ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΟΥ ΔΟΚΟΥ Ο ΥΠΟΒΡΥΧΙΟΣ ΜΑΡΤΥΡΑΣ ΤΩΝ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΟΔΩΝ ΤΟΥ ΑΡΓΟΛΙΚΟΥ ΚΟΛΠΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ.

Transcript

1 ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΟΥ ΔΟΚΟΥ Ο ΥΠΟΒΡΥΧΙΟΣ ΜΑΡΤΥΡΑΣ ΤΩΝ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΟΔΩΝ ΤΟΥ ΑΡΓΟΛΙΚΟΥ ΚΟΛΠΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ. Όνομα: Κωνσταντίνος Μερκούρης Εξάμηνο: ΣΤ Μάθημα: Το νησιωτικό Αιγαίο κατά την 3 η χιλιετία π.χ Επιβλέπων καθηγητής: Α. Βλαχόπουλος Α.Μ: 9268 Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 1

2 Περιεχόμενα Εισαγωγή...σελ.3-4 Γεωγραφία και Γεωμορφολογία του νησιού...σελ.4-5 Ναυάγιο ή Οικισμός...σελ.6-8 Ευρήματα...σελ.8-11 Εμπόριο και Αλληλεπιδράσεις σελ Συμπεράσματα...σελ Βιβλιογραφία...σελ.15 Εικόνες σελ

3 Εισαγωγή Η ναυσιπλοΐα αποτελούσε αναγκαιότητα ζωτικής σημασίας για τις νησιωτικές κοινωνίες. Ιδιαίτερα για τα μικρά νησιά με άγονα εδάφη και ξηρό σχετικά κλίμα η κινητικότητα των ανθρώπων και των αγαθών το ήταν το μόνο μέσο για να διατηρούν οι πληθυσμοί τους συνεχείς σχέσεις και ανταλλαγές με τους άλλους πληθυσμούς. Παρά την απουσία ναυτικών χαρτών, η παρατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος και των φυσικών φαινομένων, η εμπειρία και η προφορική παράδοση επέτρεψαν στους πρώτους ναυτικούς από τους προϊστορικούς ήδη χρόνους να οργώσουν όλη τη μεσογειακή λεκάνη εμπιστευόμενοι τους ευνοϊκούς ανέμους και τη γνώση των θαλάσσιων ρευμάτων 1. Η ευνοϊκή περίοδος για την ναυσιπλοΐα στη Μεσόγειο διαρκεί από τον Μάιο ως τον Σεπτέμβριο. Ωστόσο άλλα φαινόμενα περιπλέκουν την κατάσταση δημιουργώντας ένα συνονθύλευμα από ευκαιρίες και εμπόδια για την διεξαγωγή των ταξιδιών. Οι ισχυροί άνεμοι, γνωστοί ως μελτέμια ή ετησίες, που εκδηλώνονται κατά τους θερινούς μήνες, μπορούν να εμποδίσουν τα θαλάσσια ταξίδια για ημέρες, ενώ ένα μικρό χρονικό διάστημα τον Ιανουάριο, που ονομάζεται αλκυονίδες ημέρες, επέτρεπε κάποια ταξίδια. Τις συνθήκες διεξαγωγής των ταξιδιών τις δυσκόλευαν επίσης και άλλοι παράγοντες, όπως τα αφιλόξενα απότομα ακρωτήρια που καθιστούσαν δύσκολη την προσάραξη των πλοίων, οι σκόπελοι και άλλα φυσικά εμπόδια με αποτέλεσμα ακόμη και η διεξαγωγή μιας μικρής θαλάσσιας διαδρομής να εμπεριέχει κινδύνους. Παρ όλες αυτές τις δυσκολίες που είχαν οι θαλάσσιες επικοινωνίες στις πρώιμες κοινωνίες, τα πλωτά μέσα αντιπροσώπευαν την σημαντικότερη τεχνολογική εφαρμογή της εποχής. Τα πλεούμενα αυτά μέσα δεν είναι όμως απλώς κατασκευές που βοηθούσαν τον άνθρωπο να διασχίζει την θάλασσα αλλά είναι και αντικείμενα πολιτισμού. Η πρόσβαση στα ναυτικά μέσα καθορίζει την πείρα των νησιωτών, καθιερώνει τους διαύλους επικοινωνίας και μπορεί να λειτουργεί και ως μέσο επιβολής δύναμης 2. Βασική πληροφόρηση μας παρέχουν οι ενάλιες αρχαιότητες που εμπλουτίζουν τις γνώσεις μας για το εμπόριο και την ναυπηγική και συμπληρώνουν τα κενά στον αρχαιολογικό χάρτη και στο ιστορικό ψηφιδωτό του Αρχιπελάγους. Τέτοιο παράδειγμα γνώσης αποτελεί το αρχαιότερο μέχρι σήμερα ναυαγισμένο 1 Δελλαπόρτα 2005, Broodbank 2009,

4 φορτίο που εντοπίζεται στην νησίδα του Δοκού στον Αργολικό κόλπο και χρονολογείται στην Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο 3.(εικ.1). Γεωγραφία και Γεωμορφολογία του νησιού Η νήσος του Δοκού ( η Απεροπία των αρχαίων ), ορεινή και βραχώδης με λίγες πηγές νερού 4 βρίσκεται ανάμεσα στην Ύδρα και την Ερμιονίδα και έχει έκταση δώδεκα χιλιόμετρα είναι δηλαδή λίγο μικρότερη από τις Σπέτσες 5. Ο Δοκός είναι πάνω στον θαλάσσιο δρόμο που συνδέει τον Σαρωνικό και τον Αργολικό κόλπο 6. Στις βόρειες ακτές του νησιού βρίσκεται ο ασφαλής όρμος Σκίντου, στο βόρειο τμήμα του οποίου βρίσκεται το ακρωτήρι Μύτη Κομμένη, όπου και εντοπίσθηκε το Πρωτοελλαδικό ναυάγιο 7. Όσον αφορά την ευρύτερη επικράτεια του Πρωτοελλαδικού πολιτισμού, εκτός από την παρουσία πολλών σημαντικών οικισμών σε διάφορα σημεία της ενδοχώρας του ηπειρωτικού κορμού, ορίζεται κυρίως από το πλήθος των παραθαλάσσιων οικισμών, μικρότερων εγκαταστάσεων και σταθμών της Νότιας Ελλάδας και των νησιών που ανέρχονται σε εκατοντάδες. Οι οικισμοί αυτοί είναι ιδρυμένοι σε επιλεγμένα σημεία στις ακτές, συχνά πάνω σε βραχώδη υψώματα ή λόφους, που εξέχουν στο τοπίο ενίοτε στον μυχό όρμων. Κατά κανόνα όμως είναι ιδρυμένοι επάνω σε μικρά ακρωτήρια, πολλά με φυσική οχύρωση ή και ισχυρό οχυρωματικό περίβολο, κατασκευασμένο στον λαιμό, που διαθέτουν, σχεδόν πάντοτε, διπλό αγκυροβόλιο και προσφέρουν ασφάλεια και δυνατότητα ελέγχου του θαλάσσιου χώρου. Στον χώρο του Αιγαίου της 3 ης χιλιετίας π.χ η αναγνώριση του πλέγματος των οικισμών με τα παραπάνω διακριτά χαρακτηριστικά γνωρίσματα προσδίδει στον Πρωτοελλαδικό πολιτισμό την ιδιαίτερη διάσταση του πολιτισμού των ακρωτηρίων 8. Όπως είναι λογικό τα χαρακτηριστικά αυτά τα συναντούμε και στον Δοκό και στους δύο οικισμούς μόνιμων εγκαταστάσεων της Πρωτοελλαδικής ΙΙ περιόδου. Και οι δύο οικισμοί βρίσκονται στην βόρεια προσιτή ακτή του νησιού. Ο ένας οικισμός βρίσκεται στην βόρεια πλευρά του κόλπου Σκίντου, στο ακρωτήρι Μύτη Κομμένη, 3 Δελλαπόρτα 2005, Λώλος 2005, Παπαθανασόπουλος 1976, Λώλος 2005, Παπαθανασόπουλος 1976, Λώλος 2005, 5. 4

5 ενώ ο άλλος βρίσκεται δυτικά του κόλπου στο ακρωτήριο Λέδεζα 9. Όπως θα δούμε στην συνέχεια, κατά την περίοδο αυτή υπάρχει μεγάλη εξάπλωση των οικισμών. Ακόμα και το πιο ασήμαντο, άγονο και μέχρι τότε ακατοίκητο νησί απέκτησε τον ρόλο του, συνεπώς ο εποικισμός όλων αυτών των νησιών του Αργολικού κόλπου είναι συνάρτηση της γεωγραφικής θέσης τους και μπορεί να ερμηνευτεί στο πλαίσιο της έντονης ναυτικής δραστηριότητας των φορέων του Πρωτοελλαδικού πολιτισμού και της μεγάλης ακμής του θαλάσσιου εμπορίου στον χώρο του Αργολικού κόλπου του Σαρωνικού και του Μυρτώου πελάγους 10. Το πυκνό αυτό δίκτυο των οικισμών και οι ενάλιες μαρτυρίες τεκμηριώνουν μία πρώιμη «ελλαδική» θαλασσοκρατία με αιχμή την Ύδρα, ιδιαίτερα προβεβλημένη στον Πρωτοελλαδικό χάρτη της περιοχής, που δέσποζε ανάμεσα σε μία δωδεκάδα θέσεων, το εκτεταμένο κέντρο της Επισκοπής και ακραίους σταθμούς την νησίδα Παραπόλα (εποχιακή βάση ναυτικών και μεταλλευτικών δραστηριοτήτων) και το Καστρί στην νοτιοανατολική ακτή των Κυθήρων. Επίσης πρέπει να τονιστεί ότι σημαντική συμμετοχή στην θαλάσσια δραστηριότητα στην περιοχή κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο πρέπει να είχαν τα αστικά κέντρα της Λέρνας, της Τύρινθας και της Κολόνας στην Αίγινα, όπου άκμαζαν κτήρια μνημειακών διαστάσεων, τα οποία φαίνεται να συγκέντρωναν κοινοτικές λειτουργίες, ιδιαίτερα σε σχέση με την οργάνωση της παραγωγής, του εμπορίου και την διαχείριση του πλεονάσματος 11. Ναυάγιο ή Οικισμός; Κατά τη διάρκεια των ανασκαφών της υποθαλάσσιας θέσης της 3 ης χιλιετίας π.χ στο Δοκό δεν βρέθηκαν απομεινάρια θαλάσσιου σκάφους 12. Αυτό που χαρακτήριζε το ναυάγιο ήταν ένα σκορπισμένο και διαλυμένο φορτίο στον βυθό σε μικρή απόσταση από το ακρωτήριο Μύτη Κομμένη 13. Έτσι κάποιοι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η κεραμική, ο οψιανός και τα λίθινα αντικείμενα που βρίσκονταν ανάμεσα στους βράχους δεν προέρχονται από το ναυάγιο αλλά είναι απορρίμματα από τον κοντινό οικισμό 14. Άλλες απόψεις θέλουν τα κατάλοιπα αυτά να ανήκουν σε καταποντισμένο οικισμό ή σε αποτέλεσμα κατολίσθησης προς τη θάλασσα. Λόγω της 9 Λώλος 2005, Κύρου 1990, Λώλος 2005, Kapitӓn 1993, Παπαθανασόπουλος 1976, Kapitӓn 1993,

6 μη εύρεσης κανενός φυσικού καταλοίπου του σκάφους πιστεύεται επίσης ότι μπορεί να προέρχονται από περισσότερα σκάφη και να αποτελούν παλίμψηστο που δημιουργήθηκε από υλικό που χάθηκε ή απορρίφθηκε από περισσότερα πλοία κατά την διάρκεια μιας εκτεταμένης περιόδου, σε ένα σημείο που ήταν σαφώς προφυλαγμένο αγκυροβόλιο. Αυτές όμως οι απόψεις τουλάχιστον για τον καταποντισμένο οικισμό πρέπει να αποκλεισθούν 15. Η απόδειξη ότι πρόκειται για ναυάγιο έγκειται σε δύο στοιχεία. Πρώτον από την διεξαγωγή ερευνών, κατά την περίοδο του 1977, που απέκλεισαν την πιθανότητα τα κεραμικά να προέρχονται από καταποντισμένο οικισμό ή από απορρίμματα αυτού, καθώς ερευνήθηκε ο βυθός της νότιας ακτής μέχρι τον μυχό του κόλπου και δεν βρέθηκε κανένα, τουλάχιστον ορατό, θραύσμα κεραμικής σε αντίθεση με το σημείο του ναυαγίου, που είχε μεγάλη συγκέντρωση κεραμικής 16. Δεύτερον με την εύρεση δύο λίθινων αγκυρών κοντά στην απόληξη του ακρωτηρίου και της καλής αντιστοίχησής τους στην περίοδο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού, που προέκυπτε από τα διάφορα χαρακτηριστικά τους, όπως το βάρος τους, τα σημεία που έχουν διανοιχθεί οι οπές καθώς και τον τρόπο με τον οποίο έχουν διανοιχθεί, είναι τυπικά για τις άγκυρες εκείνης της εποχής πράγμα που επιβεβαιώνει την ύπαρξη ναυαγίου και έχουν άμεση σχέση με το Πρωτοελλαδικό πλοίο 17. Όσον αφορά τον τύπο του πλοίου έχουν ειπωθεί διάφορες απόψεις. Ο Γ. Παπαθανασόπουλος, ο διευθυντής των ανασκαφών του Δοκού, ο οποίος διενέργησε έρευνες με τον φορέα του Ι.ΕΝ.Α.Ε από το , ισχυρίστηκε ότι το Πρωτοελλαδικό πλοίο του Δοκού δεν πρέπει να διέφερε πολύ στο σχήμα από τα πλοία που έχουν παρασταθεί πάνω στα τηγανόσχημα σκεύη από τη Σύρο, καθώς υποστήριξε ότι ακόμη και το μέγεθος του πλοίου θα ήταν αρκετά μεγάλο (8-10μ.) κρίνοντας κανείς από το πλήθος και μόνο των αντικειμένων που μετέφερε 18. Η ιδέα όμως ότι τα μακρά αυτά πλοία αποτελούσαν τους φορείς του εμπορίου κατά τη Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στο Αιγαίο μάλλον πρέπει να αναθεωρηθεί. Το μοντέλο ενός τέτοιου τύπου πλοίου που μετέφερε μικτό ανταλλάξιμο φορτίο κεραμικής και λίθινων αντικειμένων, τα οποία χρησιμοποιούνταν ως έρμα, όπως υποβάλλεται σε μεταγενέστερα ναυάγια, δεν μπορεί να εφαρμοστεί. Επίσης αν δεχθούμε ότι αυτά τα πλοία ήταν μονόξυλα δε θα μπορούσαν να μεταφέρουν ένα φορτίο που περιέχει 15 Broodbank 2009, Βήχος κ.α 1989, Παπαθανασόπουλος κ.α 1990, Κύρου 1990, 71. 6

7 ανταλλάξιμο έρμα (τρυπτήρες, μυλόλιθους). Το σχήμα τους επίσης δεν προσφέρεται για μεταφορά μεγάλων φορτίων καθώς έχουν μικρό πλάτος. Όμως τα παραπάνω δεν αποκλείουν το ενδεχόμενο αυτά τα πλοία να μετέφεραν μικρό σε όγκο εμπόρευμα, αλλά μεγάλο σε αξία (μεταλλικά αντικείμενα, πυρήνες οψιανού) 19. Άλλες απόψεις υποστηρίζουν ότι το θαλάσσιο αυτό μέσο αποτελείτο από σανίδες συνδεδεμένες μεταξύ τους με δερμάτινα δεσίματα. Έτσι κατά κάποιο τρόπο να έμοιαζε με τις πιρόγες που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι του Ειρηνικού. Παρόλα αυτά όποιος και αν ήταν ο τύπος του πλοίου αυτού, τα αίτια βύθισής του δεν είναι γνωστά. Όμως είναι πολύ πιθανό το Πρωτοελλαδικό αυτό θαλάσσιο μέσο να βυθίστηκε εξαιτίας σφοδρής θαλασσοταραχής από την δυτική κατεύθυνση, όπου η περιοχή του κόλπου είναι εκτεθειμένη και πιθανόν να βρήκε το πλοίο αραγμένο 20. Έτσι το αγκυροβολημένο και προσαραγμένο δίπλα στην βραχώδη ακτή σκάφος, δεδομένου ότι δεν θα μπορούσε να υπάρχει άλλη δυνατότητα προσέγγισης, θα σπρώχτηκε από την θαλασσοταραχή πάνω στην βραχώδη ακτή. Αυτό θα είχε ως συνέπεια να ανατραπεί ή τουλάχιστον να χάσει το φορτίο του ή ένα σημαντικό μέρος από αυτό. Με αυτόν τον τρόπο δε θα βυθίστηκε ολόκληρο. Κάποιο μέρος του θα έπρεπε να επιπλέει και αυτό θα ήταν σύμφωνο με τα στοιχεία, γιατί δεν υπάρχουν ξύλινα υπολείμματα στην περιοχή 21. Ευρήματα Κατά την διάρκεια των ανασκαφικών περιόδων το στο Δοκό ανελκύσθηκαν περισσότερα από δέκα χιλιάδες ευρήματα,(εικ.8) κυρίως τμήματα πήλινων αγγείων και σκευών, μυλόλιθοι, τριπτήρες, δύο λίθινες άγκυρες 22, κάποια τμήματα οψιανού, δόντια και οστά ζώων και τέλος μία περιορισμένη παρουσία μυκηναϊκών οστράκων 23. Τα ευρήματα αυτά του οψιανού, των κεραμικών της Υστεροελλαδικής καθώς και τα οργανικά κατάλοιπα (δόντια, οστά), που βρέθηκαν στα ανώτερα τμήματα της τομής, δεν αποτελούν μέρος του συνόλου της Πρωτοελλαδικής ΙΙ περιόδου και κατά συνέπεια πρέπει να ήταν απορρίμματα, καθώς 19 Αγουρίδης 1998, Παπαθανασόπουλος κ.α 1994, Kapitӓn 1993, Βήχος, 1993, Vichos,1996,

8 είναι φυσικό να υπάρχουν κάποιες απορρίψεις υλικών σε ένα φυσικό λιμάνι από την προϊστορία μέχρι σήμερα 24. Το μεγάλο κεραμικό φορτίο του Δοκού χρονολογείτε με βεβαιότητα το ναυάγιο στην δεύτερη φάση της Πρωτοελλαδικής περιόδου, δηλαδή στην Πρωτοελλαδική ΙΙ ( π.χ) και ακριβέστερα στα τέλη της. Ανάγεται δηλαδή στο απόγειο του Πρωτοελλαδικού πολιτισμού, του οποίου η ναυτική δραστηριότητα αντιστοιχεί με εκείνη των άλλων Αιγαιακών πολιτισμών της 3 ης χιλιετίας π.χ και σημειώνει τις απαρχές της οργανωμένης ναυτιλίας. Το μεγαλύτερο μέρος του συνόλου των αγγείων που συνθέτουν το ναυαγισμένο κεραμικό φορτίο πρέπει να αποτελεί προϊόν ακμαίου εργαστηρίου, ιδρυμένου σε κάποιο μεγάλο οικιστικό Αργολικό, ίσως κέντρο, και φαίνεται να προοριζόταν για διανομή στους μικρότερους παράκτιους οικισμούς και ναυτικούς σταθμούς του Πρωτοελλαδικού πολιτισμού στον Αργολικό κόλπο και στο Μυρτώο πέλαγος. Το φορτίο αυτό είναι εντυπωσιακό για το πλήθος και την ποικιλία των τύπων κεραμικής αλλά και για το υψηλό επίπεδο της κεραμικής τεχνολογίας λίγο πριν από την εισαγωγή του κεραμικού τροχού. Το σύνολο αυτό αποτελείται από πήλινα χρηστικά σκεύη και αγγεία σε ένα ευρύτατο σχηματολόγιο, τα βασικά στοιχεία του οποίου μπορούν να παραλληλισθούν με το κεραμικό υλικό από μείζονα παραλιακά κέντρα, όπως αυτά της Λέρνας και της Τίρυνθας, αλλά και από άλλους μικρότερους Πρωτοελλαδικούς ΙΙ οικισμούς της ευρύτερης περιοχής (π.χ Αγία Μαρίνα Σπετσών, Λέδεζα Δοκού, Μπαλί Ύδρας). Το ενάλιο κεραμικό σύνολο περιλαμβάνει αγγεία διαφόρων κατηγοριών, τα οποία κυρίως είναι ακόσμητα, ενώ κάποια φέρουν ανάγλυφες οριζόντιες ταινίες διακοσμητικού χαρακτήρα, καθώς επίσης υπάρχουν και λεπτότεχνα αγγεία με γάνωμα ή επίχρισμα και ανήκουν στην κατηγορία (Urfirnis). Τέλος υπάρχουν και λίγα δείγματα γραπτής κεραμικής. Στο σύνολο των αγγείων επικρατούν γενικώς τα ανοικτά σχήματα με χαρακτηριστικότερους και πλέον διαδεδομένους τύπους της απλής, άωτης φιάλης και της ραμφόστομης φιάλης 25,(εικ.2-3) οι οποίες στο σχηματολόγιο επιβεβαιώνουν απόλυτα την αριθμητική υπεροχή τους στον υποθαλάσσιο χώρο του ναυαγίου και απαντώνται σε διάφορα μεγέθη και εκδοχές. Επίσης πολλά παραδείγματα αυτού του τύπου φέρουν πρωτόγονο γάνωμα 26. Η λεπτότεχνη φιάλη ή σαλτσιέρα είναι το τελειότερο δείγμα κεραμικής παραγωγής της 24 Παπαθανασόπουλος κ.α 1990, Λώλος 2005, Παπαθανασόπουλος κ.α 1991, 6. 8

9 εποχής και έχει ευρεία διάδοση και χρήση σε όλη την επικράτεια του Πρωτοελλαδικού πολιτισμού 27. Εντοπίζονται επίσης και κάποια μόνωτα κύπελλα τα οποία απαντώνται σε μικρή συχνότητα στο ναυάγιο. Αξιοσημείωτη είναι μία ρηχή προχυτική φιάλη, με σχετικά ραμφοειδές στόμιο, που σώζεται τμηματικά και είναι εντελώς μοναδική στον χώρο του ναυαγίου.(εικ.4). Το ιδιαίτερο σχήμα της, το είδος του πηλού της αλλά και ο τρόπος κατασκευής της την καθιστούν εξαιρετικό κεραμικό προϊόν που ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα. Το συγκεκριμένο σχήμα δεν βρίσκει παράλληλα σε άλλες πρόχους της Πρωτοελλαδικής ΙΙ περιόδου από την ηπειρωτική χώρα, ούτε από την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ από τις Κυκλάδες. Ομοιότητες παρουσιάζει μόνο με κάποια παραδείγματα από Μικρασιατικές θέσεις, όπως η Τροία, αλλά και από κάποιες εισαγόμενες Μικρασιατικές ραμφόστομες πρόχους που έχουν βρεθεί στο Πρωτοελλαδικό νεκροταφείο της Μάνικας στην Εύβοια. Ανάμεσα στα ανοικτού τύπου αγγεία εντοπίστηκε και ένα θραύσμα από τηγανόσχημο σκεύος Κυκλαδικού τύπου με εγχάρακτη διακόσμηση που μαζί με κάποιες πυξίδες, που ανήκουν στου κλειστού τύπου αγγεία, όπως θα δούμε και στην συνέχεια, συντελούν μία ομάδα Κυκλαδικών αγγείων που όμως θα μπορούσαν να είναι και απομιμήσεις Κυκλαδικών αγγείων από κάποιο Πρωτοελλαδικό εργαστήριο από την Αργολίδα, την Αττική ή τον Αργοσαρωνικό 28. (εικ.5). Στα κλειστού τύπου αγγεία περιλαμβάνονται ασκοί, που αποτελούν και αυτοί βασικό τύπο Πρωτοελλαδικού ΙΙ αγγείο, κάποιες πυξίδες με διπλές ή μονές διάτρητες αποφύσεις Κυκλαδικού τύπου, μικρά πιθοειδή αγγεία με παχύ χείλος καθώς και εμπορικοί αμφορείς με ωοειδές ή ωοειδές σφαιρικό σώμα με δύο ή περισσότερες ταινιωτές κατακόρυφες λαβές, όπου μερικές από αυτές είναι ενσφράγιστες 29. Τα σφραγίσματα αυτά αποτελούνται από εμπίεστους ομόκεντρους κύκλους. Η παρουσία αυτών των ενσφράγιστων αμφορέων στο ναυάγιο αποτελεί την παλαιότερο γνωστή ως σήμερα ομάδα τέτοιου τύπου αγγείων στον Αιγαιακό χώρο, που τεκμηριώνει την συστηματική διακίνηση διαφόρων προϊόντων δια μέσω του θαλάσσιου εμπορίου 30. (εικ.6). Το ναυάγιο είχε επίσης να δείξει και άλλα αντικείμενα, όπως τα πήλινα σκεύη καθημερινής χρήσης αλλά και αρκετές λίθινες κατασκευές (μυλόλιθους, τριπτήρες). Τα σκεύη καθημερινής χρήσης αποτελούνται από φορητές εστίες, κρατευτές και πύραυνα αλλά και από ένα κυλινδρικό διάτρητο σκεύος αινιγματικής χρήσης. Τα 27 Λώλος 2005, Παπαθανασόπουλος κ.α 1991, Λώλος 2005, Παπαθανασόπουλος κ.α 1991,

10 οικιακά σκεύη θα ήταν αναμφίβολα εμπορεύσιμο είδος αλλά δεν αποκλείεται κάποια να ήταν σε χρήση από τα πληρώματα των πλοίων 31. Τα λίθινα αντικείμενα αποτελούνται από πετρώματα ηφαιστειακής προέλευσης. Έτσι μπορούμε να υποθέσουμε ότι είχαν προέλευση από κάποια περιοχή του Σαρωνικού που εντάσσεται στο ηφαιστειακό τόξο του νοτίου Αιγαίου, δηλαδή πιθανότατα προέρχονται από την Αίγινα, τα Μέθανα ή τον Πόρο, καθώς τέτοιου είδους λίθινα αντικείμενα έχουν βρεθεί και στην Αττική από πέτρωμα της Αίγινας, που μοιάζουν αρκετά με αυτά των λίθινων αντικειμένων του Δοκού. Όμως δεν μπορούμε ακόμα να αποκλείσουμε και τις περιοχές του νότιου ανατολικού ηφαιστειακού τόξου, όπως είναι η Μήλος, η Θήρα, η Κίμωλος, η Νίσυρος και η Κώς. Παρατηρώντας, λοιπόν, το μεγάλο αυτό σύνολο κεραμικών αλλά και λίθινων αντικειμένων σε συνδυασμό με την ύπαρξη των δύο θέσεων στο Δοκό, οι οποίες δεν έχουν την έκταση ώστε να μπορούν να απορροφήσουν μία τόσο μεγάλη ποσότητα και ποικιλία αντικειμένων, μας δείχνει ότι πρέπει να συμπεριλάβουμε τον Δοκό στην μελέτη μας και να τον εντάξουμε σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, σε συνάρτηση με το σύνολο των Πρωτοελλαδικών θέσεων, όπου τα μεγάλα αστικά κέντρα του Αργολικού (Λέρνα, Τίρυνθα, Ασίνη) χρησιμοποιούσαν τον πολυσύχναστο θαλάσσιο δρόμο κατά μήκος των ακτών του Αργοσαρωνικού για τις επικοινωνίες με τα άλλα κέντρα της Αττικής και της Αίγινας. Αποσκοπώντας, λοιπόν, στην διευκόλυνση των επικοινωνιών τους δημιούργησαν ένα πυκνό δίκτυο μικρότερων οικισμών στις νησίδες που βρίσκονται πάνω στον θαλάσσιο δρόμο αυτό. Οι μικρότερες αυτές εγκαταστάσεις διαδραμάτιζαν όμως και έναν πιο ιδιαίτερο ρόλο, εκτός από την ύπαρξή τους ως ναυτικοί σταθμοί, τον οποίον θα αναφέρουμε στην συνέχεια 32. Εμπόριο και Αλληλεπιδράσεις Η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στο Αιγαίο, που εγκαινιάζεται με την μεγάλη πληθυσμιακή αύξηση, χαρακτηρίζεται ιδιαίτερα από την ευρεία διάδοση της χρήσης των μετάλλων και την σημαντική άσκηση της μεταλλοτεχνίας, την δημιουργία μεγάλων οικισμών, συχνά οχυρωμένων με πρωτοαστική μορφή (πολεοδομική οργάνωση και οδικό δίκτυο), την σταδιακή εξειδίκευση της εργασίας και την εμφάνιση επαγγελματικών, ταξικών διαφοροποιήσεων. Είναι ακόμη εποχή 31 Λώλος 2005, Παπαθανασόπουλος κ.α 1998,

11 εντυπωσιακής ανάπτυξης της ναυσιπλοΐας, των επικοινωνιών, των ανταλλαγών και του θαλάσσιου εμπορίου, όπως δηλώνει και το πλήθος των σχετικών εικονογραφικών μαρτυριών κυρίως από τα τηγανόσχημα της Σύρου αλλά και από άλλες πηγές, όπως τα πήλινα ομοιώματα από την Κρήτη (Παλαίκαστρο, Μόχλο), από βραχογραφίες από την Νάξο (κορφή τ Αρωνιού), από το θραύσμα αγγείου από το ναυάγιο του Δοκού και από πολλά άλλα 33. Η λάμψη του εντυπωσιακού πολιτισμού των Κυκλάδων της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου και του Πρωτοελλαδικού πολιτισμού, με θέσεις στην Πελοπόννησο, στην Αττική, στην Εύβοια, στα νησιά του Αργολικού και του Αργοσαρωνικού, μαρτυρούν μια παράλληλη θαλάσσια δραστηριότητα των δύο πολιτισμών στον χώρο του Αιγαίου 34. Στην Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο υπήρχαν δύο βασικοί άξονες εμπορίου. Ο πρώτος άξονας διεξαγωγής εμπορίου γινόταν από την Αττική και την Εύβοια προς την Πελοπόννησο με το μητροπολιτικό κέντρο της Λέρνας και αντίστροφα. Ο δεύτερος βασικός άξονας γινόταν από την Πελοπόννησο προς τις νότιες Κυκλάδες (Μήλο) και από την Αττική και την Εύβοια προς τις βόρειες Κυκλάδες και Σποράδες (Κέα, Σκύρος) 35. Αυτοί οι παραπάνω θαλάσσιοι άξονες καθιστούσαν την σημασία εισόδου του Αργολικού κόλπου νευραλγική για την ναυσιπλοΐα και το εμπόριο καθώς οι ναυτικές στάσεις αποτελούσαν αναγκαιότητα. Έτσι τα νησιά, όπως ο Δοκός, οι Σπέτσες, η Ύδρα, η Παραπόλα και άλλα μικρότερα μαζί με τις ακτές του ηπειρωτικού περίγυρου, σχημάτιζαν μία αλυσίδα ορμητηρίων, που έβρισκαν καταφύγιο οι ναυτικοί και εξασφάλιζαν τον ανεφοδιασμό τους. Παρόλα αυτά όμως δε μπορεί να υποστηριχθεί ότι τα πολυάριθμα αυτά λιμάνια της Πρωτοελλαδικής ΙΙ περιόδου χρησίμευαν όλα και μόνο για τον σκοπό της ναυτικής στάθμευσης. Κάποια από αυτά, όπως ο Δοκός, η Παραπόλα και άλλα θα μπορούσαν να παρείχαν κάποια εμπορικά ανταλλάξιμα προϊόντα. Τα βραχώδη, λοιπόν, αυτά νησιά, που δεν είχαν να εξάγουν κρασί, λάδι και δημητριακά, μπορούσαν να φιλοξενούν μεγάλα κοπάδια αιγοπροβάτων. Έτσι θα χρησιμοποιούνταν σαν κτηνοτροφικά ενδιαιτήματα και σαν τέτοια συγκέντρωναν το εμπορικό ενδιαφέρον, αφού τα αιγοπρόβατα, εκτός από το κρέας τους, ήταν πολύ χρήσιμα για το γάλα τους, τα δέρματα τους και για το μαλλί τους, που ήταν πολύ σημαντικό για την ύφανση. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να είναι περιζήτητα. Η Παραπόλα, εκτός από τα βοσκήματα, παρείχε και κάτι άλλο πολύ 33 Λώλος 2005, Βήχος, 1993, Παπαθανασόπουλος κ.α 1994,

12 σημαντικό για την εποχή, που ήταν ο χαλκός, καθώς στο νησί έχουν βρεθεί σκωρίες προερχόμενες από την εκκαμίνευση του μετάλλου. Παρατηρούμε έτσι ότι το ηφαιστειογενές αυτό νησάκι εκμεταλλευόταν τον ορυκτό του πλούτο κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, όταν η εκκαμίνευση μετάλλων αρχίζει στην 3 η χιλιετία π.χ να εξαπλώνεται σε ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο 36. Από τα παραπάνω, λοιπόν, στοιχεία που μας παρέχονται από τους εμπορικούς άξονες του διαμετακομιστικού εμπορίου συμπεραίνουμε ότι ο Πρωτοελλαδικός πολιτισμός κατά την περίοδο αυτή δεν ήταν μόνο ηπειρωτικός αλλά επεκτεινόταν και στον νησιωτικό χώρο. Με αποτέλεσμα κατά πάσα πιθανότητα στο Αιγαίο της 3 ης χιλιετίας π.χ να δραστηριοποιούνταν ο Πρωτοκυκλαδικός και ο Πρωτοελλαδικός πολιτισμός ίσως, όχι κατά ανάγκην ανταγωνιστικά, αλλά με εμπορικές και πολιτισμικές ανταλλαγές και αλληλεπιδράσεις 37.(εικ.7). Συμπεράσματα Η εκρηκτική εποικιστική ανάπτυξη που γνωρίζει ο Αργολικός κόλπος αντιστοιχεί με την περίοδο της 3 ης χιλιετίας π.χ λόγω της ανάπτυξης του Πρωτοκυκλαδικού και του Πρωτοελλαδικού πολιτισμού. Σε αυτό το πλαίσιο ακόμα και τα πιο άγονα νησιά στον Αργολικό απέκτησαν τον ρόλο τους μέσα σε αυτό το πλέγμα των θαλάσσιων επικοινωνιών, οι οποίες έφερναν σε αλληλεπίδραση τους δύο αυτούς μεγάλους πολιτισμούς στον Αιγαιακό χώρο. Ο Αργολικός κόλπος αποκτά έτσι καίρια σημασία για την ναυσιπλοΐα και το ανταλλακτικό εμπόριο. Το νοητό τρίγωνο που σχηματίζεται ανάμεσα στην Ύδρα-Δοκό και Σπέτσες-Παραπόλα βρίσκεται στο επίκεντρο των διασταυρώσεων των θαλάσσιων οδών επικοινωνίας της Λέρνας, της Αττικής και των Κυκλάδων. Κατά συνέπεια αναπτύσσονται πολλοί και σημαντικοί Πρωτοελλαδικοί ΙΙ οικισμοί στον περιορισμένο αυτόν θαλάσσιο χώρο, γεγονός το οποίο αποδεικνύει την σπουδαιότητα που διαδραμάτιζε η περιοχή αυτή την συγκεκριμένη χρονική περίοδο. 38 Τόσο, λοιπόν, ο Δοκός όσο και οι άλλες Πρωτοελλαδικές ΙΙ εγκαταστάσεις, που υπήρχαν στα γειτονικά νησιά αλλά και στην Σαλαμίνα την Αίγινα την Κέα και την Σκύρο, μας υποδεικνύουν την εξάπλωση του πολιτισμού αυτού εκτός από τον ηπειρωτικό χώρο και στον θαλάσσιο. Πρέπει, λοιπόν, να φανταστούμε τους δύο πολιτισμούς, τον Πρωτοκυκλαδικό και τον 36 Κύρου 1990, Παπαθανασόπουλος κ.α 1994, Κύρου 1990,

13 Πρωτοελλαδικό, να αλληλεπιδρούν σε εμπορικά και πολιτισμικά πλαίσια και όχι σε ανταγωνιστικά, καθώς αυτό διαφαίνεται από το πλήθος των εμπορικών δικτύων που είχαν αναπτύξει μεταξύ τους, ενώ ταυτόχρονα επικοινωνούσαν και με άλλες περιοχές, όπως η Κρήτη,τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου και η Τροία. 39 Επομένως δεν είναι καθόλου τυχαίο το ότι στο φορτίο του Πρωτοελλαδικού πλοίου του Δοκού, εκτός από έντονα Κυκλαδικά στοιχεία, εμφανίζονται και παραδείγματα αγγείων που βρίσκουν τα παράλληλα τους στον Τρωικό χώρο. 40 Κλείνοντας είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι πολλά νησιά του Αργολικού κόλπου, όπως και ο Δοκός με τα σημαντικά αγκυροβόλια του, γνώρισαν αυτή την ανάπτυξη μέσα σε αυτό το πυκνό δίκτυο επαφών κυρίως λόγω της γεωγραφικής τους θέσης σε μία περίοδο, που οι τόσο πολλές εμπορικές επιρροές και διασυνδέσεις το επέβαλαν Παπαθανασόπουλος κ.α 1994, Βήχος, 1993, Παπαθανασόπουλος κ.α 1998,

14 Βιβλιογραφία: Ελληνική Βιβλιογραφία Αγουρίδης, Χ Έρευνα Δοκού. Ενάλια, V(1/2). Βήχος, Γ. Το ναυάγιο της Δοκού, Καθημερινή, 13 Ιουνίου 1993, Βήχος, Γ., Κιούση, Α., Λώλος, Γ., Πέννας, Χ., Τσούχλος, Ν ΙΕΝ.Α.Ε έρευνα. Ενάλια, 1(Β): Βλαχόπουλος, Α. Γ.(Επιμ.), Αρχαιολογία Νησιά του Αιγαίου, Μέλισσα, Αθήνα, , Κύρου, Α.Κ Στο σταυροδρόμι του Αργολικού. ΦΩΤΟΣΥΝ ΑΒΕΕ, Αθήνα. Λώλος, Γ. Γ. Πέρα από τον Δοκό: Διάσπαρτες μαρτυρίες για την Πρωτοελλαδική θαλασσοκρατία από τον βυθό του Αργολικού κόλπου. 30 Χρόνια Υποβρύχιας Έρευνας. Από το Πελαγονήσι στην Κορακιά Συνέδριο για την επέτειο των 30 χρόνων του Ι.ΕΝ.Α.Ε στην μνήμη του Ν.Ν. Τσούχλου, Αθήνα, Μαίου 2005, 1-7. Παπαθανασόπουλος, Γ. Α Το Πρωτοελλαδικό ναυάγιο της Δοκού. Αρχαιολογικά Ανάλεκτα Εξ Αθηνών,9: Παπαθανασόπουλος, Γ. Βήχος, Γ. Λώλος, Γ Δοκός: το αρχαιότερο γνωστό ναυάγιο στον κόσμο. Experiment, 1(3): Παπαθανασόπουλος, Γ. Βήχος, Γ. Λώλος, Γ Δοκός: Ανασκαφική Περίοδος Ενάλια, ΙΙΙ(3/4): Παπαθανασόπουλος, Γ. Βήχος, Γ. Χατζηδάκη, Ε. Λώλος, Γ Δοκός: Ανασκαφική Περίοδος Ενάλια, ΙΙ(3/4): Ξένη Βιβλιογραφία Broodbank, C Οι πρώιμες Κυκλάδες. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα. Kapitӓn, G. What was the early Bronze age ship wrecked at Dokos?. Tropis V: 5 th International symposium on ship construction in antiquity, Nauplia, August 26-28, Hellenic institute for the preservation of nautical tradition, 1998, Vichos, Y., Papathanassopoulos, G. The excavation of an early Bronze Age cargo at Dokos: the first two campaign seasons ( ). Tropis IV: 4 th international symposium on ship construction in antiquity, Athens, August 28-31, Hellenic institute for the preservation of nautical tradition,1996,

15 Εικόνες: Εικόνα 1 Ακρωτήριο Μύτη Κομμένη στη Βόρια πλευρά του νησιού με τη θέση του ναυαγίου σημειωμένη. Αριθμός: Α470 Αριθμός: Β46 Εικόνα 2 Πρωτοελλαδικές ραμφόστομες φιάλες με πρωτόγονο γάνωμα. Με αρίθμηση Α470, Β46. 15

16 Αριθμός: Α456 Εικόνα 3 Πρωτοελλαδική άωτη φιάλη με αρίθμηση Α456 Αριθμός: Γ142 Εικόνα 4 Ρηχή προχυτική υψηλόλαιμη φιάλη, τμηματικός σωζόμενη και μοναδική του είδους της στα ευρήματα του ναυαγισμένου φορτίου με αρίθμηση Γ

17 Αριθμός: A494 Εικόνα 5 Εγχάρακτο θραύσμα τηγανόσχημου σκεύους και πυξίδα με πώμα. Κυκλαδικά αγγεία που ανήκουν στο Πρωτοελλαδικό ΙΙ σύνολο του ναυαγίου. Αριθμός: α) λαβή Α260/1 Αριθμός: β) λαβή Α464 Εικόνα 6 Ενσφράγιστες ταινιωτές λαβές εμπορικών αμφορέων. 17

18 Εικόνα 7 Εμπορικοί θαλάσσιοι οδοί και οι ναυτικοί σταθμοί. Εικόνα 8 Υποβρύχιος χώρος ναυαγίου. 18