ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ ( )

Transcript

1 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ ( ) «Δεν ξέρω ποιητική δημιουργία περισσότερο απομονωμένη από τη δική του» Γ.Σεφέρης Τα χαρακτηριστικά της ποίησής του 1. Καβάφης και ιστορία «Εγώ είμαι ποιητής ιστορικός. Ποτέ μου δεν θα μπορούσα να γράψω μυθιστόρημα ή θέατρον αλλ αισθάνομαι μέσα μου 125 φωνές να με λέγουν ότι θα μπορούσαν να γράψω ιστορίαν» Κ.Καβάφης - Κύρια πηγή της ποίησής του είναι το ιστορικό παρελθόν, άλλοτε με ιστορικά πρόσωπα ή γεγονότα, άλλοτε απλά ανφερόμενος σε μια εποχή. - Αγαπημένη του περίοδος η ελληνιστική εποχή (αλλά και ελληνική αρχαιότητα και βυζάντιο). - Αναφέρεται α.σε καίριες στιγμές της ζωής των προσώπων, που β.λειτουργούν ως σύμβολα και γ. λειτουργούν ως προσωπείο για τον ποιητή. δ. Διαχρονικότητα στην ποίησή του. 2. Καβάφης και ελληνικός κόσμος Ως απόδημος έλληνας λατρεύει ο,τιδήποτε ελληνικό, αλλά χωρίς ηρωική προγονολατρία. Εκφράζει πιο πολύ ένα modus vivendi (τρόπο ζωής) μέσα από τον ελληνικό πολιτισμό, γλώσσα και συμπεριφορά. Τον γοητεύει ο ελληνιστικός κόσμος με το οικουμενικό του πνεύμα και την κλασσική κληρονομιά. Ο ίδιος νιώθει έντονα τα πάθη του ελληνικού έθνους, αλλά αναφέρεται έμμεσα σε αυτά (διαχρονικότητα γεγονότων). 3. Διδακτισμός Και σε γενικό επίπεδο, αλλά και σε ειδικό επίπεδο. Ο Καβάφης πάντα θέλει να υποκινήσει, να παροτρίνει ή να αποτρέψει τον ανγνώστη σε κάτι και απευθύνεται σε αυτόν (β εν. πρ.). 4. Ερωτισμός - Αναμφίβολη η ύπαρξή του στα ποιήματά του. - Απουσία της γυναίκας (μόνο ως θεά), ενώ παρουσία ωραίων εφήβων και νέων (σαν αρχαία ελληνικά αγάλματα). - Τρεις τρόποι έκφρασης του ερωτισμού του: α.με σύμβολα, β. με προσωπεία, γ. ψευτοαντικ. 5. Ειρωνεία Με δύο τρόπους: υπονοώντας το αντίθετο από τη σημασία της λέξεως και με «τραγική ειρωνεία». Δηλ. η ιδέα της αυταπάτης των ηρώων. 6. Δραματικός χαρακτήρας Θεατρικότητα στα ποιήματά του, δηλ. δράμα. Αναπαριστά τα ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα, δίνει σκηνικό και ακολουθεί τις αρχαίες τραγωδίες(τραγικοί ήρωες). 1

2 7. Γλώσσα και τεχνική - Αγαπά τη γλώσσα και αυτό φαίνεται μέσα από τα ποιήματά του, στους προσεγμένους και καλοδουλεμένους στίχους του. Χρησιμοποιεί λιτό και ακριβές ύφος, αποφεύγοντας τον ρητορισμό. - Δείχνει και τη θέση του για τογλωσσικό ζήτημα χρησιμοποώντας ποικίλες διαλέκτους, από αρχαΐζουσες μέχρι και του προφορικού λόγου. Γενικά ο λόγος του είναι αρχαΐζων. - Αντί του επιθέτου χρησιμοποιεί πολλά ρήματα, τα οποία πολλές φορές επαναλαμβάνει. 8. Συμβολισμός Πολλές φορές τα πρόσωπα, οι τόποι και τα πράγματα χρησιμοποιούνται ως σύμβολα. Η πόλις Το ποίημα γράφτηκε σε μια πρώτη μορφή το Ο ποιητής το επεξεργάστηκε και το δημοσίευσε το 1910 στην Αλεξάνδρεια. Το ποίημα αναφέρεται σε μια μυθική πόλη της ψυχής. Είναι αλληγορικό ποίημα. Η Πόλις έχει τη μορφή διαλόγου εγκιβωτισμένου σε αφήγηση. Το ρήμα «είπες» στην αρχή του πρώτου στίχου αναφέρεται σε μια δήλωση που έγινε στο παρελθόν, η οποία θα δοθεί αμέσως μετά: μια τάση για φυγή σε μια γη της ελπίδας, που όμως πάντα καταλήγει σε μια απελπιστική αποτυχία (στ.3). Από τη συνεχή αποτυχημένη του προσπάθεια ο ήρωας αισθάνεται σαν ένας ζωντανός νεκρός (στ.4). Αναρρωτιέται μέχρι πότε θα παραμένει αυτή η κατάσταση. Φαίνεται σαν να ζει και να κυκλοφορεί παγιδευμένος σε μια νεκρόπολη (=η ψυχή του), την οποία ο ίδιος ρήμαξε και χάλασε. Ομολογεί, δηλσδή, ότι ο ίδιος φέρει την ευθύνη για την καταστροφή και τον βασανίζουν οι τύψεις. Τα ρήματα είναι γραμμένα σε χρόνο αόριστο (πέρασα, ρήμαξα, χάλασα), άρα ο όλεθρος είναι τετελεσμένο γεγονός, δεν υπάρχει επιστροφή. Ο ήρωας ενέδωσε στα πάθη του και στους πειρασμούς. Παντού υπάρχει απαισιοδοξία και μοναδική ηλιαχτίδα φωτός είναι η ελπίδα για την ανεύρεση μιας άλλης πόλης. Ενώ στην πρώτη στροφή μιλά σε α πρόσωπο, κλείνουν τα εισαγωγικά και στη δεύτερη στροφή υπάρχει το β πρόσωπο που υπήρχε και στην αρχή του ποιήματος. Αυτό, το δεύτερο πρόσωπο σχολιάζει και κρίνει τα λόγια της πρώτης στροφής από το πρώτο πρόσωπο. Με αυτό τον τρόπο απαντά στη μεμψιμοιρία του α προσώπου. Στην ελπίδα του α πρ. να βρει μαι νέα πόλη απαντά ότι δεν θα φτάσει πουθενά, η πόλη θα τον ακολουθεί! Το β πρ. ξεκαθαρίζει το αδιέξοδο. Δεν υπάρχει καμιά ελπίδα, καμιά διέξοδος. Η πόλις είναι μέσα του και θα τον ακολουθεί όπου και να πάει. Η λύτρωση της ψυχής δεν πρόκειται να βρεθεί σε καμιά θάλασσα και σε καμία γη. Το β πρ. τονίζει για άλλη μια φορά την προσωπική ευθύνη του α πρ. στους δύο τελευταίους στίχους (ρήμαξες,χάλασες). Το ποίημα έχει μαι διαλεκτική μορφή. Είναι χωρισμένο σε δύο στροφές, οι οποίες αντιπροσωπεύουν δύο πρόσωπα. Η πρώτη κάνει μια δήλωση (σε εισαγωγικά) ενώ η δεύτερη τη σχολιάζει. Η χρήση των ρημάτων επιτείνει το φαινομενικό διάλογο: θα πάγω...δεν θα βρεις, μια άλλη πόλις θα βρεθεί...πάντα στην πόλη αυτή θα φθάνεις. Στην πραγματικότητα δεν είναι ένας 2

3 διάλογος μεταξύ δύο προσώπων αλλά μεταξύ του ίδιου του ήρωα, το β πρ. είναι ένα alter ego του ίδιου προσώπου. Θυμάται τις δηλώσεις του παρελθόντος, την εναγώνια προσπάθειά του για φυγή και λύτρωση. Ο ίδιος ο ήρωας, μετά από καιρό και μετά από πολλές αποτυχημένες προσπάθειες, πιο πραγματιστής και αντικειμενικός απαντά στην ελπίδα του παρελθόντος ότι δεν υπάρχει τρόπος διαφυγής. Η μορφή αυτή του διαλόγου προδίδει δραματικότητα στο ποίημα. Ο ήρωας βρίσκεται σε μια τραγική κατάσταση. προσπάησε να ξεφύγει, να πάει σε άλλουε τόπους. Όμως, όπου και να πήγαινε, σε όποια γη ή θάλασσα, οι πράξεις του στην κώχη τούτη τη μικρή καθόρισαν την τύχη του. Η πόλις θα τον ακολουθεί, γιατί είναι ο ίδιος ο εαυτός του η ψυχή του, ρημαγμένη, χαλασμένη από τα πάθη και τις αδυναμίες του. Η Πόλις για τον Καβάφη Ο ποιητής σε πολλά του ποίηματα χρησιμοποιεί μαι φανταστική πόλη ως σύμβολο. Στο ποίημα Η Πόλις είναι μια κιβωτός των αποτυχιών του. Η Αλεξάνδρεια ανάγεται σε σύμβολο. Είναι η ίδια του η ψυχή, ο εαυτός του και η αδυναμία του να ξεφύγει, το αδιέξοδο. με το ποίημα όμως αυτό κλείνει ένας κύκλος για τον ποιητή. Η πόλις σιγά σιγά σε μεταγενέστερά του ποιήματα αλλάζει μορφή και παίρνει μια αισιόδοξη προοπτική. Η Αλεξάνδρεια θα δεσπόσει στα ποιήματά του του Στο Απολείπειν ο θεός Αντώνιον η Αλεξάνδρεια είναι ένας θυσαυρός θεοποιημένος. Δεν είναι η έρημη και ρημαγμένη πόλη αλλά μια θεσπάισια πόλη την οποία πρέπει να αποχαιρετίσει με αξιοπρέπεια. Η πόλη ταυτίζεται με τη ζωή του προσώπου του ποιήματος και γίνεται σύμβολο μιας αξίας της ζωής. Στο ποίημα Σατραπεία η ο ήρωας αναζητά μέχρι και τα Σούσα μια άλλη πόλη αλλά στο τέλος συνειδητοποιεί πως ό,τι ψάχνει βρίσκεται στην πόλη που άφησε πίσω του. Η πιο αισιόδοξη πλευρά της πόλεως φαίνεται στο ποίημα Ιθάκη. Εκεί η πόλη είναι το πλούσιο ταξίδι με όλα του τα υλικά και πνευματικά δώρα. Σημασία έχει η πορεία που κάνουμε στη ζωή. Η Πόλις τελικά είναι δοσμένη σε μια διαλεκτική μορφή και εικονογραφεί ένα διάλογο εντός της ψυχής του ποιητή, την εναγώνια προσπάθειά του για απόδραση και το οδυνηρό αδιέξοδο. Η πόλη παραμένει, όπως και η ψυχή, η ίδια. Ο ήρωας ομολογεί την ενοχή του για τα πάθη και τα λάθη του. Η πόλη όμως γίνεται πλοίο και οδός για να περιηγηθεί κάθε αναγνώστης στο μύθο και στην ιστορία στον μοναδικό καβαφικό κόσμο. Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον Το ποίημα γράφτηκε το 1910 και δημοσιεύτηκε το Στηρίζεται στους Βίους Παράλληλους του Πλουτάρχου (αρχαίος συγγραφέας) και στο ιστορικό γεγονός της ήττας του Αντωνίου στο Άκτιο το 31 π.χ. από τον Οκταβιανό. Εντούτοις, το ποίημα δεν είναι ιστορικό. Τα πρόσωπα και τα γεγονότα ανάγονται σε σύμβολα και υπάρχει έντονο προτρεπτικό και διδακτικό ύφος. Γι αυτό το λόγ το ποίημα εντάσσεται στα φιλοσοφικά διδακτικά ποιήματα του Κ. Καβάφη. Ο τίτλος είναι μια φράση από τον Πλούταρχο (βλ. παρατηρήσεις στο Α.Ν.Π. σελ.47, παρτ.1) 3

4 Χωρίς το απόσπασμα από τον Πλούταρχο το ποίημα δεν μπορεί να κατανοηθεί. Βέβαια, το ίδιο το ιστορικό γεγονός και τα πρόσωπα δεν παίζουν κανένα ρόλο. Αποδέκτης του ποιήματος είναι, πέρα από τον Αντώνιο-σύμβολο, ένα γενικό «εσύ», ο αναγνώστης αλλά και ο ίδιος ο ποιητής. στ. 1-3 Οι τρεις πρώτοι στίχοι του ποιήματος έχουν διπλή λειτουργία. Πρώτον, συνδέουν το ποίημα με το θρύλο που παραδίδει ο Πλούταρχος. Με τη σύνδεση αυτή ξέρουμε ότι ο αόρατος θίασος είναι η συνοδεία του θεού Διονύσου που εγκαταλείπει (περνά) την πόλη, τον Αντώνιο (και τον κάθε Αντώνιο). Είναι το προμήνυμα του επικείμενου τραγικού τέλεους. Δεύτερον, δημιουργούν μια μυστηριακή και υποβλητική ατμόσφαιρα, όπου κυριαρχεί η αίσθηση της ακοής. Είναι μεσάνυχτα και ο θίασος είναι αόρατος, μόνο ακούγεται. Με άλλα λόγια οι τρεις πρώτοι στίχοι είναι σαν να λένε: όταν αισθανθείς, όπως ο Αντώνιος, τα σημάδια του τέλους σου... στ.4-6 Εδώ εισάγεται το στοιχείο της πλήρους αποτυχίας, ενώ ταυτόχρονα ξεκινά η υπόδειξη του ποιητή για το πώς πρέπει να συμπεριφερθεί το άτομο μπροστά στην αποτυχία αυτή, η οποία δηλώνεται με τα ρήματα: ενδίδει, απέτυχαν, βγήκαν όλα πλάνες. Η αναφορά σε σχέδια δείχνει ότι το άτομο αυτό δεν είναι τυχαίο, αλλά ένα αξαιρετικό άτομο. Παράλληλα, η σύνδεση με τον Αντώνιο παραπέμπει στην ολοκληρωτική αποτυχία και το θάνατο (ο Αντ. αυτοκτόνησε). Μπροστά, λοιπόν, σε αυτή την αποτυχία ο ποιητής αποτρέπει το πρόσωπο να ξεπέσει σε ανώφελους θρήνους, αφού δεν πρόκειται να αλλάξει κάτι. στ.7-8 Οι στίχοι, που θα επαναληφθούν, αποτελούν το κέντρο βάρους και το μήνυμα του ποιήματος: Την αποτυχία και το θάνατο πρέπει να τον περιμένουμε σαν να ήμασταν έτοιμοι από καιρό και να τα αντιπετωπίσουμε με θάρρος, ψυχραιμία (στωικά) και αξιοπρέπεια. Όπως και στο ποίημα Η Πόλις η πόλη φεύγει. Εδώ όμως η πόλη ταυτίζεται με το θεό που φεύγει και με την ίδια τη ζωή. Η Αλεξάνδρεια έιναι η πόλη όπου ο Αντώνιος έζησε και κατάστρωσε τα μεγάλα σχέδιά του. στ.9-11 Ο ποιητής προχωρεί ακόμα περισσότερο (προ πάντων) στη στωική και αξιοπρεπή συμπεριφορά. Λέει όχι μόνο να μην θρηνήσεις αλλά ούτε να επιτρέψεις στον εαυτό σου την αυταπάτη ότι είναι όνειρο, ότι το τέλος είναι μια ψευδαίσθηση. Κάθε ελπίδα είναι μάταιη και ένδειξη αδυναμίας που σε κάνει να ξεπέφτεις, να χάνεις την αξιοπρέπειά σου. στ Ο στ. 12 είναι επανάληψη του 7 ου και τονίζει την στωική και αξιοπρεπή συμπεριφορά απέναντι στην αποτυχία και το θάνατο. Στο 13 ο στ. προσδιορίζει ότι δεν είσαι τυχαίος. Είσαι κάτι ξεχωριστό, άξιος που έζησες μια υψηλή ζωή. Η Αλεξάνδρεια, με άλλα λόγια, σπουδαί ζωή σου, σου ταιριάζει γιατί είσαι σπουδαίος κι εσύ και πρέπει να συμπεριφερθείς ανάλογα. στ Με τους τελευταίους στίχους ο ποιητής προτρέπει το εξαίρετο αυτό άτομο να προχωρήσει ακόμα ένα βήμα πιο πέρα στην αξιοπρέπεια. Όχι μόνο να μη θρηνήσει και να μην καταδεχθεί ψεύτικες ελπίδεα, αλλά να πλησιάσει σταθερά, χωρίς φόβο και δισταγμό, προς το παράθυρο και να ακούσει το θίασο που φεύγει. Εδώ το ποίημα συνδέεται ξανα με την αρχή. Να υποδεχθεί τον 4

5 επερχόμενο θάνατο, με συγκίνηση σαν άνθρωπος αλλά όχι με τις ικεσίες και τα παρακάλια των δειλών. Το πρόσωπο θα φτάσει στο ύψιστο σκαλοπάτι της αξιοπρέπειας, όταν μπορέσει να ακούσει την τελευταία έκφραση της εξαίσιας ζωής που χάνει. Έτσι, το ποίημα κλείνει και με στοιχεία από την επικούρεια φιλοσοφία, την αποδοχή, δηλαδή, και απόλαυση της ηδονικής ζωής. Ταυτόχρονα, τελειώνει με το ίδιο μυστηριακό κλίμα που ξεκίνησε (μυστικός θίασος). Η Αλεξάνδρεια, αρχαία και νέα, είναι βασικός πόλος της ποίησης του Καβάφη. Είναι η δική του πολιτεία που τον ενέπνευσε στο έργο του. Πολλά ποιήματά του αναφέρονται στην πόλη αυτη: Αλεξανδρινοί βασιλείς, Η δόξα των πτολεμαίων, Η Πόλις κ.ά. Αυτή η μυθική πόλη είναι το κέντρο των τεχνών και των γραμμάτων, η κιβωτός του Ελληνισμού.Στο ποίημα αυτό είναι η ίδια η ζωή με ό,τι ωραίο και υψηλό έχει, είναι η ζωή μας με τις υλικές και τις πνευματικές της απολαύσεις. Ο Αντώνιος είναι ένα σύμβολο μέσα στο ποίημα. Το ιστορικό πρόσωπο, πέρα από τον τίτλο, χάνεται παντελώς στο ποίημα. Γίνεται, έτσι, το σύμβολο του ανθρώπου που αξιώθηκε μια υψηλή και σπουδαία ζωή, γεμάτη απολαύσεις(υλικές και πνευματικές) και που τώρα τα χάνει όλα γρήγορα, που είναι μπροστά στο τέλος του. Είναι το σπουδαίο άτομο που απέτυχε και πρέπει, ακόμη και στο τέλος να αποδείξει περισσότερο από κάθε άλλη φορά ότι αξίζει. Αυτό θα το καταφέρει μόνο δείχνοντας αξιοπρέπεια. Άσκηση Παρακαλώ απαντήστε τις πιο κάτω ερωτήσεις στο Forum και σχολιάστε, προσθέστε ή διορθώστε σχόλια των συμμαθητών σας. Ερωτήσεις «Η ΠΟΛΙΣ» 1. Τι προσδιορίζει ο τίτλος του ποιήματος; 2. Πώς είναι δομημένο το ποίημα και τι προσδίδει η δομή του αυτή; 3. Τι είδους ποίημα είναι και γιατί; 4. Πώς επιτυγχάνεται η διαλεκτική αίσθηση; 5. Υπάρχει τραγικότητα στο ποίημα και γιατί; 6. Τι συμβολίζει η πόλις στο ποίημα; Ποια η σχέση του συμβολισμού αυτού με αντίστοιχους σε άλλα ποιήματα του Καβάφη; 7. Ποια η σημασία του χρόνου των ρημάτων ρήμαξα, χάλασα, ρήμαξες; 8. Υπάρχει η προσωπική ευθύνη του ήρωα και γιατί; 9. Ποιο είναι το κλίμα του ποιήματος; Ποια συναισθήματα εκφράζει; 10. Ποιο είναι το μήνυμα του ποιήματος; 5

6 «ΑΠΟΛΕΙΠΕΙΝ ΘΕΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΝ» 1. α) Από πού αντλείται και σε τι αναφέρεται ο τίτλος του ποιήματος; β) Σε ποιο ιστορικό γεγονός αναφέρεται το ποίημα; 2. Σε ποια από τις κατηγορίες στις οποίες τυπικά διαιρούνται τα ποιήματα του Καβάφη θα κατατάσσατε το Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον και γιατί; 3. α) Ποιος είναι, σύμφωνα με τη μυθολογία, ο θίασος; β) Ποιο μήνυμα μεταφέρει στον Αντώνιο; 4. Με ποια εκφραστικά μέσα επιτυγχάνεται ο διδακτικός τόνος του ποιήματος; 5. Ποια στοιχεία προσδίδουν, κατά την άποψή σας, έντονη θεατρικότητα στο ποίημα; 6. Η παντοκρατορία της ακοής στην ποίηση του Καβάφη είναι τέτοια ώστε κάθε ήχος, κάθε φωνή, κάθε άγνωστος ψίθυρος, αποκτούν ορατές διαστά-σεις. Ποια σημεία του ποιήματος δικαιολογούν την παραπάνω άποψη; 7. Στο θέμα του νικημένου ανθρώπου ο Καβάφης έδωσε άλλη διάσταση έξω από το θρήνο, τη συγκίνηση και το λυρισμό των συγχρόνων του. Πώς επαληθεύεται μέσα από το ποίημα αυτή η άποψη; 8. Ποια σημασία έχει για τον ποιητικό μύθο το γεγονός ότι ο θίασος ακούγεται να περνά ώρα μεσάνυχτα ; 9. Τι συμβολίζουν στο ποίημα ο αόρατος θίασος, οι εξαίσιες μουσικές, τα εξαίσια όργανα ; 10. Ποιος είναι, κατά τη γνώμη σας, ο λόγος για τον οποίο δεν αναφέρεται πουθενά μέσα στο ποίημα το όνομα του Αντώνιου; 11. Πώς διαφοροποιεί το νόημα του ποιήματος η αντικατάσταση του ρήματος φεύγει (στ. 8) από το ρήμα χάνεις (στ. 19); 12. α) Σε ποια στάση ζωής προτρέπει ο ποιητής - αφηγητής τον Αντώνιο; β) Συμφωνείτε με τις προτροπές του; Υπάρχει άλλη εναλλακτική στάση την οποία θα προτείνατε εσείς; 13. Να σχολιάσετε τους στίχους (με ιδιαίτερη αναφορά στις φράσεις: σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλι, πλησίασε σταθερά, αλλ όχι παράπονα, ως τελευταία απόλαυσι). 14. α) Προς ποιον / ποιους απευθύνονται, κατά τη γνώμη σας, οι παραινέσεις του ποιητή; β) Ποια διδάγματα αντλείτε από το ποίημα; 6