Αποκατάσταση Ρυπασμένων Εδαφών

Transcript

1 Αποκατάσταση Ρυπασμένων Εδαφών Διδάσκων: Παπασιώπη Νυμφοδώρα Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ε.Μ.Π. Ενότητα 2.1 Οργανικοί ρύποι

2 Άδεια Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άδεια χρήσης άλλου τύπου, αυτή πρέπει να αναφέρεται ρητώς.

3 2. Οργανικοί ρύποι Ιδιότητες Κατανομή στο Έδαφος Στοιχεία Οργανικής Χημείας Φυσικοχημικές Ιδιότητες Κατανομή Φάσεων 1

4 2.1 Στοιχεία Οργανικής Χημείας (1/13) Ονοματολογία και Δομή Υδρογονάνθρακες: αποτελούνται μόνο από C και H και διακρίνονται σε αρωματικούς και αλειφατικούς. Αρωματικοί: δακτύλιοι με εναλλαγή μονών και διπλών δεσμών άνθρακα. Αλειφατικοί: ανοικτές αλυσίδες άνθρακα. Αλκάνια, Αλκένια, Αλκίνια, Παράγωγα. 2

5 2.1 Στοιχεία Οργανικής Χημείας (2/13) Αλειφατικοί Υδρογονάνθρακες Αλκάνια: υδρογονάνθρακες με μονό δεσμό μεταξύ των ατόμων C. Γενικός τύπος: C n H 2n+2 Μεθάνιο CH 4 Αιθάνιο C 2 H 6 ή CH 3 -CH 3 Προπάνιο C 3 H 8 ή CH 3 -CH 2 -CH 3 Βουτάνιο C 4 H 10 ή CH 3 -CH 2 -CH 2 -CH 3 Πεντάνιο C 5 H 12 ή CH 3 -CH 2 -CH 2 -CH 2 -CH 3 3

6 2.1 Στοιχεία Οργανικής Χημείας (3/13) Αλειφατικοί Υδρογονάνθρακες Αλκύλια: ρίζες αλκανίων χωρίς το τελικό υδρογόνο, π.χ. CH 3 - CH 2 : αιθύλιο. Υποκατάσταση H από άλλες ρίζες Όνομα υποκαταστάτη μπροστά από το όνομα του αλκανίου Αριθμός θέσης C στον οποίο έγινε υποκατάσταση: CH 3 -CH 2 -CH(CH 3 )-CH 2 - CH 2 -CH 3 3-μεθυλεξάνιο CH 3 -CHCl-CHCl-CH 2 -CH 3??? 4

7 2.1 Στοιχεία Οργανικής Χημείας (4/13) Αλειφατικοί Υδρογονάνθρακες Αλκένια: υδρογονάνθρακες με διπλούς δεσμούς C. Όνομα αλκανίου με κατάληξη «ενιο», «διένιο», κλπ., Αριθμοί για τη θέση των διπλών δεσμών, π.χ. CH 2 =CΗ-CΗ=CH 2 1,3-βουταδιένιο CH 3 -CCl=CCl-CH 3??? Αλκίνια: υδρογονάνθρακες με τριπλούς δεσμούς C. Αιθίνιο HC CH (κοινό όνομα ακετυλένιο) 5

8 2.1 Στοιχεία Οργανικής Χημείας (5/13) Άλλες Χαρακτηριστικές Οργανικές Ενώσεις Αλκοόλες ROH Κετόνες RCOR Καρβοξυλικά οξέα RCOOH Αμίνες RR R N Νιτροζαμίνες RR -N-N=O Αιθέρες R-O-R Εστέρες RCOOR 6

9 2.1 Στοιχεία Οργανικής Χημείας (6/13) Αρωματικοί Υδρογονάνθρακες Βενζόλιο Χλωροβενζόλιο Δύο υποκαταστάτες 7

10 2.1 Στοιχεία Οργανικής Χημείας (7/13) Αρωματικοί Υδρογονάνθρακες Χρήση κοινών ονομάτων για παράγωγα βενζολίου 8

11 2.1 Στοιχεία Οργανικής Χημείας (8/13) Αρωματικοί Υδρογονάνθρακες Ο βενζολικός δακτύλιος ως υποκαταστάτης ονομάζεται φαινύλιο?? Πολυχλωριωμένα διφαινύλια, PCBS 9

12 2.1 Στοιχεία Οργανικής Χημείας (9/13) Πολυαρωματικοί Υδρογονάνθρακες, PAH 10

13 2.1 Στοιχεία Οργανικής Χημείας (10/13) Εντομοκτόνα 11

14 2.1 Στοιχεία Οργανικής Χημείας (11/13) Τρεις κατηγορίες ανάλογα με την πτητικότητα: Πτητικές (VOC, Volatile Organic Compounds): Υψηλή τάση ατμών, σταθερά Henry Ημιπτητικές (SVOC): Χαμηλή τάση ατμών και σταθερά Henry στις συνήθεις συνθήκες θερμοκρασίας Μη πτητικές (NVOC): Χημικά Χαρακτηριστικά Χαμηλή τάση ατμών ακόμα και σε υψηλές θερμοκρασίες 12

15 2.1 Στοιχεία Οργανικής Χημείας (12/13) Αναλυτικές Μέθοδοι Πτητικές (VOC, Volatile Organic Compounds): Διοχέτευση αδρανούς αερίου στο δείγμα, π.χ. ήλιο. Ανάλυση αέριου ρεύματος. Ημιπτητικές (SVOC) και Μη πτητικές (NVOC): Οι αναλυτικές μέθοδοι εκμεταλλεύονται τις διαφορετικές ιδιότητες οξέος-βάσεως. Ρύθμιση ph σε όξινη ή αλκαλική περιοχή. Ανάμιξη με κατάλληλο μη υδατοδιαλυτό οργανικό διαλύτη. Μέτρηση των ενώσεων στον οργανικό διαλύτη. 13

16 2.1 Στοιχεία Οργανικής Χημείας (13/13) Αναλυτικές Μέθοδοι Ημιπτητικές (SVOC) και Μη πτητικές (NVOC): Όξινες : όσες ανακτώνται στην οργανική φάση από όξινα διαλύματα, π.χ. αρωματικές αλκοόλες και φαινόλες. Βασικές-ουδέτερες : όσες ανακτώνται στην οργανική φάση από ουδέτερα και αλκαλικά διαλύματα, π.χ. πολυαρωματικοί υδρογονάνθρακες (PAHs), νιτροζαμίνες, αιθέρες,φθαλικοί εστέρες, κλπ. 14

17 2.1.2 Φυσικοχημικές Ιδιότητες (1/16) Καθορίζουν α) το πώς κατανέμονται και μετακινούνται οι ρύποι στο έδαφος και β) το πόσο αποτελεσματικά μπορούν να απομακρυνθούν με τις διαθέσιμες μεθόδους. Διαλυτότητα στο νερό. Τάση ατμών. Σταθερά Henry. Συντελεστές κατανομής: οκτανόλης-νερού, εδάφους-νερού, κλπ. Παράγοντας βιοσυσσώρευσης. 15

18 2.1.2 Φυσικοχημικές Ιδιότητες (2/16) Χαρακτηριστικό πρόβλημα ρύπανσης από οργανικούς ρύπους: διαρροή υγρών καυσίμων Σχήμα Σχηματική αναπαράσταση της ρύπανσης της ακόρεστης ζώνης και των υπόγειων νερών από διαρροή υγρών καυσίμων. 16

19 2.1.2 Φυσικοχημικές Ιδιότητες (3/16) Διαλυτότητα οργανικών στο νερό Η μέγιστη ποσότητα της οργανικής ουσίας που μεταφέρεται στην μονάδα όγκου του νερού, όταν το νερό βρίσκεται σε επαφή και ισορροπία με την καθαρή ένωση, που μπορεί να είναι αέριο, υγρό ή στερεό, σε δεδομένες συνθήκες πίεσης και θερμοκρασίας. Σε μείγματα οργανικών ενώσεων η συγκέντρωση ενός συστατικού στην υδατική φάση είναι συνάρτηση του μοριακού κλάσματος του συστατικού στο οργανικό μείγμα: C wi * = S i x i γ i S i : X i : C wi* : η υδατοδιαλυτότητα του καθαρού συστατικού i το μοριακό κλάσμα του συστατικού i στο οργανικό μείγμα η συγκέντρωση του συστατικού i στο νερό 17

20 2.1.2 Φυσικοχημικές Ιδιότητες (4/16) Τάση Ατμών Δείχνει την τάση μιας υγρής ή στερεής οργανικής ένωσης να μεταφερθεί στην αέρια φάση. Αντιστοιχεί στην πίεση που ασκούν οι ατμοί της καθαρής ένωσης, P i o (atm, mm Hg). Εξαρτάται από τη θερμοκρασία (στη θερμοκρασία βρασμού η τάση ατμού είναι 1 atm). Για μείγματα οργανικών, η μερική πίεση, P i*, ενός συστατικού i στην αέρια φάση υπολογίζεται από την εξίσωση (νόμος Raoult): P i * = P i o X i γ i 18

21 2.1.2 Φυσικοχημικές Ιδιότητες (5/16) Παράδειγμα Μείγμα υδρογονανθράκων περιέχει βενζόλιο σε μοριακή αναλογία 5/100. Ποια είναι: α) η μερική πίεση βενζολίου στην αέρια φάση στους 25 ο C β) η συγκέντρωση ισορροπίας στο νερό (25 ο C) γ) σύγκριση με τα Ολλανδικά περιβαλλοντικά όρια για τα νερά 0.2 μg/l (target value, επιθυμητή τιμή) 30 μg/l (intervention value, ανώτατη επιτρεπτή τιμή) 19

22 2.1.2 Φυσικοχημικές Ιδιότητες (6/16) Πίνακας Φυσικoχημικές ιδιότητες ορισμένων κοινών ρύπων (Sutherson, 1997) 20

23 2.1.2 Φυσικοχημικές Ιδιότητες (7/16) Παράδειγμα α) Μερική πίεση βενζολίου στον αέρα: P * = 4.76 mm Hg β) Συγκέντρωση στο νερό: C w = 90 mg/l γ) Η συγκέντρωση στο νερό είναι: φορές μεγαλύτερη από την επιθυμητή τιμή (0.2 μg/l) 3000 φορές μεγαλύτερη από την ανώτατη επιτρεπτή τιμή (30 μg/l ) 21

24 2.1.2 Φυσικοχημικές Ιδιότητες (8/16) Σταθερά Henry, HC Περιγράφει την τάση μιας οργανικής ουσίας που βρίσκεται διαλυμένη μέσα στο νερό να διαφύγει στην αέρια φάση και ισχύει για αραιά υδατικά διαλύματα. Νόμος του Henry: P i = H C C wi P i = μερική πίεση στην αέρια φάση (atm) C wi = συγκέντρωση στο νερό εκφρασμένη σε mol/m 3 H C = η σταθερά του Henry σε atm m 3 /mol 22

25 2.1.2 Φυσικοχημικές Ιδιότητες (9/16) Αδιάστατη Σταθερά Henry, H C Νόμος του Henry: C ai = H C C wi C ai = συγκέντρωση στο αέρα σε mol/m 3 C wi = συγκέντρωση στο νερό σε mol/m 3 H C = αδιάστατη σταθερά του Henry H C = H C / RT R= παγκόσμια σταθερά των αερίων = x 10-5 atm m 3 / (mol K) T = θερμοκρασία σε Kelvin (K) 23

26 2.1.2 Φυσικοχημικές Ιδιότητες (10/16) Παράδειγμα Ποια είναι η μερική πίεση του βενζολίου στον αέρα (στους 25 o C) που βρίσκεται σε επαφή με νερό που περιέχει 90 mg/l βενζόλιο; α) Σταθερά Henry από Πίνακες : atm m 3 /mol. β) Μοριακό βάρος g/mol 24

27 2.1.2 Φυσικοχημικές Ιδιότητες (11/16) Παράδειγμα α) Συγκέντρωση στο νερό: C w = 90/78.11=1.152 mol/m 3 β) Μερική πίεση στον αέρα: P i = x = atm = x 760 mmhg/atm = 4.80 mmhg 25

28 2.1.2 Φυσικοχημικές Ιδιότητες (12/16) Συντελεστές Κατανομής Συντελεστής κατανομής οκτανόλης-νερού, Κ ow : μέτρο για το πώς μια οργανική ένωση θα κατανεμηθεί μεταξύ μιας οργανικής φάσης και του νερού. K ow = C o / C w C o = συγκέντρωση στην οκτανόλη C w = συγκέντρωση στο νερό Οι τιμές K ow κυμαίνονται από 10-3 έως

29 2.1.2 Φυσικοχημικές Ιδιότητες (13/16) Συντελεστές Κατανομής Συντελεστής κατανομής εδάφους-νερού, Κ d : καθορίζει την τάση μίας οργανικής ένωσης να προσροφηθεί σε έδαφος ή ίζημα. K d = C s / C w C s = συγκέντρωση στο έδαφος (μg/kg) C w = συγκέντρωση στο νερό (μg/l) 27

30 2.1.2 Φυσικοχημικές Ιδιότητες (14/16) Συντελεστές Κατανομής Η προσρόφηση των οργανικών ρύπων στο έδαφος γίνεται κυρίως πάνω στην οργανική ουσία του εδάφους, για τον λόγο αυτό ορίζεται ο συντελεστής κατανομής οργανικού άνθρακα: C c = K oc = C c / C w συγκέντρωση στο οργανικό άνθρακα (μg/kg) C w = συγκέντρωση στο νερό (μg/l) f oc = K d = K oc f oc κλάσμα οργανικού άνθρακα στο έδαφος (αδιάστατο) 28

31 2.1.2 Φυσικοχημικές Ιδιότητες (15/16) Πίνακας Εμπειρικές σχέσεις εκτίμησης του K oc από άλλες φυσικοχημικές ιδιότητες Κατηγορία Αριθμός Εξίσωση Παρατηρήσεις ενώσεων ενώσεων Εντομοκτόνα 45 logk oc =0.544logK ow Αρωματικοί 10 logk oc =1.00logK ow Χλωριωμένοι υδρ. 15 logk oc =-0.557logC o w C o w σε μmol/l Αρωματικοί 10 logk oc =-0.54logC o w C o w σε mol/mol Εντομοκτόνα 106 logk oc =-0.55logC o w C o w σε mg/l Δεν αναφέρεται ---- logk oc =-0.681logBCF

32 2.1.2 Φυσικοχημικές Ιδιότητες (16/16) Παράγοντας Βιοσυσσώρευσης Δείχνει την ποσότητα μιας ουσίας η οποία είναι πιθανό να συσσωρευτεί στους ιστούς ζωντανών οργανισμών: BCF = C org / C w C org = συγκέντρωση στον οργανισμό (μg/kg) Η τάση βιοσυσσώρευσης μιας οργανικής ουσίας σχετίζεται άμεσα με τον συντελεστή οκτανόλης-νερού και με την περιεκτικότητα σε λιπίδια του οργανικού ιστού: BCF = Κ ow l l = η περιεκτικότητα λιπιδίων στα ψάρια (αδιάστατο) 30

33 2.1.3 Κατανομή Φάσεων (1/10) Παρουσιάζονται οι βασικές εξισώσεις που χρησιμοποιούνται για την ποσοτική εκτίμηση της κατανομής ενός ρύπου στις επιμέρους φάσεις, όταν γνωρίζουμε την ολική συγκέντρωση C t του ρύπου στο έδαφος. 31

34 2.1.3 Κατανομή Φάσεων (2/10) Πίνακας Φάσεις που εντοπίζονται στην ακόρεστη και την κορεσμένη ζώνη σε καθαρό ή ρυπασμένο έδαφος Ακόρεστη ζώνη Κορεσμένη ζώνη Καθαρό έδαφος Σύστημα 3 φάσεων: αέρια υδατική στερεή Σύστημα 2 φάσεων: υδατική στερεή Έδαφος ρυπασμένο με μη υδατοδιαλυτό οργανικό ρευστό (NAPL) Non Aqueous Phase Liquid Σύστημα 3 ή 4 φάσεων: αέρια υδατική στερεή οργανική (μη υδατοδιαλυτή) Σύστημα 2 ή 3 φάσεων: υδατική στερεή οργανική (μη υδατοδιαλυτή) 32

35 2.1.3 Κατανομή Φάσεων (3/10) Σχήμα Σχηματική αναπαράσταση της κατανομής των οργανικών ρύπων στις διάφορες φάσεις στην ακόρεστη ζώνη του εδάφους. 33

36 2.1.3 Κατανομή Φάσεων (4/10) Μοντέλο 4 φάσεων Γνωρίζουμε: C t = ολική ποσότητα του ρύπου ανά μονάδα μάζας ξηρού εδάφους (mg/kg). Σχήμα Σχηματική αναπαράσταση του μοντέλου 4 φάσεων. Θέλουμε να υπολογίσουμε: C s = συγκέντρωση του ρύπου στα στερεά σωματίδια του εδάφους (mg/kg), C w = συγκέντρωση ρύπων στο νερό των πόρων (mg/l), C a = συγκέντρωση ρύπων στην αέρια φάση των πόρων (mg/l), C n = συγκέντρωση του οργανικού ρύπου στη μη υδατική φάση NAPL (mg/l). 34

37 2.1.3 Κατανομή Φάσεων (5/10) Μοντέλο 4 φάσεων Σχήμα Σχηματική αναπαράσταση του μοντέλου 4 φάσεων. Θεωρούμε το ισοζύγιο μάζας ρύπου i σε όγκο εδάφους V εδ V a αέρας Οργανικό ρευστό V n V w νερό V εδ V s στερεά C t ρ d = C s ρ d + n w C w + n a C a + n n C n Σχήμα Σχηματική αναπαράσταση της κατανομής των όγκων των επιμέρους φάσεων. Ξηρή φαινόμενη πυκνότητα του εδάφους M ρd V εδ εδ (kg / l) Πορώδες του εδάφους που καταλαμβάνεται από το νερό nw V V w εδ (l / l) 35

38 2.1.3 Κατανομή Φάσεων (6/10) Μοντέλο 4 φάσεων Σχήμα Σχηματική αναπαράσταση του μοντέλου 4 φάσεων. Όταν υπάρχει μη υδατική υγρή φάση στο έδαφος (με NAPL) C t = C s + (n w C w + n a C a + n n C n )/ ρ d (3.1) C a = P o X MW/(RT) (3.2) C n = m ρ n 10 6 (3.3) C w = S X (3.4) C s = K oc f oc C w (3.5) n t = n w + n a + n n (3.6) m i : κλάσμα μάζας συστατικού i στο οργανικό ρευστό (NAPL) Χ i : μοριακό κλάσμα συστατικού i στο οργανικό ρευστό ρ n : πυκνότητα του μείγματος NAPL (kg/l) 36

39 2.1.3 Κατανομή Φάσεων (7/10) Σχήμα Σχηματική αναπαράσταση του μοντέλου 4 φάσεων. Μοντέλο 4 φάσεων Όταν υπάρχει μη υδατική υγρή φάση στο έδαφος (με NAPL) C t = C s + (n w C w + n a C a + n n C n )/ ρ d (3.1) C a = P o X MW/(RT) (3.2) C n = m ρ n 10 6 (3.3) C w = S X (3.4) C s = K oc f oc C w (3.5) n t = n w + n a + n n (3.6) Άγνωστες τιμές : C s = συγκέντρωση ρύπων στα στερεά σωματίδια (mg/kg), C w = συγκέντρωση ρύπων στο νερό των πόρων (mg/l), C a = συγκέντρωση ρύπων στην αέρια φάση των πόρων (mg/l), C n = συγκέντρωση του οργανικού ρύπου στη μη υδατική φάση NAPL (mg/l), n a = όγκος του πορώδους που καταλαμβάνεται από την αέρια φάση (l/l), n n = όγκος του πορώδους που καταλαμβάνεται από τη μη υδατική υγρή φάση (NAPL) (l/l). Απαιτούμενα δεδομένα: Ιδιότητες του ρύπου : MW = μοριακό βάρος (g/mol), P o = τάση ατμών (mmhg), S = διαλυτότητα στο νερό (mg/l), H C = σταθερά του Henry σε atm m 3 /mol, K oc = συντελεστής διαχωρισμού (κατανομής) μεταξύ του οργανικού άνθρακα των εδαφικών σωματιδίων και της υδατικής φάσης (l/kg) Σταθερές και συνθήκες θερμοκρασίας: R = η παγκόσμια σταθερά των αερίων = atm m3/(mol K) ή R = mmhg m 3 /(mol K), Τ = θερμοκρασία σε Kelvin (K) Χαρακτηριστικά του εδάφους : ρ d = ξηρή φαινόμενη πυκνότητα του εδάφους (kg/l), n t = ολικό πορώδες του εδάφους (l/l), n w = πορώδες του εδάφους που καταλαμβάνεται από το νερό (l/l) (n w =S w n t, όπου S w ο βαθμός κορεσμού του εδάφους ως προς το νερό), f oc = κλάσμα του οργανικού άνθρακα. Δεδομένα ρύπανσης : C t = ολική ποσότητα του ρύπου ανά κιλό ξηρού βάρους (mg/kg), ρ η = πυκνότητα του μείγματος NAPL (kg/l), m = κλάσμα μάζας του ρύπου στο μείγμα NAPL, X = γραμμομοριακό κλάσμα του ρύπου στο μείγμα NAPL. 37

40 2.1.3 Κατανομή Φάσεων (8/10) Μοντέλο 3 φάσεων Όταν δεν υπάρχει μη υδατική υγρή φάση στο έδαφος (χωρίς NAPL) C t = C s + (n w C w + n a C a )/ ρ d (3.7) C a = Η C /(RT) C w (3.8) C s = K oc f oc C w (3.5) n t = n w + n a (3.9) Σχήμα Σχηματική αναπαράσταση του μοντέλου 3 φάσεων. 38

41 2.1.3 Κατανομή Φάσεων (9/10) Παράδειγμα Σε έδαφος που έχει ρυπανθεί τολουόλιο : Μετρήθηκε ολική συγκέντρωση: C t = 50 mg/kg. Προσδιορίσθηκαν τα χαρακτηριστικά του εδάφους: ρ d =1.7 kg/l, n w = 0.2 l νερού/l, n a = 0.2 l αέρα/l και f oc = 0.01 Να υπολογισθούν οι συγκεντρώσεις: Στο νερό των πόρων, Στον αέρα των πόρων, Στα στερεά σωματίδια του εδάφους. 39

42 2.1.3 Κατανομή Φάσεων (10/10) Παράδειγμα Από Πίνακες φυσικοχημικών ιδιοτήτων: H C = atm m 3 /mol logk oc = 2.06 H C = H C / RT = /(8.205 x 10-5 x 298) = K d = K oc f oc = x 0.01 = (l/kg) C w = C t / [K d + n w /ρ d + n a H C /ρ d ] = 38.5 mg/l C a = H C C w = 10.6 mg/l C s = K d C w = 44.2 mg/kg 40

43 Κατάλογος Αναφορών Σχημάτων Σχήμα Σχηματική αναπαράσταση της ρύπανσης της ακόρεστης ζώνης και των υπόγειων νερών από διαρροή υγρών καυσίμων., Nyer, E.K. (1992) Groundwater Treatment Technology, Van Nostrand Reinhold, NY, USA. Σχήμα Σχηματική αναπαράσταση της κατανομής των οργανικών ρύπων στις διάφορες φάσεις στην ακόρεστη ζώνη του εδάφους., LaGrega, M.D., Buckingham, P.L., Evans, J.C. (1994) Hazardous Waste Management, McGraw-Hill. Σχήμα Σχηματική αναπαράσταση του μοντέλου 4 φάσεων., LaGrega, M.D., Buckingham, P.L., Evans, J.C. (1994) Hazardous Waste Management, McGraw-Hill. Σχήμα Σχηματική αναπαράσταση της κατανομής των όγκων των επιμέρους φάσεων., Παπασιώπη Νυμφοδώρα (Προσωπικό αρχείο). Σχήμα Σχηματική αναπαράσταση του μοντέλου 3 φάσεων., LaGrega, M.D., Buckingham, P.L., Evans, J.C. (1994) Hazardous Waste Management, McGraw-Hill.

44 Κατάλογος Αναφορών Πινάκων Πίνακας Φυσικoχημικές ιδιότητες ορισμένων κοινών ρύπων, Suthersan S.S. (1997) Remediation Engineering. Design Concepts, CRC Press, USA. Πίνακας Εμπειρικές σχέσεις εκτίμησης του K oc από άλλες φυσικοχημικές ιδιότητες, LaGrega, M.D., Buckingham, P.L., Evans, J.C. (1994) Hazardous Waste Management, McGraw-Hill. Πίνακας Φάσεις που εντοπίζονται στην ακόρεστη και την κορεσμένη ζώνη σε καθαρό ή ρυπασμένο έδαφος, Παπασιώπη Νυμφοδώρα (Προσωπικό αρχείο).

45 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Ε.Μ.Π.» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.