ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΑ-ΣΥΜΒΟΛΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ ΣΤΟΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΩΝ

Transcript

1 ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΑ-ΣΥΜΒΟΛΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ ΣΤΟΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΩΝ «Global states, τo άτομο και ο δικτυωμένος κόσμος» ΣΩΤΗΡΗΣ ΧΤΟΥΡΗΣ C 2003, Σωτήρης Χτούρης Πανεπιστήμιο του Αιγαίου, Εργαστήριο Κοινωνικής και Πολιτισμικής Ψηφιακής Τεκμηρίωσης, Σαρανταπόρου 2, Μυτιλήνη Htouris@aegean.gr ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ορισμένες εισαγωγικές παρατηρήσεις για το ρόλο των παγκόσμιων δικτύων και τη θέση του ατόμου σε αυτό3 Τα δίκτυα ως θεωρητική έννοια και ερευνητική μεθοδολογική κατασκευή Τι ερωτήματα θέτει η έννοια του δικτύου στην έρευνα της ανθρώπινης πράξης Marx strikes back at the micro level: Φέρνουν τα δίκτυα μια γεφύρωση στο χάσμα ανάμεσα στη μικρο- και μακρο-διάσταση στη Μαρξιστική Θεωρία και έρευνα 1

2 Τα πολιτισμικά μορφώματα, ως δίκτυα. Τι μπορεί να μάθει η Ευρώπη από ένα κομμάτι μουσικής και το μουσικό πολιτισμό της Μεσογείου Ορθολογικά Συμβολικά δίκτυα και η παγκοσμιοποίηση του πολιτισμού. Υπάρχουν ακόμα περιθώρια για αναστοχασμό ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ και ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Γιατί ένα βιβλίο για τα δίκτυα Σημαντικά γεγονότα και νέες μορφές δράσης που παρατηρούμε στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα μας οδηγούν υποχρεωτικά σε μία άλλη κατανόηση του κοινωνικού γίγνεσθαι, όπου το ορθολογικό και το συμβολικό, το παραδοσιακό και το τεχνολογικά σύγχρονο συμπλέκονται σε νέα πολιτισμικά μορφώματα και τύπους πρακτικής. Πρόκειται για συνθέσεις που έχουν καταστεί απαραίτητες για την επιβίωση και την αναπαραγωγή του κοινωνικού ιστού και τη διατήρηση της οικονομικής δραστηριότητας. Tο ιδιαίτερο ζήτημα που ανακύπτει μέσα από αυτή τη διαπραγμάτευση είναι το θέμα της Τεχνολογίας ως καταλυτικού παράγοντα της σύγχρονης κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας. Η τεχνολογία δεν αποτελεί πλέον ένα συμπλήρωμα ή μια πλευρά του σύγχρονου κόσμου, αλλά έχει προσαρτηθεί στην ταυτότητα του σύγχρονου ανθρώπου και επηρεάζει, μέσα από τη γνώση και τη λογική που ενσωματώνει, τη συμπεριφορά και τις αποφάσεις μας. Ορισμένοι θεωρητικοί μάλιστα ισχυρίζονται ότι από μόνη της συνιστά δρων και αυτενεργό στοιχείο της πραγματικότητας. Σε όλες τις περιπτώσεις, η τεχνολογία είναι πλέον εταίρος της ανθρώπινης πρακτικής, είτε ως πλαίσιο δράσης, ως όχημα των διαδικασιών πρακτικής, είτε ως αυτοματισμός και ως ρουτίνα καθημερινών δραστηριοτήτων. Η τεχνολογία και τα προϊόντα της συνδέονται με προηγούμενες και παραδοσιακές μορφές ηγεμονίας και οργάνωσης. Αυτά τα νέα υβρίδια της πολιτικής και της οικονομίας σηματοδοτούν ένα νέο πεδίο μελέτης της κοινωνιολογικής έρευνας και θεωρίας. Τα συμβολικά-ορθολογικά δίκτυα που πραγματεύονται μεταξύ άλλων τα κείμενα που ακολουθούν, αποτελούν μια προσπάθεια κατανόησης αυτής της σύνθετης πραγματικότητας. Στις εισαγωγικές παρατηρήσεις αναλύεται η νέα 2

3 κοινωνική πραγματικότητα της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας και το τι μπορεί να προσφέρει η ανάλυση των δικτύων στην κατανόησή της. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μια προσπάθεια επεξεργασίας της έννοιας του δικτύου μέσα από τη συζήτηση διαφόρων θεωριών που στηρίζονται στην έννοια του δικτύου ή χρησιμοποιούν σε σημαντικό βαθμό αυτό τον προβληματισμό. Στο δεύτερο κεφάλαιο, η έννοια της πράξης αναλύεται με υπόβαθρο την έννοια αυτή. Στο τρίτο κείμενο επιχειρείται η επανεξέταση μιας σημαντικής μακρο-θεωρίας, του μαρξισμού, μέσα από τη λογική του υποκειμένου και ως προς τις δυνατότητες που φαίνεται να έχει αυτή η θεωρία να προσεγγίσει μέσω της δικτυακής ανάλυσης το μικρο-επίπεδο. Η θεωρία αυτή, με ανάλογες προσεγγίσεις, μπορεί ίσως να αντιμετωπίσει και το μεγάλο έλλειμμα που παρουσιάζει ως προς τα θέματα της δημοκρατίας και του διαλόγου. Στο επόμενο (τέταρτο) κεφάλαιο, η έννοια του δικτύου τοποθετείται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο της πολιτισμικής ανάλυσης, με παράδειγμα τη σύγχρονη Ευρώπη ως ενός δικτύου πολιτισμών. Στο πέμπτο και τελευταίο κείμενο πραγματοποιείται μια ανάλυση των εσωτερικών σχέσεων των δικτύων και το ρόλο που παίζει η εναλλαγή και η συνέργεια των ορθολογικών και συμβολικών πρακτικών στη διαμόρφωση ευρύτερων δικτύων, κάτι που αποτελεί και το κεντρικό θέμα της όλης παρουσίασης. Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και συνεργάτες μου στο Εργαστήριο Κοινωνικής και Πολιτισμικής Ψηφιακής Τεκμηρίωσης στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου για την υποστήριξή τους στη συγγραφή αυτού του βιβλίου και στις έρευνες που σχετίζονται με αυτό. Ορισμένες εισαγωγικές παρατηρήσεις για το ρόλο των παγκόσμιων δικτύων και τη θέση του ατόμου σε αυτό Στα κείμενα αυτού του βιβλίου και στο πλαίσιο των ερευνητικών μου ενδιαφερόντων γίνεται μια προσπάθεια να προσεγγίσω ορισμένες πτυχές της κοινωνιολογικής θεωρίας και έρευνας με τη βοήθεια της έννοιας του δικτύου. Η προσπάθεια αυτή καθορίζεται από την ανάγκη που αισθάνομαι ως ερευνητής να βρω τα υποδείγματα 3

4 θεωρίας που ανοίγουν νέους δρόμους για την εμπειρική έρευνα. Εδώ και αρκετό καιρό και μέσα από την προσωπική μου εμπειρία βλέπω ότι η έννοια του δικτύου αποτελεί μια χρήσιμη βάση για την ανάπτυξη ερευνητικών υποδειγμάτων και θεωρητικών αναλύσεων. Πολλά από αυτά τα θεωρητικά θέματα που αφορούν τα δίκτυα αναδείχθηκαν μέσα από εμπειρικές έρευνες, άλλα προέρχονται από τη σύγχρονη κοινωνιολογική συζήτηση και σε ορισμένες περιπτώσεις αναδύονται κατά την αναδίφηση μέσα στις κλασικές κοινωνιολογικές θεωρίες. Κατά τη διάρκεια της εμπειρικής μου έρευνας είχα αρκετές ευκαιρίες να προσεγγίσω την προβληματική των δικτύων και σε ορισμένες περιπτώσεις οδηγήθηκα σε θεωρητικές προτάσεις που, όπως ανακάλυψα αργότερα, δεν ήταν πάντα τελείως πρωτότυπες, μιας και δεν είχα πάντα το χρόνο να τις συνδέσω με μία εις βάθος μελέτη της συνολικής θεωρίας που ασχολείται άμεσα ή έμμεσα με τα θέματα των δικτύων. Οι περισσότεροι από αυτούς τους προβληματισμούς παρέμειναν διάσπαρτοι στις διάφορες εισαγωγές, στους επιλόγους ή στο σώμα των δημοσιευμένων βιβλίων μου, χωρίς να μπορέσω μέχρι στιγμής να τα ενοποιήσω σε ενιαίο και συνεκτικό θεωρητικό κείμενο. Ακόμα και αυτό το βιβλίο, το οποίο περιέχει πολλά στοιχεία από αυτές τις εργασίες, δεν μπορώ να θεωρήσω ότι αποτελεί μια ολοκληρωμένη θεωρητική πρόταση. Το βλέπω περισσότερο ως μια προσπάθεια ενός οργανωμένου σχολιασμού διαφόρων ερευνητικών εργασιών και σημαντικών κειμένων που πραγματεύονται την προβληματική των δικτύων, αλλά και ως παράθεση «εμβόλιμων» θεωρητικών νεωτερισμών που, κατά την άποψή μου, είναι σε θέση να συνθέσουν ετερογενή θεωρητικά υποδείγματα. Η μελέτη ορισμένες φορές με κάποια καθυστέρηση αυτών των κειμένων από μέρους μου και η προβολή της προβληματικής των δικτύων σε παγκόσμιο επίπεδο ανέδειξε την ανάγκη να συζητηθεί το αντικείμενο των δικτύων, όχι μόνο ως μεταφορά μιας νέας θεματικής που είναι της μόδας στην Εσπερία αλλά υπό μία ελληνική οπτική γωνία. Αυτό υπογραμμίζει και πάλι την έλλειψη αυτοπεποίθησης και προθυμίας που παρουσιάζουν οι μικρές ερευνητικές (γλωσσικές) κοινότητες ως προς τη συστηματική επεξεργασία σημαντικών θεωρητικών θεμάτων, για τα οποία ίσως έχουν κάτι σημαντικό να συνεισφέρουν λόγω της γεωγραφικής τους θέσης και της ιστορικής εμπειρίας της κοινωνίας από την οποία προέρχονται. Αυτό το γεγονός που από μόνο του θα ήταν αντικείμενο μιας σημαντικής επιστημονικής μελέτης για τα δίκτυα καταδεικνύει ότι η συγκρότηση ενός περιφερειακού επιστημονικού δικτύου μιας συγκεκριμένης εξειδίκευσης προϋποθέτει όχι μόνο τη διάχυση και τη 4

5 συντήρηση του δικτύου με ουσιαστικά αλλά και πρακτικά μέτρα για μεγάλη χρονική διάρκεια, αλλά και την ύπαρξη μιας κρίσιμης μάζας ανθρώπων που θα είναι σε θέση να ανταλλάξουν επιστημονική τεχνογνωσία και κώδικες ερμηνείας των κοινωνικών φαινομένων. Προϋποθέτει επίσης τη σύνδεση αυτού του προβληματισμού με μία ευρύτερη πολιτική συζήτηση και τη συμμετοχή σε αυτήν ειδημόνων-κλειδιά που θα είναι σε θέση να αναδείξουν την αξία αυτού του προβληματισμού στη σύγχρονη πολιτική πράξη. Με τον τρόπο αυτό η προβληματική και η έρευνα των δικτύων είναι δυνατό να συνδεθούν, π.χ., με το σχεδιασμό και την εφαρμογή των περιφερειακών και νησιωτικών πολιτικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την ουσιαστική διάδοση και διατήρηση της τεχνολογικής ανάπτυξης στην περιφέρεια και άλλα επίσης ενδιαφέροντα πεδία, στα οποία σήμερα παρατηρούνται μεγάλα ελλείμματα ως προς την ανάπτυξη αποδοτικών πολιτικών. 1 Φυσικά κάτι τέτοιο είναι ιδιαίτερα δύσκολο στις μικρές και γλωσσικά απομονωμένες επιστημονικές και τεχνολογικές κοινότητες. Η παρουσίαση σημαντικών επιστημονικών θεμάτων για έρευνα, καθώς και των θεωρητικών τους πλαισίων, καθορίζεται κυρίως από τα μεγάλα επιστημονικά γλωσσικά δίκτυα που υποστηρίζονται από σημαντικούς φορείς χρηματοδότησης της έρευνας, τους πολυεθνικούς εκδοτικούς μηχανισμούς και επιχειρήσεις, τα μέσα ενημέρωσης και τις οργανωμένες πολιτικές για την έρευνα που είναι σχεδιασμένες για να υποστηρίξουν κυρίως τον παραγωγικό μηχανισμό και τη διασυνδεδεμένη εκπαίδευση στα μεγαλύτερα ευρωπαϊκά κράτη. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, ως προς το θέμα αυτό, αποτελεί η δυσκολία που συναντήσαμε στο να διατηρήσουμε την επικοινωνία και να προωθήσουμε τη μελέτη της θεματικής των δικτύων του μεσογειακού πολιτισμού στη σειρά συνεδρίων που ξεκινήσαμε στο Ίδρυμα Δημητρίου στη Σάμο, το Παράλληλα οι έρευνες για τον πολιτισμό του Αιγαίου περιορίζονται και υποβαθμίζονται, μια περιοχή που, κατά την άποψή μου, αποτελεί την κοιτίδα των δικτύων επικοινωνίας και πολιτισμού στην Ευρώπη, ενώ ταυτόχρονα επιβάλλονται θεματικές συζητήσεις οι οποίες σε μεγάλο βαθμό μόνο τετριμμένες μπορούν να θεωρηθούν και οι οποίες συντελούν απλώς στη διάδοση και την επιβολή ενός προβληματισμού που κυριαρχεί στις μεγαλύτερες ευρωπαϊκές χώρες και τη Βόρεια Αμερική. Πολλά από αυτά τα θέματα 1 Χαρακτηριστική περίπτωση μιας αναποτελεσματικής χρήσης των ανθρώπινων και τεχνολογικών δικτύων αλλά και της παραδοσιακής γραφειοκρατικής πρακτικής στη χρήση της νέας τεχνολογίας μπορεί να αξιολογήσει κανείς το «αναπτυξιακό» πρόγραμμα «Δικτυωθείτε» του Υπουργείου Ανάπτυξης. 5

6 συνδέονται άμεσα και με τις χρηματοδοτήσεις συγκεκριμένων ευρωπαϊκών προγραμμάτων, τα οποία έχουν ως κύριο στόχο την εφαρμογή συγκεκριμένων κοινωνικών πολιτικών που ενδιαφέρουν, και σε αυτό το σημείο, τις μεγαλύτερες χώρες. Η ανάδυση της θεωρητικής προβληματικής των δικτύων μετά το 1995, με τις εργασίες των Castells, Latour και Fuchs, αποτελεί φυσικά μια σημαντική συνεισφορά στη διατήρηση του γηγενούς ενδιαφέροντος για τη θεωρία και την έρευνα των δικτύων και πιθανά την παρουσίαση του ελληνικού προβληματισμού σε μία ευρύτερη επιστημονική κοινότητα, μιας και τα δίκτυα ως κοινωνικό και επικοινωνιακό φαινόμενο έχει πολύ μεγαλύτερο ιστορικό παρελθόν και ιστορικό πλούτο στη Μεσόγειο απ ό,τι στην Κεντρική Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική. Το ίδιο, κατά την άποψή μου, ισχύει και για ορισμένες διαστάσεις του προβληματισμού για την παγκοσμιοποίηση. Η Μεσόγειος υπήρξε με κάποιον τρόπο σε πολλές ιστορικές περιόδους μια παγκόσμια κοινωνία, κάτι που σήμερα θέλουμε να το αγνοούμε. Στο πλαίσιο της ιστορικής κοινωνιολογίας θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον να μελετήσουμε όχι μόνο αρχαιολογικά τις νησιωτικές κοινωνίες της προϊστορικής εποχής και της κλασικής αρχαιότητας. 3 Ο χωροχρονικός ορίζοντας των κοινωνικών επιστημών παραμένει ακόμα και σήμερα εγκλωβισμένος σε μια καθαρά «ευρωκεντρική αντίληψη» που συνδέει την έννοια της κοινωνίας με τα σύγχρονα εθνικά-κρατικά μορφώματα της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης και παρουσιάζει την παγκοσμιοποίηση μόνο ως φαινόμενο του ύστερου καπιταλισμού ή ως στοιχείο της μεταμοντέρνας κατάστασης. 4 Στα περισσότερα κείμενα που ακολουθούν υποφώσκει ένα είδος αμφίδρομης κριτικής προσέγγισης ανάμεσα στα κείμενα που αναφέρονται στις ερευνητικές μου εργασίες, ορισμένες έρευνες και θέσεις που παρουσιάζουν σημαντικά θεωρητικά 2 Βλ. Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου «Νικόλαος Δημητρίου», Δίκτυα Επικοινωνίας και Πολιτισμού στο Αιγαίο, Αθήνα Ο πλούτος των οικονομικών-νομισματικών, πολιτικών και ανθρώπινων (Αθηναίοι κληρούχοι) δικτύων που παρατηρούμε στη Λήμνο από τον 5ο αιώνα και μετά στην περιοχή της Ηφαιστίας και τη Μύρινα, δείχνουν, για παράδειγμα, ότι ο «κόσμος» εκείνης της ιστορικής εποχής είχε εξαιρετικά συστήματα κοινωνικής και πολιτικής και οικονομικής συνοχής αλλά και τεχνικά μέσα για την υποστήριξή της (ναυσιπλοΐα, νομισματοκοπεία κ.ά.). Βλ. Υπουργείο Πολιτισμού, Λήμνος Αμιχθαλόεσσα, επιμ. Ευ. Κυπραίου, Αθήνα Η μεγαλύτερη μελέτη των στοιχείων των ανασκαφών της προϊστορικής εποχής στην Πολιόχνη της Λήμνου, το Κουκονήσι και τους Πύργους Θερμής της Λέσβου πιστεύω ότι θα αναδείξει και το σημαντικό βάθος χρόνου πολλών δικτύων. 4 Βλ. το κλασικό πλέον βιβλίο του Χάρβεϊ που μεταξύ άλλων διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό τη συζήτηση για το μεταμοντέρνο. D. Harvey, The Condition of Postmodernity, Blackwell, Κέμπριτζ Βλ. επίσης S. Best και D. Kellner, Postmodern Theory, Critical Interrogation, McMillan και Guilford, Λονδίνο

7 κείμενα που αναφέρονται στην προβληματική των δικτύων. Αυτός ο τρόπος συνιστά μια προσπάθεια τακτοποίησης πολλών ασαφών και σκοτεινών σημείων που εντοπίζω στις σύγχρονες θεωρητικές και μεθοδολογικές αναμίξεις αναμίξεις που μου θυμίζουν συχνά μουσικά remix και στα οποία συμβάλλουν πλέον οι περισσότεροι κοινωνικοί επιστήμονες. Είναι σημείο των καιρών ότι είμαστε υποχρεωμένοι να προχωρήσουμε σε αναμίξεις πρακτικών και εννοιολογικών υλικών, αναζητώντας ένα νέο, καλύτερο επίπεδο μεθοδολογικής εγκυρότητας και ολοκλήρωσης της εργασίας μας κάτι που φυσικά δεν είναι καθόλου εύκολο. Τα δίκτυα και το εκσυγχρονιστικό εγχείρημα στην ημιπεριφέρεια Σε αυτή την προσπάθεια σημαντικό ρόλο καλείται να παίξει η ανάδειξη μεσαίων θεωριών και υποδειγμάτων που αναφέρονται σε χώρες μέτριας και μεσαίας οικονομικής ανάπτυξης που ανήκουν στην ημιπεριφέρεια, όπως η Ελλάδα και άλλες μεσογειακές χώρες. Χώρες που έχουν όμως ταυτόχρονα ένα ειδικό ενδιαφέρον, λόγω και του πολυδιάστατου και συμβολικά φορτισμένου ιστορικού παρελθόντος. Αναγνωρίζουμε σήμερα ότι πολλά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι χώρες αυτές στην ενσωμάτωσή τους στο κοινωνικό οικονομικό γίγνεσθαι της Ευρώπης είναι η αδυναμία μετασχηματισμού των κοινωνικών τους δομών σε σχέση με τις ανάγκες και τους όρους που θέτει η ανάπτυξη και η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και του πολιτισμού. Παράλληλα στις χώρες αυτές παρατηρούμε μια μεγάλη δυσκολία για τη δημιουργία ενός κοινωνικού και πολιτικού consensus για το ποια είναι τα «πραγματικά προβλήματα» που αντιμετωπίζουν, κάτι που συνδυάζεται με μια γενικότερη άρνηση του αναστοχασμού για το κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι καθώς και με την απουσία της κοινωνικής έρευνας. Σε αντίθεση με τις διάφορες «μόδες» μονοδιάστατου προβληματισμού που εξαντλείται με την αναφορά σε ορισμένες πλευρές της συνολικής πολιτικής κατάστασης, 5 ένας πολυδιάστατος και ουσιαστικός προβληματισμός θα πρέπει να εντάσσει πολλές πτυχές των κοινωνικών 5 Ποιος δεν ξεχνάει τις διαδοχικές πολιτικές συζήτησης για την εξάρτηση, την κοινωνική αλλαγή, το λαϊκισμό, το πελατειακό σύστημα, τα πολιτικά underdogs, τον πολιτικό εκσυγχρονισμό και τώρα τα διαπλεκόμενα συμφέροντα, τη δυναμική της μεσαίας τάξης κ.λπ. Προβληματισμοί που, πέρα από πολιτικές και ιδεολογικές θέσεις, λίγες φορές έγιναν αντικείμενο ουσιαστικής μελέτης και έρευνας. Η «θητεία» τους έληξε με ένα απλό «shift» σε ένα άλλο επίπεδο ή με το διορισμό ορισμένων εκπροσώπων της συζήτησης σε δημόσιες θέσεις. 7

8 προβλημάτων, διάφορους τύπους δρώντων υποκειμένων-φορέων, καθώς και τη χωροχρονική διαφοροποίηση των πρακτικών τους. Αυτό σήμερα μπορεί να εξασφαλιστεί κυρίως μέσα από μια πολυδιάστατη ανάλυση των δικτύων, στα οποία οι χώρες και τα άτομα είναι ενταγμένα. Σε αυτή τη μελέτη μπορούν φυσικά να συνεισφέρουν το σύνολο των συζητήσεων και των θεωριών που έχουν δημιουργηθεί αποκλειστικά μέσα στον πυρήνα του σύγχρονου οικονομικού και τεχνολογικού συστήματος, καθώς και τα πολιτικά προγράμματα που ακολουθούν το δρόμο του μονοδιάστατου τεχνολογικού «εξορθολογισμού» και της οικονομικής μεγέθυνσης και δικτύωσης της παγκόσμιας οικονομίας. Οι σύγχρονοι κοινωνιολογικοί προβληματισμοί πάνω στη μεταμοντέρνα κοινωνία, 6 οι οποίοι επικεντρώνονται κυρίως στα θέματα της φυλής, του φύλου, των μέσων ενημέρωσης, της πολυπολιτισμικότητας κ.ά. κατακερματίζουν και πολλές φορές μάλιστα αναστέλλουν την έννοια της συνολικής κοινωνίας και του υποκειμένου. Το «ζητούμενο» εδώ είναι ένα μεθοδολογικό πλαίσιο-εργαλείο που θα ενώνει αυτά τα σκόρπια τμήματα και τον κατακερματισμένο κόσμο χωρίς να τα υποχρεώνει σε μια αναγκαστική μεθοδολογική «συμβίωση», όπως συμβαίνει σε πολλές μακρο-θεωρίες. Η δικτυακή ανάλυση προσπαθεί να ξεπεράσει αυτό τον κατακερματισμό και να συμβιβάσει ταυτόχρονα το μακρο- με το μικρο-επίπεδο της ανάλυσης, ενώ παράλληλα μπορεί να συνδέσει σε αυτή τη σύνθεση στοιχεία και παραδείγματα από «άλλες» κοινωνικές πραγματικότητες που δεν ανήκουν στον πυρήνα της μεταβιομηχανικής κοινωνίας. Η βιομηχανική μονοκουλτούρα, η οποία έχει επιβάλει τα «πολιτισμικά αγαθά» τής τεχνικά αναπαραγόμενης εικόνας και ήχου και η οποία κυριαρχεί με άλλους τρόπους στην επιστήμη και στα «προϊόντα της», μπορεί να αντιμετωπιστεί με τη συλλογή ψηγμάτων εμπειρίας και γνώσης από άλλες περιοχές του κόσμου και άλλες περιπτώσεις που βρίσκονται έξω από τον ορίζοντα του λεγόμενου «κέντρου». 7 Για παράδειγμα, η σχετική απογοήτευση για το πολιτικό εκσυγχρονιστικό εγχείρημα στη Ελλάδα που παρουσιάστηκε ως ένα «βεμπεριανό εξορθολογιστικό πρόγραμμα», αλλά και παρόμοιες αδυναμίες και αγκυλώσεις που συναντάμε σε ανάλογες μεταρρυθμίσεις σε χώρες της ημιπεριφέρειας, δείχνουν ότι το πρόγραμμα 6 Βλ. σχετικά τη συλλογή άρθρων του D. Owen, Sociology after Postmodernism, Sage, Λονδίνο Υπάρχει στην Ελλάδα μια προσπάθεια για την προστασία και αναπαραγωγή ντόπιων σπόρων για την καλλιέργεια δημητριακών και λαχανικών. Κάτι ανάλογο θα πρέπει να σχεδιάσουν οι ειδικοί του Πολιτισμού και των Κοινωνικών Επιστημών, για την κοινωνική εμπειρία και τη κοινωνική γνώση που χάνεται. 8

9 του εκσυγχρονισμού μιας κοινωνίας δεν είναι απλώς μια απλή επιχειρησιακή δράση, αλλά προϋποθέτει ένα ριζοσπαστικό κοινωνικό πρόγραμμα, στο οποίο θα αναζητούνται νέα αξιακά πρότυπα και τύποι πρακτικής, ανάλογα με την ιστορική και κοινωνική εμπειρία τής εκάστοτε χώρας. Ένα τέτοιο πρόγραμμα θα πρέπει να οδηγεί σε πραγματικές ανακατατάξεις των θέσεων κύρους και σε αναδιαρθρώσεις του καθεστώτος παραγωγής και διαχείρισης των κοινωνικών, πολιτισμικών και φυσικών πόρων μιας χώρας, αλλά κυρίως να προωθεί νέους δρώντες που θα συνδέσουν τα ενδιαφέροντά τους με αυτό τον τύπο οικονομικού και κοινωνικού μετασχηματισμού. Ανάλογοι φορείς δράσης δεν αναδείχθηκαν από το κοινωνικό σώμα ούτε ανευρίσκονται μέσα στην ελληνική «κοινωνία των πολιτών», η οποία τις περισσότερες φορές συγκροτείται από ομάδες και πρωτοβουλίες που βρίσκονται σε άμεση σχέση και διαπροσωπική δικτύωση με τις ευρύτερες κρατικές λειτουργίες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η κινητικότητα των στελεχών ανάμεσα στις μη κυβερνητικές οργανώσεις και την κρατική διοίκηση, τις θέσεις πολιτικών συμβούλων κ.λπ. Σε όλες τις περιπτώσεις, η ανάλυση των δικτύων μάς βοηθάει να κατανοήσουμε ότι πολλοί από τους δρώντες των δικτύων δεν είναι σε θέση να λειτουργήσουν έξω από τα στενά τους ενδιαφέροντα και την απλή παραγωγή ιδεολογίας μιας ιδεολογίας που σε μεγάλο βαθμό νομιμοποιεί τις κρατικές ρυθμίσεις και τα ισχυρά οικονομικά δίκτυα που συνδέονται μαζί της. Η αναγκαία κοινωνική μετάβαση ή ακόμα και σύγκρουση που θα επιβάλει τον αιτούμενο εκσυγχρονισμό δεν φαίνεται ότι μπορεί να προέλθει από αυτές τις δυνάμεις, 8 το αντίθετο συμβαίνει μάλιστα. 9 Το ελληνικό παράδειγμα έδειξε ακόμα ότι το κράτος και η κρατική γραφειοκρατία σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να αποτελέσουν το εκσυγχρονιστικό όχημα που θα αναλάβει ως «δρων υποκείμενο», ως ατμομηχανή, αυτή τη μεταβολή. 10 Αντίθετα μάλιστα, τα επαγγελματικά και τα πολιτικά δίκτυα συμφερόντων που αποτελούν την άλλη πλευρά του νομίσματος του κρατικού «ορθολογισμού» και της κρατικής Βλ. ΠΕΛΙΤΙ, Κέντρο Προστασίας και Αναπαραγωγής Ντόπιων Σπόρων, Σέρρες Προβληματική που εν μέρει είχε αναπτυχθεί όταν το εκσυγχρονιστικό εγχείρημα «ως ιδεολόγημα» βρισκόταν στη διαδικασία της γένεσής του βλ. Σ. Χτούρης, «Λαϊκισμός και εξάρτηση. Δύο ιδεολογικά σχήματα», στο Σοσιαλιστική Θεωρία και Πράξη, Αυτή η διάσταση του εσωτερικού εγκλωβισμού της εκσυγχρονιστικής πολιτικής, κατά την άποψή μου, απουσιάζει από την προβληματική του εκσυγχρονιστικού εγχειρήματος όπως το προσεγγίζει ο Μουζέλης. Βλ. τη σχετική συλλογή άρθρων του: Ν. Mουζέλης, Από την αλλαγή στον εκσυγχρονισμό. Κριτικές παρεμβάσεις. Πολιτική κοινωνία, πολιτισμός, θεωρία, Θεμέλιο, Αθήνα Η πίστη του ΠΑΣΟΚ να στηρίξει την κοινωνική «αλλαγή» και την κοινωνική μεταρρύθμιση στο κράτος παραμένει ένας σταθερός πυλώνας της πολιτικής του μέχρι σήμερα. Μια πίστη που τη συνοδεύουν δυστυχώς μεγάλες απογοητεύσεις Βλ. για τον προβληματισμό της πρώτης περιόδου, Σ. 9

10 συγκρότησης, φαίνεται ότι θέλουν να διατηρήσουν τις θέσεις κύρους και τις αναγκαίες αρμοδιότητες που δυσκολεύουν τον απαιτούμενο εκσυγχρονισμό. Αυτό συμβαίνει όσο δεν εμφανίζονται συγκροτημένες κοινωνικές δυνάμεις που θα αμφισβητήσουν αυτή την κατάσταση. Ο εκσυγχρονισμός λοιπόν, ως πολιτικό πρόγραμμα, φαίνεται να είναι γράμμα κενό, από τη στιγμή που απουσιάζουν από αυτό το πρόγραμμα ουσιαστικά οι φορείς δράσης που θα τον προωθήσουν και θα τον εφαρμόσουν. Αυτοί οι φορείς δράσης θα μπορούσαν να δώσουν τα ουσιαστικά περιεχόμενα και τους στόχους του «εξορθολογιστικού προγράμματος», ώστε να το συνδέσουν με συγκεκριμένα κοινωνικά συμφέροντα. Στη διαδικασία αυτή φαίνεται ότι καθοριστικό ρόλο παίζουν τα δίκτυα, είτε ως σχέσεις και δομές διατήρησης του κοινωνικού καθεστώτος είτε, αντιθέτως, ως σύνδεσμοι και επικοινωνιακά συστήματα αμφισβήτησης και αντιπολίτευσης. Η μέχρι σήμερα εμπειρία έδειξε ότι στη μεταπολεμική Ελλάδα τα κοινωνικά και πολιτικά δίκτυα, είτε με τη μορφή του πελατειακού συστήματος είτε ως κομματικά-κρατικά συστήματα αναδιανομής του εισοδήματος και εξασφάλισης της απασχόλησης στον δημόσιο τομέα, υποστηρίζουν τη διατήρηση των παραδοσιακών δομών στην οικονομία και την κοινωνική οργάνωση. Σε αυτή τη δομή εντάσσουν με σχετική ευκολία κάθε νέα πρωτοβουλία και κάθε πολιτικό πρόγραμμα εκσυγχρονισμού. Στην πραγματικότητα, τα δίκτυα συγκροτούν σε μεγάλο βαθμό τις κοινωνικές δομές 11 που υποστηρίζουν τις λειτουργίες παραγωγής και αναδιανομής του εισοδήματος, ενώ ταυτόχρονα συνδέονται με συμβολικές πρακτικές που δημιουργούν και διατηρούν πολιτικές συσσωματώσεις, όπως είναι τα μεγάλα πολιτικά κόμματα σήμερα στην Ελλάδα. Μέσα σε αυτή τη διαδικασία οι ορθολογικές επιλογές και τα εκσυγχρονιστικά προγράμματα έχουν και αυτά περισσότερο συμβολικό χαρακτήρα και λιγότερο πραγματικούς στόχους. Οι σχέσεις συγγένειας, οι «χαρισματικοί» ηγέτες, ως σύμβολα πολιτικής συσσωμάτωσης, οι παραδοσιακές αξίες της γης και της εντοπιότητας, αποτελούν σε μεγάλο βαθμό το συμβολικό υπόβαθρο συγκρότησης των κοινωνικών και πολιτικών δικτύων στη σύγχρονη Ελλάδα. Από αυτό το σύνθετο περιβάλλον αναδύεται η καθημερινή πρακτική του πολίτη αλλά και των θεσμών της Χτούρης, «Οικονομική κρίση και κρατική μεταρρύθμιση Τα όρια της οικονομικής πολιτικής», Πολίτης 86, Αθήνα Ως δομή κατανοούνται εδώ οι σταθερές και επαναλαμβανόμενες διαδικασίες ανταλλαγής και επικοινωνίας μέσα από τους κόμβους ενός δικτύου. Η σταθερότητα αυτών των διαδικασιών τις αναδεικνύει ως σταθερό σημείο αναφοράς και ως παράγοντα που εξασφαλίζει το σχεδιασμό και την εφαρμογή ορισμένων τύπων πρακτικής. Τα δίκτυα συντάσσονται με αυτό τον τρόπο με μια δυναμική «ηρακλείτεια» κατανόηση της κοινωνικής δομής. 10

11 κοινωνίας που τελικά καθορίζεται από αυτούς τους δικτυακούς δεσμούς και τις αναφορές. Η πολυπλοκότητα αυτών των σχέσεων δημιουργεί συχνά την εντύπωση μιας χαοτικής κατάστασης, αποκρυπτογραφείται όμως καλύτερα όταν ακολουθήσουμε τις διαδρομές των δικτύων και όταν αναδείξουμε την ειδική ποιότητα των κόμβων συνάντησής τους. Τέτοιους κόμβους αποτελούν σίγουρα τα πολιτικά κόμματα, οι κρατικοί θεσμοί, οι μεγάλες επιχειρήσεις του δημόσιου τομέα της οικονομίας, ο συνδικαλιστικός χώρος και το πολιτικό σώμα των πολιτευτών κάθε επιπέδου (Βουλή, Τοπική Αυτοδιοίκηση, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκησης κ.ά.). Τα δίκτυα σε αυτές τις περιπτώσεις αναδύονται ως πολιτικά-πολιτισμικά μορφώματα τα οποία συνδέουν την καθημερινότητα με το μακρο-επίπεδο, την οικονομία και τους θεσμούς. 12 Αυτή η σχέση, συχνά, στην περίπτωση της Ελλάδας υποτάσσει την πολιτική στον βιωματικό χώρο, τη θεσμική ρύθμιση στην ατομική και οικογενειακή επιλογή. 13 Η ταύτιση της διαδικασίας εκσυγχρονισμού με τον «τυπικό» και «ουδέτερο» εξορθολογισμό της οικονομίας και του κράτους φαίνεται τελικά ότι οδηγεί περισσότερο στη συσκότιση της απόκρυψης αυτών των σημαντικών «δικτυακών» στοιχείων της πραγματικότητας, μιας και οποιαδήποτε απόκλιση από αυτό το ιδεατό μοντέλο καταγγέλλεται ως κοινωνική παθογένεια και υστέρηση από τον επιθυμητό στόχο, ενώ δεν αναγνωρίζονται οι πραγματικοί όροι αναπαραγωγής και επιβίωσης του κοινωνικού συστήματος και των υποσυστημάτων του. Έτσι, για παράδειγμα, δεν αναγνωρίζεται ότι η εκτεταμένη παραοικονομία συνδυάζεται με το υψηλό ποσοστό αυτοαπασχόλησης και τον μεγάλο αριθμό των δικτύων μικρών και πολύ μικρών επιχειρήσεων. Στην πραγματικότητα, η παραοικονομία στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες, αναλόγου επιπέδου ανάπτυξης, μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο ως έμμεση και κατ επιλογήν πολιτική φοροαπαλλαγών για τα μέλη συγκεκριμένων δικτύων. Μέσω αυτών των «φοροαπαλλαγών» εξασφαλίζεται η βιωσιμότητα πολλών επιχειρήσεων, ενώ σε άλλες περιπτώσεις έχουμε την «καταστροφική» εφαρμογή ενός ασαφούς/«ανορθολογικού» και συνεχώς εναλλασσόμενου νομικού πλαισίου που οδηγεί πολλές επιχειρήσεις στην πτώχευση ή στο μαρασμό. Είναι σίγουρα ένα ερώτημα τι αποτελεί εξορθολογισμό σε αυτή την περίπτωση: η καθολική και 12 Βλ. κεφ. 1 και Σε ένα συνέδριο στη μνήμη του Σάκη Καράγιωργα ονόμασα αυτή τη διαδικασία «ημιτελή εκσυγχρονισμό». Δηλαδή ένα εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα που ξεκινάει ως «γενική θέληση», αλλά με την πάροδο του χρόνου αντιστρέφεται σε ατομική και οικογενειακή επιλογή. Οι κοινωνικές δυνάμεις αναδύονται εδώ όχι ως συλλογικότητες αλλά ως δίκτυα του βιωματικού κόσμου. 11

12 αυστηρή εφαρμογή των ελεγκτικών διαδικασιών ή η μείωση του φορολογικού βάρους και η εξασφάλιση της βιωσιμότητας των επιχειρήσεων και η σταθεροποίηση της απασχόλησης. Η πραγματική παθογένεια σε αυτή την περίπτωση βρίσκεται στον επιλεκτικό έλεγχο και στο δίκτυο που την εφαρμόζει και όχι στη «φοροαπαλλαγή», η οποία από άτυπη 14 θα έπρεπε να μετασχηματιστεί σε ένα γενικό «ορθολογικό κανόνα» και να εξασφαλιστεί, στο μέτρο του δυνατού, μια αποτελεσματική πολιτική οικονομικής ανάπτυξης για όλες τις επιχειρήσεις που παράγουν εισόδημα, πραγματοποιούν επενδύσεις και προσφέρουν θέσεις εργασίας. Παγκόσμια κοινωνία ή δίκτυα των παγκόσμιων κρατών; Στο διεθνές επίπεδο παρατηρούμε ότι η αδυναμία ανάπτυξης ενός διευρυμένου κοινωνικού και πολιτικού διαλόγου και ενός πλαισίου έκφρασης και διαβούλευσης των κοινωνικών και οικονομικών αντιθέσεων που παρατηρούνται στο εθνικό, περιφερειακό και παγκόσμιο πλαίσιο, δημιουργεί ένα πολιτισμικό και επικοινωνιακό χάσμα ανάμεσα στον δυτικό κόσμο και τα ενδιαφέροντα των πληθυσμών και των ηγετικών ομάδων της περιφέρειας. Στο σημείο αυτό παρακολουθούμε ότι κυρίως στον αναπτυσσόμενο κόσμο πολλαπλασιάζονται νέες μορφές διακυβέρνησης που στηρίζονται σε ένα συνδυασμό γραφειοκρατικών, θρησκευτικών, φυλετικών και γενικά παραδοσιακών στοιχείων πολιτικής και κοινωνικής συνοχής, ενώ ταυτόχρονα διευρύνονται τα δίκτυα που υποστηρίζουν ολοένα και περισσότερο βίαιες και απροσδιόριστες μορφές της πολιτικής, στηριζόμενα περισσότερο σε συμβολικά συστήματα και ιδεολογίες, με κύριο όχημα τον θρησκευτικό φανατισμό και τον παραδοσιακό ολοκληρωτισμό. Είναι δύσκολο και αναποτελεσματικό για τα σύγχρονα κράτη και τις συμμαχίες του δυτικού κόσμου να κατανοήσουν αυτά τα φαινόμενα με το να τα απλοποιήσουν μόνο ως εκφράσεις της σύγχρονης τρομοκρατίας, 14 Αυτή τη διαδικασία την είχαμε ονομάσει και ως λανθάνοντα προγραμματισμό στο πλαίσιο μιας έρευνας που πραγματοποιήθηκε για τον προσδιορισμό του τοπικού προβλήματος και τις διαδικασίες ρύθμισής τους. Από τις αρχές της δεκαετίας του 80 και μέχρι σήμερα δεν φαίνεται να έχει αλλάξει η υφή των κοινωνικών και πολιτικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι τοπικές κοινωνίες στην Ελλάδα, Όπως στην προβληματική του ημιτελούς εκσυγχρονισμού, έτσι και στον «λανθάνοντα προγραμματισμό» το γενικό υποτάσσεται στο ειδικό, το δημόσιο στο ιδιωτικό. Βλ. Π. Γετίμης, Σ. 12

13 περιορίζοντας, όσο τους αφορούν, αυτά τα θέματα σε προβλήματα εσωτερικής ασφάλειας και αμφισβήτησης της εθνικής τους κυριαρχίας και δικαίου. Η στάση αυτή δείχνει ότι για τις αρνητικές επιπτώσεις και τις διαδικασίες οικονομικής παγκοσμιοποίησης που καθορίζουν ολοένα και περισσότερο τις τύχες του παγκόσμιου πληθυσμού, επιβάλλοντας καθολικούς κανόνες για το διεθνές εμπόριο και την ελευθερία διακίνησης του κεφαλαίου, δεν υπάρχει ένα ιδιαίτερο παγκόσμιο πολιτικό ενδιαφέρον. Δεν υπάρχει επίσης μια ουσιαστική απάντηση στα προβλήματα που απορρέουν, ως κοινωνικές αντιθέσεις, ως καταστροφή του περιβάλλοντος και φτώχεια. Αυτά προσλαμβάνονται στη Δύση μόνο στο βαθμό που αγγίζουν την ασφάλεια και το κύρος των ηγεμονικών κρατών, όπως συνέβη, για παράδειγμα, στην περίπτωση της τρομοκρατικής επίθεσης της 11ης Σεπτεμβρίου στη Νέα Υόρκη. Έτσι τα παγκόσμια θέματα υποτάσσονται ολοένα και περισσότερο στις ανάγκες της εσωτερικής πολιτικής, όπως αυτές καθορίζονται από τις «πατριωτικές» πολιτικοοικονομικές ελίτ του δυτικού κόσμου. Ιδιαίτερα οι ελίτ της μοναδικής σήμερα παγκόσμιας υπερδύναμης αδυνατούν και μάλλον δεν επιθυμούν να εισαγάγουν στον πολιτικό τους προβληματισμό «μεταβλητές» που θα συμβάλουν στην κατανόηση του πολιτικού υπόβαθρου όλων των μορφών της πολιτικής, οι οποίες δεν είναι συμβατές με τον στρατηγικό της σχεδιασμό και τις «ορθολογικές» τους επιλογές, όπως αυτές διαμορφώνονται και καθορίζονται από τις οικονομικές και γεωστρατηγικές προτεραιότητες των <ΗΠΑ>. Έτσι η σύνδεση του θρησκευτικού φονταμενταλισμού με νέες μορφές οικονομικής συνεργασίας και κοινωνικής αλληλεγγύης αντιπολιτεύεται την οικονομία της αγοράς δυτικού τύπου στην Αίγυπτο, στην Τουρκία και σε άλλες μουσουλμανικές χώρες. Οι σαουδαραβικές επενδύσεις στα Βαλκάνια και αλλού είναι ταυτόχρονα το όχημα του θρησκευτικού προσηλυτισμού πληθυσμών που μέχρι πρόσφατα στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες ήταν θρησκευτικά αδιάφοροι. Πέραν αυτού, η άσκηση εσωτερικής και εξωτερικής βίας για την υπεράσπιση των συμβόλων αλλά και των συμφερόντων τους θεωρείται ορθή πρακτική από τα μέλη πολλών θρησκειών και δογμάτων, με κύριο παράδειγμα τους θρησκευτικούς πολέμους στην Ευρώπη, αλλά ιδίως πρόσφατα τον ιερό πόλεμο των μουσουλμάνων, τον οποίο έχουν δικαίωμα να κηρύξουν διάφοροι θρησκευτικοί αλλά και πολιτικοί ηγέτες, όπως, για παράδειγμα, ο Σαντάμ Χουσεΐν, ο Καντάφι κ.ά. Χτούρης, Γ. Χτούρης, «Συγκρότηση και ρύθμιση τοπικών προβλημάτων», στο Κ. Ψυχοπαίδης, Ρύθμιση τοπικών προβλημάτων, ΙΜΕ, Αθήνα 1989, σ

14 Ο κόσμος μεγαλώνει νοητά και δικτυακά, και τα σύνορα του εθνικού κράτους φαίνεται ότι χάνουν τη σημασία τους μέσα από τη διεύρυνση των δικτύων της καπιταλιστικής αγοράς. Αυτή η παγκοσμιοποίηση της κατανάλωσης συνδέεται με την παραγωγή μιας νέας ιδεολογίας για τον παγκόσμιο πολιτισμό, 15 προκαλώντας δέος ή ασαφείς ελπίδες για μια καλύτερη διακυβέρνηση και αντιμετώπιση των προβλημάτων της παγκόσμιας κοινωνίας. Μια ευτυχής «εικόνα» ενός ειδυλλιακού «παγκόσμιου χωριού» που επικοινωνεί, ανταλλάσσει ιδέες και πιθανά έρχεται και σε «εικονική» σωματική επαφή είναι ο πίνακας που ζωγραφίζουν, στους φτωχούς του κόσμου, δημιουργώντας οικονομικές ευκαιρίες και μια παγκόσμια οικονομική μεγέθυνση. Οι νέες τεχνολογίες πριν γίνουν όμως παραγωγικές εάν γίνουν ποτέ για τον αναπτυσσόμενο κόσμο, πρέπει να πουληθούν σε αυτόν δεκάδες φορές ως ανανεούμενα μοντέλα υπολογιστών και λογισμικού, αναλωσίμων κ.λπ. Ο κοσμοπολιτισμός της επικοινωνίας και της κοινωνίας της πληροφορίας είναι το νέο μεγάλο ιδεολογικό και οικονομικό πρόγραμμα. Ακόμα και τα τεχνοφοβικά σύνδρομα (Big Brother κ.λπ.) που συνδέονται μαζί του, υπηρετούν τη δυναμική και αποτελεσματική εικόνα της νέας τεχνολογίας που διαχέουν τα δίκτυα των παγκόσμιων επιχειρήσεων. Στην πραγματικότητα, με τεράστιες επενδύσεις και υψηλό κόστος παραγωγής και διαρκούς ανανέωσης, έχει αντικατασταθεί σε παγκόσμιο επίπεδο η παραδοσιακή γραφομηχανή, ένα εργαλείο με μεγάλη διάρκεια ζωής, ανεξάρτητο από τα δίκτυα ενέργειας και με ένα «οutput» απτό και σταθερής αξίας, δηλαδή ένα δακτυλογραφημένο χαρτί. 16 Είναι φυσικά τραγική ειρωνεία ότι τα Ηνωμένα Έθνη, τα οποία εισήγαγαν το 1999 αυτή τη θεματική ενός νέου κοσμοπολιτισμού και της παγκόσμιας διακυβέρνησης, ήταν και οι κύριοι αποδέκτες και θύμα μιας αντίστροφης εξέλιξης 17 που δεν είχε κινήσει μέχρι πρόσφατα το ενδιαφέρον των πολιτικών αναλυτών και των κοινωνιολόγων. Παράλληλα προς τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης της 15 Στην έκθεση των Ηνωμένων Εθνών για το Human Development δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ανάπτυξη μιας νέας κοσμοπολίτικης ηθικής που θα ενσωματώσει περισσότερες κοινωνικές ομάδες και δρώντες στην παγκόσμια γειτονία και την παγκόσμια διακυβέρνηση βλ. UNDP, 1999, Human Development Report, CD, Νέα Υόρκη, U.N., κεφ Πρέπει να γίνει μια αποτίμηση κόστους-οφέλους της νέας τεχνολογίας για τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Φυσικά υπάρχουν ερωτηματικά και για πραγματικό όφελος στον πρώτο κόσμο σε σχέση με το μεγάλο κόστος των επενδύσεων. Η πτώση της χρηματιστηριακής αξίας πολλών επιχειρήσεων της νέας τεχνολογίας νομίζω ότι έχει άμεση σχέση με αυτή την ουσιαστική απαξίωση. 17 Μέσω της άρνησης των ΗΠΑ να ακολουθήσουν τη διαδικασία και τις αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ για τον πόλεμο στο Ιράκ το πρώτο εξάμηνο του

15 κατανάλωσης και τη δημιουργία μιας εικόνας ενός αναδυόμενου παγκόσμιου πολιτισμού 18 βλέπουμε να διευρύνεται ο εθνικός χώρος κυριαρχίας και πολιτισμικής επιβολής των ισχυρών εθνικών κρατών, με κυρίαρχο παράδειγμα τις <ΗΠΑ>. Αυτή η προσπάθεια που ακολουθείται από ανάλογες πολιτικές των ευρωπαϊκών δυνάμεων με αποικιοκρατική παράδοση (Βρετανία, Γαλλία), αλλά και χώρες του τρίτου κόσμου που παρουσιάζουν μια νέα ηγεμονική αυτοπεποίθηση, όπως είναι η Ινδία, το Πακιστάν, 19 καθώς και οι χώρες που προέρχονται από το στρατόπεδο του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού, όπως η Ρωσία και η Κίνα. Έστω και αν αρχικά η πρόσφατη διαμάχη από τη μια μεριά ανάμεσα στις <ΗΠΑ> και από την άλλη τη Γαλλία και τη Γερμανία για τον πόλεμο κατά του Ιράκ απέκρυψε αυτή την τάση επιβολής των εθνικών πολιτικών και των οικονομικών ενδιαφερόντων στη διεθνή πολιτική, οι συμφωνίες που ακολούθησαν στη συνάντηση των πιο αναπτυγμένων χωρών στο Εβιάν υπογράμμισαν ότι σε μεγάλο βαθμό η παγκοσμιοποίηση αποτελεί μια προσπάθεια πολιτικής και πολιτισμικής κυριαρχίας των κρατών με παγκόσμια εμβέλεια, κρατών που διαθέτουν παγκόσμια οικονομικά και στρατιωτικά δίκτυα και πολύ λιγότερο μια διαδικασία που αφορά την παγκόσμια κοινότητα ή το «παγκόσμιο χωριό», όπως παρουσιάζεται συχνά. Αυτά τα global states (παγκόσμια κράτη) που συγκροτούν τον πυρήνα των ισχυρών δυνάμεων, 20 αποτελούν την ατμομηχανή της παγκοσμιοποίησης της παραγωγής και του εμπορίου και είναι αυτά που με οδηγό τις <ΗΠΑ> καθορίζουν την ποιότητα και την κατεύθυνσή της. Με αυτό τον τρόπο η παγκοσμιοποίηση είναι ο αγώνας για τη διαρκή κατανομή και αναδιανομή του οικονομικού και πολιτισμικού οφέλους που προκύπτει από αυτές τις σχέσεις οικονομικής και πολιτικής ηγεμονίας, κυρίως όμως μέσα από την εργαλειακή λογική και την κουλτούρα των παγκόσμιων επιχειρήσεων και οργανισμών αυτών των κρατών. 21 Χαρακτηριστικό στοιχείο αυτού το φαινόμενου είναι ότι όλες οι μορφές 18 J. Urry, Sociology Beyond Societies, Routledge, Λονδίνο Οι δύο χώρες βρίσκονται ένα βήμα πριν από τον πυρηνικό όλεθρο για μια διαμάχη «κύρους» στο Κασμίρ, μια περιοχή όπου και οι δύο χώρες δεν είναι επιθυμητές ως κατοχικές δυνάμεις. 20 Βλ. μια σχετική ανάλυση της ιεραρχίας της δύναμης των κρατών στον Cohen, «The national state system continues to be the dominant component within the world geopolitical structure, although national sovereignty is increasingly influenced and qualified by regional and global geopolitical forces. It consists of five orders or levels. The first consists of major powers the United States, the collectivity of states embraced by the European Union, Japan, Russia and China. These all have global reach, serving as the cores of the three geostrategic realms». S.B. Cohen, «Geopolitical realities and United States foreign policy. The 2002 Annual Political Geography Lecture», Political Geography 1, τόμ. 22 (Ιανουάριος 2003): 1-33: doi: /s (02) Νομίζω ότι η ανάλυση του Thurow για την ύπαρξη ενός «πολυπολικού κόσμου χωρίς ηγεσία», διαψεύστηκε από τον πόλεμο στο Ιράκ, αλλά και από τη γενικότερη στάση των κρατών που έχουν 15

16 ρύθμισης αυτής της διαδικασίας αρχικά καθορίζονται σχεδόν μονομερώς από τα παγκόσμια κράτη στο πλαίσιο του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, τις σταθερές συνεδριάσεις των πιο αναπτυγμένων χωρών (G8), τις διμερείς συμφωνίες και τέλος τη συνεργασία <ΗΠΑ> και Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ως αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης και σε αντίθεση με την παραδοσιακή θέση που διαχωρίζει την εσωτερική πολιτική και την εσωτερική ασφάλεια από τη διεθνή πολιτική, στις Ηνωμένες Πολιτείες έχει επικρατήσει η άποψη ότι η προστασία σημαντικών αξιών, όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ασφάλεια των πολιτών και η ελεύθερη οικονομία, δημιουργεί την υποχρέωση για παρέμβαση με στόχο τη διατήρηση της ισχύος τους σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι <ΗΠΑ>, σε αυτή την περίπτωση, έστω και αν η ρητορική της πολιτικο-στρατιωτικής ελίτ αναφέρεται στις κλασικές έννοιες του έθνους και ενός ιδιαίτερου λαού, 22 στην πραγματικότητα είναι η πρώτη χώρα που έχει πραγματοποιήσει μια υπέρβαση η οποία υποστηρίζει την αναγκαιότητα διάδοσης των βασικών της αξιών της και του τύπου της πολιτικής της οργάνωσης σε όλο τον κόσμο, αλλά κυρίως στις περιοχές που θεωρεί ότι γεννούν γι αυτήν κινδύνους και αποσταθεροποίηση. Η επιβολή αυτών των αξιών και συστημάτων θεωρείται ότι θα επιτρέψει για τις <ΗΠΑ> τη συνεργασία μαζί τους και τον έλεγχο των παραγόντων κινδύνου. Η Αμερική ως «η έκφραση του ανθρωπισμού», της δημοκρατίας, των ευκαιριών και της ισότητας, «μια χώρα που τη θαυμάζουν όλοι», μπορεί να διατηρήσει το ρόλο της ως «παγκοσμίου ηγέτη» μόνο αν επιβάλει τον απόλυτο σεβασμό σε όλο τον κόσμο, αλλά και αν καταφέρει να εξαγάγει και να διαδώσει παντού αυτές τις αξίες. Αυτή η πολιτική που εμφανίστηκε ξεκάθαρα κατά τον πρώτο πόλεμο του Κόλπου ενάντια στο Ιράκ, συνεχίστηκε ως στρατιωτική επέμβαση, με στόχο την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων στα Βαλκάνια (στη διάρκεια της προεδρίας Κλίντον) και έφτασε στην κορύφωσή της κατά τον δεύτερο πόλεμο με το Ιράκ το Αυτές οι νέες εξελίξεις είναι η αρχή για ένα νέο πλαίσιο παγκόσμιας ρύθμισης που ξεπερνάει το οικονομικό πεδίο, στο οποίο μέχρι σήμερα καθοριστικό ρόλο έπαιζαν η διεθνής θέση του εθνικού νομίσματος των ηγεμονική θέση στη διεθνή πολιτική και οικονομία. Η σύγχρονη ηγεμονία δεν παρουσιάζει την «προσωποποιημένη» εικόνα της περιόδου του Χάρι Τρούμαν, αντίθετα συγκροτείται περισσότερο ως ένα πολυδιάστατο δίκτυο ρυθμίσεων και επεμβάσεων της πολιτικής, επιχειρηματικής και στρατιωτικής ηγεσίας των παγκόσμιων κρατών, δεν παύει όμως να συγκροτεί ως σύνολο ένα παγκόσμιο ηγεμονικό καθεστώς. Βλ. L. Thurow, Το μέλλον του καπιταλισμού (The Future of Capitalism, 1996), Λιβάνης, Αθήνα 1997, σ

17 <ΗΠΑ>, οι διεθνείς και διμερείς εμπορικές συμφωνίες και οι κανόνες κίνησης του κεφαλαίου. Η ιδέα της παγκοσμιοποίησης, όπως παρουσιάζεται μέσα από ορισμένα κείμενα υπεράσπισής του, 23 δεν φαίνεται τελικά ότι ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, μιας και επικεντρώνεται κυρίως στη διάσταση του ελεύθερου εμπορίου, της διακίνησης του κεφαλαίου και στο ρόλο των νέων τεχνολογιών στην επικοινωνία και στο νέο καθεστώς παραγωγής. Ο ενθουσιασμός για την αποτελεσματικότητα και τη διάδοση της τεχνολογίας της πληροφορίας έχει προκαλέσει μια ευφορία για τη νέα κοινωνία της πληροφορίας και την κοινωνία της γνώσης που θα επιβληθεί σε παγκόσμιο επίπεδο, κάτι που δεν ανταποκρίνεται όμως στην πραγματική μεταφορά τεχνικών και πρακτικών ικανοτήτων και εμπειριών στην «παγκόσμια κοινωνία» και ιδιαίτερα σε αυτούς που χάνουν τις παραδοσιακές τεχνικές ικανότητες και γνώσεις παραγωγής. Η μέτρηση της διάδοσης της νέας τεχνολογίας μέσα από τον αριθμό των υπολογιστών και τον αριθμό των χρηστών του Διαδικτύου, λέει πολύ λίγα πράγματα για την πραγματική μεταφορά «ουσιαστικής γνώσης» που στηρίζεται σε πραγματική τεχνική και κοινωνική εμπειρία 24 του μεταβιομηχανικού κόσμου. Παγκοσμιοποίηση σήμερα σημαίνει κυρίως την παγκοσμιοποίηση των δικτύων της «εθνικής» επιχειρηματικής κουλτούρας των παγκόσμιων κρατών και ιδιαίτερα των <ΗΠΑ>, σε συνδυασμό με τον αυξανόμενο έλεγχο των δικτύων της διακυβέρνησης και επιρροής τους στα παγκόσμια πράγματα. Ο κατακερματισμός και ο διαχωρισμός (διαζευκτικότητα) που βλέπουν ορισμένοι συγγραφείς ως κυρίαρχα στοιχεία της νέας παγκόσμιας κατάστασης και ο διαχωρισμός ανάμεσα στις διαστάσεις της εργασίας, του κεφαλαίου και της τεχνολογίας 25 νομίζω ότι στην πραγματικότητα είναι περισσότερο έκφραση της πολυπλοκότητας των δικτύων και της ολοκλήρωσής τους σε μια μεγαλύτερη γεωγραφική κλίμακα παρά μια πραγματική αποδόμηση των σχέσεων και δεσμών στο εσωτερικό των κρατικών μορφωμάτων 22 R. Coles, «War and the contest over national identity», The Sociological Review 2002, Blackwell, σ Βλ. Th. Friedman, The Lexus and the Olive Tree, Farrar Straus Giroux, Νέα Υόρκη 1999 Fr. Fukuyama, The End of the History and the Last Man, Free Press, Νέα Υόρκη Βλ. για τη σύγκριση ανάμεσα στην έννοια της πληροφορίας και τη έννοιας της εμπειρίας και το πρόβλημα της παραγωγής άχρηστης πληροφορίας (information trash), Σ. Χτούρης, «Θετικισμός και διαλεκτική. Τρεις δεκαετίες μετά τη διαμάχη για το θετικισμό, τα μεθοδολογικά προβλήματα που έθεσε η συζήτηση παραμένουν ακόμα ανοιχτά», περ. λόγου χάριν, Αθήνα: 1/ A. Appadurai, Modernity at Large: Cultural Dimension of Globalisation, University of Minnesota Press, Μινεάπολις

18 παγκόσμιας εμβέλειας. Η αποδόμηση και η ρευστότητα του πολιτισμού ισχύει περισσότερο για τις περιοχές και τις χώρες που βρίσκονται σε μια αρνητική σχέση πολιτισμικής αλληλοδόμησης με τα παγκόσμια κράτη. 26 Για τα τελευταία αντίθετα ισχύει μια διαδικασία πολιτισμικής ομογενοποίησης και επιβολής της ηγεμονίας τους, πολλαπλά ισχυρότερη από αυτή που γνωρίσαμε στην ιστορική περίοδο της ανάδυσης των εθνικών κρατών. Η έρευνά μας θα πρέπει εδώ να στρέφεται περισσότερο σε θέματα που αφορούν την πυκνότητα, την κλίμακα, το είδος και την ευελιξία των δικτυακών δεσμών που παράγονται κάτω από τα φαινομενικά ουδέτερα οχήματα της ηγεμονίας του κεφαλαίου και των παγκόσμιων κρατών, όπως είναι η κατανάλωση, η εικόνα, η πληροφόρηση, το ενιαίο ψηφιακό πολιτιστικό περιεχόμενο, και λιγότερο στο επικοινωνιακό θέαμα της νέας παγκόσμιας κοινωνίας που παράγεται «ως μια νέα ουτοπία» μέσω της σύγχρονης τεχνολογίας. 27 Η κυριαρχία των παγκόσμιων κρατών 28 όμως συνδυάζεται κυρίως με τον έλεγχο των ακόλουθων θεμάτων σε παγκόσμιο επίπεδο: α) έλεγχος του παγκόσμιου εμπορίου και ιδιαίτερα του βαθμού εισόδου προϊόντων του τρίτου κόσμου στα εμπορικά δίκτυα του βιομηχανικού κόσμου μέσω του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (<ΠΟΕ> <WTO>) 29 και κυρίως των διμερών συμφωνιών, των εμπορικών δικτύων των μεγάλων εταιρειών, β) έλεγχος των νομισμάτων και των ισοτιμιών μέσω του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (<IMF>), 30 της κίνησης κεφαλαίου και της διατραπεζικής συνεργασίας μέσω των μηχανισμών πιστοποίησης της προέλευσης των κεφαλαίων και του λεγόμενου «βρόμικου» χρήματος, γ) έλεγχος της εσωτερικής ασφάλειας και αστυνομική συνεργασία των παγκόσμιων κρατών με τα ελεγχόμενα κράτη, μέσω διμερών συμφωνιών και συμφωνιών των διεθνών οργανισμών (Interpol, Europol κ.ά.), 26 Βλ. κεφ Η αλήθεια είναι ότι η πρώτη περίοδος της βρετανικής αποικιοκρατίας στην Ινδία ;;;έκανε τι. 28 O Κίσινγκερ εξέφρασε το δόγμα της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ που φάνηκε να ενεργοποιείται πλήρως στον δεύτερο πόλεμο του Κόλπου αλλά και στον ΟΗΕ, σύμφωνα με το οποίο οι ΗΠΑ δεν πρέπει να επιτρέψουν την ανάδυση παγκόσμιων ή περιφερειακών δυνάμεων που θα μπορούσαν να συνασπιστούν και να αμφισβητήσουν την κυριαρχία τους. H. Kissinger, Does Amerika need a foreign policy towards a diplomacy for 21th century, Simon and Schuster, Νέα Υόρκη 2001, σ Χαρακτηριστική είναι η χρησιμοποίηση από τις ΗΠΑ και την Ε.Ε. του WTO για την επιβολή των μερικών ενδιαφερόντων τους που αφορούν τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, τις πατέντες κ.λπ., τα οποία δεν αποτελούσαν αρχικά μια σημαντική λειτουργία του WTO. 18

19 δ) έλεγχος της κίνησης των πολιτών του πρώτου κόσμου στην παγκόσμια αγορά τουρισμού, και ιδιαίτερα στις χώρες του τρίτου κόσμου και της ημιπεριφέρειας, μέσω ταξιδιωτικών οδηγιών και διμερών συνεργασιών, ε) στρατιωτική συνεργασία και έλεγχος των στρατιωτικών συστημάτων συμμαχικών και άλλων χωρών με κύριο στόχο την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας και των τοπικών συγκρούσεων. Σε αυτό συμβάλλει και η ύπαρξη και η δημιουργία διαφόρων μονάδων ταχείας επέμβασης σε χώρες της περιφέρειας και του τρίτου κόσμου. Οι <ΗΠΑ> αναπτύσσουν τις δυνάμεις που αποτελούν παραδοσιακά τμήμα του στρατιωτικού τους μηχανισμού, όπως οι πεζοναύτες και οι αερομεταφερόμενες μονάδες, ενώ οι ευρωπαϊκές χώρες αναπτύσσουν κοινά σώματα με την προοπτική δημιουργίας ενός σταθερού ευρωπαϊκού στρατού, στ) μερικός έλεγχος της παραγωγής και των εργασιακών σχέσεων σε παγκόσμιο επίπεδο, μέσω θεμάτων που αφορούν την υγεία, την παιδική εργασία, το περιβάλλον, την ασφάλεια των προϊόντων, ζ) μερικός έλεγχος των συστημάτων ρύθμισης της παγκόσμιας κίνησης των μεταναστευτικών ρευμάτων και των μετακινήσεων πληθυσμών μέσω συνοριακών συστημάτων φύλαξης, κοινής διαχείρισης δεδομένων, ρυθμίσεων που αφορούν το πολιτικό άσυλο κ.λπ. (π.χ., Συμφωνία Schengen), η) εξασφάλιση δικαιωμάτων για αστυνομική έρευνα και δικαστική αρωγή για πράξεις υπηκόων άλλων κρατών. Επέκταση των ορίων της αρμοδιότητας των εθνικών δικαστηρίων εκτός του εθνικού χώρου των παγκόσμιων κρατών. Κράτηση και φυλάκιση υπηκόων άλλων κρατών για θέματα που αφορούν την εσωτερική ασφάλεια. Αυτά είναι τα δίκτυα και τα συστήματα ελέγχου που είναι εμφανή και έχουν αποκτήσει θεσμική μορφή με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Σε αυτά θα πρέπει να συμπεριλάβουμε φυσικά και τα άτυπα εκτενή ανθρώπινα δίκτυα που συντηρούνται στο πλαίσιο των μυστικών υπηρεσιών των διοικητικών μηχανισμών κ.λπ. Ο ρόλος τους μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου σε μεγάλο βαθμό έχει υποβαθμιστεί και ένα μεγάλο μέρος των λειτουργιών τους έχει μεταφερθεί πλέον σε επίσημες και θεσμικές συνεργασίες, όπως αυτές που προαναφέρθηκαν. Σε αυτή τη θεσμική τεχνολογική διάσταση ελέγχου θα πρέπει να εντάξουμε φυσικά και την εξέλιξη της δορυφορικής 30 Οι περιπτώσεις του νομισματικών κρίσεων του Μεξικού, της Αργεντινής και της Τουρκίας δείχνουν την άμεση σχέση της νομισματικής πολιτικής του IMF με τα ενδιαφέροντα (ή την αδιαφορία) των global states. 19

20 τεχνολογίας στην οποία ηγετικό ρόλο παίζουν οι <ΗΠΑ>, ενώ η Ευρώπη ακολουθεί με μια ξεχωριστή προσπάθεια. Η δορυφορική παρακολούθηση και έλεγχος αποτελεί σήμερα ένα πολυδιάστατο σύστημα τεκμηρίωσης δεδομένων που είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την παρουσία και τη λειτουργία των παγκόσμιων κρατών σε όλες τις γωνιές του πλανήτη. Αυτή η διάσταση αποτελεί σε μεγάλο βαθμό και το υπόβαθρο για την αντικατάσταση της παραδοσιακής μυστικής κατασκοπείας από ένα πιο ουδέτερο τεχνολογικό σύστημα, το οποίο προσφέρει ταυτόχρονα και υπηρεσίες στη ναυσιπλοΐα, στην αγροτική παραγωγή κ.α. Αυτή η νέα πολιτική αντίληψη επεκτατικής ρύθμισης που συνδέεται με τη διεύρυνση των αρμοδιοτήτων και της ισχύος των εθνικών συστημάτων ελέγχου στην παγκόσμια κοινότητα, νομίζω ότι δημιουργεί ένα νέο καθεστώς στις διεθνείς σχέσεις. Πολιτιστικές-συμβολικές αντιλήψεις για την πατρίδα και το πάτριο έδαφος, τεχνοστρατιωτικές ικανότητες σε συνδυασμό με τον κυρίαρχο επιχειρηματικό πολιτισμό και την προσπάθεια ικανοποίησης στρατηγικών στόχων και δεικτών επιτυχίας, η επικράτηση ενός ιδεoλογικοποιημένου «πολυπολιτισμού» που είναι στην ουσία μονοδιάστατο πολιτισμικό εμπόρευμα, 31 δημιουργούν το υβριδικό δικτυακό πολιτικό πλαίσιο κυριαρχίας της νέας παγκόσμιας υπερδύναμης. Σε αυτό το πλαίσιο-δίκτυο, στο οποίο θα πρέπει να ενσωματωθούν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο οι περιοχές που έχουν ιδιαίτερη στρατηγική σημασία, διαθέτουν σημαντικά φυσικά αποθέματα ή αποτελούν παράγοντες κινδύνου και αποσταθεροποίησης των <ΗΠΑ>. Σε πολλές περιπτώσεις η παρουσία ενός υβριδικού και «φαινομενικά» «χαοτικού» συστήματος ρύθμισης αποκρύπτει τον ενιαίο χαρακτήρα και τη συνέπεια με την οποία ορισμένα παγκόσμια κράτη επιβάλλουν τα ενδιαφέροντά τους. Έτσι, για παράδειγμα, το αίτημα των <ΗΠΑ> για την απορύθμιση της αγοράς βάμβακος σε μία από τις πιο φτωχότερες χώρες του κόσμου, όπως είναι το Μάλι, συνδυάζεται με την επιδότηση των Αμερικανών βαμβακοπαραγωγών που ετησίως είναι περίπου ίση με το συνολικό Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν των περισσότερων χωρών της Δυτικής Αφρικής. Η επιδότηση αυτή έχει καταστροφικές συνέπειες για τους περισσότερους βαμβακοκαλλιεργητές του 31 Βλ. τη σχετική συζήτηση γύρω από τη διαδικασία «McDonaldization της κοινωνίας», G. Ritzer, The McDonaldization of Society, Pine Forge Press, Thousand Oaks, Καλ.,

21 Μάλι που βλέπουν το εισόδημα τους να μειώνεται κάτω από τα 150 <USD>. 32 Σε άλλες περιπτώσεις, οι μεγάλες προσπάθειες ελέγχου της μετανάστευσης από τον τρίτο κόσμο συνοδεύονται από μια διαρκή και στοχευόμενη αρπαγή ημιειδικευμένου και ειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού, κυρίως από την Ασία, στους τομείς των ιατρικών υπηρεσιών, της πληροφορικής τεχνολογίας κ.λπ. Τα «άναρχα» μεταναστευτικά ρεύματα και η νομαδική ταυτότητα ενός μεγάλου μέρους της ειδικευμένης και ανειδίκευτης εργασίας ισορροπούν ευέλικτα γύρω από τα συμφέροντα και την οικονομική συγκυρία του καπιταλιστικού κέντρου. Στην Ευρώπη η διεύρυνση των ορίων της <Ε.Ε.> προς την ευρωπαϊκή Ανατολή και το Νότο, πριν φέρει μια ουσιαστική ανάπτυξη στις περιοχές αυτές, σε πρώτη φάση θα απορροφήσει το μεγαλύτερο μέρος του ανθρώπινου δυναμικού που είναι σήμερα απαραίτητο στις υπηρεσίες και την πληροφορική. Η νέα εξέλιξη υπεροπτικής επιβολής και ηγεμονίας των <ΗΠΑ>, σε θέματα που αφορούν το παγκόσμιο εμπόριο, τη μετανάστευση, το δίκαιο, τον πολιτισμό, την αγροτική οικονομία που συχνά καταδικάζεται από τους Ευρωπαίους, αποτελεί ταυτόχρονα το υπόδειγμα για μια ανάλογη πολιτική που ακολουθούν οι μεγάλες χώρες της Ευρώπης στο πλαίσιο της διαδικασίας ενοποίησης της <Ε.Ε.> Η επιβολή των γλωσσών των τριών μεγάλων κρατών (γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά), 33 η κατάργηση των περιφερειακών πολιτισμών, η ενοποίηση όλων των ευρωπαϊκών δικτύων υπό την κυριαρχία των μεγάλων χωρών και ιδιαίτερα των συμφερόντων των δικτύων των πολυεθνικών επιχειρήσεων, είναι παράλληλες αλλά όχι ασήμαντες διαδικασίες επιβολής της παρουσίας των μικρότερων ευρωπαϊκών global states στην 32 Η συνάντηση του WTO στο Κανκούν του Μεξικού το Σεπτέμβριο του 2003 έφερε σε δεινή ηθική και ιδεολογική θέση τα αναπτυγμένα κράτη απέναντι στα φτωχότερα κράτη του κόσμου, τα οποία ζήτησαν με επιμονή την κατάργηση των εθνικών επιδοτήσεων. Οι ΗΠΑ οδήγησαν σε αποτυχία τις διαπραγματεύσεις στον WTO με στόχο την επιβολή διμερών συμφωνιών, τις οποίες ως ισχυρό παγκόσμιο κράτος θα ελέγχουν καλύτερα. Ο N. Mathiason στην Guardian ( ) γράφει: «Συμπεριφέρονται όπως η Σοβιετική Ένωση τη δεκαετία του 80, Αυτή είναι μια δικαιολογημένη σύγκριση με το πολιτικό μόρφωμα της Ε.Σ.Σ.Δ που αποτελεί το πρώτο παγκόσμιο κράτος στη σύγχρονη ιστορία, μια και η κυριαρχία της (πέρα από την ιδεολογία) στηριζόταν στην άμεση επιβολή των ενδιαφερόντων της στα κράτη που βρισκόταν υποχρεωτικά στο χώρο επιρροής της. Οι θέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με την καθοδήγηση της Γαλλίας και της Γερμανίας, στο Κανκούν, αν και διπλωματικότερες, δεν ήταν αρχικά καλύτερες για τις φτωχές χώρες, από αυτές των ΗΠΑ». 33 Οι Έλληνες πολιτικοί δεν φαίνεται να έχουν συνειδητοποιήσει αυτό το πρόβλημα, όταν, για παράδειγμα, συνηθίζουν να χρησιμοποιούν τα μέτρια τεχνοκρατικά αγγλικά τους στο Ευρωκοινοβούλιο, στις Επιτροπές κ.λπ. Ακόμα και πολιτικοί που μας έχουν συνηθίσει σε εθνικές κορώνες αποφεύγουν συστηματικά τη χρήση της ελληνικής γλώσσας στα ευρωπαϊκά όργανα, θέλοντας πιθανά να δείξουν την «καλή» ευρωπαϊκή τους παιδεία. Η υπεράσπιση του γλωσσικού πολιτισμού στην Ευρώπη θα αποδειχθεί μακροπρόθεσμα σημαντικότερο πρόβλημα απ ό,τι οι επιδοτήσεις της αγροτικής πολιτικής. 21