών-χηµικών και των βιολογικών παραµέτρων προσδιορίστηκε η κατάσταση στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία και είναι η εξής: Γεωργία: αύξηση της συγκέντρωσης των Ν-ΝΟ 3 κατά την περίοδο χαµηλής ροής, επιβάρυνση της ποιότητας του ποταµού. Κτηνοτροφία: αυξηµένη συγκέντρωση Ν-ΝΗ 4, Ν-ΝΟ 3, BOD 5 κατά την περίοδο χαµηλής ροής. Οι συγκέντρωση των αµµωνιακών σε κάποιους σταθµούς ξεπέρασε τα όρια διαβίωσης των ιχθύων (Περιστέρι, Στραγγάρι, Τόρνος, Γέφυρα, Λεµονή) καθώς και τα όρια για πόσιµο νερό (Περιστέρι, Τόρνος, Γέφυρα). Επιβάρυνση της ποιότητας κατά την περίοδο της χαµηλής ροής. Αστική ανάπτυξη: αυξηµένη συγκέντρωση Ν-ΝΗ 4 και BOD 5, επιβάρυνση της ποιότητας του ποταµού κατά την περίοδο χαµηλής ροής. Ανθρώπινες δραστηριότητες: µείωση της στάθµης του ποταµού ή ξήρανση της κοίτης πιθανόν από υπεράντληση ύδατος από γεωτρήσεις. Μορφολογικές αλλοιώσεις της κοίτης από τεχνικά έργα (γέφυρες, δρόµους, περάσµατα, αναβαθµίδες και διευθέτηση της κοίτης) (HMS= 9,2) και µέτρια έως κακή ποιότητα ενδιαιτήµατος. Τέλος, πλήρη υποβάθµιση της παρόχθιας βλάστησης κυρίως στα κατάντη του ποταµού. Έλλειψη Χ.Υ.Τ.Α. στη λεκάνη απορροής. Οι συνολικές εισροές BOD, N και P, από διάχυτες και σηµειακές πηγές ρύπανσης ξεπέρασαν τα επιτρεπόµενα όρια εισροών για τη διαβίωση των ιχθύων, την άρδευση και την ύδρευση. Επιπτώσεις (Impact) Γεωργία: υποβάθµιση της ποιότητας του νερού του ποταµού µε αποτέλεσµα δυσµενείς επιπτώσεις για τις καλλιεργήσιµες εκτάσεις. Κτηνοτροφία: υποβάθµιση της ποιότητας του νερού και επιπτώσεις στην εκτροφή των ζώων. Αστική ανάπτυξη: υποβάθµιση της ποιότητας του πόσιµου νερού καθώς και του ποταµού Ανθρώπινες δραστηριότητες: Υποβάθµιση και καταστροφή ενδιαιτηµάτων του ποταµού καθώς και πλήρη υποβάθµιση της παρόχθιας βλάστησης στα κατάντη του ποταµού. Βιοµηχανία: πιθανή επιβάρυνση της ποιότητας του ποταµού, λόγω ανεξέλεγκτης διάθεσης αποβλήτων από ελαιουργεία τα οποία δεν διαθέτουν βιολογικό καθαρισµό. 97

107 Αντίδραση (Response) Γεωργία: ενηµέρωση των γεωργών µε στόχο την ορθολογική χρήση λιπασµάτων και φυτοφαρµάκων όπως επίσης και ενθάρρυνση για την ενασχόληση µε βιολογικές καλλιέργειες Κτηνοτροφία: επεξεργασία κτηνοτροφικών αποβλήτων Αστική ανάπτυξη: ευαισθητοποίηση πολιτών για προστασία του περιβάλλοντος, ανακύκλωση. ηµιουργία εγκατάστασης βιολογικού καθαρισµού που να εξυπηρετεί τους µεγάλους ήµους (άνω των κατοίκων). ηµιουργία ολοκληρωµένου δικτύου αποχέτευσης στους υπόλοιπους οικισµούς (κάτω των κατοίκων) που εξυπηρετούνται µε βόθρους και την επεξεργασία των λυµάτων µε βιολογικούς καθαρισµούς (Εγκαταστάσεις Επεξεργασίας Λυµάτων) πριν τη διάθεση τους στο περιβάλλον. ηµιουργία ενός ΧΥΤΑ ή σταθµού µεταφόρτωσης των απορριµµάτων στους ΧΥΤΑ κοντινής περιοχής Ανθρώπινες δραστηριότητες: ορθολογική χρήση νερού, καταγραφή γεωτρήσεων και κατάργηση παράνοµων, εγκατάσταση µετρητών. ενδροφύτευση και προστασία της παρόχθιας βλάστησης. Βιοµηχανία: λειτουργία βιολογικών καθαρισµών στις βιοµηχανικές εγκαταστάσεις και τα ελαιοτριβεία όπου αυτοί δεν υπάρχουν. 98

108 5 Συζήτηση Τυπολογία Η οδηγία 2000/60/ΕΚ ζητά το διαχωρισµό των ποταµών βάσει περιβαλλοντικών παραγόντων (τυπολογία) σα δοµή για την εκτίµηση της οικολογικής κατάστασης (Dodkins et al. 2005) µε δυο συστήµατα Α και Β. Για τις ανάγκες της παρούσας έρευνας η διάκριση σε τύπους έγινε µε βάση το Συστήµα Β όπως προτείνεται και από την Κανλή (2009) καθώς είναι πιο ευέλικτο (Dodkins et al. 2005) και µπορούν να καθοριστούν νέα όρια. Υδροµορφολογικά Κάθε ποτάµι αλλάζει σχεδόν ολοκληρωτικά από τα ανάντη προς τα κατάντη και η υδρολογία των ποταµών της Μεσογείου παρουσιάζει έντονες µεταβολές εξαιτίας των παρατεταµένων ξηρών καλοκαιριών (Chatzinikolaou et al. 2006). Αυτό παρατηρήθηκε και στην παρούσα έρευνα καθώς την περίοδο της χαµηλής ροής η παροχή µειώθηκε σε τέσσερεις από τους έξι σταθµούς της περιόδου αυτής και στους σταθµούς Βραστά, Ορµύλια και Κλέφτες η κοίτη του ποταµού είχε στερέψει. Αυτό µπορεί να αποδοθεί στην εξάτµιση του νερού, στις υψηλές θερµοκρασίες, τη χαµηλή σχετική υγρασία και τις ανάγκες για άρδευση (Lazaridou-Dimitriadou et al. 2004). Μεταξύ των σταθµών υπάρχουν διαφορές ως προς τη σύσταση του υποστρώµατος. Συγκεκριµένα στα ανάντη το υπόστρωµα αποτελείται κυρίως από ογκόλιθους κροκάλες και χαλίκια ενώ στα κατάντη από άµµο, ιλύ και άργιλο και γεωλογικά από αλλουβιακές αποθέσεις. Ο δείκτης τροποποίησης των ενδιαιτηµάτων HMS του RHS; όπως εκτιµήθηκε στην παρούσα έρευνα, έδειξε ότι το 55 % των σταθµών (συγκεκριµένα οι σταθµοί Τόρνος, Στραγγάρι, Γέφυρα, Βραστά και Ορµύλια) ήταν εµφανώς τροποποιηµένοι καθώς καταγράφηκαν σε αυτούς τεχνητά έργα όπως γέφυρες και περάσµατα τα οποία επηρέαζαν την ροή του ποταµού. Ο σταθµός Κλέφτες εκτιµήθηκε ως σηµαντικά τροποποιηµένος καθώς βρισκόταν και στο διευθετηµένο τµήµα του ποταµού Χαβρία. Τα αποτελέσµατα του δείκτη της παρόχθιας βλάστησης QBR έδειξαν ότι στο 50% των σταθµών η ποιότητα της παρόχθιας βλάστησης εκτιµήθηκε ως κακή. Στους παραπάνω σταθµούς η συνολική παρόχθια κάλυψη ήταν µικρή. Φυσικά-χηµικά Οι υψηλές τιµές αµµωνιακών σε σχέση µε τα όρια για πόσιµο νερό (ΚΥΑ Υ2/2600/2001) που καταγράφηκαν στους σταθµούς Περιστέρι και Τόρνος πιθανόν 99

109 οφείλονται σε ρύπους που προέρχονται από τον οικισµό Μεγάλη Παναγία (ανάντη του σταθµού Τόρνος) και τους οικισµούς Αρναία, Παλαιοχώρι και Νεοχώρι (ανάντη του σταθµού Περιστέρι) καθώς και σε ρύπους από την κτηνοτροφία. Κατά την περίοδο της χαµηλής ροής παρατηρήθηκε αύξηση της συγκέντρωσης του αζώτου των αµµωνιακών αλάτων (N-NH 4, mg/l) του διαλυµένου οξυγόνου (D.O., mg/l) και της αγωγιµότητας στο σύνολο των σταθµών που διατήρησαν παροχή σε σύγκριση µε την περίοδο της υψηλής ροής. Επιπλέον, οι τιµές των συγκεντρώσεων του αζώτου των νιτρικών αλάτων (N-NO 3, mg/l) ήταν επίσης υψηλότερες την χαµηλή περίοδο σε 3 από τους 6 σταθµούς, στους οποίους βρέθηκε νερό, σε σχέση µε τις τιµές που καταγράφηκαν την περίοδο υψηλής παροχής. Υψηλότερες συγκεντρώσεις N-NH 4 και N-NO 3 κατά την περίοδο χαµηλής ροής σε σύγκριση µε την περίοδο υψηλής ροής, έχουν καταγραφεί και σε άλλες µεσογειακές λεκάνες απορροής (Lazaridou-Dimitriadou et al. 2004, Cheimenopoulou et al. 2011), και έχουν αποδοθεί στη διαφορά των παροχών (Lazaridou-Dimitriadou et al. 2000). Το ίδιο ισχύει και για την αγωγιµότητα (Lazaridou-Dimitriadou 2002, Chatzinikolaou et al. 2008). Μάλιστα ο Skoulikidis (2009) αναφέρει ότι η σχέση µεταξύ της παροχής και της αγωγιµότητας είναι αντιστρόφως ανάλογη. Οι τιµές του διαλυµένου οξυγόνου ήταν χαµηλότερες κατά την περίοδο της υψηλής ροής (Ιούνιος 2011), όπου η θερµοκρασία ήταν υψηλότερη, σε σχέση µε την περίοδο της χαµηλής. Η µείωση της συγκέντρωσης του διαλυµένου οξυγόνου µπορεί να οφείλεται στις υψηλότερες θερµοκρασίες της περιόδου (Gasith & Resh 1999,Gimpson et al. 2005). Οι τιµές των ολικών αιωρούµενων στερεών κατά την περίοδο της υψηλής ροής στους σταθµούς Βραστά, Ορµύλια και Κλέφτες (οι δυο τελευταίοι βρισκόταν στα κατάντη του ποταµού Χαβρία) ήταν υψηλότερες σε σχέση µε τις τιµές που καταγράφηκαν στους υπόλοιπους σταθµούς. Στους σταθµούς αυτούς σηµειώθηκαν οι µικρότερες τιµές παροχών (0,03m 3 /sec <). Οι υψηλότερες τιµές των ολικών αιωρούµενων στερεών µπορεί να οφείλονται στην αναµόχλευση του υποστρώµατος από τις βροχοπτώσεις που προηγήθηκαν των δειγµατοληψιών (οι δειγµατοληψίες την περίοδο της υψηλής ροής πραγµατοποιήθηκαν αρχές Ιουνίου µετά από έντονες βροχοπτώσεις το µήνα Μάϊο). Βενθικά µακροασπόνδυλα Στα Μεσογειακά ποτάµια οι υψηλότερες τιµές αφθονίας βενθικών µακροασπονδύλων αναµένεται να είναι κατά την περίοδο υψηλής ροής (Gasith and Resh 1999, Artemiadou & Lazaridou 2005). Αυτό συµφωνεί µε τα αποτελέσµατα της παρούσας έρευνας. Εξαίρεση αποτελεί ο σταθµός Λεµονή, στον οποίο κατά την περίοδο της χαµηλής ροής καταγράφηκε 100

110 υψηλότερη αφθονία βενθικών µακροασπονδύλων και συγκεκριµένα της ταξινοµικής οµάδα των Oligochaeta. Ωστόσο στο σταθµό αυτό την περίοδο της χαµηλής ροής καταγράφηκε µικρότερη ποικιλότητα σε σχέση µε την περίοδο της υψηλής ροής (20 έναντι 32 ταξινοµικών οµάδων αντίστοιχα). Η ποιότητα του νερού, σύµφωνα µε το Ε.Συ.Α., στους σταθµούς Περιστέρι, Τόρνο, Στραγγάρι, Γέφυρα ήταν καλύτερη κατά την περίοδο της υψηλής ροής κάτι που συµφωνεί µε τα αποτελέσµατα άλλων ερευνών (Lazaridou-Dimitriadou et al. 2000). Στο σταθµό Περιστέρι η ποιότητα βρέθηκε υψηλή την περίοδο υψηλής παροχής και καλή την περίοδο χαµηλής παροχής παρά το γεγονός ότι βρίσκεται κατάντη δύο οικισµών (Παλαιοχώρι και Νεοχώρι) και κοντά σε καλλιεργήσιµες εκτάσεις. Η ποιότητα του σταθµού Τόρνου, που βρισκόταν κατάντη του οικισµού Μεγάλη Παναγία, κατά την περίοδο υψηλής ροής εκτιµήθηκε ως µέτρια και κατά την περίοδο χαµηλής ροής ως ελλιπής. Η ποιότητα που προέκυψε και από τις δύο περιόδους µπορεί να οφείλεται στην απουσία βιολογικού καθαρισµού στον οικισµό που βρίσκεται ανάντη. Η εποχική διαφορά της ποιότητας οφείλεται στην µείωση της παροχής του ποταµού. Επιπλέον, ο σταθµός Ταξιάρχης κατά την περίοδο της υψηλής ροής βρέθηκε να έχει µέτρια ποιότητα. Κατά την περίοδο όµως της χαµηλής ροής η ποιότητα έγινε υψηλή. Σύµφωνα µε το Corine Land Cover (2000) η περιοχή στην οποία βρισκόταν ο σταθµός καλύπτεται από ελαιώνες, οι οποίοι καλλιεργούνται έντονα κατά την περίοδο του Μαΐου και του Ιουνίου. Πιθανόν, το γεγονός αυτό επηρέασε και την ποιότητα του σταθµού. Τέλος, η ποιότητα του σταθµού Λεµονή εκτιµήθηκε ως καλή και στις δύο περιόδους καθώς κατά την περίοδο της χαµηλής ροής επηρεάστηκε από την ποιότητα του σταθµού Ταξιάρχη που εκτιµήθηκε ως υψηλή και γι αυτό παραµένει καλή. Οι σταθµοί Περιστέρι (Υ,Χ), Ταξιάρχη (Χ) και Ορµύλια (Υ) σύµφωνα µε τον πολυµετρικός δείκτη Star_ICMi παρουσίασαν χειρότερη ποιότητα σε σχέση µε το Ε.Συ.Α. Το γεγονός αυτό συµβαίνει γιατί κάποιες ταξινοµικές οµάδες δεν βαθµολογούνται από τον πολυµετρικό δείκτη Star_ICMi. Ανάλυση κανονικών αντιστοιχιών Η ανάλυση κανονικών αντιστοιχιών (CCA) έδειξε ότι οι δύο σηµαντικότερες µεταβλητές που σχετίστηκαν µε τα βενθικά µακροασπόνδυλα ήταν το υπόστρωµα (ιλύς και άργιλος) (άξονας Ι) και η αγωγιµότητα (άξονας ΙΙ). Στα ελληνικά ποτάµια η σύνθεση του υποστρώµατος καθώς και η αγωγιµότητα είναι ένας πολύ σηµαντικός παράγοντας που επηρεάζει την κατανοµή των βενθικών µακροασπονδύλων (Lazaridou-Dimitriadou et al. 2000, Dakou et al. 2006, Skoulikidis et al.2009, Cheimenopoulou et al. 2011). Επιπλέον, ο 101

111 σταθµός Κλέφτες (Y) συσχετίστηκε θετικά µε την ιλύ και άργιλο και τα ολικά αιωρούµενα στερεά καθώς το υπόστρωµά του είναι κυρίως αργιλώδες και βρίσκεται κοντά στις εκβολές του ποταµού Χαβρία. Ο σταθµός Βραστά (Υ) είχε θετική συσχέτιση µε την αγωγιµότητα καθώς παρουσίασε µικρές τιµές παροχής και εποµένως δεν υπήρχε αρκετή αραίωση. Ιεραρχική οµαδοποίηση Cluster Η ιεραρχική οµαδοποίηση Cluster µε βάση τις αφθονίες των βενθικών µακροασπονδύλων των δυο περιόδων δειγµατοληψίας, διαχώρισε αρχικά τους σταθµούς Ορµύλια και Κλέφτες, οι οποίοι βρίσκονταν σε πολύ µικρά υψόµετρα και στα κατάντη του ποταµού, από τους υπόλοιπους. Στην συνέχεια οι υπόλοιποι σταθµοί διαχωρίστηκαν σε τρεις οµάδες µε βάση την τοποθεσία τους στη λεκάνη απορροής. Οι σταθµοί της οµάδας Β1 (Τόρνος (Υ,Χ), Στραγγάρι (Υ) ) βρίσκονταν ανάντη της λεκάνης απορροής και συγκεκριµένα ο σταθµός Τόρνος σε παραπόταµο και ο Στραγγάρι στην ένωση αυτού µε τον κύριο ρου. Οι σταθµοί της οµάδας Β3 (Ταξιάρχης (Υ,Χ), Λεµονή (Υ,Χ), Περιστέρι (Υ,Χ), Γέφυρα (Υ,Χ) και Στραγγάρι) βρίσκονταν στον κύριο ρου του ποταµού. Ο σταθµός Βραστά οµαδοποιήθηκε ξεχωριστά καθώς βρισκόταν σε ακραία θέση του ποταµού και συγκεκριµένα στα βορειοδυτικά της λεκάνης απορροής. Επιπλέον, παρατηρήθηκε ότι ο σταθµός Στραγγάρι, ο οποίος βρίσκεται στην ένωση των σταθµών Περιστέρι και Τόρνο, κατά την περίοδο της υψηλής ροής οµαδοποιήθηκε µε τον σταθµό Περιστέρι ενώ κατά την περίοδο χαµηλής ροής µε το σταθµό Τόρνο (και των δύο περιόδων), διαφοροποίηση που πιθανόν να οφείλεται στην αυξηµένη παροχή της υψηλής περιόδου. Ιχθυοπανίδα Στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία, κατά την περίοδο υψηλής και χαµηλής ροής, αλιεύθηκαν δύο είδη ψαριών, το Barbus strumicae και το Squalius orpheus, τα οποία ανήκουν στην οικογένεια των Cyprinidae. Πρόκειται για ρεόφιλα είδη. Το είδος Barbus strumicae προτιµά καθαρά νερά µε ρηχούς υφάλους (Kottelat & Freyhof, 2007). Το Squalius orpheus απαντά σε µικρά µέχρι µεγάλα ποτάµια και ρέµατα, µε νερά στάσιµα ή µέτριας κυκλοφορίας (Kottelat & Economidis, 2006) και γεννάει σε ρηχές περιοχές µε χαλικώδες υπόστρωµα (Kottelat & Freyhof, 2007). Επιπλέον, το είδος B. strumicae ήταν το πιο άφθονο και στις δύο περιόδους ροής, σύµφωνα µε τον αριθµό συλλήψεων ανά µονάδα αλιευτικής επιφάνειας (αριθµός ατόµων /100 m 2 ). Η υψηλή αφθονία του συγκεκριµένου είδους έχει καταγραφεί και σε προηγούµενες 102

112 έρευνες στην ευρύτερη βαλκανική χερσόνησο (Γούσια Ε. & Μπόµπορη.Χ. 2009), καθώς αποτελεί και ενδηµικό της συγκεκριµένης περιοχής. Οι σταθµοί στα κατάντη του ποταµού (Ορµύλια και Κλέφτες) παρουσίασαν πολύ µικρές τιµές παροχής µε αποτέλεσµα να µην αλιευτούν ψάρια. Ωστόσο είναι πιθανό να διατηρούν πληθυσµούς ψαριών σε άλλες χρονικές περιόδους (µε υψηλότερες τιµές παροχών), τα οποία µεταναστεύουν ανάντη σε περιόδους µείωσης της παροχής του ποταµού. Ο σταθµός Βραστά παρόλο που βρισκόταν σε µεγάλο υψόµετρο, είχε πολύ µικρή παροχή και δεν βρέθηκαν ψάρια. Στους σταθµούς Περιστέρι, Τόρνο, Στραγγάρι, Γέφυρα και Λεµονή κατά την περίοδο της χαµηλής ροής οι τιµές της συγκέντρωσης των N-NH 4 ξεπέρασαν τα όρια διαβίωσης των κυπρινοειδών παρόλο που αλιεύτηκαν στους σταθµούς αυτούς άτοµα της οικογένειας αυτής. Άτοµα του είδους B. strumicae που αλιεύτηκαν, και στις δύο περιόδους, ανήκαν σε µικρές ηλικίες, σύµφωνα µε τις κατά µήκος συνθέσεις. Σε αντίθεση, όµως, αλιεύτηκαν νεαρά άτοµα του είδους Squalius οrpheus, κατά την περίοδο της υψηλής ροής, ενώ την περίοδο της χαµηλής αλιεύτηκαν µεγαλύτερα σε ηλικία άτοµα. Πιέσεις-Επιπτώσεις έκα στους έντεκα οικισµούς που ρίχνουν τα λύµατα τους στη λεκάνη απορροής του ποταµού Χαβρία δεν διαθέτουν βιολογικό καθαρισµό παρόλο που δύο από αυτούς (Αρναία, Μεγάλη Παναγία) έχουν πληθυσµό άνω των 2000 κατοίκων. Ακόµη στα ανάντη του ποταµού Χαβρία διαπιστώνεται η διάθεση ανεπεξέργαστων λυµάτων από το δίκτυο αποχέτευσης και από βιοτεχνικές εγκαταστάσεις (πρακτικά συνάντησης εργασίας για τα νερά στο Νοµό Χαλκιδικής, Πολύγυρος 2009). Επιπλέον, το 33,66 % της έκτασης της λεκάνης καταλαµβάνονται από αγροτικές εκτάσεις (π.χ. ελαιώνες, καλλιέργειες). Στην παρούσα διπλωµατική διατριβή, σύµφωνα µε την Impress ανάλυση, οι συνολικές εισροές ρύπων ξεπέρασαν τα όρια για άρδευση, ύδρευση καθώς και τα όρια διαβιώσεις των ιχθύων και οι επιπτώσεις των πιέσεων ρύπανσης ήταν πιθανές και ως προς τις µορφολογικές πιέσεις σίγουρες (HMS>8). 103

113 6. Συµπεράσµατα Οι τιµές των φυσικών-χηµικών παραµέτρων κυµάνθηκαν γενικώς εντός των ορίων που προτείνονται για το πόσιµο νερό (ΚΥΑ Υ2/2600/2001) και τη διαβίωση των ιχθύων (Οδηγία 2006/44/Ε.Κ) µε µικρές εξαιρέσεις. Η αφθονία των βενθικών µακροασπονδύλων ήταν γενικά µικρότερη κατά την περίοδο της χαµηλής ροής από εκείνη της υψηλής. Η µέση οικολογική ποιότητα των σταθµών κατά την περίοδο της υψηλής και της χαµηλής ροής σύµφωνα µε το Ε.Συ.Α εκτιµήθηκε ως µέτρια. Οι σηµαντικότερες µεταβλητές που επηρεάζουν την κατανοµή των βενθικών µακροασπονδύλων ήταν η ιλύς και άργιλος και η αγωγιµότητα. Καταγράφηκε η παρουσία δύο ειδών ιχθύων, του Barbus strumicae και Squalius οrpheus. Η επικινδυνότητα µη επίτευξης των περιβαλλοντικών στόχων που θέτει η Οδηγία 2000/60/Ε.Κ. ως προς τις πιέσεις ρύπανσης εκτιµήθηκε ως µέτρια. Για τη διαχείριση του κινδύνου από τις πιέσεις ρύπανσης προτείνεται µακροχρόνιο πρόγραµµα µέτρων. 104

114 7. Βιβλιογραφία Ελληνική βιβλιογραφία Γούσια Ε & Μπόµπορη.Χ. (2009) Κατανοµή και αφθονία ειδών ψαριών στον ποταµό Στρυµόνα. 9ο Πανελλήνιο Συµπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας. Πρακτικά, Τόµος ΙΙ Κανλή, Λ (2009). Σύγκριση ποτάµιων τυπολογικών συστηµάτων στην Ελλάδα. Μεταπτυχιακή ιατριβή. Τµήµα Βιολογίας, Α.Π.Θ., σελ σελ. 126 Παράρτηµα Κεµιτζόγλου, (2004). Έλεγχος της αποτελεσµατικότητας της ηµιποσοτικής µεθόδου δειγµατοληψίας βενθικών µακροασπόνδυλων. ιπλωµατική εργασία, Tµήµα Bιολογίας, A.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, σελ. 86. Κεµιτζόγλου, (2006). Καθορισµός των τύπων ποτάµιων συστηµάτων της Βόρειας και Κεντρικής Ελλάδας. Μεταπτυχιακή ιατριβή. Τµήµα Βιολογίας, Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη. Κοινή Υπουργική Απόφαση Υ2/2600/2001 ΦΕΚ-892 Β / : Ποιότητα του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης, σε συµµόρφωση προς την Οδηγία98/83/ΕΕ του Συµβουλίου της 3ης Νοεµβρίου1998. Μελέτη Φράγµατος Χαβρία (2009).Ειδική διαχειριστική µελέτη λεκανών απορροής Χαβρία, Ολυνθίου και Πετρενίων, Τεχνική έκθεση, Υ.ΠΕ.ΧΩ..Ε./Γ.Γ..Ε/Γ..Υ.Ε. Νόµος 3199/2003. Προστασία και διαχείριση των υδάτων - Εναρµόνιση µε την Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου της 23ης Οκτωβρίου (ΦΕΚ Α 280/ ). Οδηγία 2000/60/Ε.Κ. του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου της 23ης Οκτωβρίου 2000 για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τοµέα της πολιτικής των υδάτων. Επίσηµη Εφηµερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, L327/1, Luxembourg. Οδηγία 2006/44/Ε.Κ. του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου της 6 ης Σεπτεµβρίου 2006 περί της ποιότητος των γλυκών υδάτων που έχουν ανάγκη προστασίας ή βελτιώσεως για τη διατήρηση της ζωής των ιχθύων. Επίσηµη Εφηµερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L264/20, Luxembourg. Μάλλιος Ζήσης Χ (2006). Αποτίµηση της αξίας του αρδευτικού νερού µε τη µέθοδο της εξαρτηµένης αξιολόγησης. ιδακτορική ιατριβή. Τµήµα Πολιτικών Μηχανικών. Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη, σελ.709. Πατσιά, Α (2009). Φωτογραφικοί κλειδικοί χαρακτήρες των ταξινοµικών οµάδων βενθικών µακροασπονδύλων του Ελληνικού Συστήµατος Αξιολόγησης. Ειδικές περιπτώσεις µελέτης: ποταµοί Στρυµόνας και Νέστος. Μεταπτυχιακή ιατριβή. Τµήµα Βιολογίας, Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη, σελ

115 Πολυχρονιάδης, Κ (2010) Τυπολογία και εκτίµηση της οικολογικής κατάστασης µε τη χρήση των Γεωγραφικών Συστηµάτων Πληροφοριών (Γ.Σ.Π.) στη λεκάνη απορροής του ποταµού Ζηλιάνα (Υδατικό ιαµέρισµα υτικής Μακεδονίας). Τµήµα Βιολογίας, ΑΠΘ, σελ σελ 122 Παράρτηµα Πρακτικό Συνάντησης Εργασίας για τα νερά στο Νοµό Χαλκιδικής - Πολύγυρος Ξένη βιβλιογραφία Alba-Tercedor J & Sánchez-Ortega A (1988). Un metodo rapido para evaluar calidad biologica de las aguas corrientes basado en el de Hellawell (1978). Limnetica, 4: Andreadakis, A, Gavalakis, E, Kaliakatsos, L, Noutsopoulos C & Tzimas A (2007). The implementation of the Water Framework Directive (WFD) at the river basin of Anthemountas with emphasis on the pressures and impacts analysis. In: Proceedings of the 9th International Conference on Environmental Science and Technology, Rhodes island, Greece. APHA (1985). Standard methods for examination of water and wastewater. 16th edn. American Public Health Association, Washington, D.C. Armitage, PD, Moss, D, Wright JF & Furse MT (1983). The performance of a new biological water quality score system based on macroinvertebrates over a wide range of unpolluted running- water sites. Water Research, 17 (3): Armitage PD & Hogger J (1994). Invertebrates Ecology and Methods of Survey, pp In D. Ward, N. Holmes, P. Jose, RSPB, NRA, RSNC (eds.): The New Rivers and Wildlife Handbook. Sandy RSPB, Bedfordshire, pp Artemiadou V & Lazaridou M (2005). Evaluation Score and Interpretation Index for the ecological quality of running waters in Central and Northern Hellas. Environmental Monitoring and Assessment, 110: Artemiadou, V, Statiri, X, Brouziotis Th & Lazaridou M (2008). Ecological quality of small mountainous Mediterranean streams (river type R-M4) and performance of the European intercalibration metrics. Hydrobiologia, 605: Bhattacharya CG (1967). A Simple Method of Resolution of a Distribution into Gaussian Components. Bometrics, 23: Buffagni, A, Erba, S, Birk, S, Cazzola, M, Feld, C, Ofenböck, T, Murray-Bligh, J, Furse, MT, Clarke, R, Herring, D, Soszka H & VanVan de Bund W (2005). Towards European Inter-Calibration for the Water Framework Directive: Procedures and examples for different river types from the E.C. Project STAR. Instituto di Ricerca Sulle 106

116 Acque, Rome, pp Buffagni, Α, Erba, S, Cazzola, M, Murray-Bligh, J, Soszka H & Pietro Genoni P (2006). The STAR common metrics approach to the WFD intercalibration process: Full application for small, lowland rivers in three European countries. Hydrobiologia, 566: Campaioli, S, Ghetti, PF, Minelli, A & Ruffo, S (1994). Manuale per il riconoscimento dei macroinvertebrati delle acque dolci italiane (Vol I, II). APR & B, pp Castro, CD, Infante, AP, Rodriguez, JR, Lerma RSX & Martinez FJS (2005). Manual para la identificacion de las presiones y analisis del impacto en aguas superficiales. Centro de Publicaciones, Ministerio de Medio Ambiente Direccion General del Agua, Madrid, Spain. CEN document (2003); Water quality -Sampling of fish with electricity. CEN/TC 230, Ref. No. EN 14011:2003 E, 16 pp. Chatzinikolaou, Y, Dakos V & Lazaridou M (2006). Longitudinal impacts of anthropogenic pressures on benthic macroinvertebrate assemblages in a large transboundary Mediterranean river during the low flow period. Acta hydrochim. Hydrobiologia., 34: Chatzinikolaou, Y, Dakos, V, & Lazaridou, M. (2008). Assessing the ecological integrity of a major transboundary mediterranean river based on environmental habitat variables and benthic macroinvertebrates (aoos-vjose river, greece-albania). International Review of Hydrobiology, 93(1): Cheimenopoulou, M, Bobori, D, Theocharopoulos, I, Lazaridou, M (2011). Assessing Ecological Water Quality with Macroinvertebrates and Fish: A CaseStudy from a Small Mediterranean River. Environmental Management, 47: Chronis, I, Lazaridou, Μ, Zalidis G & Tsotsolis N (2008). Identification, Typology And Type Specific Reference Conditions Of River Water Bodies In The Hellenic Part Of The Strymonas River Basin, As A Transboundary Case Study. IV International Symposium on Transboundary Waters Management, 15 th 18 th October 2008, Thessaloniki, Greece. Clarke KR & Warwick MR (1994). Change in Marine communities: An approach to statistical Analysis and Interpretation. Plymouth Marine Laboratory, Plymouth, pp. 1-1 A3-3. Dakou E, Goethals P L M, D'heygere T, Dedecker A P, Gabriels W, De Pauw N & Lazaridou- Dimitriadou M (2006). Development of artificial neural network models predicting macroinvertebrate taxa in the river Axios (Northern Greece). Annales de Limnologie- International Journal of Limnology, 42 (4):

117 Demek J (1972). Manual of detailed geomorphological mapping. Academia, Prague, pp Dikau R (1989). The application of a digital relief model to landform analysis. Taylor and Francis, London, pp Dodkins, I, Rippey, B, Harrington, T J, Bradley, C, Chathain, B N, Kelly-Quinn, M, McGarrigle M & Trigg D (2005) Developing an optimal river typology for biological elements within the water framework directive. Water Research, 39(15): Environment Agency (2005). Technical Assessment Method for Morphological Alterations in Rivers. Water Framework Directive Programme Environment Agency. European Decision (2008). Commission decision of 30 October 2008 establishing, pursuant to Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the Council, the values of the Member State monitoring system classifications as a result of the intercalibration exercise (notified under document number C(2008) 6016) (Text with EEA relevanvance) (2008/915/EC). Official Journal of the European Communities L332/20, Luxemburg, 10 Dec FAME Consortium (2005). Manual for the application of the European Fish Index - EFI. A fish-based method to assess the ecological status of European rivers in support of the Water Framework Directive. Version 1.1, January Froese R & Pauly D (2010). FishBase. World Wide Web electronic publication. version (05/2010). Gasith A & Resh VH (1999). Stream in Mediterranean Climate Regions (1999): Abiotic Influences and Biotic Responses to Predictable Seasonal Effects. Annual review of Ecology and Systematics, 30: Gibson, C A, Meyer, J L, Poff, N L, Hay L E & Georgakakos A (2005). Flow regime alterations under changing climate in two river basins: Implications for freshwater ecosystems. River Research and Applications, 21(8), Ioanou, A, Chatzinikolaou Y & Lazaridou M (2009). A preliminary pressure impact analysis applied in the Pinios River Basin (Thessaly, Central Greece).Water and Environment Journal. Kottelat M and Economidis PS (2006). Squalius orpheus, a new species of cyprinid fish from Evros drainage, Greece (Teleostei: Cyprinidae). Ichthyol. Explor. Freshwat 17(2): Kottelat M & Freyhof J (2007). Handbook of European freshwater fish. Kottelat, Cornol and Freyhof, Berlin, xiv pp. Lazaridou-Dimitriadou, M, Artemiadou, V, Yfantis, G, Mourelatos S & Mylopoulos Y (2000). 108

118 Contribution to the ecological quality of Aliakmon river (Macedonia, Greece): A multivariate approach. Hydrobiologia, 410: Lazaridou-Dimitriadou, M (2002). Seasonal variation of the water quality of rivers and streams of eastern Mediterranean. Web Ecology, 3: Lazaridou-Dimitriadou, M, Koukoumides H, Lekka M. & Gaiadagiw G (2004). Integrative evaluation of the ecological quality of metalliferous streams (Chalkidiki, Macedonia, Hellas). Environmental monitoring and Assessment, 91: LAWA (2002). German Guidance Document for the implementation of the EC Water Framework Directive. Länderarbeitsgemeinschaft Wasser, Mainz, Germany. Munné, A, Prat, N, Solà C & Rieradevall M (2003). A simple field method for assessing the ecological quality of riparian habitat in rivers and streams: QBR index. Aquatic Conservation: Marine and Freshwater Ecosystems, 13: Ntislidou, Ch, Artemiadou, V, Kanli, L, Buffagni A & Lazaridou M (submitted). Performance of the European intercalibration metrics on Mediterranean rivers of type R-M1 and R- M2 at Northen and Central Greece. Pardo, I, Álvarez, M, Casas, JJ, Moreno, JL, Vivas, S, Bonada, N, Alba-Tercedor, J, Jáime, P, Moyá, G, Prat N, Robles, S, Suárez ML, Toro, M, Vidal-Abarca, MR (2002). El hábitat de los ríos mediterráneos. Diseño de un índice de diversidad de hábitat. Limnetica, 21: Pinto, P, Rosado, J, Morais M & Antunes I (2004). Assessment methodology for southern siliceous basins in Portugal. In Hering D., P. F. M. Verdonschot, O. Moog & L. Sandin (eds), Integrated Assessment of Running Waters in Europe. Kluwer Academic Publishers, The Netherlands. Hydrobiologia, 516: Raven P, Boon P, Dawson F & Ferguson A (1998a). Towards an integrated approach to classifying and evaluating rivers in the UK. Aquatic conservation: Marine and Freshwater Ecosystems, 8: Raven P, Holmes N, Dawson F & Everard M (1998b). Quality assessment using River Habitat Survey data. Aquatic conservation: Marine and Freshwater Ecosystems, 8: Shannon, C & Weaner, W (1963). The mathematical theory of communication. University of Illinois, Illinois, pp. 217 Tachet, H, Richoux, P, Bournaud M & Usseglio- Polatera P (2000). Invertebres d'eau Douce. Systematique, Biologie, Ecologie. (Editions) CNRS, Paris, pp: 587. Ter Braak CJF & Prentice IC (1988). A theory of gradient analysis. Advanvances of 109

119 Ecological Research, 18, In C.J.F. Ter Braak. Unimodal models to relate srecies to environment. Argiculture mathematics Group. Wageningen, pp. 152 van de Bund W, Cardoso AC, Heiskanen AS & Nõges P (2004). Common Implementation Strategy for the Water Framework Directive (2000/60/EC). Overview of Common Intercalibration types. Final version 5.1. Ecological Status Working Group 2.A; Available at pp. 37. van de Bund WJ (2009). Water Framework Directive intercalibration technical report. Part 1: rivers. JRC Scientific and Technical Reports. ISSN , pp Skoulikidis, N T, Karaouzas I, & Gritzalis K C (2009). Identifying key environmental variables structuring benthic fauna for establishing a biotic typology for greek running waters. Limnologica, 39(1): Skoulikidis, N T (2009). The environmental state of rivers in the Balkans-A review within the DPSIR framework. Science of the Total Environment, 407(8): Wentworth C (1922). A scale of grade and class terms for clastic sentiments. Journal of Geology, 30: Working Group 2.1 IMPRESS (2003). Common Implementation Strategy for the Water Framework Directive (2000/60/EC). Guidance document No 3: Analysis of Pressures and Impacts. Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg, pp. 87. Working Group 2.5 Intercalibration (2003). Common Implementation Strategy for the Water Framework Directive (2000/60/EC). Guidance document No 6: Towards a guidance on the establishment of the intercalibration network and the process on the intercalibration exercise Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg, pp. 87. Wright JF (2000). An Introduction to RIVPACS, pp In J.F. Wright, D.W. Sutcliffe & M.T. Furse (eds): Assessing the Biological Quality of Fresh Waters: RIVPACS and Other Techniques. Freshwater Biological Association, Ambleside, pp Ηλεκτρονική βιβλιογραφία

120

121 8. Παράρτηµα ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι Πρωτόκολλο ειγµατοληψίας Βενθικών Μακροασπόνδυλων Φυσικών-χηµικών, Υποστρώµατος και Βλάστησης Ποταµών Σταθµός δειγµατοληψίας: Ηµεροµηνία Ώρα: Συντεταγµένες Χ: Υ: Υψόµετρο: Ερευνητής: Το παρών συµπλήρωσε ο/η Πίνακας Ενδιαιτηµάτων Μακρόφυτα Αποµεινάρια Τεχνητό Όταν υπάρχει ο >10% του Φυσικό υπόστρωµα κοίτης Υπόστρωµα τύπος συνόλου ενδιαιτήµατος 1. Ρηχός ύφαλος [riffle] (σχετικά µικρό βάθος, µε γρήγορη ροή) CPOM FPOM Χονδρόκοκκο ** Μεικτό * Λεπτόκοκκο ** Άλλο Τσιµέντο Όριο καναλιού Όριο νησίδας Κυρίως κανάλι 2. Λοιπό κανάλι [run] (όλες οι υπόλοιπες καταστάσεις εκτός από της 1 και 3) Όριο καναλιού Όριο νησίδας Κυρίως κανάλι 3. Μικρολίµνη [pool] (σχετικά µεγάλο βάθος, φαινοµενικά χωρίς ή ελάχιστη ροή) Όριο καναλιού Όριο νησίδας Κυρίως κανάλι * Μεικτό: όταν δεν ισχύουν τα παραπάνω ** Χονδρόκοκκο: Ποσοστιαία σύνθεση τύπων υποστρώµατος αθροιστικά πάνω από 70% για τις κατηγορίες ογκόλιθοι, κροκάλες, χαλίκια *** Λεπτόκοκκο: Ποσοστιαία σύνθεση τύπων υποστρώµατος αθροιστικά πάνω από 70% για τις κατηγορίες αδρό, ίζηµα, άµµος, ιλύς Τουλάχιστον ένα Πλούσιος σταθµός Φτωχός σταθµός Φωτογραφία/video: Έρευνα στα πλαίσια: Νερό Θερµοκρασία ( ο C) D.O. (%) (πεδίο) Αγωγιµότητα (ms/cm) D.O. (mg/l) (πεδίο) TDS (g/l) D.O. (mg/l) (BOD) Αλατότητα (ppt) TSS (mg/l) ph Redox (mv) Σχήµα ποταµού και θέσεις δειγµατοληψίας (κάτοψη) Χλωριόντα (mg/l) Νιτρικά ιόντα (mg/l) Νιτρώδη ιόντα (mg/l) Αµµωνιακά ιόντα (mg/l) Φωσφορικά ιόντα (mg/l) Θολερότητα (NTU) Μην ξεχνάτε την απόσταση της κάτοψης Υπόστρωµα (%) Βλάστηση Καιρός Ροή (m/s) Απόσταση (m) 0 Βάθος (cm) ιάφορες παρατηρήσεις: Μητρικό Υπόστρωµα Ογκόλιθοι (>256 mm) Κροκάλες ( mm) Χαλίκια (4-16 mm) Ψηφίδες (2-4 mm) Άµµος (0, mm) Ιλύς & Άργιλος (< 0,0625 mm) Υδρόβια: % κάλυψη )χονδρικά) Σκίαση: % στις 12:00 Παρόχθια: λίγη, µέτρια, πολλή Βροχή, άνεµος, ηλιοφάνεια κλπ. Θ αέρα ( 0 ) Κλαδιά 112

122 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ 113

123 114

124 115

125 Κανόνες βαθµολόγησης των επιµέρους τεχνητών τροποποιήσεων που εµφανίζονται στα σηµεία δειγµατοληψίας για τον υπολογισµό του δείκτη HMS Α. Τροποποιήσεις σε κάθε σηµείο ελέγχου Βαθµολόγηση ανά σηµείο ελέγχου Ενίσχυση πρανών 2 Ενίσχυση κοίτης 2 ιευθέτηση πρανών ή κοίτης 1 Two-stage bank modification 1 Επιχωµατώσεις 1 Τεχνητό κανάλι 8 Φράγµα, πέρασµα 2 Επιβάρυνση πρανών από βόσκηση 0, αν εµφανίζεται σε λιγότερα από 3 σηµεία ελέγχου 1, αν εµφανίζεται σε 3 µέχρι 5 σηµεία ελέγχου 2, αν εµφανίζεται σε περισσότερα από 6 σηµεία ελέγχου B. Υπαρκτές τροποποιήσεις που δεν καταγράφηκαν στα σηµεία ελέγχου Ένα πρανές (ή κανάλι) δύο πρανή Τεχνητό υπόστρωµα 1 - Ενίσχυση ολόκληρου του πρανούς 2 3 Ενίσχυση του ανώτερου ή του 1 2 κατώτερου τµήµατος του πρανούς ιευθέτηση πρανών 1 2 Επιχωµατώσεις 1 1 Επιχωµατώσεις ανάσχεσης 1 1 Two-stage channel 1 3 Κοπή βλάστησης 1 - Bank mowing 1 1 Κανάλι 8 για το κάθε ένα Φράγµα, πέρασµα 2 για το κάθε ένα C. Βαθµολόγηση για χαρακτηριστικά τροποποίησης στο σύνολο του σταθµού Ένα ύο ή περισσότερα Σταθµός Γέφυρα για πεζούς 0 0 Γέφυρα για αυτοκίνητα 1 2 Επεµβάσεις όπως ξύλινα µικρά φράγµατα Σηµείο όπου επηρεάζεται µερικώς από έλεγχο ροής Σηµείο όπου επηρεάζεται εκτεταµένα από έλεγχο ροής Εν µέρει απόκλιση της κοίτης** από τη φυσική της θέση Εκτεταµένη * απόκλιση της κοίτης από τη φυσική της θέση 1 2 *Εκτεταµένη σηµαίνει, το λιγότερο το ένα τρίτο του µήκους του καναλιού **Πληροφορίες από χάρτη Και τα 116

126 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ Ελληνικό Σύστηµα Αξιολόγησης / Hellenic Evaluation System (Artemiadou & Lazaridou 2005) Ευαισθησία Ταξινοµικές οµάδες/ Taxa Παρούσες/ Present (0-1%) Κοινές/Common ( %) Άφθονες /Abundant (>10%) α) Capniidae, Chloroperlidae, β) Siphlonuridae, γ) Aphelocheiridae, δ) Blephariceridae ε) Phryganeidae, Molanidae, Odontoceridae, Bareidae, Lepidostomatidae, Thremmatidae, Brachycentridae, Helicopsychidae α) Leuctridae, Perlodidae, Perlidae, β) Sericostomatidae, Goeridae, γ) Neoephemeridae α) Nemouridae, Taeniopterygidae, β) Ephemeridae, Heptageniidae, Leptophlebiidae, γ) Leptoceridae, Polycentropodidae, Psychomyidae, Philopotamidae, Limnephilidae, Rhyacophilidae, Glossosomatidae, Ecnomidae, δ) Aeshnidae, Lestidae, Corduliidae, Libelulliidae, ε) Athericidae, Dixidae, στ) Helodidae, Gyrinidae, Hydraenidae, ζ) Sialidae, η) Grapsidae, Potamonidae (Brachyura) θ) Astacidae, (Macrura) α) Potamanthidae, β) Calopterygidae, Cordulegasteridae γ) Stratiomyidae, δ) Hydrobiidae α) Platycnemididae, Gomphidae, β) Tabanidae, Ceratopogonidae, Empididae, γ) Elminthidae δ) Viviparidae, Neritidae, ε) Unionidae, α) Caenidae, Oligoneuriidae, Polymitarcidae, Isonychiidae, β) Hydropsychidae, γ) Ancylidae, Acroloxidae, δ) Gammaridae, Corophidae, ε) Atyidae στ) Planariidae, Dendrocoelidae, Dugesiidae, ζ) Dryopidae, Helophoridae, Hydrochidae, Clambidae η) Psychodidae, Simuliidae α) Ephemerellidae, Baetidae, β) Hydroptilidae γ) Tipulidae, Dolichopodidae, Anthomyidae, Limoniidae, δ) Haliplidae, Curculionidae, Chrysomelidae, Hydroscaphidae ε) Hydracarina στ) Piscicolidae, Glossiphonidae α) Coenagriidae, β) Chironomidae (not red), γ) Dytiscidae, Hydrophilidae, Hygrobiidae, δ) Corixidae, Hebridae, Veliidae, Mesoveliidae, Hydrometridae, Gerridae, Nepidae, Pleidae, Naucoridae, Notonectidae, Belostomatidae, ε) Asellidae, Ostracoda, στ) Physidae, Bythiniidae, Bythinellidae, Molaniidae, Ellobiidae, ζ) Hirudinidae, η) Sphaeriidae θ) Oligochaeta (except for Tubificidae) α) Chironomidae (red), Rhagionidae, Culicidae, Muscidae, Thaumaleidae, Ephydridae, Chaoboridae β) Lymnaeidae, Planorbidae, γ) Erpobdellidae α) Tubificidae, β) Valvatidae, γ) Syrphidae Τα Chironomidae (not red) και Oligochaeta (except for Tubificidae) βαθµολογούνται όπως παραπάνω αλλά µε όρια στις κατηγορίες αφθονιών 0-10%, 10,01-20%, >20%. Ευαίσθητες ταξινοµικές οµάδες Μέτρια ανθεκτικές ταξινοµίες οµάδες Ανθεκτικές ταξινοµικές οµάδες 117

127 είγµατα που συλλέχθηκαν από πολλούς τύπους ενδιαιτηµάτων HBMWP (ΗΕS) X HASPT (AHES) Y > >64,72 54,57-64,72 45,82-54,56 31,73-45, , είγµατα που συλλέχθηκαν από λίγους τύπους ενδιαιτηµάτων HBMWP (ΗΕS) X HASPT (AHES) Y > >55,69 45,18-55,69 35,33-45,17 27,50-35, , Semi-sum Ερµηνεία/ Interpretation (HBMWP+HASPT/2=Semi-HES) 5 Υψηλή/High 4,5 Υψηλή/ High 4 Καλή/ Good 3,5 Καλή/ Good 3 Μέτρια/Moderate 2,5 Μέτρια/Moderate 2 Ελλιπής/ Poor 1,5 Ελλιπής/ Poor 1 Κακή/ Bad 118

128 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ IV Ανάλυση Simper Οµάδα Α Μέσος όρος οµοιότητας: 32,03% Taxa Συµµετοχή % Άθροισµα % Chironomidae (not red) 29,53 29,53 Epheme/llidae 18,1 47,63 Oligochaeta 18,1 65,73 Dityscidae 11,42 77,16 Elminthidae 11,42 88,58 Hebridae 11, Οµάδα Β Μέσος όρος οµοιότητας: 46,81% Taxa Συµµετοχή % Άθροισµα % Chironomidae (not red) 22,19 22,19 Baetidae 10,42 32,62 Oligochaeta 8,76 41,38 Caenidae 8,33 49,71 Elminthidae 5,39 55,1 Gomphidae 5,34 60,45 Ceratopo/dae 4,24 64,68 Leuctridae 3,4 68,08 Hydr/chidae 3,32 71,41 Simuliidae 3,25 74,66 Heptageniidae 3,21 77,86 Dityscidae 2,97 80,83 Leptop/biidae 2,57 83,41 Epheme/llidae 2,19 85,6 Limoniidae 1,97 87,57 Gammaridae 1,63 89,2 Hydrophilidae 1,47 90,67 119

129 Οµάδα Α & Β Μέσος όρος ανοµοιότητας: 72,82% Taxa Συµµετοχή % Άθροισµα % Chironomidae (not red) 7,36 7,36 Caenidae 5,84 13,2 Bythinellidae 5,29 18,5 Oligochaeta 4,45 22,95 Baetidae 4,45 27,39 Epheme/llidae 3,54 30,94 Elminthidae 3,51 34,45 Leuctridae 3,42 37,87 Hydr/chidae 3,31 41,18 Simuliidae 3,22 44,4 Ceratopo/dae 3,16 47,57 Heptageniidae 3,11 50,68 Gomphidae 2,92 53,6 Leptop/biidae 2,66 56,26 Gammaridae 2,55 58,81 Dityscidae 2,29 61,11 Hydrophilidae 2,22 63,33 Limoniidae 2,12 65,45 Asellidae 1,94 67,39 Hydroptilidae 1,57 68,96 Corduliidae 1,5 70,46 Platycnemididae 1,46 71,91 Hydracarina 1,38 73,3 Veliidae 1,33 74,63 Valvatidae 1,17 75,8 Hebridae 1,17 76,97 Tipulidae 1,17 78,14 Gerridae 1,1 79,23 Mesoveliidae 1,08 80,31 Dixidae 1,08 81,39 Poly/opodidae 0,99 82,38 Nemouridae 0,98 83,36 Athericidae 0,94 84,3 Corixidae 0,91 85,21 Ephemeridae 0,88 86,09 Helophoridae 0,84 86,94 Bythiniidae 0,8 87,74 Calopterygidae 0,8 88,54 Dryopidae 0,68 89,22 Naucoridae 0,68 89,9 Lepidoptera 0,68 90,59 120

130 Οµάδα B1 Μέσος όρος οµοιότητας: 50,63% Taxa Συµµετοχή% Άθροισµα.% Chironomidae (not red) 29,17 29,17 Oligochaeta 16,66 45,84 Dityscidae 10,49 56,32 Asellidae 7,14 63,47 Gomphidae 6,43 69,9 Gammaridae 5,74 75,64 Caenidae 5,53 81,16 Baetidae 5,46 86,62 Platycnemididae 5,05 91,68 Οµάδα B3 Ποσοστό οµοιότητας: 54,41% Taxa Συµµετοχή% Άθροισµα% Chironomidae (not red) 17,52 17,52 Baetidae 11,56 29,08 Caenidae 7 36,08 Elminthidae 6,97 43,05 Oligochaeta 6,87 49,93 Simuliidae 6,06 55,98 Hydr/chidae 5,7 61,69 Gomphidae 5,48 67,17 Leuctridae 5,15 72,32 Ceratopo/dae 4,55 76,87 Heptageniidae 4,11 80,98 Epheme/llidae 3,18 84,16 Leptop/biidae 2,87 87,02 Limoniidae 2,21 89,23 Hydroptilidae 1,74 90,97 121

131 Οµάδα B1 & B3 Μέση ανοµοιοµορφοία = 60,04% Taxa Συµµετοχή% Άθροισµα% Baetidae 5,31 5,31 Simuliidae 4,99 10,3 Leuctridae 4,96 15,26 Hydr/chidae 4,74 20 Asellidae 4,53 24,52 Oligochaeta 4,08 28,6 Epheme/llidae 4,03 32,63 Caenidae 3,87 36,5 Elminthidae 3,84 40,34 Heptageniidae 3,75 44,1 Ceratopo/dae 2,88 46,98 Leptop/biidae 2,85 49,83 Dityscidae 2,55 52,38 Gammaridae 2,48 54,86 Hydrophilidae 2,47 57,33 Hydracarina 2,47 59,81 Limoniidae 2,36 62,17 Gomphidae 2,29 64,46 Hydroptilidae 2,28 66,74 Platycnemididae 1,95 68,69 Lepidoptera 1,72 70,41 Gerridae 1,67 72,08 Chironomidae (not red) 1,59 73,67 Arachnida 1,51 75,17 Athericidae 1,43 76,6 Tipulidae 1,42 78,02 Nemouridae 1,31 79,33 Dixidae 1,26 80,58 Gloss/atidae 1,2 81,78 Rhyacophilidae 1 82,78 Calopterygidae 0,99 83,77 Dugesiidae 0,93 84,7 Leptoceridae 0,93 85,63 Bythiniidae 0,89 86,51 Malaniidae 0,87 87,38 Psychodidae 0,83 88,21 Veliidae 0,81 89,02 Helophoridae 0,81 89,83 Corixidae 0,79 90,62 122

132 Οµάδα B1 & B2 Μέση ανοµοιοµορφοία = 59,04% Taxa Συµµετοχή% Άθροισµα% Gammaridae 8,72 8,72 Oligochaeta 5,35 14,07 Poly/opodidae 4,85 18,92 Elminthidae 4,48 23,41 Ephemeridae 4,38 27,79 Dityscidae 4,32 32,11 Simuliidae 4,02 36,13 Leptop/biidae 3,64 39,77 Haliplidae 3,62 43,39 Gomphidae 3,54 46,93 Epheme/llidae 3,39 50,32 Hydr/chidae 3,07 53,4 Veliidae 3,05 56,45 Leuctridae 2,38 58,82 Caenidae 2,01 60,84 Hydrophilidae 1,91 62,75 Chironomidae (not red) 1,88 64,62 Heptageniidae 1,85 66,48 Hydroptilidae 1,83 68,3 Limoniidae 1,77 70,08 Nemouridae 1,69 71,76 Bythiniidae 1,6 73,36 Tipulidae 1,58 74,94 Valvatidae 1,35 76,3 Gerridae 1,2 77,5 Baetidae 1,2 78,69 Ceratopo/dae 1,19 79,89 Dixidae 1,09 80,98 Hydracarina 1,05 82,03 Phil/amidae 1,05 83,08 Chrysomelidae 1,05 84,13 Sialidae(Megaloptera) 1,05 85,18 Nepidae 1,05 86,22 Notonectidae 1,05 87,27 Athericidae 1,04 88,31 Stratiomyidae 0,94 89,25 Rhyacophilidae 0,85 90,09 123

133 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ V Βιολογικά στοιχεία ιχθύων Barbus strumicae Karaman, 1955 Εικόνα 4.9.3: Barbus strumicae, Karaman, 1955 (πηγή: Κοινή ονοµασία: Μπριάνα Ταξινόµηση: (Βασίλειο) Ζώα, (Φύλο) Χορδωτά, (Κλάση) Ακτινοπτερύγια, (Τάξη) Κυπρινόµορφα, (Οικογένεια) Cyprinidae Μέγεθος: 24 cm (SL) Ηλικία: µέχρι 7 χρόνια Περιβάλλον: Ζει σε γλυκό νερό και είναι βενθοπελαγικό Κλίµα: Υποτροπικό Περιοχές που απαντά: Απαντά στην Ευρώπη: Λεκάνη Αιγαίου, από την λεκάνη της Βόλβη έως και του Νέστο, Χαλκιδική, Μακεδονία, Βουλγαρία Βιολογία: Ζει σε ρέµατα και ποτάµια, προτιµώντας ύδατα µε καθαρό νερό και ρηχούς υφάλους. Η περίοδος της ωοτοκίας του είναι τον µήνα Ιούνιο. Αξία: Αλιεύσηµο είδος, γεγονός που αποτελεί κίνδυνο για τον πληθυσµό του. Μειωµένου ενδιαφέροντος όσον αφορά την προστασία του. (πηγή: 124

134 Squalius orpheus Kottelat & Economidis, 2006 Εικόνα 4.9.4: Squalius orpheus (Kottelat & Economidis, 2006) (πηγή: ΙΝ.ΑΛ.Ε.) Κοινή ονοµασία: Ποταµοκέφαλος Θράκης, Θρακοτιληνάρι Ταξινόµηση: (Βασίλειο) Ζώα, (Φύλο) Χορδωτά, (Κλάση) Ακτινοπτερύγια, (Τάξη) Κυπρινόµορφα, (Οικογένεια) Cyprinidae Μέγεθος: 14,2 cm (SL) Περιβάλλον: Ζει σε γλυκό νερό και είναι πελαγικό Κλίµα: Υποτροπικό Περιοχές που απαντά: Ελλάδα, Βουλγαρία, Τουρκία Βιολογία: Απαντά σε µικρά µέχρι µεγάλα ποτάµια και ρέµατα, µε νερά στάσιµα ή µέτριας κυκλοφορίας. Τρέφεται µε έντοµα που πέφτουν στην επιφάνεια. Είναι παµφάγο. Γεννάει σε ρηχές αµµώδεις περιοχές. Αξία: Μερικοί πληθυσµοί είναι απειλούµενοι εξαιτίας των απολήψεων νερού κατά την ξερή περίοδο. (πηγή: 125

135 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ VI Σταθµοί δειγµατοληψίας Περιστέρι Τόρνος 126

136 Στραγγάρι Γέφυρα 127

137 Ταξιάρχης Λεµονή 128

138 Βραστά Ορµύλια 129

139 Κλέφτες 130