Κοινωνικές συγκρούσεις και «αγροτικά»/περιβαλλοντικά κινήματα στην ύπαιθρο

Transcript

1 Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Τμήμα Γεωγραφίας Γεωγραφία της Υπαίθρου Κοινωνικές συγκρούσεις και «αγροτικά»/περιβαλλοντικά κινήματα στην ύπαιθρο Απόστολος Γ. Παπαδόπουλος

2 Κοινωνικές αντιπαραθέσεις & συγκρούσεις Έχουμε αναφερθεί στις κοινωνικές αντιπαραθέσεις και/ή συγκρούσεις οι οποίες είναι πλέον πολύ σημαντικές για την ύπαιθρο. Παρακάτω αναφερόμαστε σε ορισμένα ζητήματα που εγείρουν εμφανείς ή αφανείς κοινωνικές συγκρούσεις και αφορούν τόσο την ελληνική όσο και την Ευρωπαϊκή κοινωνία: 1. Εντείνεται ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε διαφορετικά μοντέλα ανάπτυξης της υπαίθρου, όπου ο γεωργικός εκσυγχρονισμός συχνά αμφισβητείται, ως πρόταγμα για την ανάπτυξη της υπαίθρου, από την πρόσφατα διατυπωμένη και επιδιωκόμενη από τις νέες πολιτικές (π.χ. περιφερειακή, ΚΑΠ) χωρική ανάπτυξη της υπαίθρου

3 Κοινωνικές αντιπαραθέσεις & συγκρούσεις 2. Η χρήση γης στις αγροτικές περιοχές (με ιδιαίτερη έμφαση στις πεδινές, παράκτιες και περι-αστικές ζώνες) δεν θεωρείται πλέον δεδομένη και επεκτείνονται ραγδαία οι καταναλωτικές και μηγεωργικές παραγωγικές χρήσεις σε βάρος των γεωργικών χρήσεων γης 3. Η χρήση των λοιπών φυσικών πόρων, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το νερό, δεν θεωρείται μονοπώλιο του γεωργικού τομέα, καθώς προβάλλονται άλλες προτεραιότητες που αφορούν τον τουρισμό και τη διατήρηση του περιβάλλοντος

4 Κοινωνικές αντιπαραθέσεις & συγκρούσεις 4. Υφίσταται σημαντικός ανταγωνισμός μεταξύ των διαφορετικών κατηγοριών δικαιούχων, που αξιοποιούν τους διαθέσιμους χρηματοδοτικούς πόρους οι οποίοι διοχετεύονται μέσω των πολιτικών στην ύπαιθρο. Η βασική αντίθεση εντοπίζεται ανάμεσα στους αγρότες και μη-αγρότες δικαιούχους χρηματοδοτήσεων στην ύπαιθρο γεγονός που εγείρει και ζητήματα πολιτικής σχετικά με τη διατήρηση του πληθυσμού της υπαίθρου ή την ενθάρρυνση της επιστροφής στην ύπαιθρο.

5 Κοινωνικές αντιπαραθέσεις & συγκρούσεις 5. Νέες αντιθέσεις αναπτύσσονται σταδιακά, ως αποτέλεσμα των διαδικασιών ενσωμάτωσης των οικονομικών μεταναστών στην κοινωνία της υπαίθρου, καθώς και μεταξύ των τοπικών κοινωνιών και εκείνων των κοινωνικών ομάδων που μετεγκαθίστανται στην ύπαιθρο επιδιώκοντας έναν ποιοτικότερο και περιβαλλοντικά πιο συμβατό τρόπο ζωής 6. Πολλαπλασιάζονται τα μέτωπα αντίδρασης σε πολλές αγροτικές περιοχές στο βαθμό που αυτές γίνονται αποδέκτες μεγάλων επενδυτικών πρωτοβουλιών, οι οποίες δρομολογούνται σε εθνικό επίπεδο, αλλά αφορούν συγκεκριμένες τοπικές περιοχές των οποίων θίγονται (άμεσα ή έμμεσα) οι παραγωγικοί πόροι και το τοπίο

6 Κατηγορίες «αναπαραστάσεων της υπαίθρου» Με βάση τις αναλύσεις βρετανών γεωγράφων όπου αναφέρονται στη μελέτη της υπαίθρου των αναπτυγμένων βιομηχανικών χωρών (Γαλλία, Ην. Βασίλειο, ΗΠΑ) διαμορφώνονται τρεις διακριτές κοινωνικές αναπαραστάσεις της υπαίθρου (ruralisms) (Woods, 2003, 2006): Η «αντιδραστική αναπαράσταση της υπαίθρου» (reactive ruralism) η οποία αφορά την κινητοποίηση αυτού που αυτο-προσδιορίζονται ως παραδοσιακός πληθυσμός και οποίος υπερασπίζεται τον ιστορικά διατυπωμένο, φυσικό και αγροτικό τρόπο ζωής σε αντιπαράθεση με την κακο-πληροφορημένη αστική επέμβαση (π.χ. υπεράσπιση του κυνηγιού στο Η.Β., αντίσταση των γάλλων αγροτών)

7 Κατηγορίες «αναπαραστάσεων της υπαίθρου» Η «προοδευτική αναπαράσταση της υπαίθρου» (progressive ruralism) η οποία αφορά τη δραστηριοποίηση ενάντια στις σύγχρονες καλλιεργητικές πρακτικές και την αγροτική (γεωργική) πολιτική, την παγκοσμιοποίηση του εμπορίου τροφίμων, τα μοντέλα ιδιοκτησίας γης, την κατασκευή δρόμων ή τη σύγκρουση με κάθε δράση που αντίκειται στην απλή, κοντά-στη-φύση, τοπική, αυτοσυντηρούμενη κοινωνία της υπαίθρου (π.χ. ο Bove και το Confederation paysanne στην Γαλλία)

8 Κατηγορίες «αναπαραστάσεων της υπαίθρου» Η «ιδεολογική αναπαράσταση της υπαίθρου» (aspirational ruralism) η οποία αφορά την κινητοποίηση των μετακινούμενων προς την ύπαιθρο και όλων των νεοφερμένων δρώντων υποκειμένων και φορέων οι οποίοι υπερασπίζονται τις οικονομικές και αισθητικές επενδύσεις τους στις περιοχές της υπαίθρου και οι οποίοι υποστηρίζουν πρωτοβουλίες που συνάδουν με την ειδυλλιακή ύπαιθρο και αντικρούουν ενέργειες που απειλούν ή αποκλίνουν από το μοντέλο που έχουν στο μυαλό τους (π.χ. χωροταξικές πολιτικές για την προστασία του χώρου της μεσαίας τάξης)

9 Τι είναι κοινωνικό κίνημα; Ο ορισμός που είναι ευρύτερα αποδεκτός σήμερα είναι αυτός των della Porta & Diani (1999): «Τα κοινωνικά κινήματα και ιδιαίτερα το πολιτικό τους τμήμα, είναι άτυπα δίκτυα, βασιζόμενα σε κοινές πεποιθήσεις και στην αλληλεγγύη, που κινητοποιούνται σε θέματα αντιπαράθεσης με τη συχνά χρήση διάφορων μορφών διαμαρτυρίας» Κάποιοι άλλοι προσθέτουν ότι τα κοινωνικά κινήματα «πρέπει να απορρίπτουν ή να προκαλούν τις κυρίαρχες μορφές εξουσίας» Πόσο όμως αυτό περιορίζει την έννοια του κινήματος στις ριζοσπαστικές του εκφάνσεις και μόνο;

10 Τι είναι κοινωνικό κίνημα; Τα τέσσερα χαρακτηριστικά των κοινωνικών κινημάτων πρέπει να υπογραμμιστούν: Δίκτυα άτυπης αλληλεπίδρασης Τα μέλη τους μοιράζονται κοινές πεποιθήσεις και συνδέονται με αλληλεγγύη Οργανώνουν συλλογική δράση με στόχο τις συγκρούσεις ή αντιπαραθέσεις Χρησιμοποιούν διάφορες μορφές διαμαρτυρίας

11 Παραδείγματα κοινωνικού κινήματος στην ελληνική ύπαιθρο - 1 Υπήρξαν διαμαρτυρίες και κινητοποιήσεις των αγροτών οι οποίες έλαβαν σημαντικές διαστάσεις κατά την δεκαετία του 1990 και συνεχίστηκαν κατά το πρώτο μισό της δεκαετίας του Όπως περιγράφουν οι Λουλούδης και Μαραβέγιας (1999), η κινητοποίηση των αγροτών το φθινόπωρο του 1996 ήταν η πιο αγωνιστική, μαζική και μακροχρόνια (διήρκεσε 25 ημέρες) από την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.). Η κινητοποίηση εγκαινίασε ένα πρότυπο κοινωνικής διαμαρτυρίας των αγροτών που χρησιμοποιήθηκε, με παραλλαγές και διαφοροποιήσεις, έκτοτε αρκετές φορές και πρόσφατα κυρίως κατά τα έτη 2000, 2002 και Οι κινητοποιήσεις αυτές έθεσαν κρίσιμα ερωτήματα για το μέλλον της ελληνικής γεωργίας μετά τις συνεχείς μεταρρυθμίσεις της ΚΑΠ, τη σχέση των αγροτών με το κράτος και τουλάχιστον κατά την αρχή αμφισβητήθηκε και η σκοπιμότητα της ένταξης της χώρας στην Ε.Ε.

12 Παραδείγματα κοινωνικού κινήματος στην ελληνική ύπαιθρο - 1 Η ΚΑΠ προσέφερε σε σημαντική μερίδα αγροτών επιδοτήσεις και χρηματοδοτήσεις για την αναδιάρθρωση της παραγωγής τους, γεγονός που οδήγησε σε περαιτέρω διαφοροποίηση μεταξύ διαφορετικών αγροτικών στρωμάτων, καθώς επιταχύνθηκε ο εκσυγχρονισμός των μεγάλων αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Στην Ελλάδα οι περιοχές που εξαρτιόνταν από τη στήριξη της ΚΑΠ και ιδιαίτερα οι αγρότες της θεσσαλικής πεδιάδας που καλλιεργούσαν βαμβάκι αποτέλεσαν την αιχμή του δόρατος της καλά συγκροτημένης αγροτικής διαμαρτυρίας. Ο ρόλος του κράτους, και των φιλο-αγροτικών κυβερνήσεων ήταν σημαντικός για τη θεμελίωση και τη «νομιμοποίηση» του δικαιώματος των αγροτών στη στήριξη της ΚΑΠ. Παράλληλα, η «κοινωνική διάσταση» της εφαρμοζόμενης αγροτικής πολιτικής αποτελούσε μια, λίγο ως πολύ, ρητά διατυπωμένη λειτουργία της ΚΑΠ στην ελληνική ύπαιθρο κατά τις δεκαετίες του 1980 και 1990

13 Παραδείγματα κοινωνικού κινήματος στην ελληνική ύπαιθρο - 1 Η διεκδίκηση της απρόσκοπτης συνέχισης της στήριξης της γεωργίας από την ΚΑΠ αποτέλεσε για τους αγρότες ένα αναφαίρετο δικαίωμα σε μια εποχή όπου οι μεταρρυθμίσεις της ΚΑΠ άρχισαν να διαδέχονται η μια την άλλη. Όμως, μέχρι και τη δεκαετία του 2000 έχει σε μεγάλο βαθμό υπάρξει μια σχετικά ευνοϊκή μεταχείριση των αιτημάτων των αγροτών που συνδέεται με τη συνέχιση της στήριξης της ΚΑΠ. Υπήρξαν διαμαρτυρίες και κινητοποιήσεις των αγροτών οι οποίες έλαβαν σημαντικές διαστάσεις κατά την δεκαετία του 1990 και συνεχίστηκαν κατά το πρώτο μισό της δεκαετίας του Αντίστοιχα παραδείγματα αγροτικών κινητοποιήσεων έχουν παρατηρηθεί και στη Γαλλία όπου οι αγρότες έχουν αντιδράσει απέναντι στην περικοπή των επιδοτήσεων της ΚΑΠ αλλά και σε ζητήματα που αφορούν την παγκοσμιοποίηση και την κυριαρχία των πολυεθνικών επιχειρήσεων.

14 Παραδείγματα κοινωνικού κινήματος στην ελληνική ύπαιθρο - 2 Το δεύτερο παράδειγμα εμφανούς κοινωνικής σύγκρουσης είναι το ζήτημα της εκτροπής του Αχελώου το οποίο αποτελεί ένα κατασκευαστικό έργο μακράς πνοής, και που μέχρι σήμερα έχει περάσει από αρκετά στάδια (Ευθυμιόπουλος κ.ά., 1999), Το φθινόπωρο του 2006 το Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ) αποφάσισε να συνεχιστούν τα έργα για την εκτροπή. Είχε γίνει προσφυγή στο ΣτΕ από τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Αιτωλοακαρνανίας, από τους Δήμους Αγρινίου, Μεσολογγίου, Αιτωλικού, Ινάχου και Οινιάδων, το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Αιτωλοακαρνανίας, την Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών Αγρινίου, καθώς και από περιβαλλοντικές οργανώσεις σχετικά με τους περιβαλλοντικούς όρους για την εκτέλεση του έργου. Το έργο αυτό αφορά τη μεταφορά τεράστιων όγκων νερού από το δυτικό άξονα της χώρας, που κατέχει σημαντικό κομμάτι των συνολικών υδάτινων πόρων στην περιοχή της Θεσσαλίας, όπου υπάρχουν σημαντικές ελλείψεις σε υδάτινο δυναμικό λόγω της εντατικής παραγωγικής δραστηριότητας που κυριαρχεί στην περιοχή

15 Παραδείγματα κοινωνικού κινήματος στην ελληνική ύπαιθρο - 2 Ειδικότερα, η εκτροπή του Αχελώου έχει ως κύριο στόχο την παροχή τουλάχιστον 600 εκατομμυρίων κυβικών μέτρων νερού για άρδευση στρεμμάτων βαμβακιού (81,4% της συνολικής αρδευόμενης έκτασης). Το έργο αυτό αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα του τεράστιου περιβαλλοντικού κόστους και της μη-αειφορίας του γεωργικού εκσυγχρονιστικού μοντέλου για την ελληνική ύπαιθρο Σημειώνεται ότι το έργο αυτό που αρνήθηκε να συγχρηματοδοτήσει η Ε.Ε. το 1994 λόγω των τεράστιων επιπτώσεών του στο περιβάλλον αλλά και της αμφίβολης οικονομικής σκοπιμότητάς του, ανέλαβε να καλύψει ο κρατικός προϋπολογισμός ανάγοντάς το σε έργο στρατηγικής σημασίας για τη χώρα. Το δεύτερο παράδειγμα και πάλι εμφανούς κοινωνικής σύγκρουσης είναι το ζήτημα της εκτροπής του Αχελώου το οποίο αποτελεί ένα κατασκευαστικό έργο μακράς πνοής, και που μέχρι σήμερα έχει περάσει από αρκετά στάδια

16 Παραδείγματα κοινωνικού κινήματος στην ελληνική ύπαιθρο - 2 Πρόκειται για μια σημαντική σύγκρουση ανάμεσα στο κράτος και τα κυρίαρχα γεωργικά συμφέροντα, από τη μια πλευρά, και τις περιβαλλοντικές οργανώσεις, το περιβαλλοντικό κίνημα και τα τοπικά συμφέροντα της Δυτικής Ελλάδας, από την άλλη πλευρά. Σημαντικό ρόλο στη σύγκρουση αυτή έχουν οι εθνικές περιβαλλοντικές οργανώσεις που προσφέρουν την επιχειρηματολογία και κινητοποιούν την κοινή γνώμη για το θέμα της εκτροπής επικεντρώνοντας στις οικονομικές, περιβαλλοντικές, κοινωνικές και αναπτυξιακές διαστάσεις του δρομολογούμενου εγχειρήματος. Ο ρόλος των τοπικών κοινωνιών είναι περιορισμένης ισχύος ιδιαίτερα όταν προτάσσονται εθνικοί στρατηγικοί στόχοι οι οποίοι μάλιστα επιβεβαιώνονται επί σειρά ετών.

17 Παραδείγματα κοινωνικού κινήματος στην ελληνική ύπαιθρο - 2 Στην περίπτωση της σύγκρουσης σχετικά με το ζήτημα της εκτροπής του Αχελώου αναδεικνύεται η δύναμη του γεωργικού εκσυγχρονισμού ως του κυρίαρχου μοντέλου ανάπτυξης στην ελληνική ύπαιθρο, που φυσικά ευνοείται από το ενδιαφέρον των κατασκευαστικών και άλλων επιχειρηματικών συμφερόντων, απέναντι σε μια λιγότερο συγκροτημένη κινητοποίηση φορέων που συντάσσονται με μια περιβαλλοντικά συμβατή χωρική ανάπτυξη της υπαίθρου. Παρατηρείται μια ασυμμετρία στη συγκρότηση αυτών των δύο μετώπων που καταδεικνύει και την αδυναμία των περιβαλλοντικών οργανώσεων να συγκροτήσουν, ένα περιβαλλοντικό κίνημα με ερείσματα τόσο στις τοπικές κοινωνίες όσο και στην ευρύτερη ελληνική κοινωνία.

18 Συμπεράσματα Όλα τα κοινωνικά κινήματα είναι από τη φύση τους πολυεπίπεδα, χωρίς σαφές κέντρο, άμορφα και συχνά γεμάτα αντιφάσεις και με αυτή την έννοια τα «κινήματα της υπαίθρου» δεν αποτελούν εξαίρεση Δεν αποτελεί συνεκτικό ιστό το γεγονός ότι τα μέλη τους αυτοπροσδιορίζονται ως αγρότες ή εργαζόμενοι/ κάτοικοι στην ύπαιθρο με το δικό τους σκεπτικό (ο καθένας) κινητοποιούνται και αναπτύσσουν δραστηριότητα υπερασπιζόμενοι την «ύπαιθρο» Λόγω του γεγονότος ότι χρησιμοποιούνται διαφορετικές στρατηγικές και τακτικές στο όνομα της υπαίθρου (και των διαφορετικών λόγων [discourses] που αρθρώνονται γι αυτή), προκύπτει και η ανομοιομορφία εντός του «κινήματος για την ύπαιθρο» (στην περίπτωση της Ελλάδας δεν έχει ακόμα συνειδητοποιηθεί ως τέτοιο..

19 Συμπεράσματα Παρόλα αυτά αναγνωρίζονται από πολλούς (π.χ. βλέπε Woods, 2003) οι δυνατότητες για κατασκευή συμμαχιών, πόρων που μπορούν να σωρευτούν και διαμαρτυρίας που μπορεί να εκφραστεί προκειμένου να δημιουργηθεί μια πολιτική δυναμική που θα εμπλέκει τοπικούς δρώντες Δεδομένου ότι η ανάπτυξη και η αναδιάρθρωση της (ευρωπαϊκής και ελληνικής) υπαίθρου έχουν σημαντικές επιπτώσεις οι οποίες ωθούν τα ζητήματα της υπαίθρου στην πολιτική ατζέντα στον ίδιο βαθμό τα «κινήματα της υπαίθρου» αποτελούν μια σημαντική πολιτική δύναμη (που δεν μπορεί πλέον να αγνοείται)!

20 Συμπεράσματα για την ελληνική ύπαιθρο Η ελληνική ύπαιθρος βρίθει κοινωνικών συγκρούσεων, οι περισσότερες από τις οποίες αφορούν ζητήματα που έχουν πολύ σημαντικές επιπτώσεις όχι μόνο στις ίδιες τις αγροτικές περιοχές, αλλά και στην ευρύτερη ελληνική κοινωνία Παρά τις ομοιότητες της ελληνικής υπαίθρου με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, η πρώτη διατηρεί τις ιδιαιτερότητές της. Οι αγρότες παραμένουν ένα σημαντικό συλλογικό δρων υποκείμενο που διαμορφώνει την ύπαιθρο λόγω της κινητοποίησης ή της μηκινητοποίησής του. Οι λόγοι των κινητοποιήσεων των αγροτών συνδέονται πολύ συχνά με την συνέχιση της ΚΑΠ, γεγονός που αποτελεί παράδοξο για εκείνες τις ριζοσπαστικές ομάδες αγροτών που αντιμάχονται την ένταξη της χώρας στην Ε.Ε.

21 Συμπεράσματα για την ελληνική ύπαιθρο Παρόλα αυτά, δεν μπορούμε πλέον να μιλάμε μια συλλογική οντότητα αγροτών, αλλά για διαφορετικά αγροτικά στρώματα που αντιδρούν με διαφορετικό τρόπο στα νέα ζητήματα της υπαίθρου. Για παράδειγμα, αγροτικά στρώματα ορισμένων ευνοημένων αγροτικών περιοχών κινητοποιούνται για τις τιμές των αγροτικών προϊόντων, ενώ αντίθετα άλλα αγροτικά στρώματα στις λιγότερο ευνοημένες περιοχές δεν κινητοποιούνται όταν παραγωγικοί πόροι (π.χ. το νερό) της περιοχής τους μεταφέρονται στις ευνοημένες περιοχές. Μεγάλα έργα και μεγάλες επενδύσεις δρομολογούνται σε αγροτικές περιοχές με τη λογική ότι συνεισφέρουν στην γενικότερη οικονομική ανάπτυξη της χώρας και της περιφέρειας, ενώ την ίδια στιγμή σημειώνονται τεράστιες περιβαλλοντικές επιπτώσεις που αντίκεινται στην αειφόρο ανάπτυξη της υπαίθρου.

22 Συμπεράσματα για την ελληνική ύπαιθρο Ο γεωργικός εκσυγχρονισμός παραμένει ως κυρίαρχο μοντέλο ανάπτυξης των δυναμικών αγροτικών περιοχών, ενώ ταυτόχρονα προωθούνται μεγάλες παρεμβάσεις, αλλά και παραγωγικές και τουριστικές επενδύσεις σε λιγότερο ευνοημένες περιοχές, που κατέχουν σημαντικούς φυσικούς πόρους οι οποίοι αξιοποιούνται, αλλά όχι προς όφελος των τοπικών κοινωνιών Η ανάλυση των χαρακτηριστικών και των παραδειγμάτων κοινωνικών συγκρούσεων στην ελληνική ύπαιθρο αναδεικνύει τα ακόλουθα ζητήματα: παρατηρείται αδυναμία οργάνωσης και συγκρότησης στρατηγικών μετώπων για την ανάπτυξη των περιοχών της υπαίθρου γεγονός που συνδέεται με τα γενικότερα προβλήματα ενεργοποίησης της κοινωνίας των πολιτών,

23 Συμπεράσματα για την ελληνική ύπαιθρο σημειώνεται η έλλειψη σαφών ρυθμιστικών πλαισίων και παρεμβάσεων για τις χρήσεις γης και τις χρήσεις των περιβαλλοντικών πόρων εν γένει ζήτημα που αφορά όχι μόνο το κράτος και τους μηχανισμούς του, αλλά και το είδος καθώς και το εύρος των συλλογικών φορέων που δραστηριοποιούνται στην ύπαιθρο, υπογραμμίζεται η κυριαρχία των άτυπων σχέσεων πάνω στις τυπικές και θεσμοποιημένες σχέσεις, επιβεβαιώνεται ο ρόλος των σχέσεων εξουσίας για την εκδήλωση ή την εκτόνωση των κοινωνικών συγκρούσεων,

24 Συμπεράσματα για την ελληνική ύπαιθρο αναδεικνύεται ως σημαντικός ο ρόλος των κεντρικών περιβαλλοντικών οργανώσεων στο βαθμό που επηρεάζουν την κοινή γνώμη σχετικά με ζητήματα της υπαίθρου, εμφανίζονται αδύναμες οι τοπικές κοινωνίες απέναντι στις παρεμβάσεις και τις ενέργειες που σχεδιάζονται από την κεντρική εξουσία και από εξωτερικούς φορείς και οι οποίες μάλιστα μεταβάλλουν ριζικά τον χαρακτήρα των τοπικών αγροτικών περιοχών, και παρατηρείται χαλάρωση της κοινωνικής συνοχής στις μεταβαλλόμενες τοπικές αγροτικές κοινωνίες λόγω της σταδιακής κατάρρευσης του κοινωνικού ιστού, αλλά και της διείσδυσης σε αυτές νέων κοινωνικών ομάδων.