Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία στην Aρχαία Eλληνική Γλώσσα του Γυμνασίου

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ:ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία στην Aρχαία Eλληνική Γλώσσα του Γυμνασίου Επιβλέπων: Δημήτρης Κόκορης Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια: Σταυρούλα Γαρυφάλλου (Α.Μ:768) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΜΑΙΟΣ 2017

2 Ευχαριστίες Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του μεταπτυχιακού προγράμματος «Ιστορία της Φιλοσοφίας», του τμήματος Φιλοσοφίας & Παιδαγωγικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, υπό την επίβλεψη του επίκουρου καθηγητή κ. Δημήτρη Κόκορη. Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον επιβλέποντα της διπλωματικής μου εργασίας, Δημήτρη Κόκορη, για την ευκαιρία που μου έδωσε να ασχοληθώ με ένα τόσο ενδιαφέρον αντικείμενο που ανταποκρίνεται απολύτως στα επιστημονικά μου ενδιαφέροντα καθώς και για την αμέριστη συμπαράστασή του καθ όλη τη διάρκεια της εκπόνησης. Στη συνέχεια, τις ευχαριστίες μου θα ήθελα να εκφράσω και στα υπόλοιπα μέλη της τριμελούς επιτροπής, τους κυρίους Βασίλειο Κάλφα, καθηγητή και Γεώργιο Ζωγραφίδη, αναπληρωτή καθηγητή, για τη συμβολή τους στην ολοκλήρωση της παρούσας διπλωματικής εργασίας. Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά όλους τους φίλους μου που πίστεψαν σε μένα και με ενθάρρυναν σε κάθε στάδιο των σπουδών μου, καθώς και όλους τους καθηγητές τους τμήματος μου που με τις γνώσεις τους με βοήθησαν να ανταποκριθώ στις απαιτήσεις των δυσκολιών που συνάντησα κατά τη διάρκεια των φιλοσοφικών μαθημάτων του μεταπτυχιακού προγράμματος. Τέλος, ιδιαίτερες ευχαριστίες θέλω να εκφράσω προς την οικογένειά μου και κυρίως τους γονείς μου Χρήστο και Νικολίτσα για τη συμπαράσταση και στήριξή τους σε κάθε μου βήμα. 2

3 ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΔΗΛΩΣΗ (άρθρο 8 Ν.1599/1986 Η ακρίβεια των στοιχείων που υποβάλλονται με αυτή τη δήλωση μπορεί να ελεγχθεί με βάση το αρχείο άλλων υπηρεσιών (άρθρο 8 παρ. 4 Ν. 1599/1986) ΠΡΟΣ (1) : ΦΙΛΟΣΟΣΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΑΠΘ (ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΣΦΙΑΣ & ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ) ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Ο Η Όνομα: ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ Επώνυμο: ΓΑΡΥΦΑΛΛΟΥ Όνομα και Επώνυμο Πατέρα: ΧΡΗΣΤΟΣ Όνομα και Επώνυμο Μητέρας: ΝΙΚΟΛΙΤΣΑ Ημερομηνία γέννησης (2) : Ο6/09/1991 Τόπος Γέννησης: ΠΥΡΓΟΣ ΗΛΕΙΑΣ Αριθμός Δελτίου Ταυτότητας: ΑΖ Τηλ: Τόπος Κατοικίας: ΚΑΛΑΜΑΡΙΑ Οδός: ΠΡΟΥΣΣΗΣ Αριθ: 44 ΤΚ: Αρ. Τηλεομοιοτύπου (Fax): Δ/νση Ηλεκτρ. Ταχυδρομείου (Εmail): Garifallou27@outlook.com.gr Με ατομική μου ευθύνη και γνωρίζοντας τις κυρώσεις (3, που προβλέπονται από της διατάξεις της παρ. 6 του άρθρου 22 του Ν. 1599/1986, δηλώνω ότι: Συνέγραψα την εργασία [με τίτλο:η αρχαία ελληνική φιλοσοφία στην αρχαία ελληνική γλώσσα του Γυμνασίου] /μόνη μου και χωρίς καμία αθέμιτη βοήθεια, ότι δεν την υπέβαλα προς αξιολόγηση σε άλλο μάθημα εντός του ιδρύματος ή σε άλλο ίδρυμα, ότι δεν την δημοσίευσα στο σύνολό της ή σε μέρη της και ότι έχω αναφέρει το σύνολο των δημοσιευμένων και αδημοσίευτων πηγών που χρησιμοποίησα. Τα χωρία της εργασίας συμπεριλαμβανομένων πινάκων και άλλων απεικονίσεων που αρύομαι αυτούσια ή παραφρασμένα από άλλες πηγές παρουσιάζονται σε κάθε ξεχωριστή περίπτωση με ευδιάκριτο τρόπο ως δάνεια. Ημερομηνία: Η Δηλoύσα Σταυρούλα Γαρυφάλλου (Υπογραφή) 3

4 1) Αναγράφεται από τον ενδιαφερόμενο πολίτη ή Αρχή ή η Υπηρεσία του δημόσιου τομέα, που απευθύνεται η αίτηση 2) Αναγράφεται ολογράφως 3) «Όποιος εν γνώσει του δηλώνει ψευδή γεγονότα ή αρνείται ή αποκρύπτει τα αληθινά με έγγραφη υπεύθυνη δήλωση του άρθρου 8 τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον τριών μηνών. Εάν ο υπαίτιος αυτών των πράξεων σκόπευε να προσπορίσει στον εαυτόν του ή σε άλλον περιουσιακό όφελος βλάπτοντας τρίτον ή σκόπευε να βλάψει άλλον, τιμωρείται με κάθειρξη μέχρι 10 ετών. 4) Σε περίπτωση ανεπάρκειας χώρου η δήλωση συνεχίζεται στην πίσω όψη της και υπογράφεται από τον δηλούντα ή την δηλούσα. 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή 6-7 Ενδεικτικό σχέδιο αξιολόγησης ενός φιλοσοφικού μαθήματος στο Γυμνάσιο 8 Κείμενα προς Εξέταση Η εκπαίδευση των παιδιών στην αρχαία Αθήνα (Α Γυμνασίου) Ο Σωκράτης για τη φιλία (Α Γυμνασίου) Αθήνα και Ατλαντίδα (Α Γυμνασίου) Η ευθύνη για την παιδεία των νέων (Β Γυμνασίου) Ο σεβασμός προς τους γονείς μέλημα του νόμου (Β Γυμνασίου) Η σωστή στάση στο θέμα της τροφής (Β Γυμνασίου) Οι νόμοι επισκέπτονται τον Σωκράτη στη φυλακή (Γ Γυμνασίου) Συνολική αποτίμηση όλων των φιλοσοφικών κειμένων που εξετάστηκαν Επίλογος Συμπεράσματα 101 Βιβλιογραφία

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα διπλωματική εργασία με τίτλο «Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία στην Αρχαία Ελληνική Γλώσσα του Γυμνασίου», μας δίνει το έναυσμα να μελετήσουμε τα φιλοσοφικά κείμενα που συμπεριλαμβάνονται στα διδακτικά εγχειρίδια της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας του Γυμνασίου. Η αρχαία ελληνική γλώσσα με τη νέα ελληνική γλώσσα αποτελούν μία αδιάσπαστη ενότητα. Η αρχαία ελληνική είναι η ρίζα της νέας και όπως το φυτό αν ξεραθούν οι ρίζες του πεθαίνει, έτσι και με τη γλώσσα, η οποία αποτελεί ένα ζωντανό οργανισμό, αν δεν ασχολούμαστε με τη ρίζα της, θα ξεψυχήσει. Γι αυτό και η επιλογή του συγκεκριμένου θέματος δεν είναι τυχαία, κάθε φιλοσοφικό κείμενο του Γυμνασίου που θα μελετήσουμε μας δίνει την ευκαιρία να το μελετήσουμε εις βάθος,αλλά και να προτείνουμε έναν καλύτερο και πιο ενδιαφέροντα τρόπο διδασκαλίας που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί μέσα στην τάξη.ας μην ξεχνάμε ότι οι μαθητές κάνουν τα πρώτα βήματα στον κόσμο της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, γι αυτό και τα εργαλεία που θα τους δώσουμε, για να μη δυσκολευτούν, θα πρέπει να είναι όχι μόνο κατανοητά αλλά και ενδιαφέροντα. Το κάθε φιλοσοφικό κείμενο που επιχείρησα να μελετήσω αλλά και να αξιολογήσω ως προς τον τρόπο διδασκαλίας του, φέρει τη σφραγίδα ενός σπουδαίου κάθε φορά φιλοσόφου. Ωστόσο, επέλεξα να μελετήσω και κάποια κείμενα που, αν και το περιεχόμενο τους είναι φιλοσοφικό, ο συγγραφέας του δεν είναι ευρέως γνωστός για το φιλοσοφικό του έργο. Για παράδειγμα, ο Ξενοφών, γνωστός για τα ιστορικά του έργα, δεν μπορεί ωστόσο να ενταχθεί στους φιλοσόφους της αρχαιότητας. Παρόλο αυτά, γιατί και τα δύο του κείμενα που ανθολογούνται στο σχολικό βιβλίο της Β Γυμνασίου («Απολογία Σωκράτους» και «Η ευθύνη για την παιδεία των νέων») έχουν ως πρωταγωνιστή τον Σωκράτη και τις απόψεις του. Στη συνέχεια, στην κάθε ενότητα προς εξέταση πρόσθεσα το αρχικό κείμενο και το κείμενο διασκευής του κάθε κειμένου μαζί με τις ομοιότητες και τις διαφορές που παρουσιάζουν μεταξύ τους,για να αποτιμήσω σωστά, εάν η επιλογή του διασκευασμένου κειμένου έγινε προς διευκόλυνση των μαθητών. Έπειτα, αξιολόγησα τις ερωτήσεις της κάθε ενότητας, προσθέτοντας νέες και πιο κατανοητές για την ευκολία των μαθητών. Τέλος, για την κάθε ενότητα φρόντισα να συμπεριλάβω ένα φύλλο εργασίας με διαθεματικές δραστηριότητες, προκειμένου οι μαθητές να 6

7 δοκιμάσουν στην πράξη τις γνώσεις και τα ερεθίσματα που πήραν από την κάθε ενότητα ξεχωριστά. 7

8 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΕΝΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ 1.1. Προτάσεις και στόχοι για τη διδασκαλία ενός αρχαιοελληνικού φιλοσοφικού κειμένου στο Γυμνάσιο Κατανόηση και κριτική αποτίμηση του εισαγωγικού σημειώματος του κειμένου Σύγκριση του αρχικού κειμένου με το κείμενο της διασκευής που παρατίθεται στο σχολικό βιβλίο Αξιολόγηση των ερωτήσεων του σχολικού κειμένου και παράθεση ενδεικτικών πρόσθετων ερωτήσεων για την εμπέδωση του κειμένου Μελέτη και σύγκριση παράλληλων φιλοσοφικών κειμένων με βάση το αρχικό κείμενο της κάθε ενότητας Διαθεματική προσέγγιση σε όποιο κείμενο της ενότητας κρίνεται απαραίτητο Εφαρμογή και γενίκευση της νέας γνώσης Χωρισμός ομάδων και διανομή φυλλαδίων εργασίας. 8

9 2 η Ενότητα Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Η εκπαίδευση των παιδιών στην αρχαία Αθήνα Α.Κείμενο Η εκπαίδευση των παιδιών στην αρχαία Αθήνα αποτέλεσε πρότυπο για πολλές αρχαίες ελληνικές πόλεις. Ιδεώδες της ήταν να γίνουν οι νέοι «καλοὶ κἀγαθοί». Αυτό επιτυγχανόταν με την άσκηση του σώματός τους, ώστε αυτό να αποκτήσει ευρωστία και ομορφιά, και της ψυχής τους, ώστε να γίνουν ενάρετοι. Ἐν Ἀθήναις τοὺς παῖδας μετ ἐπιμελείας διδάσκουσι καὶ νουθετοῦσι. Πρῶτον μὲν καὶ τροφὸς καὶ μήτηρ καὶ παιδαγωγὸς καὶ αὐτὸς ὁ πατὴρ ἐπιμελοῦνται ὅπως βέλτιστος γενήσεται ὁ παῖς, διδάσκοντες ὅτι τὸ μὲν δίκαιον, τὸ δὲ ἄδικον καὶ τόδε μὲν καλόν, τόδε δὲ αἰσχρόν ἐστι. Εἶτα δέ, ἐπειδὰν οἱ παῖδες εἰς ἡλικίαν ἔλθωσιν, οἱ γονεῖς εἰς διδασκάλων πέμπουσιν, ἔνθα οἱ μὲν γραμματισταὶ ἐπιμελοῦνται ὅπως γράμματα μάθωσιν καὶ τὰ γεγραμμένα ἐννοῶσι, οἱ δὲ κιθαρισταὶ τῷ κιθαρίζειν ἡμερωτέρους αὐτοὺς ποιεῖν πειρῶνται καὶ τὰς τῶν παίδων ψυχὰς πρὸς τὸν ῥυθμὸν καὶ τὴν ἁρμονίαν οἰκειοῦσι. Ἔτι οἱ παῖδες ἐν γυμνασίοις καὶ παλαίστραις φοιτῶσιν, ἔνθα οἱ παιδοτρίβαι βελτίω τὰ σώματα αὐτῶν ποιοῦσι, ἵνα μὴ ἀναγκάζωνται ἀποδειλιᾶν διὰ τὴν τῶν σωμάτων πονηρίαν. Πλάτων, Πρωταγόρας 325c-326c (ελεύθερη διασκευή) 9

10 Διδακτικοί στόχοι της 2 ης Ενότητας: α) να γνωρίσουν τα βασικά στοιχεία της εκπαίδευσης των αρχαίων Αθηναίων, β) να αντιληφθούν τη συμβολή της πολύπλευρης εκπαίδευσης των αρχαίων Αθηναίων στη διαμόρφωση ολοκληρωμένης προσωπικότητας, γ) να συγκρίνουν τον τρόπο μόρφωσης των αρχαίων Αθηναίων με το δικό τους και να εντοπίζουν ομοιότητες και διαφορές (Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία. Α Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:30-32). Εκκίνηση/έναρξη διδασκαλίας ή Αφόρμηση{3 λεπτά} Η αφόρμηση πρέπει να είναι σύντομη, καίρια και ελκυστική, δηλαδή να συντελεί στην εποικοδομητική ανάπτυξη της ενότητας. Από την άλλη, είναι χρήσιμο να λειτουργεί και ως ψυχολογική προετοιμασία, ώστε ο εκπαιδευτικός να είναι σε θέση να δημιουργήσει το κατάλληλο κλίμα μεταδίδοντας σωστά όλα όσα κρίνει απαραίτητο. Στη συγκεκριμένη ενότητα, ζητείται από τους μαθητές να θυμηθούν τα μαθήματα που περιλάμβανε η εκπαίδευση των νέων στην αρχαία Ελλάδα και να εκτιμήσουν ποιοι είναι οι στόχοι της. Ο συνδυασμός του τίτλου και της εικόνας του σχολικού βιβλίου προϊδεάζει τους μαθητές για το περιεχόμενο του κειμένου. Άλλωστε και μόνο η εικόνα είναι χαρακτηριστική: αφορά μια σχολική σκηνή διδασκαλίας και μάθησης. Ανάγνωση εισαγωγικού σημειώματος{5 λεπτά} Το εισαγωγικό σημείωμα της ενότητας εισάγει τους μαθητές σε ένα από τα φιλοσοφικά κείμενα του Πλάτωνα, τον Πρωταγόρα. Οι μαθητές της Α Γυμνασίου είναι σε θέση να αντιληφθούν σιγά σιγά ότι το κείμενο της ενότητας αναφέρεται στην εκπαίδευση των μικρών Αθηναίων (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα, σχολικό βιβλίο:14) Κριτική αποτίμηση του εισαγωγικού σημειώματος Η προσθήκη εισαγωγικού σημειώματος κρίνεται απαραίτητη για την ομαλή ένταξη των μαθητών στο πνεύμα του περιεχομένου της ενότητας. Ο εκπαιδευτικός με απλές ερωτήσεις θα πρέπει να αποσπάσει από τους μαθητές όλες εκείνες τις πληροφορίες, που χρειάζεται προκειμένου να φτάσει στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Μέσα από στοχευμένες ερωτήσεις: «Πώς φαντάζονται το εκπαιδευτικό της αρχαίας Ελλάδας; Ποια μαθήματα θα διδάσκονταν εκείνη την εποχή οι μικροί Αθηναίοι; Η 10

11 εκπαίδευση της αρχαίας Αθήνας ήταν ιδιωτική ή δημόσια;», θα πετύχει όχι μόνο να τους προβληματίσει, αλλά συνάμα να τους κινήσει το ενδιαφέρον για την ανάγνωση του κειμένου. Ωστόσο, πριν προβεί στη συνολική θεώρηση του φιλοσοφικού κειμένου θα πρέπει να αναφερθεί στον δημιουργό αυτού του αποσπάσματος, τον Πλάτωνα (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα, σχολικό βιβλίο:14). Συμπληρωματικό υλικό για τον συγγραφέα και το έργο του O Πλάτων: Ο Πλάτων ( ) ήταν από τους μεγαλύτερους διανοητές της ελληνικής αρχαιότητας. Στην ηλικία των 20 γνώρισε τον Σωκράτη και αυτό επέδρασε αποφασιστικά στη ζωή του. Τότε εγκατέλειψε την ποίηση και ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία. Το 387 π.χ. ίδρυσε τη δική του φιλοσοφική σχολή, την Ακαδημία, όπου προετοίμαζε ανθρώπους ικανούς για την πολιτική και τη φιλοσοφία. Οι διάλογοί του διακρίνονται για τη ζωντάνια, την παραστατικότητα και την ποιητική του μορφή. Ένας από αυτούς τους διαλόγους είναι και ο Πρωταγόρας ( Σπυρόπουλος, 2009: 20-21). Βασική του πεποίθηση ήταν ότι μέσα από τη φιλοσοφία οι πολιτικοί θα μπορούσαν να διοικήσουν μία κοινωνία. Η απογοήτευσή του από την πολιτική κατάσταση της πατρίδας του- η οποία είχε καταδικάσει σε θάνατο τον Σωκράτη- τον ώθησε να αναζητήσει άλλες πολιτείες για να εφαρμόσει τις απόψεις του περί διακυβέρνησης. Επισκέφτηκε για το σκοπό αυτό τρεις φορές τη Σικελία (Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία. Α Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού: 72-73). Ο Πλάτων πέθανε το 348/347 π.χ., έχοντας αφοσιωθεί τα τελευταία χρόνια της ζωής του στις μελέτες του και στην Ακαδημία. Τα έργα του, εκτός από την Απολογία Σωκράτους και τις επιστολές του, έχουν μορφή διαλόγου.στους διαλόγους του δεν εμφανίζεται ποτέ ο ίδιος. Τα θέματα που θίγονται στα έργα του είναι η αρετή, η οντολογία, η διαλεκτική, η ποίηση, η τέχνη. Φυσικά, είναι αδύνατο να αναφέρουμε τα θέματα που εγείρονται σε καθένα από τα έργα του Πλάτωνα, γι αυτό θα περιοριστούμε στην αναφορά μερικών έργων: Λάχης, Χαρμίδης,Πρωταγόρας, Γοργίας, Συμπόσιον, Συμπόσιον, Φαίδων, Φαῖδρος, Τίμαιος, Κριτίας, Νόμοι, Κρίτων. (Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία. Α Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού: 72-73). 11

12 Σύγκριση του αρχικού κειμένου με το κείμενο διασκευής Σε αυτή την υποενότητα, επιδιώκεται η σύγκριση του αρχικού φιλοσοφικού κειμένου με αυτό της διασκευής που παρατίθεται στο σχολικό βιβλίο. Αυτό μας δίνει τη δυνατότητα να εξετάσουμε τους λόγους που επιλέχθηκαν ή τροποποιήθηκαν ορισμένα σημεία του κειμένου, καθώς κι εάν αυτή η επιλογή είναι σωστή για την καλύτερη εμπέδωση του κειμένου από τους μαθητές. Πλάτων, Πρωταγόρας, 325c - 326c ΚΕΙΜΕΝΟ ΔΙΑΣΚΕΥΗΣ Το διασκευασμένο κείμενο, όπως υπάρχειστο βιβλίο της Α Γυμνασίου Ἐν Ἀθήναις διδάσκουσι καὶ νουθετοῦσι τοὺς παῖδας μετ' ἐπιμελείας. Πρῶτον μὲν καὶ τροφὸς καὶ μήτηρ καὶ παιδαγωγὸς καὶ αὐτὸς ὁ πατὴρ ἐπιμελοῦνται,ὅπως γενήσεται ὁ παῖς βέλτιστος,διδάσκοντες ὅτι τὸ μὲν δίκαιόν ἐστι,τὸ δὲ ἄδικον καὶ τόδε μὲν καλόν, τόδε δὲ αἰσχρόν. Εἶτα δέ, ἐπειδὰν οἱ παῖδες εἰς ἡλικίαν ἔλθωσιν,οἱ γονεῖς εἰς (οἴκους) διδασκάλων πέμπουσιν ἔνθα οἱ μὲν γραμματισταὶ ἐπιμελοῦνται ὅπως γράμματα μάθωσιν καὶ τὰ γεγραμμένα ἐννοῶσι, οἱ δὲ κιθαρισταὶ τῷ κιθαρίζειν πειρῶνται ἡμερωτέρους αὐτοὺς ποιεῖν καὶ οἰκειοῦσι τὰς ψυχάς τῶν παίδων πρὸς τὸν ῥυθμὸν καὶ τὴν ἁρμονίαν.ἔτι οἱ παῖδες φοιτῶσινἐν γυμνασίοις καὶ παλαίστραις, ἔνθα οἱ παιδοτρίβαι ποιοῦσι βελτίω τὰ σώματα αὐτῶν, ἵνα μὴ ἀναγκάζωνται ἀποδειλιᾶν διὰ τὴν πονηρίαν τῶν σωμάτων. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Μετάφραση από τον ιστότοπο του ΓιάννηΠαπαθανασίου ( Στην Αθήνα διδάσκουν και νουθετούν τα παιδιά με φροντίδα. Πρώτα πρώτα η παραμάνα και η μητέρα και ο παιδαγωγός και ο ίδιος ο πατέρας φροντίζουν πώς θα γίνει το παιδί ακόμα καλύτερο διδάσκοντας ότι το ένα είναι δίκαιο, το άλλο άδικο, αυτό ωραίο, το άλλο άσχημο. Έπειτα, όταν φτάσουν τα παιδιά στην κατάλληλη ηλικία οι γονείς τα στέλνουν στα σπίτια των δασκάλων, όπου οι δάσκαλοι της γραφής και της ανάγνωσης φροντίζουν να μάθουν γράμματα και να καταλαβαίνουν όσα είναι γραμμένα, ενώ οι κιθαριστές με το να παίζουν λύρα προσπαθούν να τα κάνουν πιο ήμερα και εξοικειώνουν την ψυχή τους στο ρυθμό και την αρμονία. Επιπλέον, τα παιδιά συχνάζουν στα γυμναστήρια και στις παλαίστρες, όπου οι δάσκαλοι της γυμναστικής κάνουν τα σώματά τους πιο δυνατά, για να μην αναγκάζονται να δειλιάζουν εξαιτίας της κακής σωματικής κατάστασης. 12

13 Το πρωτότυπο κείμενο Ἐκ παίδων σμικρῶν ἀρξάμενοι, μέχρι οὗπερ ἂν ζῶσι, καὶ διδάσκουσι καὶ νουθετοῦσιν.έπειδὰν θᾶττον συνιῇ τις τὰ λεγόμενα, καὶ τροφὸς καὶ μήτηρ καὶ παιδαγωγὸς καὶ αὐτὸς ὁ πατὴρ περὶ τούτου διαμάχονται, ὅπως <ὡς> βέλτιστος ἔσται [γενήσεται] ὁ παῖς, παρ ἕκαστον καὶ ἔργον καὶ λόγον διδάσκοντες καὶ ἐνδεικνύμενοι ὅτι τὸ μὲν δίκαιον, τὸ δὲ ἄδικον, καὶ τόδε μὲν καλόν, τόδε δὲ αἰσχρόν [εστί], καὶ τόδε μὲν ὅσιον, τόδε δὲ ἀνόσιον, καὶ τὰ μὲν ποίει, τὰ δὲ μὴ ποίει. καὶ ἐὰν μὲν ἑκὼν πείθηται εἰ δὲ μή, ὥσπερ ξύλον διαστρεφόμενον καὶ καμπτόμενον εὐθύνουσιν ἀπειλαῖς καὶ πληγαῖς.μετὰ δὲ ταῦτα εἰς διδασκάλων πέμποντες πολὺ μᾶλλον ἐντέλλονται ἐπιμελεῖσθαι εὐκοσμίας τῶν παίδων ἢ γραμμάτων τε καὶ κιθαρίσεως οἱ δὲ διδάσκαλοι τούτων τε ἐπιμελοῦνται, καὶ ἐπειδὰν αὖ γράμματα μάθωσιν καὶ μέλλωσιν συνήσειν τὰ γεγραμμένα ὥσπερ τότε τὴν φωνήν, παρατιθέασιν αὐτοῖς ἐπὶ τῶν βάθρων ἀναγιγνώσκεινποιητῶν ἀγαθῶν ποιήματα καὶ ἐκμανθάνειν ἀναγκάζουσιν, ἐν οἷς πολλαὶ μὲν νουθετήσεις ἔνεισιν πολλαὶ δὲ διέξοδοι καὶ ἔπαινοι καὶ ἐγκώμια παλαιῶν ἀνδρῶν ἀγαθῶν, ἵνα ὁ παῖς ζηλῶν μιμῆται καὶ ὀρέγηται τοιοῦτος γενέσθαι. Οἵ τ αὖ κιθαρισταί, ἕτερα τοιαῦτα, σωφροσύνης τε ἐπιμελοῦνται καὶ ὅπως ἂν οἱ νέοι μηδὲν κακουργῶσιν πρὸς δὲ τούτοις, ἐπειδὰν κιθαρίζειν μάθωσιν, ἄλλων αὖ ποιητῶν ἀγαθῶν ποιήματα διδάσκουσι μελοποιῶν, εἰς τὰ κιθαρίσματα ἐντείνοντες, καὶ τοὺς ῥυθμούς τε καὶ τὰς ἁρμονίας ἀναγκάζουσινοἰκειοῦσθαι ταῖς ψυχαῖς τῶν παίδων, ἵνα ἡμερώτεροί τε ὦσιν, καὶ εὐρυθμότεροι καὶ εὐαρμοστότεροι γιγνόμενοι χρήσιμοι ὦσιν εἰς τὸ λέγειν τε καὶ πράττειν πᾶς γὰρ ὁ βίος τοῦ ἀνθρώπου εὐρυθμίας τε καὶ εὐαρμοστίας δεῖται.έτι τοίνυν πρὸς τούτοις εἰς παιδοτρίβου πέμπουσιν, ἵνα τὰ σώματα βελτίω ἔχοντες ὑπηρετῶσι τῇ διανοίᾳ χρηστῇ οὔσῃ, καὶ μὴ ἀναγκάζωνται ἀποδειλιᾶν διὰ τὴν πονηρίαν τῶν σωμάτων καὶ ἐν τοῖς πολέμοις καὶ ἐν ταῖς ἄλλαις πράξεσιν. Μετάφραση από τον Ηλία Σπυρόπουλο, 2009: Αρχίζουν από τότε που τα παιδιά τους είναι μικρά και, όσο αυτοί βρίσκονται στη ζωή, τα διδάσκουν και τα συμβουλεύουν. Από τη στιγμή κιόλας που το παιδί καταλαβαίνει τι του λένε, και η παραμάνα και η μητέρα και ο παιδαγωγός κι ο πατέρας ακόμη πασχίζουν για τούτο: με ποιον τρόπο το παιδί θα γίνει αψεγάδιαστο έτσι, πάνω σε κάθε πράξη και λόγο το διδάσκουν και του εξηγούν, ότι το ένα είναι δίκαιο, το άλλο άδικο, το ένα ωραίο, το άλλο άσχημο, το ένα όσιο, το άλλο ανόσιο και τα πρώτα να τα κάνεις, τα δεύτερα να μην τα κάνεις. Κι αν το παιδί υπακούει με τη θέλησή του, πάει καλά ειδάλλως, σαν βέργα που στραβώνει και καμπουριάζει το σιάζουν με φοβέρες και ξυλιές. Αργότερα το στέλνουν στο δάσκαλο, που του παραγγέλνουν να δώσει πολύ περισσότερη προσοχή στην καλή διαγωγή του παιδιού παρά στα γράμματα και την τέχνη της λύρας. Με τη σειρά τους οι δάσκαλοι γι' αυτό φροντίζουν. Και όταν πια τα παιδιά μάθουν γράμματα και είναι σε θέση να καταλαβαίνουν τα όσα βλέπουν γραμμένα όπως τότε τα λόγια, οι δάσκαλοι τα βάζουν όρθια από τη θέση τους να διαβάζουν ποιήματα καλών ποιητών και τ' αναγκάζουν να τα μαθαίνουν απ' έξω. Μες στα ποιήματα αυτά βρίσκει κανείς ένα σωρό συμβουλές κι ένα σωρό διηγήσεις και παινέματα και ύμνους για τους ενάρετους ανθρώπους του παλιού καιρού, για να τους ζηλέψει το παιδί και να τους μιμηθεί και να λαχταρήσει να τους μοιάσει.απ' τη μεριά τους πάλι οι δάσκαλοι της λύρας κάτι παρόμοιο κάνουν, δηλαδή κάνουν ό,τι μπορούν, για να γίνουν οι νέοι φρόνιμοι και να μην κάνουν κανένα κακό κοντά σ' αυτά, αφού τους μάθουν την τέχνη της λύρας, στη συνέχεια τους διδάσκουν ποιήματα καλών ποιητών, διαφορετικών από τους προηγούμενους των λυρικών ποιητών ταιριάζοντας τη μουσική τους στη φωνή της λύρας έτσι, υποχρεώνουν τους ρυθμούς και τις αρμονίες να συγγενέψουν με την ψυχή του παιδιού, ώστε να γίνουν και πιο ήμερα και χρήσιμα στα λόγια και στις ενέργειές των, με το να ποτιστούν με το ρυθμό και την αρμονία γιατί η ζωή του ανθρώπου σε κάθε εκδήλωσή της έχει ανάγκη από ρυθμό και αρμονία. Λοιπόν σαν να μην έφταναν όλα αυτά, τα στέλνουν ακόμα και στους γυμναστές, για να κάμουν κορμί δυνατότερο, κι έτσι το μυαλό τους το φωτισμένο να έχει βοηθό, και να μην αναγκάζονται να δείχνουν δειλία στους πολέμους και στις άλλες πράξεις, επειδή το σώμα τούς προδίνει. 13

14 Έπειτα από την παράθεση και των δύο κειμένων, του πρωτότυπου και της ελεύθερης διασκευής του, μπορούμε να επισημάνουμε σημαντικές διαφορές που παρουσιάζουν τα δύο κείμενα μεταξύ τους. Στο κείμενο διασκευής που παρατίθεται στο σχολικό βιβλίο τα νοήματα, το λεξιλόγιο καθώς και το ύφος του κειμένου είναι πιο εύληπτα και κατανοητά από τους μαθητές της Α Γυμνασίου. Οι λέξεις («διδάσκουσι, δίκαιόν, αἰσχρόν, καλόν, κιθαρισταί, ἀρμονίαν, παῖδες») είναι γνωστές για τους μαθητές, αφού κάποιες από αυτές χρησιμοποιούνται και στα νέα ελληνικά. Αντίθετα, το πρωτότυπο κείμενο περιέχει λέξεις αλλά και φράσεις («ἀρξάμενοι, διαστρεφόμενον, σωφροσύνης, εὐαρμοστότεροι»)κ.α που είναι δυσνόητες και δύσκολες για το γνωστικό επίπεδο των μαθητών της Α Γυμνασίου. Προχωρώντας στη συνολική θεώρηση και ανάγνωση και των δύο κειμένων διαπιστώνουμε ότι το πρωτότυπο κείμενο περιέχει έννοιες που απαιτούν περισσότερα ερμηνευτικά σχόλια από το διασκευασμένο κείμενο. Η έννοια της τιμωρίας («καὶ ἐὰν μὲν ἑκὼν πείθηται εἰ δὲ μή, ὥσπερ ξύλον διαστρεφόμενον καὶ καμπτόμενον εὐθύνουσιν ἀπειλαῖς καὶ πληγαῖς») για τη συμμόρφωση των μαθητών δεν αναφέρεται στο κείμενο του σχολικού βιβλίου. Επιπλέον, το πρωτοτυπο κείμενο δίνει βαρύνουσα σημασία στη καλή διαγωγή που πρέπει να επιδείξουν οι μαθητές στην αρχαία Αθήνα παρά στην εκμάθηση των γραμμάτων, όπως αφήνεται να εννοηθεί στο διασκευασμένο κείμενο («μᾶλλον ἐντέλλονται ἐπιμελεῖσθαι εὐκοσμίας τῶν παίδων ἢ γραμμάτων τε καὶ κιθαρίσεως»). Τέλος, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι το πρωτότυπο κείμενο περιέχει δύο φορές τη λέξη «ἀναγκάζωσιν», τονίζοντας την αναγκαστική συμμόρφωση των μαθητών στη μαθησιακή διαδικασία εκείνης της εποχής. Κριτική αποτίμηση των δύο κειμένων Επισημαίνοντας τις ουσιαστικές διαφορές που παρουσιάζουν τα δύο κείμενα, μπορούμε να προβληματιστούμε θέτοντας τις ακόλουθες ερωτήσεις: «Για ποιον λόγο διδάσκονται τα διασκευασμένα κείμενα; Είναι σκόπιμη η παράλειψη σημαντικών εννοιών για την κατανόηση του κειμένου από τους μαθητές;». Αξιολογώντας και κρίνοντας τις διαφορές, μπορούμε να αντιπαρατηρήσουμε ότι το διασκευασμένο κείμενο χρησιμοποιήθηκε σκοπίμως για την καλύτερη εμπέδωση και σύλληψη του νοήματος από τους μαθητές. Εάν οι μαθητές ερχόντουσαν σε επαφή με το πρωτότυπο κείμενο, σίγουρα θα πελάγωναν τόσο από τη δυσκολία τους να μεταφράσουν τις λέξεις, όσο και από την επαφή τους με την αττική διάλεκτο. Ας μην ξεχνάμε ότι οι μαθητές 14

15 πρώτη φορά έρχονται σε επαφή με ένα κείμενο της αττικής διαλέκτου κάτι που από μόνο του φαντάζει δύσκολο και είναι πρωτόγνωρο για τους ίδιους. Η παράλειψη εννοιών και όρων από το διασκευασμένο κείμενο βοηθάει τον εκπαιδευτικό να φέρει πιο εύκολα εις πέρας το διδακτικό του έργο. Αυτό, γιατί οι μαθητές με τις έννοιες που περιέχει το κείμενο του σχολείου δεν θα βρίσκονται σε σύγχυση. Άλλωστε,οι μαθητές θα έρθουν σε επαφή με το πρωτότυπο κείμενο στην Γ Λυκείου, σε μία ηλικία ώριμη και κατάλληλη, για να μπορέσουν να κατανοήσουν καλύτερα το εκπαιδευτικό σύστημα του Πλάτωνα. Όλα τα παραπάνω μάς δείχνουν ότι η επιλογή του διασκευασμένου κειμένου στοχεύει στη διαμόρφωση ενός πνεύματος κατάλληλου, έτσι ώστε οι μαθητές να αφομοιώσουν αλλά και να συλλάβουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το εκπαιδευτικό σύστημα του Πλάτωνα. Άρα, συμπεραίνουμε ότι η παράλειψη ορισμένων σημείων κρίνεται απαραίτητη για λόγους εκπαιδευτικούς, όπως επισημάναμε. Το διασκευασμένο κείμενο σε καμία περίπτωση δεν παραγκωνίζει το πραγματικό κείμενο, αντιθέτως το απλοποιεί και το κάνει πιο ευχάριστο. Αξιολόγηση των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου και προσθήκη νέων Οι ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου στοχεύουν στην καλύτερη εμπέδωση και κατανόηση του κείμενου της ενότητας από τους μαθητές. Με αυτόν τον τρόπο ενεργοποιείται η βούληση αλλά και η αυτενέργεια των μαθητών. Οι μαθητές ανακαλύπτουν μόνοι τους τη γνώση βρίσκοντας εκείνα ακριβώς τα στοιχεία, που τους είναι απαραίτητα για την απάντηση της ερώτησης. Για τον ίδιο λόγο σε αυτή την ενότητα «Η εκπαίδευση των παιδιών στην αρχαία Αθήνα», παρέχονται δύο ερωτήσεις από το σχολικό βιβλίο:«ποια χαρακτηριστικά έχει η εκπαίδευση των παιδιών στην αρχαία Σπάρτη; Με βάση το απόσπασμα της Ενότητας, τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Πλούταρχο, αλλά και τις γνώσεις σας από την αρχαία ιστορία, να συγκρίνετε την εκπαίδευση στην αρχαία Αθήνα και στην αρχαία Σπάρτη». Όσον αφορά τις δύο ερωτήσεις που παραθέσαμε, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η δεύτερη ερώτηση παρουσιάζει μια μικρή δυσκολία, γι αυτό κρίνεται απαραίτητη η καθοδήγηση του μαθητή από τον εκπαιδευτικό. Με τις κατάλληλες γνώσεις του εκπαιδευτικού, ο μαθητής θα είναι σε θέση να ανατρέξει σε όλες τις πιθανές πηγές, που του πρότεινε ο δάσκαλος του προκειμένου να φτάσει γρήγορα στην απάντηση (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Α Γυμνασίου, σχολικό βιβλίο:16). 15

16 Ωστόσο, δεν χρειάζεται να μείνουμε στη φόρμα των ερωτήσεων που μας παρέχει το σχολικό βιβλίο, αλλά μπορούμε στη θέση τους να προσθέσουμε και άλλες. Έτσι, ενδεικτικές ερωτήσεις που θα μπορούσαμε να προτείνουμε για αυτή την ενότητα είναι οι εξής: 1) Να εντοπίσετε μέσα στο κείμενο στοιχεία που επιβεβαιώνουν ότι οι Αθηναίοι έδιναν μεγάλη σημασία στην πολύπλευρη εκπαίδευση των παιδιών; 2) Ποιες ομοιότητες ή διαφορές εντοπίζετε στο εκπαιδευτικό σύστημα της αρχαίας Αθήνας και σε αυτό της σύγχρονης παιδαγωγικής; 3) Ποια νέα μαθήματα θα επιλέγατε να εισαγάγετε στο εκπαιδευτικό σύστημα και γιατί; Και οι τρεις ερωτήσεις καλύπτουν όλους τους πιθανούς προβληματισμούς των μαθητών και τους βοηθούν να φτάσουν γρήγορα και αποτελεσματικά στην κατάκτηση της νέας γνώσης. Μελέτη και σύγκριση παράλληλων φιλοσοφικών κειμένων με βάση το αρχικό κείμενο της κάθε ενότητας. Η εκπαίδευση στην αρχαία Σπάρτη Α. Σε αντίθεση με την εκπαίδευση των παιδιών στην αρχαία Αθήνα, στην οποία ο πατέρας και η μητέρα φροντίζουν πρώτοι να δώσουν καλές βάσεις στο παιδί, στη Σπάρτη, όπως μας πληροφορεί ο Πλούταρχος στα παρακάτω αποσπάσματα, οι γονείς δεν μπορούσαν να μεγαλώνουν και να μορφώνουν τα παιδιά τους όπως ήθελαν, αφού, μόλις αυτά γίνονταν επτά ετών, ζούσαν σε ομάδες και μάθαιναν τόσα γράμματα όσα τους ήταν αναγκαία. Πρώτο παράλληλο κείμενο Τοὺς δὲ Σπαρτιατῶν παῖδας οὐκ ἐπὶ ὠνητοῖς οὐδὲ μισθίοις ἐποιήσατο παιδαγωγοῖς ὁ Λυκοῡργος, οὐδ' ἐξῆν ἑκάστῳ τρέφειν οὐδὲ παιδεύειν ὥς ἐβούλετο τὸν υἱόν, ἀλλὰ πάντας εὐθὺς ἑπταετεῖς γενομένους παραλαμβάνων αὐτὸς εἰς ἀγέλας κατελόχιζε, και συννόμους ποιῶν καὶ συντρόφους μετ ἀλλήλων εἴθιζε συμπαίζειν καὶ συσχολάζειν. Πλούταρχος, Λυκούργος

17 Δεύτερο παράλληλο κείμενο Γράμματα μὲν οὖν ἕνεκα τῆς χρείας ἐμάνθανον ἡ δ ἄλλη πᾶσα παιδεία πρὸς τὸ ἄρχεσθαι καλῶς ἐγίνετο καὶ καρτερεῖν πονοῦντα καὶ νικᾶν μαχόμενον. Διὸ καὶ τῆς ἡλικίας προερχομένης ἐπέτεινον αὐτῶν τὴν ἄσκησιν, ἐν χρῷ τε κείροντες καὶ βαδίζειν ἀνυποδήτους παίζειν τε γυμνοὺς ὡς τὰ πολλά συνεθίζοντες. Πλούταρχος, Λυκούργος 16.6 Κριτική αποτίμηση των ερωτήσεων των παράλληλων κειμένων Με βάση τα παραπάνω παράλληλα κείμενα, οι μαθητές θα πρέπει συνδυάσουν τις ήδη υπάρχουσες γνώσεις που απέκτησαν από το κείμενο της ενότητας «Η εκπαίδευση των παιδιών στην αρχαία Αθήνα» με αυτές των παράλληλων κειμένων, για να μπορέσουν να απαντήσουν σωστά στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου. Ωστόσο, επειδή η γνώση θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ολιστικά και πολυπρισματικά, οι μαθητές θα πρέπει να αντλούν στοιχεία και από ποικίλες θεματικές πηγές, προκειμένου να προσεγγίσουν σωστά το γνωστικά αντικείμενο που πρέπει να μελετήσουν. Γι αυτό καλό θα είναι να ανατρέξουν στο σχολικό βιβλίο της ιστορίας της Α Γυμνασίου και να εντοπίσουν σημεία σχετικά με την εκπαίδευση των μικρών Σπαρτιατών. Με αυτόν τον τρόπο θα συνδυάσουν την παλιά με τη νέα γνώση και θα βγουν στο έπακρο κερδισμένοι (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα, σχολικό βιβλίο:143). Οι ερωτήσεις των παράλληλων κειμένων είναι ίδιες με τις ερωτήσεις του κειμένου της ενότητας, με τη μόνη διαφορά ότι αναφέρονται στο εκπαιδευτικό σύστημα της εκπαίδευσης των παιδιών στην αρχαία Σπάρτη. Για παράδειγμα, ποια χαρακτηριστικά έχει η εκπαίδευση των παιδιών στην αρχαία Σπάρτη; Με βάση το απόσπασμα της Ενότητας, τα παραπάνω αποσπάσματα από τον Πλούταρχο, αλλά και τις γνώσεις σας από την αρχαία ιστορία, να συγκρίνετε την εκπαίδευση στην αρχαία Αθήνα και στην αρχαία Σπάρτη (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Α Γυμνασίου, σχολικό βιβλίο:143). Η πρώτη ερώτηση του παράλληλου κειμένου είναι διατυπωμένη με σαφήνεια, αφού ζητάει ουσιαστικά από τους μαθητές να αναφέρουν μόνο τα χαρακτηριστικά της σπαρτιατικής εκπαίδευσης, τα οποία θα τα εντοπίσουν μέσα από το παράλληλο κείμενο. Η δεύτερη ερώτηση είναι πιο απαιτητική συγκριτικά με την πρώτη ερώτηση, αφού ζητάει από τους μαθητές να συνδυάσουν τις ήδη υπάρχουσες γνώσεις που διαθέτουν από το μάθημα της ιστορίας και να τις συγκρίνουν με αυτές που απέκτησαν πρόσφατα από τα παράλληλα κείμενα της Ενότητας. Σε αυτό το σημείο, η καθοδήγηση 17

18 από την πλευρά του εκπαιδευτικού κρίνεται απαραίτητη, αφού εκείνος θα τους οδηγήσει βήμα- βήμα στα ζητούμενα των ερωτήσεων (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Α Γυμνασίου, σχολικό βιβλίο:143). 18

19 ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Θα χωρίσουμε τα παιδιά σε πέντε ομάδες και η καθεμιά θα φέρει εις πέρας μία από τις παρακάτω δραστηριότητες: 1 η Δραστηριότητα: Με βάση: α) όσα ακούσατε στην τάξη και μελετήσατε στο σχολικό σας εγχειρίδιο και στο διαδίκτυο για την εκπαίδευση στην αρχαία Ελλάδα β)όσα γνωρίζετε από προσωπική εμπειρία από την καθημερινότητά σας στο σχολείο να απαντήσετε στις παρακάτω ερωτήσεις: Ποια τα χαρακτηριστικά της σημερινής εκπαίδευσης και ποια της αρχαίας Αθηναϊκής; Μπορείτε να εξηγήσετε τις διαφορές; Πού νομίζετε ότι οφείλονται; 2 η Δραστηριότητα: Τι εικονίζουν οι παραπάνω φωτογραφίες; Σε ποιες πτυχές της εκπαίδευσης των νέων στην αρχαία Αθήνα αναφέρονται; 3 η Δραστηριότητα: Αφού μελετήσετε προσεκτικά το κείμενο της Ενότητας και το παράλληλο κείμενο, να συγκρίνετε την εκπαίδευση των αρχαίων Αθηναίων και Σπαρτιατών και να αναφέρετε ποια θεωρείτε καλύτερη και γιατί; 4 η Δραστηριότητα: Αν σας καλούσαν να προτείνετε την εισαγωγή νέων μαθημάτων στο εκπαιδευτικό μας σύστημα, ποια θα προτείνατε και γιατί; (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα.Α Γυμνασίου,βιβλίο εκπαιδευτικού:31). 5 η Δραστηριότητα: Μπορείτε να εντοπίσετε κοινά σημεία της δική σας εκπαίδευσης με την εκπαίδευση των αρχαίων Αθηναίων; 19

20 10 η Ενότητα Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Ο Σωκράτης για τη φιλία Ο Ξενοφών (περ π.χ.), συγγραφέας με έργο πολύπλευρο, αποτελεί μαζί με τον Πλάτωνα και τον Αριστοφάνη μία από τις σημαντικότερες πήγες που διαθέτουμε για τον βίο και τη διδασκαλία του Σωκράτη, αφού ο τελευταίος απέφυγε συνειδητά να ασχοληθεί με τη συγγραφή. Υπήρξε για μικρό χρονικό διάστημα μαθητής του και δέχτηκε επίδραση από τον μεγάλο φιλόσοφο. Στο έργο του Ἀπομνημονεύματα ο Ξενοφών καταγράφει αναμνήσεις όσων άκουσε από τον δάσκαλό του, στις οποίες περιλαμβάνονται και οι ακόλουθες απόψεις του Σωκράτη για τη φιλία. Τοῦτο μὲν πολλῶν ἀκούω, ὡς πάντων κτημάτων κράτιστόν ἐστι φίλος σαφὴς καὶ ἀγαθός, παντὸς δὲ μᾶλλον ἐπιμέλονται οἱ πολλοὶ ἢ φίλων κτήσεως. Καὶ γὰρ οἰκίας καὶ ἀγροὺς καὶ ἀνδράποδα καὶ βοσκήματα καὶ σκεύη ἐπιμελῶς κτῶνται, φίλον δέ, ὃ μέγιστον ἀγαθὸν εἶναί φασιν, οὐχ ὅπως κτήσωνται φροντίζουσι. Καίτοι ποῖος ἵππος ἢ ποῖον ζεῦγος οὕτω χρήσιμον ὥσπερ ὁ χρηστὸς φίλος; Ποῖον δὲ ἀνδράποδον οὕτως εὔνουν καὶ παραμόνιμον; Η ποῖον ἄλλο κτῆμα οὕτω πάγχρηστον; Ὁ γὰρ ἀγαθὸς φίλος ἑαυτὸν τάττει πρὸς πᾶν τὸ ἐλλεῖπον τῷ φίλῳ καί, ἄν τέ τινα εὖ ποιῆσαι δέῃ, συνεπισχύει, ἄν τέ τις φόβος ταράττῃ, συμβοηθεῖ, καὶ εὖ μὲν πράττοντα πλεῖστα εὐφραίνει, σφαλλόμενον δὲ πλεῖστα ἐπανορθοῖ. Ἀλλ ὅμως ἔνιοι δένδρα μὲν πειρῶνται θεραπεύειν τοῦ καρποῦ ἕνεκεν, τοῦ δὲ παμφορωτάτου κτήματος, ὃ καλεῖται φίλος, ἀργῶς καὶ ἀνειμένως οἱ πλεῖστοι ἐπιμέλονται. Ξενοφῶν, Ἀπομνημονεύματα (διασκευή) 20

21 Διδακτικοί στόχοι της 10 ης Ενότητας: α)να έρθουν σε επαφή με τις σκέψεις του Σωκράτη για τα βασικά χαρακτηριστικά της φιλίας, β)να απολαύσουν ένα δείγμα ευκίνητου λόγου με χαρακτηριστική χρήση ρητορικών ερωτήσεων (Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία. Α Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:66). Εκκίνηση/έναρξη διδασκαλίας ή Αφόρμηση {3 λεπτά} Ο εκπαιδευτικός σε αυτό το σημείο προτρέπει τους μαθητές να παρατηρήσουν τη λεζάντα της εικόνας και να σχολιάσουν το σκίτσο που παρατηρούν, ορμώμενοι από τον τίτλο του κειμένου «Ο Σωκράτης για τη φιλία». Η εικόνα του σχολικού κειμένου αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα μίας δυνατής φιλίας ανάμεσα στον Αχιλλέα και στον Πάτροκλο. Στην εικόνα αναπαρίσταται ο Αχιλλέας να δένει με προσοχή το τραύμα του φίλου του. Ανάγνωση εισαγωγικού σημειώματος{5 λεπτά} Το κείμενο της ενότητας εισάγει τους μαθητές σε ένα από τα έργα του Ξενοφώντα, τα Απομνημονεύματα. Στο συγκεκριμένο κείμενο, δίνεται η δυνατότητα στους μαθητές να έρθουν σε επαφή με το πολύπλευρο έργο του Ξενοφώντα και μέσα από αυτό να διεισδύσουν στον κόσμο του φιλόσοφου, Σωκράτη. Έτσι, ο Ξενοφώντας θα μας αφηγηθεί όσα άκουσε από τον δάσκαλό του σχετικά με την έννοια της φιλίας (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα, σχολικό βιβλίο:76). Κριτική αποτίμηση του εισαγωγικού σημειώματος Η προσθήκη εισαγωγικού σημειώματος στη συγκεκριμένη ενότητα «Ο Σωκράτης για τη φιλία», δεν κρίνεται απαραίτητη για την ομαλή ένταξη των μαθητών στο πνεύμα του περιεχομένου της ενότητας. Αυτό, γιατί τα βιογραφικά στοιχεία του Ξενοφώντα έχουν ήδη αναφερθεί και σε άλλη ενότητα του σχολικού βιβλίου(ενότητα 3). Θα μπορούσαμε να επισημάνουμε ότι οι μαθητές διαβάζοντας το εισαγωγικό κείμενο, θα προσπεράσουν κατευθείαν αυτές τις πληροφορίες, αφού είναι ήδη προϊδεασμένοι για το γνωστικό θέμα της ενότητας, τόσο από τον τίτλο του κειμένου «Ο Σωκράτης για τη φιλία», όσο και από τη λεζάντα της εικόνας. 21

22 Οδηγίες διδασκαλίας-διδακτικές επισημάνσεις Σε αυτό το σημείο, αφού κρίναμε μη απαραίτητη την προσθήκη εισαγωγικού σημειώματος, ο ίδιος εκπαιδευτικός θα μπορούσε να αναφέρει κάποια βιογραφικά στοιχεία για τον Ξενοφώντα, (αν και ήδη έχουν ειπωθεί μέσα στην τάξη σε άλλη ενότητα), τα οποία κρίνει ότι πρέπει να γνωρίζουν οι μαθητές. Ένας άλλος τρόπος για να τους καθοδηγήσει πιο αποτελεσματικά στην καλύτερη επαφή με το νόημα του κειμένου είναι με ερωτήσεις:«πώς συμπεριφέρονται οι περισσότεροι άνθρωποι, παρόλο που ισχυρίζονται ότι οι φίλοι είναι το πιο σημαντικό πράγμα; Από ποια πράγματα θεωρεί ανώτερο το φίλο ο Σωκράτης; Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά ενός αληθινού φίλου;») Έτσι, ο μαθητής θα προχωρήσει βήμα-βήμα στην ανακάλυψη των νοημάτων που υπάρχουν μέσα στο κείμενο, προκειμένου να κατανοήσει επαρκώς τις απόψεις του Σωκράτη για τη φιλία (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Α Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού,66). Συμπληρωματικό υλικό για τον συγγραφέα και το έργο του Ο Ξενοφών: Ο Ξενοφών( ) γεννήθηκε και στον δήμο της Ερχιάς της Αττικής. Καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια της τάξης των ιππέων και γι αυτό έλαβε επιμελημένη παιδεία και αγωγή. Έφηβος συνάντησε τον Σωκράτη, μαγεύτηκε από τη διδασκαλία του και έγινε μαθητής του, αλλά δεν ασχολήθηκε αποκλειστικά με τη φιλοσοφία. Συμμετέσχε στην εκστρατεία που ετοίμασε ο Κύρος, για να εκθρονίσει τον αδελφό του, τον βασιλιά της Περσίας Αρταξέρξη Β. Μετά τη μάχη στα Κούναξα και το θάνατο του Κύρου (401 π.χ), ο Ξενοφών ανέλαβε ηγετικές πρωτοβουλίες για την επιστροφή των μισθοφόρων στην Ελλάδα (Αρχαίοι Έλληνες Ιστοριογράφοι, Α Λυκείου,29-31). Η απογοήτευσή του από τη μεταπολεμική κατάσταση και την πολιτική κρίση στην πατρίδα του, ο θάνατος του Σωκράτη, αλλά και η συντηρητική νοοτροπία και η ανήσυχη ιδιοσυγκρασία του τον οδήγησαν σε φιλολακωνικά αισθήματα. Παράλληλα υπήρξαν αιτίες της πολυκύμαντης ζωής του, όπως αυτή αντικατοπτρίζεται στο πολύπλευρο έργο του. Γι αυτό άλλωστε υπήρξε στρατιώτης, φιλόσοφος, αλλά και αγρότης και κυνηγός. Τα έργα του Ξενοφώντα διακρίνονται σε ιστορικά (Ελληνικά, Κύρου Ανάβαση), σε φιλοσοφικά (Απομνημονεύματα, Συμπόσιο, Οικονομικός, Απολογία Σωκράτους), σε εγκώμια (Αγησίλαος, Κύρου παιδεία) και σε 22

23 πολιτικά/πρακτικά(λακεδαιμονίων Πολιτεία, Αθηναίων Πολιτεία, Ιέρων, Ιππαρχικός, Περί Ιππικής, Κυνηγετικός, Πόροι) (Αρχαίοι Έλληνες Ιστοριογράφοι, Α Λυκείου,29-31). Τα Απομνημονεύματα είναι έργο με φιλοσοφικό περιεχόμενο, εμπνευσμένο από τη σωκρατική διδασκαλία. Ο Ξενοφών το έγραψε για να υπερασπιστεί τη μνήμη του Σωκράτη, ανασκευάζοντας τις εις βάρος του κατηγορίες. Είναι μια συλλογή από διάφορα επεισόδια, συμβουλές, συζητήσεις, προτροπές του μεγάλου φιλοσόφου προς τους μαθητές και συμπολίτες του (Αρχαίοι Έλληνες Ιστοριογράφοι, Α Λυκείου,29-31). Ανάγνωση- εντοπισμός του θέματος {5-6 λεπτά} Ο εκπαιδευτικός διαβάζει το κείμενο της ενότητας, αφού προηγουμένως έχει ζητήσει από τους μαθητές να εντοπίσουν κατά την ανάγνωση στοιχεία που χαρακτηρίζουν το σταθερό και ενάρετο φίλο. Έτσι, αφού οι μαθητές εντοπίσουν τα στοιχεία που τους ζητήθηκαν, ο εκπαιδευτικός θα τα σημειώσει στον πίνακα. ΦΙΛΟΣ: πάντων κτημάτων κράτιστόν, μέγιστον ἀγαθὸν χρήσιμος, παραμόνιμος, πάγχρηστος, εὔνους τάττει τον ἑαυτὸν προς πάν το ἐλλειπόν τῷ φίλῳ ἄν τέ τινα εὖ ποιῆσαι δέῃ...ἐπανορθοῖ. παμφορώτατον κτῆμα. Η Φιλία ύψιστο αγαθό Σχεδιάγραμμα: Νοιάζονται για την απόκτηση: ΠΟΛΛΟI σπίτια, αγρούς,δούλους, ζώα, σκεύη ΦΙΛΟΙ κάλυψη αναγκών φίλου 23

24 Σύγκριση του αρχικού κειμένου με το κείμενο διασκευής Σε αυτή την υποενότητα, επιδιώκεται η σύγκριση του αρχικού κειμένου με αυτό της διασκευής που παρατίθεται στο σχολικό βιβλίο. Αυτό μας δίνει το έναυσμα να εξετάσουμε τους λόγους που επιλέχθηκαν ή τροποποιήθηκαν ορισμένα σημεία του κειμένου, καθώς κι εάν αυτή η επιλογή είναι καλύτερη για την καλύτερη εμπέδωση του κειμένου από τους μαθητές. Ξενοφών, Απομνημονεύματα ΚΕΙΜΕΝΟ ΔΙΑΣΚΕΥΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Το διασκευασμένο κείμενο, όπως υπάρχει στο βιβλίο της Α Γυμνασίου Τοῦτο μὲν πολλῶν ἀκούω, ὡς πάντων κτημάτων, κράτιστόν ἐστι φίλος σαφὴς καὶ ἀγαθός, παντὸς δὲ μᾶλλον ἐπιμέλονται οἱ πολλοὶ ἢ φίλων κτήσεως. Καὶ γὰρ οἰκίας καὶ ἀγροὺς καὶ ἀνδράποδα καὶ βοσκήματα καὶ σκεύη ἐπιμελῶς κτῶνται, φίλον δέ, ὃ μέγιστον ἀγαθὸν εἶναί φασιν,οὐχ ὅπως κτήσωνται φροντίζουσι. Καίτοι ποῖος ἵππος ἤ ποῖον ζεῦγος οὕτω χρήσιμόν ὥσπερ ὁ χρηστὸς φίλος; Ποῖον δὲ ἀνδράποδόν οὕτωςεὔνουνκαὶ παραμόνιμον;ἤ ποῖον ἄλλο κτῆμά οὕτω πάγχρηστον;ὁ γὰρ ἀγαθὸς φίλος ἑαυτόν τάττει πρὸς πᾶν τὸ ἐλλεῖπον τῷ φίλῳ καί, ἄν τέ τινα εὖ ποιῆσαι δέῃ, συνεπισχύει, ἄν τέ τις φόβος ταράττῃ συμβοηθεῖ καὶ εὖ μὲν πράττοντα πλεῖστα εὐφραίνει, σφαλλόμενον δὲ πλεῖστα ἐπανορθοῖ. Ἀλλ ὅμως ἔνιοι πειρῶνται δένδρα μὲν θεραπεύειν τοῦ καρποῦ ἕνεκεν, τοῦ δὲ παμφορωτάτου κτήματος, ὅ καλεῖται φίλος, ἀργῶς καιἀνειμέν ως οἱ πλεῖστοι ἐπιμέλονται. Μετάφραση από τον ιστότοπο του ΓιάννηΠαπαθανασίου ( Αυτό βέβαια ακούω από πολλούς,ότι δηλαδή από όλα τα περιουσιακά στοιχεία το πιο σημαντικό είναι ένας φίλος, πιστός και καλός, όμως οι περισσότεροι φροντίζουν πιο πολύ για οτιδήποτε άλλο παρά για την απόκτηση φίλων. Γιατί πράγματι, σπίτια και αγρούς και δούλους και ζώα και σκεύη αποκτούν με επιμέλεια αλλά φίλο, που λένε ότι είναι πολύ μεγάλο αγαθό δε φροντίζουν να αποκτήσουν. Και όμως ποιο άλογο ή ποιο ζευγάρι ζώων είναι τόσο χρήσιμο όσο βέβαια είναι ο καλός φίλος; Και ποιος δούλος είναι τόσο καλοπροαίρετος και σταθερός; Ή ποιο άλλο απόκτημα είναι τόσο χρήσιμο σε όλα; Γιατί ο καλός φίλος αφιερώνεται στην κάλυψη των αναγκών του φίλου του και, αν χρειάζεται να κάνει αυτός καλό σε κάποιον, τον ενισχύει βοηθώντας τον, και αν τον ταράζει κάποιος φόβος, τον βοηθάει μαζί με άλλους και όταν αυτός ευτυχεί, του προσφέρει πολύ μεγάλη ευχαρίστηση, ενώ όταν δυστυχεί, καταβάλλει πάρα πολλές προσπάθειες να τον στήσει πάλι στα πόδια του.αλλά όμως μερικοί προσπαθούν να καλλιεργήσουν δέντρα για τον καρπό τους,ενώ το απόκτημα που παράγει κάθε λογής καρπούς, το οποίο ονομάζεται φίλος,οι περισσότεροι το φροντίζουν με βραδύτητα και αμέλεια. 24

25 Πρωτότυπο κείμενο Τοῦτο μέν γάρ δή πολλῶν ἐφη ἀκούειν, ὡς πάντων κτημάτων κράτιστον ἀν εἰη φίλοςσαφήςκαιἀγαθός ἐπιμελομένους δε παντός μᾶλλον ὁρᾶν ἐφη τούς πολλούς ἤ φίλων κτήσεως. Και γάρ οἰκίας και ἀγρούς και ανδράποδα και βοσκήματα και σκεύη κτωμένους τε επιμελῶς ὁρᾶν ἐφη και τα ὀντα σώζειν πειρωμένους, φίλον δε, ὃ μέγιστον ἀγαθὸν εἶναί φασιν, ὁρᾶν ἐφη πολλούς οὐτε ὁπως κτήσωνται φροντίζοντας οὐτε ὀπως οἰ ὀντες αὐτοῖς σώζονται. Ἀλλά και καμνόντων φίλων τε και οἰκετών ὁρᾶν τινας ἐφη τοῖς μέν οἰκέτας και ἰατρούς εἰσάγοντας και τἀλλα τά προς υγείαν ἐπιμελῶς παρασκευάζοντας, τῶν δε φίλων ὀλιγωροῦντας, ἀποθανόντων τε ἀμφοτέρων ἐπί μέν τοῖς οἰκέτας άχθομένους τέ και ζημίαν ηγουμένους, ἐπί δε τοῖς φίλοις οὐδέν οἰομένους ἐλαττοῦσθαι, και τῶν μέν ἀλλων κτημάτων οὐδέν οἰομένους ἐλαττοὐσθαι, και τῶν μέν ἀλλων κτημάτων οὐδέν ἐῶντας ἀθεράπευτον οὐδ ἀνεπίσκεπτον, τῶν δε φίλων ἐπιμελείας δεομένων ἀμελοῦντας. Ἐτι δε προς τούτοις ὁρᾶν ἐφη τούς πολλούς τῶν μέν ἀλλων κτημάτων, και πάνυ πολλῶν αὐτοῖς ὀντων, το πλῆθος εἰδότας, τῶν δε φίλων ὀλίγων ὀντων, οὐ μόνον το πλῆθος ἀγνοοῦντας, ἀλλά και τοῖς πυνθανομένοις τοῦτο καταλέγειν ἐγχειρήσαντας, ούς ἐν τοῖς φίλοις ἐθεσαν, πάλιν τούτους ἀνατίθεσθαι τοσοῦτον αὐτούς τῶν φίλων φροντίζειν. Καίτοι προς ποῖον κτῆμα τῶν ἀλλων παραβαλλόμενος φίλος ἀγαθός οὐκ αν πολλῶ κρείττων φανειή; Ἀλλά και καμνόντων φίλων τε και οἰκετών ὁρᾶν τινας ἐφη τοῖς μέν οἰκέτας και ἰατρούς εἰσάγοντας και τἀλλα τά προς υγείαν Μετάφραση από τον Μαυρόπουλο, ΞενοφώνταςΑπομνημονεύματα Β,2007: Έλεγε δηλαδή ότι ακούει από πολλούς ότι απ όλα τα πράγματα θα μπορούσε να είναι πιο ισχυρός ένας ειλικρινής και καλός φίλος έλεγε όμως ότι βλέπει τους περισσότερους να φροντίζουν για οτιδήποτε περισσότερο παρά για την απόκτηση φίλων. Διότι έλεγε ότι τους βλέπει να προσπαθούν με επιμέλεια να αποκτούν και σπίτια και χωράφια και δούλους και ζώα και σκεύη και να προσπαθούν να διατηρήσουν όσα έχουν, αλλ ένα φίλο, που λεν ότι το πιο μεγάλο αγαθό, έλεγε ότι βλέπει τους περισσότερους ούτε να φροντίζουν πώς να τον αποκτήσουν ούτε πώς να διατηρούνται οι φίλοι και δούλοι τους, έλεγε ότι βλέπει κάποιους και γιατρούς να φέρνουν στα σπίτια τους για τους δούλους τους και να ετοιμάζουν με φροντίδα όσα άλλα συντείνουν στην αποκατάσταση της υγείας τους, να αδιαφορούν όμως για τους φίλους τους και, όταν πεθάνουν και οι δυο, να στεναχωριούνται για τους δούλους τους και να νομίζουν ότι αυτό είναι ζημία τους, ενώ για τους φίλους τους να νομίζουν ότι δε χάνουν τίποτε και ότι από όσα αλλά έχουν να μην αφήνουν τίποτε απεριποίητο και ανεξέταστο, αλλά να αδιαφορούν για τους φίλους τους που χρειάζονται φροντίδα. Ακόμη εκτός από αυτά έλεγε ότι βλέπει τους περισσότερους ότι ξέρουν το πλήθος των άλλων αγαθών που έχουν, αν και αυτά είναι πάρα πολλά, ενώ αγνοούν τον αριθμό των φίλων τους, αν και αυτοί είναι λίγοι, και όταν σ όσους τους ρωτούν επιχειρούν να απαριθμήσουν ποιους συγκαταλέγουν ανάμεσα στους φίλους τους, πάλι τους αφήνουν πίσω τόσο πολύ φροντίζουν για τους φίλους τους! Ωστόσο ένας καλός φίλος, με ποιο από τα άλλα αγαθά αν συγκριθεί, δε θα φανεί πολύ ανώτερος; Διότι ποιο ανάλογο ή ποιο ζευγάρι βοδιών είναι τόσο χρήσιμο, όσο ένας καλός φίλος; Ποιος δούλος είναι τόσο καλοδιάθετος και σταθερός; ;H ποιο άλλο αγαθό είναι τόσο χρήσιμο; Διότι ο καλός φίλος θέτει τον εαυτό του στη συμπλήρωση κάθε ανάγκης του φίλου του και στις προσωπικές και στις δημόσιες υποθέσεις του και, αν χρειάζεται να 25

26 ἐπιμελῶς παρασκευάζοντας,ὁ γὰρ ἀγαθὸς φίλος ἑαυτόν τάττει πρὸς πᾶν τὸ ἐλλεῖπον τῷ φίλῳ και τῆς ἰδίων κατασκευῆς και τῶν κοινῶν πράξεων, και, ἄν τέ τινα εὖ ποιῆσαι δέῃ, συνεπισχύει, ἄν τέ τις φόβος ταράττῃ συμβοηθεῖ τά μεν συναλίσκων, τά δε συμπράττων, και τά μέν συμπείθων, τα μέν συναλίσκων, τά δε βιαζόμενος, καὶ εὖ μὲν πράττοντας πλεῖστα εὐφραίνων, σφαλλομένους δὲ πλεῖστα ἐπανορθῶν.ἀ δε αί τε χεῖρες έκάστω υπηρετοῦσι και <οι> όφθαλμοί προορῶσι και τά ὠτα προακούουσι και οί πόδες διανύτουσι, τούτων φίλος εὐεργετῶν οὐδενός λείπεται πολλάκις ἀ πρό αυτόῦ τις ἠ οὐκ έξειργάσετο ἠ οὐκ ἠκουσεν ἠ διἠνυσε, ταῦτα, ὅ φίλος πρό τοῦ φίλου ἐξήρκεσεν.ἀλλ ὅμως ἔνιοι πειρῶνται δένδρα μὲν θεραπεύειν τοῦ καρποῦ ἕνεκεν,τοῦ δὲ παμφορωτάτου κτήματος, ὅ καλεῖται φίλος, ἀργῶς καὶ ἀνειμένως οἱπλεῖστοι ἐπιμέλονται. ευεργετήσει κάποιον, τον ενισχύει και, αν τον ταράζει κάποιος φόβος, τον συντρέχει άλλοτε συμμετέχοντας στις δαπάνες, άλλοτε ενεργώντας μαζί του, άλλοτε βοηθώντας να πείσει και άλλοτε χρησιμοποιώντας βία και, όταν ευτυχούν οι φίλοι του, ευφραίνοντάς τους πάρα πολύ και,όταν κλονίζονται, ξαναστήνοντας τους με μεγάλη βοήθεια. Όσες υπηρεσίες προσφέρουν στον καθένα τα χέρια, όσα βλέπουν από απόσταση τα μάτια, όσα ακούν από απόσταση τα αυτιά και όσες αποστάσεις διανύουν τα πόδια, από αυτά σε τίποτε δεν υστερεί ο φίλος πολλές φορές όσα για τον εαυτό του ή δεν έκανε κάποιος ή δεν είδε ή δεν άκουσε ή δεν πέρασε, αυτά τα κάνει συνήθως ικανοποιητικά ο φίλος για το φίλο. Ωστόσο, μερικοί προσπαθούν να περιποιούνται δένδρα, για να πάρουν τον καρπό τους, ενώ για το κτήμα που είναι πάρα πολύ καρποφόρο και λέγεται φίλος οι περισσότεροι φροντίζουν με βραδύτητα και με νωθρότητα. 26

27 Κριτική αποτίμηση των δύο κειμένων Έπειτα από την παράθεση και των δύο κειμένων, του πρωτότυπου και της ελεύθερης διασκευής, μπορούμε να αναφέρουμε σημαντικές διαφορές που παρουσιάζουν τα δύο κείμενα μεταξύ τους. Στο κείμενο διασκευής που υπάρχει στο σχολικό βιβλίο, ο Σωκράτης γίνεται κοινωνός της συζήτησης πολλών για το θέμα της φιλίας. Ο ίδιος ακούει από πολλούς ότι από όλα τα περιουσιακά στοιχεία που θα μπορούσε να έχει κάποιος, το σημαντικότερο είναι ένας πιστός και καλός φίλος. «κράτιστόν ἐστι φίλος σαφὴς καὶ ἀγαθός, παντὸς δὲ μᾶλλον ἐπιμέλονται οἱ πολλοὶ ἢ φίλων κτήσεως».σε αντίθεση, με το πρωτότυπο κείμενο που ο Ξενοφών μας παραθέτει ό ίδιος όλα όσα άκουσε από τον ίδιο τον Σωκράτη, που με τη σειρά του είχε ακούσει από άλλους «Τοῦτο μέν γάρ δή πολλῶν ἐφη ἀκούειν, ὡς πάντων κτημάτων κράτιστον ἀν εἰη φίλοςσαφής και ἀγαθός».θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι αυτή η αλλαγή γίνεται για να βοηθήσει τους μαθητές να κατανοήσουν καλύτερα το κείμενο δια στόματος Σωκράτη, γιατί πιθανή παράθεση και άλλων προσώπων μέσα στο κείμενο θα δημιουργούσε σύγχυση στο μυαλό των μαθητών. Στη συνέχεια, αντιλαμβανόμαστε ότι με αυτή την αλλαγή που παραθέσαμε, πολλά στοιχεία του κειμένου αλλάζουν. Το πρόσωπο που κυριαρχεί στη διασκευή του κειμένου είναι το α ενικό πρόσωπο, αφού μας παραθέτει ο ίδιος ο Σωκράτης όλα όσα άκουσε «Τοῦτο μὲν πολλῶν ἀκούω»,ενώ στο πρωτότυπο κείμενο το πρόσωπο αλλάζει και από α ενικό γίνεται γ ενικό πρόσωπο «Τοῦτο μέν γάρ δή πολλῶν ἐφη ἀκούειν». Μαζί με την αλλάγη που σημειώθηκε στα ρηματικά πρόσωπα, άλλαξε αυτόματα και η παράθεση των λέξεων του κειμένου. Για παράδειγμα, το ρήμα «έπιμέλονται» του κειμένου διασκευής είναι μετοχή («ἐπιμελομένους») στο πρωτότυπο κείμενο. Αυτό εξυπηρετεί στην καλύτερη κατανόηση, καθώς και στην διευκόλυνση των μαθητών, αφού θα μπορέσουν πιο εύκολα να μεταφράσουν τα ρήματα του κειμένου παρά τις μετοχές. Προχωρώντας στην ανάγνωση του κειμένου και στην ανάλυση των δύο κειμένων, διαπιστώνουμε ότι στο πρωτότυπο κείμενο γίνεται εκτενής αναφορά στην φροντίδα των πολλών για τους δούλους «Ἀλλά και καμνόντων φίλων τε και οἰκετών ὁρᾶν τινας ἐφη τοῖς μέν οἰκέτας και ἰατρούς.φροντίζειν»,φροντίζουν τους δούλους τους, όταν αυτοί αρρωσταίνουν, αλλά αδιαφορούν για τους φίλους τους. Αυτή η εκτενής αναφορά δε σημειώνεται στο κείμενο της διασκευής του σχολικού βιβλίου, 27

28 γιατί πιθανότατα όχι μόνο θα κούραζε τους μαθητές, αλλά και θα τους δημιουργούσε περισσότερη σύγχυση ως προς την κατανόηση του συνολικού κειμένου. Και τα δύο κείμενα συνεχίζουν συγκρίνοντας την αξία που έχει ένας φίλος με την αξία άλλων «Καὶ γὰρ οἰκίας καὶ ἀγροὺς καὶ ἀνδράποδα καὶ βοσκήματα καὶ σκεύη ἐπιμελῶς κτῶνται, φίλον δέ, ὃ μέγιστον ἀγαθὸν εἶναί φασιν,οὐχ ὅπως κτήσωνται φροντίζουσι. Καίτοι ποῖος ἵππος ἤ ποῖον ζεῦγος οὕτω χρήσιμόν ὥσπερ ὁ χρηστὸς φίλος;ποῖον δὲ ἀνδράποδόν οὕτωςεὔνουνκαὶ παραμόνιμον;ἤ ποῖον ἄλλο κτῆμά οὕτω πάγχρηστον;», τίποτα δεν μπορεί να συγκριθεί με τη χαρά που προσφέρει η απόκτηση φίλων. Ωστόσο, στο πρωτότυπο κείμενο αναφέρονται εκτενέστερα τα προτερήματα που έχει ένας φίλος και τις υπηρεσίες που μπορεί ο ίδιος να προσφέρει «Ἀ δε αί τε χεῖρες έκάστω υπηρετοῦσι και <οι> όφθαλμοί προορῶσι και τά ὠτα προακούουσι και οί πόδες διανύτουσι, τούτων φίλος εὐεργετῶν οὐδενός λείπεται πολλάκις ἀ πρό αυτόῦ τις ἠ οὐκ έξειργάσετο ἠ οὐκ ἠκουσεν ἠ διἠνυσε, ταῦτα,ὅ φίλος πρό τοῦ φίλου ἐξήρκεσεν». Η εκτενής αυτή αναφορά απουσιάζει από το κείμενο του σχολικού βιβλίου, γιατί ενδεχομένως κρίνεται ότι είναι περιττή για την πλήρη κατανόηση του κειμένου. Ο μαθητής έχει ήδη κατανοήσει επαρκώς τις ιδέες και τους προβληματισμούς του Σωκράτη και δεν χρειάζεται να γνωρίζει σε βάθος και αυτά τα παραδείγματα, η άγνοια των οποίων δεν θα του επιφέρει αρνητικά αποτελέσματα. Αξιολόγηση των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου και προσθήκη νέων Οι ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου στοχεύουν στην καλύτερη εμπέδωση και κατανόηση του κειμένου της ενότητας από τους μαθητές. Με αυτόν τον τρόπο οι μαθητές θα προσπαθήσουν να βάλουν τη σκέψη τους σε μία τάξη, και όσα στοιχεία αποκόμισαν από την ενότητα αλλά και από τον εκπαιδευτικό να τα βάλουν σε εφαρμογή στο γραπτό λόγο. Στην ενότητα «Ο Σωκράτης για τη φιλία» δίνονται τρεις ερωτήσεις κατανόησης προκειμένου οι μαθητές να ενεργοποιήσουν τη σκέψη τους και να απαντήσουν με λογικά επιχειρήματα. Οι ερωτήσεις κατανόησης του σχολικού βιβλίου είναι οι ακόλουθες: 1) Ποια αντίφαση διαπιστώνει ο Σωκράτης ανάμεσα σε όσα ακούει να λέγονται για τη φιλία και σε όσα βλέπει να συμβαίνουν; 2) Γιατί ο καλός και πιστός φίλος είναι 28

29 αναντικατάστατος κατά τον Σωκράτη; Ποια επιχειρήματα προβάλλει, για να ενισχύσει την άποψή του; 3) Ποιοι πιστεύετε ότι είναι οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι που αντιμετωπίζει μια φιλική σχέση στην εποχή μας; (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Α Γυμνασίου, σχολικό βιβλίο:77). Όσον αφορά τις ερωτήσεις που παραθέσαμε, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η πρώτη ερώτηση μπορεί να φαίνεται απλή, αλλά η λέξη «αντίφαση» ίσως ηχεί παράδοξα στα αυτιά των μαθητών, αφού οι μαθητές της Α γυμνασίου πιθανότατα να μη γνωρίζουν τη σημασία της. Απαραίτητη προϋπόθεση λοιπόν για να αντιμετωπιστεί αυτή η μικρή δυσκολία είναι να δοθεί η ερμηνεία της λέξης από τον εκπαιδευτικό. Προχωρώντας στην ανάγνωση και των επόμενων ερωτήσεων, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η τρίτη ερώτηση παρουσιάζει μία μικρή δυσκολία, αφού απαιτεί από τους μαθητές να ενεργοποιήσουν την κριτική τους σκέψη, συνδυάζοντας τις γενικότερες γνώσεις που διαθέτουν για το θέμα της φιλίας. Εάν όμως ο μαθητής δυσκολεύεται να στοχαστεί πάνω σε αυτό το κοινωνικό θέμα, θα πρέπει να δοθεί η κατάλληλη καθοδήγηση από τον εκπαιδευτικό, προκειμένου να είναι σε θέση ο μαθητής να βάλει σε τάξη τις ιδέες του. Ωστόσο, θα μπορούσαμε στη θέση της τρίτης ερώτησης να προσθέσουμε άλλες σχετικές με το θέμα της ενότητας, που θα είναι πιο εύκολες και κατανοητές για τους μαθητές. Έτσι, θα μπορούσαμε να απευθύνουμε στους μαθητές τις παρακάτω ερωτήσεις: 1) Με ποιους τρόπους κάποιος θα μπορούσε να δείξει στους φίλους του ότι είναι πολύ σημαντικοί γι αυτόν; 2)Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, τα βασικά χαρακτηριστικά ενός ιδανικού φίλου; Μελετώντας προσεκτικά και τις δυο ερωτήσεις που παραθέσαμε, διαπιστώνουμε ότι το περιεχόμενο τους είναι πιο εύκολο προς απάντηση συγκριτικά με την προτεινόμενη ερώτηση του σχολικού βιβλίου «Ποιοι πιστεύετε ότι είναι οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι που αντιμετωπίζει μια φιλική σχέση στην εποχή μας; (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Α Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:66). 29

30 Μελέτη και σύγκριση παράλληλων φιλοσοφικών κειμένων με βάση το αρχικό κείμενο της κάθε ενότητας Πρώτο παράλληλο κείμενο Στο παρακάτω απόσπασμα αναφέρονται οι αναγκαίες προϋποθέσει, ώστε να υπάρξει πραγματική φιλία μεταξύ δύο ανθρώπων. Ἀλλ' ἡ φιλία στάσιμόν τι ζητεῖ καὶ βέβαιον ἦθος καὶ ἀμετάπτωτον ἐν μιᾷ χώρᾳ καὶ συνηθείᾳ διὸ καὶ σπάνιον καὶ δυσεύρετόν ἐστι φίλος βέβαιος. Πλούταρχος, Περὶ πολυφιλίας 97b 6-9 Δεύτερο παράλληλο κείμενο Στο παρακάτω απόσπασμα εξετάζεται αν ένας ευτυχισμένος και αυτάρκης άνθρωπος έχει ανάγκη από φίλους ή όχι. Ἀμφισβητεῖται δὲ καὶ περὶ τὸν εὐδαίμονα, εἰ δεήσεται φίλων ἢ μή. Οὐθὲν γάρ φασι δεῖν φίλων τοῖς μακαρίοις καὶ αὐτάρκεσιν ὑπάρχειν γὰρ αὐτοῖς τἀγαθά αὐτάρκεις οὖν ὄντας οὐδενὸς προσδεῖσθαι, τὸν δὲ φίλον, ἕτερον αὐτὸν ὄντα, πορίζειν ἃ δι' αὑτοῦ ἀδυνατεῖ. Ἀριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1169b Τρίτο παράλληλο κείμενο Σε αυτό το απόσπασμα εκφράζεται η άποψη ότι η φιλία είναι αναγκαία στη ζωή του ανθρώπου και σαφώς προτιμότερη από όλα τα αγαθά. Μετὰ δὲ ταῦτα περὶ φιλίας ἕποιτ' ἂν διελθεῖν ἔστι γὰρ ἀρετή τις ἢ μετ' ἀρετῆς, ἔτι δ' ἀναγκαιότατον εἰς τὸν βίον. Ἄνευ γὰρ φίλων οὐδεὶς ἕλοιτ' ἂν ζῆν, ἔχων τὰ λοιπὰ ἀγαθὰ πάντα καὶ γὰρ πλουτοῦσι καὶ ἀρχὰς καὶ δυναστείας κεκτημένοις δοκεῖ φίλων μάλιστ' εἶναι χρεία. Ἀριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1155a 30

31 Κριτική αποτίμηση των ερωτήσεων των παράλληλων κειμένων Οι μαθητές θα πρέπει να συγκρίνουν το υπάρχον κείμενο του σχολικού βιβλίου «Ο Σωκράτης για τη φιλία» με τα παράλληλα κείμενα που παραθέσαμε. Ωστόσο, για να μπορέσουν οι μαθητές να συνδυάσουν σωστά αλλά και να κρίνουν, όσα διάβασαν, θα πρέπει ο εκπαιδευτικός, αφού προβεί στην ανάγνωση των παράλληλων κειμένων, να τα μεταφράσει, για να βοηθήσει τους μαθητές να εντοπίσουν τα κυριότερα σημεία του κάθε κειμένου(αρχαία Ελληνική Γλώσσα, σχολικό βιβλίο: ). Προχωρώντας στην ανάγνωση των παράλληλων κειμένων, διαπιστώνουμε ότι οι πηγές των δυο αποσπασμάτων προέρχονται από έναν σπουδαίο αρχαίο φιλόσοφο, τον Αριστοτέλη. Σε αυτό το σημείο, ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να παραπέμψει τους μαθητές στο Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων της Γ Γυμνασίου, εκεί οι μαθητές θα δουν κείμενα του Αριστοτέλη σχετικά με το θέμα της φιλίας. Οι μαθητές με αυτόν τον τρόπο θα έρθουν σε επαφή με κάποια χωρία του βιβλίου του Ηθικά Νικομάχεια. Έπειτα, θα προσπαθήσουν να απομονώσουν από το κάθε κείμενο της απόψεις του Αριστοτέλη περί φιλίας με τις απόψεις των «πολλών», όπως μας τις αφηγήθηκε ο ίδιος ο Σωκράτης. Το σχολικό βιβλίο περιέχει τέσσερις ερωτήσεις προς κατανόηση για τη μελέτη και εξέταση των παράλληλων κειμένων. Οι ερωτήσεις στοχεύουν στην καλύτερη προσέγγιση του αρχικού κειμένου (που ήδη διδάχθηκαν), με αυτόν τον τρόπο απαιτείται από τους μαθητές να αναπτύξουν την αφαιρετική και συνθετική τους ικανότητα, εντοπίζοντας τα κοινά θεματικά στοιχεία του κειμένου της ενότητας και των παράλληλων κειμένων. Οι ερωτήσεις των παράλληλων κειμένων είναι οι ακόλουθες: 1)Κάτω από ποιες προϋποθέσεις μπορεί να ανθήσει μια σωστή φιλία, σύμφωνα με το πρώτο απόσπασμα; 2)Nα σχολιάσετε την πρώτη περίοδο του δεύτερου παράλληλου κειμένου και να διατυπώσετε την προσωπική σας γνώμη;3) Πώς δικαιολογεί ο Αριστοτέλης (τρίτο παράλληλο κείμενο) την άποψη ότι η φιλία είναι «ἀναγκαιότατον εἰς τὸν βίον»; 4) Να εντοπίσετε κοινά θεματικά στοιχεία στο κείμενο της Ενότητας και στα παράλληλα κείμενα (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Α Γυμνασίου, ). Έπειτα, από την παράθεση των σχολικών ερωτήσεων, μπορούμε να επισημάνουμε ότι οι μαθητές με την κατάλληλη καθοδήγηση από τον εκπαιδευτικό θα μπορέσουν να απαντήσουν ικανοποιητικά στις ερωτήσεις του κειμένου. Ωστόσο, 31

32 κάποιες από τις ερωτήσεις απαιτούν από τους μαθητές την αιτιολόγηση της απάντησης με την παράθεση της προσωπικής τους γνώμης. Σε αυτό το σημείο, οι μαθητές θα διατυπώσουν τις δικές τους απόψεις περί φιλίας, αρκεί οι απαντήσεις τους να συνοδεύονται από λογικά επιχειρήματα. Στην κρίση αλλά και στη βούληση του εκπαιδευτικού είναι να επιλέξει κάποιες από τις ερωτήσεις κατανόησης που θα μελετήσει με τους μαθητές του, μπορεί να συζητήσουν κάποιες από αυτές και τις υπόλοιπες να τις μελετήσουν στο σπίτι. Καλό θα ήταν ο εκπαιδευτικός να έχει δώσει στους μαθητές του τις μεταφράσεις των παράλληλων κειμένων, για να εργαστούν σωστά και αποτελεσματικά στο σπίτι. Έτσι, οι μαθητές θα είναι σε θέση να μελετήσουν προσεκτικά όλα όσα πρέπει, για να φτάσουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα, που δεν είναι άλλο από την απάντηση της ερώτησης. 32

33 ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Κοινό για όλες τις ομάδες Έφτασε η ώρα να δημιουργήσετε το δικό σας ψηφιακό λεύκωμα για τη φιλία. Καταγράψτε τις δικές σας απαντήσεις στο ερώτημα «Πώς είναι ο καλός φίλος;» και ενσωματώστε στο λεύκωμά σας σχετικές εικόνες. 1 η Δραστηριότητα: Εμπλουτίστε το λεύκωμά σας με λέξεις και φράσεις των αρχαίων ελληνικών, σχετικές με τη φιλία. 2 η Δραστηριότητα: Υποθέστε ότι ο Σωκράτης ζει στη σύγχρονη εποχή και εσείς είστε μαθητές του, όπως ήταν ο Ξενοφώντας. Ξαναγράψτε το κείμενο του σχολικού βιβλίου (στα νέα ελληνικά), κάνοντας τις απαραίτητες αλλαγές, ώστε να φανούν οι απόψεις που θεωρείτε ότι θα εξέφραζε σήμερα ο Σωκράτης για τη φιλία μεταξύ των ανθρώπων. 3 η Δραστηριότητα: Να αναφέρετε παροιμίες και γνωμικά σχετικά με τη φιλία. 4 η Δραστηριότητα:Γιατί, κατά τη γνώμη σας, τα υλικά αγαθά είναι κατώτερα από τον καλό και σταθερό φίλο; 5 η Δραστηριότητα:Μία από τις θεματικές ενότητες του σχολικού βιβλίου της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α Γυμνασίου έχει θέμα την έννοια της «Φιλίας». Αφού διαβάσετε τα σχετικά προς μελέτη κείμενα, αξιοποιήστε το υλικό που σας είναι χρήσιμο, και εντάξτε το στο λεύκωμά σας. 6 η Δραστηριότητα: Φτιάξτε το δικό σας παραμύθι με θέμα τη φιλία. Μπορείτε να ανατρέξετε και στο Διαδίκτυο, αντλώντας υλικό και από την ιστορία του αγοριού με τη Μηλιά «Το δέντρο που έδινε». 33

34 A ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ 12 η Ενότητα ΑΘΗΝΑ ΚΑΙ ΑΤΛΑΝΤΙΔΑ Στον διάλογό του Τίμαιος ο Πλάτων ( π.χ.) περιλαμβάνει μια ιστορία που υποτίθεται ότι τη διηγήθηκαν στον Σόλωνα κατά την επίσκεψή του στην Αίγυπτο (590 π.χ.) Αιγύπτιοι ιερείς. Στην ιερή πόλη Σάιν, στο δέλτα του Νείλου, υπήρχε ναός της Νηίθ, της θεάς που θεωρούνταν ιδρύτρια της πόλης και συσχετιζόταν, κατά την αφήγηση, με τη θεά Αθηνά. Εκεί ο Σόλων πληροφορήθηκε για μια μεγάλη δύναμη, την Ατλαντίδα, η οποία σε πολύ προγενέστερους χρόνους είχε συγκρουστεί με όλες τις δυνάμεις, καθώς και με τον στρατό της Αθήνας. Ἐν δὲ δὴ τῇ Ἀτλαντίδι νήσῳ μεγάλη συνέστη καὶ θαυμαστὴ δύναμις βασιλέων, κρατοῦσα μὲν ἁπάσης τῆς νήσου, πολλῶν δὲ ἄλλων νήσων καὶ μερῶν τῆς ἠπείρου. Αὕτη δὴ πᾶσα συναθροισθεῖσα εἰς ἓν ἡ δύναμις τόν τε παρ' ὑμῖν καὶ τὸν παρ' ἡμῖν καὶ τὸν ἐντὸς τοῦ στόματος πάντα τόπον μιᾷ ποτὲ ἐπεχείρησεν ὁρμῇ δουλοῦσθαι. Τότε οὖν ὑμῶν, ὦ Σόλων, τῆς πόλεως ἡ δύναμις εἰς ἅπαντας ἀνθρώπους διαφανὴς ἀρετῇ τε καὶ ῥώμῃ ἐγένετο πάντων γὰρ προέστη εὐψυχίᾳ καὶ τέχναις ὅσαι κατὰ πόλεμον ἐπὶ τοὺς ἐσχάτους ἀφικομένη κινδύνους, καὶ κρατήσασα μὲν τῶν ἐπιόντων τρόπαιον ἔστησε, τοὺς δὲ μήπω δεδουλωμένους διεκώλυσε δουλωθῆναι, τοὺς δ' ἄλλους ἀφθόνως ἅπαντας ἠλευθέρωσεν. Ὑστέρῳ δὲ χρόνῳ σεισμῶν ἐξαισίων καὶ κατακλυσμῶν γενομένων, ἡ Ἀτλαντὶς νῆσος κατὰ τῆς θαλάττης δῦσα ἠφανίσθη διὸ καὶ νῦν ἄπορον καὶ ἀδιερεύνητον γέγονεν τοὐκεῖ πέλαγος. Πλάτων, Τίμαιος 25a-d (διασκευή) 34

35 Διδακτικοί στόχοι της 12 ης Ενότητας: α) να έρθουν σε επαφή με ένα πλατωνικό κείμενο το οποίο αναφέρεται σε ένα από τα πιο ενδιαφέροντα «μυστήρια» μυθικών τόπων, β) να συνδέσουν αυτό το κείμενο που αναφέρεται στην προϊστορία της Αθήνας με τα κείμενα των ενοτήτων 3 «Επαγγέλματα αρχαίων Αθηναίων» και 5 «Ο πλούτος της αττικής γης», που αναφέρονται στην Αθήνα και στα χαρακτηριστικά των Αθηναίων, γ) να εντοπίσουν σε ποια σημεία στηριζόταν η δύναμη της Αθήνας εκείνης της εποχής (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Α Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:73). Εκκίνηση/έναρξη διδασκαλίας ή αφόρμηση {3 λεπτά} Ο εκπαιδευτικός σε αυτό το σημείο, θα προσπαθήσει με το διαθέσιμο υλικό που του παρέχει η Ενότητα 12 να εισαγάγει τους μαθητές στο θέμα του κειμένου. Προτρέπει τους μαθητές να παρατηρήσουν τις εικόνες της συγκεκριμένης ενότητας, καθώς και τη λεζάντα της μίας από αυτές (Τοιχογραφία από το Ακρωτήρι της Θήρας που εικονίζει νηοπομπή) και να προβληματιστούν για το πώς αυτές συσχετίζονται με το θέμα του κειμένου «Αθήνα και Ατλαντίδα». Να επισημάνουμε σε αυτό το σημείο ότι εάν οι μαθητές δεν γνωρίζουν κάτι σχετικό για την Ατλαντίδα από κινηματογραφικές ταινίες, κόμικς, βιβλία, τότε ο εκπαιδευτικός είναι χρήσιμο να τους αναφέρει ότι ήταν «μία μυθική πλούσια χώρα που καταποντίστηκε» (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Α Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:73). Ανάγνωση εισαγωγικού σημειώματος {5 λεπτά} Το εισαγωγικό σημείωμα της ενότητας εισάγει τους μαθητές σε ένα από τα έργα του Πλάτωνα, τον Τίμαιο. Στο διάλογό του Τίμαιος, όπου ανήκει το απόσπασμα της Ενότητας, ο Πλάτων περιλαμβάνει μία ιστορία που την διηγήθηκαν στον Σόλωνα κατά την επίσκεψή του στην Αίγυπτο (590 π.χ.) Αιγύπτιοι Ιερείς. Εκεί ο Σόλων πληροφορήθηκε για μία μεγάλη δύναμη, την Ατλαντίδα, η οποία σε προγενέστερους χρόνους είχε συγκρουστεί με όλες τις δυνάμεις, καθώς και με το στρατό της Αθήνας (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα, σχολικό βιβλίο:90). 35

36 Κριτική αποτίμηση του εισαγωγικού σημειώματος Η προσθήκη εισαγωγικού σημειώματος σε αυτή την ενότητα κρίνεται απαραίτητη για την ομαλή ένταξη των μαθητών στο πνεύμα του περιεχομένου της ενότητας. Οι μαθητές, αν και έρχονται σε επαφή με τις εικόνες του κειμένου, δεν μπορούμε να πούμε ότι αυτές και μόνο είναι αρκετές να προϊδεάσουν τον μαθητή για το θέμα του κειμένου. Αυτό, γιατί οι εικόνες του κειμένου είναι τοιχογραφίες από το Ακρωτήρι της Θήρας, στις οποίες απεικονίζεται νηοπομπή. Εύλογα θα μπορούσαν να προβληματιστούν οι μαθητές «Τι κοινό έχει η Σαντορίνη με τη χαμένη Ατλαντίδα;». Σε αυτό το σημείο, ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να λύσει το μυστήριο που κρύβεται πίσω από αυτόν τον προβληματισμό, προκειμένου οι μαθητές να κατανοήσουν τα κοινά που εμφανίζει το Ακρωτήρι της Θήρας στην εικόνα με τη χαμένη Ατλαντίδα του κειμένου. Συμπληρωματικό υλικό για το συγγραφέα και το έργο του Πλάτων: Ο Πλάτων- το πραγματικό του όνομα ήταν Αριστοκλής-γεννήθηκε γύρω στο 428/427 π.χ. στην Αθήνα. Η οικογένειά του διχάστηκε μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, καθώς κάποιοι συγγενείς του ήταν ολιγαρχικοί και κάποιοι άλλοι δημοκρατικοί. Κεφαλαιώδης υπήρξε η γνωριμία του με τον Σωκράτη, του οποίου έζησε τη δίκη και την καταδίκη από κοντά. Το 387 π.χ.,δημιούργησε τη δική του σχολή στους κήπους του Ακάδημου, την περίφημη Ακαδημία (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Α Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού: 72-73). Βασική του πεποίθηση ήταν ότι μέσα από τη φιλοσοφία οι πολιτικοί θα μπορούσαν να διοικήσουν μια κοινωνία. Η απογοήτευσή του από την πολιτική κατάσταση της πατρίδας του- η οποία είχε καταδικάσει σε θάνατο τον Σωκράτη- τον ώθησε να αναζητήσει άλλες πολιτείες για να εφαρμόσει τις απόψεις του περί διακυβέρνησης. Επισκέφτηκε για το σκοπό αυτό τρεις φορές τη Σικελία(Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Α Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού: 72-73). Ο Πλάτων πέθανε το 348/347 π.χ., έχοντας αφοσιωθεί τα τελευταία χρόνια της ζωής του στις μελέτες του και στην Ακαδημία. Τα έργα του, εκτός από την Απολογία Σωκράτους και τις επιστολές του, έχουν μορφή διαλόγου. Στους διαλόγους του δεν εμφανίζεται ποτέ ο ίδιος. Τα θέματα που θίγονται στα έργα του είναι η αρετή, η οντολογία, η διαλεκτική, η ποίηση, η τέχνη. (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Α Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού: 72-73). 36

37 Οδηγίες διδασκαλίας-διδακτικές επισημάνσεις Σε αυτό το σημείο, ο εκπαιδευτικός θα πρέπει πριν προχωρήσει στο κείμενο της ενότητας να ρωτήσει τους μαθητές, εάν γνωρίζουν κάτι σχετικό για την Ατλαντίδα από κινηματογραφικές ταινίες, κόμικς ή βιβλία. Οι μαθητές δεν είναι υποχρεωμένοι να γνωρίζουν για το μύθο της Ατλαντίδας, αλλά αυτή η ερώτηση γίνεται, γιατί υποθέτουμε ότι ένα ποσοστό των μαθητών αρέσκεται στην ανάγνωση μύθων αυτού του είδους, που εξάπτουν τη φαντασία τους. Εάν η απάντηση είναι καταφατική, τότε ο εκπαιδευτικός θα θέσει το εύλογο ερώτημα που θέσαμε και πιο πάνω «Τι κοινό έχει το Ακρωτήρι της Θήρας με τη χαμένη Ατλαντίδα;» (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Α Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:73). Ο εκπαιδευτικός με λίγα λόγια θα πρέπει να αναφέρει το σχετικό μύθο της Ατλαντίδας και να επισημάνει ότι σύμφωνα λοιπόν με τους αστρολογικούς υπολογισμούς του Πλάτωνα, η καταστροφή της Ατλαντίδας είχε συμβεί μόλις 900 χρόνια πριν. Ο Πλάτωνας έζησε το 300 π.χ., και αν όλα αυτά συνέβησαν 900 χρόνια νωρίτερα, τότε οι ιστορικές αναδρομές καταλήγουν ούτε λίγο ούτε πολύ στα χρόνια της μεγάλης έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας. Πιθανότατα να μην υπήρξε ποτέ αυτή η χώρα. Παρόλα αυτά, η θεωρία για την ηφαιστειακή καταστροφή της Σαντορίνης εξακολουθεί να βασίζεται σε πραγματικές πηγές που θυμίζουν τον «Πλατωνικό Λόγο» (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Α Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:73). Στη συνέχεια, ο εκπαιδευτικός θα προχωρήσει ο ίδιος στην ανάγνωση και μετάφραση του κειμένου, για να χρωματίσει με τη φωνή του τα κυριότερα σημεία του κειμένου. Πριν προχωρήσει όμως στην ανάγνωση θα μπορούσε να θέσει κάποιες ερωτήσεις στους μαθητές για να τους έχει σε ετοιμότητα. Για παράδειγμα, Τι συγκροτήθηκε στην Ατλαντίδα; Τι επιχείρησε να κάνει αυτή η στρατιωτική δύναμη; Τι έκανε την Αθήνα να ξεχωρίσει από τις άλλες πόλεις εκείνη την περίοδο; Η εικόνα της Αθήνας, όπως παρουσιάζεται στο κείμενο, ανταποκρίνεται σε όσα γνωρίζετε από το μάθημα της Ιστορίας ή και από άλλα κείμενα (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Α Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:73). 37

38 Σύγκριση του αρχικού κειμένου με το κείμενο διασκευής Σε αυτή την υποενότητα, επιδιώκεται η σύγκριση του αρχικού κειμένου με αυτό της διασκευής που παρατίθεται στο σχολικό βιβλίο. Αυτό μας δίνει το έναυσμα να εξετάσουμε τους λόγους που επιλέχθηκαν ή τροποποιήθηκαν ορισμένα σημεία του κειμένου, καθώς κι εάν αυτή η επιλογή είναι καλύτερη για την καλύτερη εμπέδωση του κειμένου από τους μαθητές. ΚΕΙΜΕΝΟ ΔΙΑΣΚΕΥΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Το διασκευασμένο κείμενο, όπως υπάρχει στο βιβλίο της Α Γυμνασίου Εν δὲ δὴ τῇ Ατλαντίδι νήσῳ μεγάλη συνέστη καὶ θαυμαστὴ δύναμις βασιλέων, κρατοῦσα μὲν ἁπάσης τῆς νήσου, πολλῶν δὲ ἄλλων νήσων καὶ μερῶν τῆς ἠπείρου. Αὕτη δὴ πᾶσα συναθροισθεῖσα εἰς ἓν ἡ δύναμις τόν τε παρ ὑμῖν καὶ τὸν παρ ἡμῖν καὶ τὸν ἐντὸς τοῦ στόματος πάντα τόπον μιᾷ ποτὲ ἐπεχείρησεν ὁρμῇ δουλοῦσθαι. Τότε οὖν ὑμῶν, ὦ Σόλων, τῆς πόλεως ἡ δύναμις εἰς ἅπαντας ἀνθρώπους διαφανὴς ἀρετῇ τε καὶ ῥώμῃ ἐγένετο πάντων γὰρ προέστη εὐψυχίᾳ καὶ τέχναις ὅσαι κατὰ πόλεμον ἐπὶ τοὺς ἐσχάτους ἀφικομένη κινδύνους, καὶ κρατήσασα μὲν τῶν ἐπιόντων τρόπαιον ἔστησε, τοὺς δὲ μήπω δεδουλωμένουςδιεκώλυσεδουλωθῆναι, τοὺς δ ἄλλους ἀφθόνως ἅπαντας ἠλευθέρωσεν. Υστέρῳ δὲ χρόνῳ σεισμῶν ἐξαισίων καὶ κατακλυσμῶν γενομένων, ἡ Ατλαντὶς νῆσος κατὰ τῆς θαλάττης δῦσα ἠφανίσθη διὸ καὶ νῦν ἄπορον καὶ ἀδιερεύνητον γέγονεν τοὐκεῖ πέλαγος. πηλοῦ κάρτα βραχέος ἐμποδὼν ὄντος, ὃν ἡ νῆσος ἱζομένη παρέσχετο». Μετάφραση από τον ιστότοπο του Γιάννη Παπαθανασίου, Κατερίνα Πρανδέκου( Στο νησί, λοιπόν, της Ατλαντίδας, συγκροτήθηκεμεγάληκαι αξιοθαύμαστη δύναμη βασιλέων,που εξουσίαζε ολόκληρο το νησί και πολλά άλλα νησιά και μέρη της ξηράς. Όλη αυτή η δύν αμη αφού συνενώθηκε σε ένα, το δικό σας και το δικό μας τόπο και όλη την περιοχή που βρίσκεται μέσα στο στόμιο επιχείρησε κάποτε να υποδουλώσει με μία και μόνη επίθεση. Τότε, λοιπόν, Σόλωνα, η δύναμη της πόλης σας σε όλους γενικά τους ανθρώπους υπήρξε ξακουστή για τη γενναιότητα και το σθένος της γιατί ξεχώρισε από όλες στη γενναιότητα και στις πολεμικές τέχνες,αφού έφτασε στους έσχατους κινδύνους, και αφού νίκησε τους επιδρομείς,έστησε μνημείο νίκης,και παρεμπόδισε την υποδούλωση όσων δεν είχαν ακόμη υποδουλωθεί και όλους τους άλλους τους ελευθέρωσε χωρίς υστεροβουλία. Και αργότερα, αφού έγιναν πολύ δυνατοί σεισμοί και κατακλυσμοί, το νησί της Ατλαντίδας, βυθίστηκε στη θάλασσα και εξαφανίστηκε γι αυτό και σήμερα το εκεί πέλαγος είναι αδιάβατο και ανεξερεύνητο. 38

39 Το πρωτότυπο κείμενο Ἐν δὲ δὴ τῇ Ἀτλαντίδι νήσῳ ταύτῃ μεγάλη συνέστη καὶ θαυμαστὴ δύναμις βασιλέων,κρατοῦσα μὲν ἁπάσης τῆς νήσου, πολλῶν δὲ ἄλλων νήσων καὶ μερῶν τῆς ἠπείρου πρὸς δὲ τούτοις ἔτι τῶν ἐντὸς τῇδε Λιβύης μὲν ἦρχον μέχρι πρὸς Αἴγυπτον, τῆς δὲ Εὐρώπηςμέχρι Τυρρηνίας. αὕτη δὴ πᾶσα συναθροισθεῖσα εἰς ἓν ἡδύναμις τόν τε παρ ὑμῖν καὶ τὸν παρ ἡμῖν καὶ τὸν ἐντὸς τοῦ στόματος πάντα τόπον μιᾷ ποτὲ ἐπεχείρησεν ὁρμῇ δουλοῦ-σθαι. τότε οὖν ὑμῶν, ὦ Σόλων, τῆς πόλεως ἡ δύναμις εἰς ἅπαντας ἀνθρώπους διαφανὴς ἀρετῇ τε καὶ ῥώμῃ ἐγένετο πάντων γὰρ προστᾶσα εὐψυχίᾳ καὶ τέχναις ὅσαι κατὰ πόλεμον, τὰ μὲν τῶν Ἑλλήνων ἡγουμένη, τὰ δ αὐτὴ μονωθεῖσα ἐξ ἀνάγκης τῶν ἄλλων ἀποστάντων, ἐπὶ τοὺς ἐσχάτους ἀφικομένη κινδύνους, κρατήσασα μὲν τῶν ἐπιόντων τρόπαιον ἔστησεν, τοὺς δὲ μήπω δεδουλωμένους διεκώλυσεν δουλωθῆναι, τοὺς δ ἄλλους, ὅσοι κατοικοῦμεν ἐντὸς ὅρωνἡρακλείων, ἀφθόνως ἅπαντας ἠλευθέρωσεν. ὑστέρῳ δὲ χρόνῳ σεισμῶν ἐξαισίων καὶ κατακλυσμῶν γενομένων, μιᾶς ἡμέρας καὶ νυκτὸς χαλεπῆς ἐπελθούσης, τό τε παρ ὑμῖν μάχιμον πᾶν ἁθρόον ἔδυ κατὰ γῆς, ἥ τε Ἀτλαντὶς νῆσος ὡσαύτως κατὰ τῆς θαλάττης δῦσα ἠφανίσθη διὸ καὶνῦν ἄπορον καὶ ἀδιερεύνητον γέγονεν τοὐκεῖπέλαγος,κάρτα βραχέος ἐμποδὼν ὄντος, ὃν ἡ νῆσος ἱζομένη παρέσχετο». Μετάφραση από τον ιστότοπο: Η πύλη για την ελληνική γλώσσα: Μτφρ. Β. Κάλφας Πλάτων.Τίμαιος. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια. Θεσσαλονίκη:Βιβλιοπωλείον της ΕΣΤΙΑΣ. Σ' αυτό το νησί, την Ατλαντίδα, δημιουργήθηκε κάτω από βασιλική εξουσία μια μεγάλη και θαυμαστή δύναμη που κυριάρχησε σε όλο το νησί καθώς και σε πολλά άλλα νησιά και μέρη της απέναντι ηπείρου. Επιπλέον, προς την πλευρά μας, επικράτησε στη Λιβύη ως την Αίγυπτο και στην Ευρώπη ως την Τυρρηνία. Αυτή λοιπόν η μεγάλη δύναμη συγκέντρωσε κάποτε όλα της τα στρατεύματα και επιχείρησε, με μία μόνο επίθεση, να υποδουλώσει την πόλη σας και τη δική μας και όλες όσες βρίσκονται μέσα από τις Στήλες. Τότε ακριβώς, Σόλων, αποκαλύφθηκε σε όλη την ανθρωπότητα η αρετή και η δύναμη της πόλης σας, γιατί στάθηκε πρώτη στο φρόνημα και στην τεχνική του πολέμου. Επικεφαλής των Ελλήνων, και στη συνέχεια αναγκασμένη να πολεμήσει μόνη όταν οι άλλοι την εγκατέλειψαν, έφθασε στον έσχατο κίνδυνο αλλά τελικά απέκρουσε τους εισβολείς και θριάμβευσε. Δεν άφησε έτσι να γνωρίσουν τη σκλαβιά αυτοί που δεν είχαν υποδουλωθεί ποτέ και απελευθέρωσε με μεγαλοψυχία όλους εμάς τους άλλους που κατοικούσαμε μέσα από τις Ηράκλειες Στήλες. Πολύ αργότερα όμως ήρθαν τρομεροί σεισμοί και κατακλυσμοί και, μέσα σε μία μέρα και μία νύχτα φρίκης, όλο το γένος των πολεμιστών σας χάθηκε μέσα στη γη, και το νησί της Ατλαντίδας βυθίστηκε στη θάλασσα και αφανίστηκε. Ο ωκεανός σ' εκείνα τα μέρη έγινε απροσπέλαστος και ανεξερεύνητος από την πολύ βαθιά λάσπη που άφησε πίσω της η Ατλαντίδα καθώς καταποντιζόταν». 39

40 Κριτική αποτίμηση των δύο κειμένων Έπειτα από την παράθεση και των δύο κειμένων, του πρωτότυπου και της ελεύθερης διασκευής, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι τα δύο κείμενα δεν παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους. Η συνέχεια της πλατωνικής Πολιτείας είναι το έργο του Πλάτωνα Τίμαιος. Ο Κριτίας διηγείται μια ιστορία που είχε ακούσει εδώ καιρό από τον παππού του, ο οποίος του την μετέφερε όπως την είχε ακούσει από τον Σόλωνα. Και τα δύο κείμενα μας εισάγουν στο μύθο με την ίδια πρόταση «Εν δὲ δὴ τῇ Ατλαντίδι νήσῳ μεγάλη συνέστη καὶ θαυμαστὴ δύναμις βασιλέων, κρατοῦσα μὲν ἁπάσης τῆς νήσου, πολλῶν δὲ ἄλλων νήσων καὶ μερῶν τῆς ἠπείρου», μας γνωστοποιούν δηλαδή ότι στην Ατλαντίδα δημιουργήθηκε μία μεγάλη και θαυμαστή δύναμη που κυριάρχησε σε όλο το νησί, καθώς και σε πολλά άλλα νησιά (Κάλφας, 2014: 193). Στη συνέχεια του μύθου, μπορούμε να επισημάνουμε ότι στο πρωτότυπο κείμενο μάς δίνεται ένα στοιχείο για το μύθο που δεν υπάρχει στο κείμενο διασκευής «πρὸς δὲ τούτοις ἔτι τῶν ἐντὸς τῇδε Λιβύης μὲν ἦρχον μέχρι πρὸς Αἴγυπτον, τῆς δὲ Εὐρώπης μέχρι Τυρρηνίας». Αυτή η λεπτομέρεια δεν αναφέρεται στο κείμενο διασκευής, γιατί πιθανότατα θα αποπροσανατόλιζε τους μαθητές από την ουσία του κειμένου, άλλωστε αυτό που μας ενδιαφέρει να συγκρατήσουν οι μαθητές είναι ο ίδιος ο μύθος. Έτσι, εύλογα μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι μαθητές μπορούν να κατανοήσουν το μύθο ακόμα και με την απουσία αυτής της λεπτομέρειας (Κάλφας, 2014: ). Η εξέλιξη του μύθου συνεχίζεται και από τα δύο κείμενα με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, χωρίς να διαπιστώνουμε καμία απολύτως διαφορά «αὕτη δὴ πᾶσα συναθροισθεῖσα εἰς ἓν ἡ δύναμις τόν τε παρ ὑμῖν καὶ τὸν παρ ἡμῖν καὶ τὸν ἐντὸς τοῦ στόματος πάντα τόπον μιᾷ ποτὲ ἐπεχείρησεν ὁρμῇ δουλοῦ-σθαι. τότε οὖν ὑμῶν, ὦ Σόλων, τῆς πόλεως ἡ δύναμις εἰς ἅπαντας ἀνθρώπους διαφανὴς ἀρετῇ τε καὶ ῥώμῃ ἐγένετο πάντων γὰρ προστᾶσα εὐψυχίᾳ καὶ τέχναις ὅσαι κατὰ πόλεμον». Η δύναμη αυτή που δημιουργήθηκε,όπως προαναφέραμε, στο νησί της Ατλαντίδας συγκέντρωσε όλα τα στρατεύματα και επιχείρησε να υποδουλώσει την πόλη των Αιγύπτιων και την πόλη των Αθηναίων. Η Αθήνα στάθηκε πρώτη στο φρόνιμα και στην τεχνική του πολέμου, μόνης της αναγκάστηκε να πολεμήσει και να αποκρούσει τους εισβολείς και με αυτόν τον τρόπο θριάμβευσε. Με τη δύναμη και την αρετή της απελευθέρωσε όλους αυτούς που κατοικούσαν μέσα στις Ηράκλειες στήλες (Κάλφας, 2014: ). 40

41 Συνεχίζοντας την ανάγνωση διαπιστώνουμε ότι στο πρωτότυπο κείμενο η φράση «τὰ μὲν τῶν Ἑλλήνων ἡγουμένη, τὰ δ αὐτὴ μονωθεῖσα ἐξ ἀνάγκης τῶν ἄλλων ἀποστάντων» δεν υπάρχει στο διασκευασμένο κείμενο, αλλά αυτό και πάλι δεν εμποδίζει τους μαθητές στην κατανόηση και εμπέδωση του κειμένου. Ο μύθος ολοκληρώνεται με τον καταποντισμό της Ατλαντίδας, μέσα σε μία μέρα, έπειτα από σεισμούς και κατακλυσμούς όλο το γένος των πολεμιστών χάθηκε και το νησί της Ατλαντίδας βυθίστηκε στη θάλασσα. Ο ωκεανός σ εκείνα τα μέρη έγινε ανεξερεύνητος από την πολύ βαθιά λάσπη που άφησε πίσω η Ατλαντίδα καθώς καταποντιζόταν (Κάλφας, 2014: ). Συνοψίζοντας τα όσα προαναφέραμε: τα δύο κείμενα δεν παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους και όσες διαφορές έτυχε να διαπιστώσουμε δεν αποτελούν εμπόδιο στην κατανόηση του κειμένου από τους μαθητές. Αντιθέτως, όσο λιγότερες πληροφορίες παρέχουν τα κείμενα τόσο καλύτερα για τους μαθητές, αφού τους βοηθάει να συλλάβουν με πιο εύληπτο τρόπο το περιεχόμενο του συγκεκριμένου μύθου. Αξιολόγηση των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου και προσθήκη νέων Στην ενότητα «Αθήνα και Ατλαντίδα» δίνονται τέσσερις ερωτήσεις κατανόησης προκειμένου οι μαθητές να ενεργοποιήσουν τη σκέψη τους και να απαντήσουν με λογικά επιχειρήματα στις παρακάτω ερωτήσεις. Οι τρεις πρώτες ερωτήσεις αναφέρονται στο μύθο του κειμένου και στοχεύουν στην καλύτερη κατανόηση του από τους ίδιους τους μαθητές. Με αυτόν τον τρόπο οι μαθητές θα προσπαθήσουν να βρουν τις απαντήσεις μέσα από το κείμενο με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού. Ωστόσο, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η τέταρτη ερώτηση του σχολικού βιβλίου είναι περισσότερο ερώτηση διαθεματική παρά κατανόησης του μύθου. Αυτό σημαίνει ότι απαιτεί από τους μαθητές να απαντήσουν στη συγκεκριμένη ερώτηση με βάση όχι μόνο την κρίση τους, αλλά και τις γνώσεις που έχουν από το μάθημα της ιστορίας. Οι ερωτήσεις κατανόησης του σχολικού βιβλίου είναι οι ακόλουθες: 1) Ποιες πληροφορίες αντλούμε από το κείμενο για τη δύναμη της Ατλαντίδας; 2) Ποια ήταν, σύμφωνα με τη διήγηση, η συμβολή της Αθήνας στην αντιμετώπιση του συνασπισμού 41

42 των βασιλέων της Ατλαντίδας, που υπήρξε μεγάλη απειλή για τους λαούς του ευρύτερου χώρου της Μεσογείου; 3) Πώς καταστράφηκε η Ατλαντίδα σύμφωνα με το κείμενο; 4) H Ατλαντίδα και ο μύθος της εξακολουθούν ακόμα και σήμερα να εξάπτουν το ενδιαφέρον και τη φαντασία. Σε τι οφείλεται, κατά τη γνώμη σας, η διαχρονική απήχηση μύθων και αφηγήσεων για άγνωστους ή χαμένους πολιτισμούς; (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Α Γυμνασίου, σχολικό βιβλίο:92). Σχετικά με τις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου που παραθέσαμε, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι οι τρεις πρώτες ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου είναι απλό να απαντηθούν από τους μαθητές χωρίς την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού. Ο εκπαιδευτικός δεν χρειάζεται να δώσει κάποιο υλικό ή κάποιες περαιτέρω οδηγίες για να βοηθήσει τους μαθητές να βρουν τις απαντήσεις των ερωτήσεων, αφού με τη μετάφραση που θα τους έχει δώσει, μπορούν εύκολα να βρουν τις απαντήσεις από μόνοι τους. Ωστόσο, δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο και για την τέταρτη ερώτηση του σχολικού βιβλίου, αφού ο κάθε μαθητής θα πρέπει να απαντήσει με βάση τη κρίση του αλλά και τις γνώσεις που ήδη έχει από το μάθημα της ιστορίας. Σε αυτό το σημείο, ο εκπαιδευτικός μπορεί να βοηθήσει τους μαθητές στη συγγραφή της απάντησης, δίνοντάς τους στοιχεία από άλλους μύθους, όπως «οι ιπτάμενοι δίσκοι», τα περίεργα όντα (όπως ο χιονάνθρωπος των Ιμαλαϊων και το τέρας του Λόχνες) και τα «μυστικά» των Πυραμίδων. Στους μαθητές που αρέσκονται στην ανάγνωση μύθων ιστορικής προέλευσης μπορεί να τους αναφέρει μύθους όπως, ο Λαβύρινθος της Κνωσσού, η Λερναία Ύδρα, ο Πόλεμος των Αχαιών κατά της Τροίας και η άλωσή της ή και άλλους που αφορούν φοβερά κλιματολογικά και γεωλογικά φαινόμενα που μετακίνησαν τον άξονα της γης και αναδόμησαν την επιφάνειά της. Έτσι, με την αναφορά αυτών των μύθων ο εκπαιδευτικός θα καταφέρει να κεντρίσει το ενδιαφέρον των μαθητών για ανάγνωση κι άλλων σχετικών μύθων, εισάγοντας τα παιδιά στον κόσμο των μύθων που αποτέλεσαν για πολλούς την προϊστορία της ανθρωπότητας. Έπειτα από την αξιολόγηση των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου, διαπιστώσαμε ότι όλες οι ερωτήσεις είναι απλές και κατανοητές, εάν όμως θα θέλαμε να αλλάξουμε κάτι, αυτό θα ήταν στην τέταρτη ερώτηση. Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να αναδιατυπώσουμε την ερώτηση «H Ατλαντίδα και ο μύθος της εξακολουθούν ακόμα και σήμερα να εξάπτουν το ενδιαφέρον και τη φαντασία. Σε τι οφείλεται, κατά τη γνώμη σας, η διαχρονική απήχηση μύθων και αφηγήσεων για άγνωστους ή χαμένους πολιτισμούς;» με μία άλλη σχετική: «Η εικόνα της Αθήνας, όπως παρουσιάζεται στο 42

43 κείμενο, ανταποκρίνεται σε όσα γνωρίζετε από το μάθημα της ιστορίας ή και από άλλα κείμενα»; Έτσι, θα δοθεί κίνητρο στους μαθητές να μελετήσουν και να συλλέξουν υλικό και από τις προηγούμενες ενότητες που διδάχθηκαν και που είναι σχετικές με τον Αθηναϊκό πολιτισμό (2 η ενότητα, 3 η ενότητα, 5 η ενότητα). Μελέτη και σύγκριση παράλληλων φιλοσοφικών κειμένων με βάση το αρχικό κείμενο της κάθε ενότητας Πρώτο παράλληλο κείμενο Στο παρακάτω απόσπασμα ο Στράβων παραθέτει το σχόλιο του Ποσειδωνίου (φιλόσοφος του 2ου/1ου αιώνα π.χ. από την Απάμεια της Συρίας) σχετικά με την Ατλαντίδα. Πρὸς ὃ καὶ τὸ τοῦ Πλάτωνος εὖ παρατίθησιν, ὃτι ἐνδέχεται καὶ μὴ πλάσμα εἶναι περὶ ἧς ἐκεῖνος ἱστορῆσαι Σόλωνά φησι πεπυσμένον παρὰ τῶν Αἰγυπτίων ἱερέων, ὡς ὑπάρχουσά ποτε ἀφανισθείη, τὸ μέγεθος οὐκ ἐλάττων ἠπείρου. Στράβων, Γεωγραφικά Δεύτερο παράλληλο κείμενο Στο παρακάτω απόσπασμα γίνεται αναφορά στον πόλεμο που είχε διεξαχθεί πολύ παλιά ανάμεσα σε εκείνους που κατοικούσαν έξω από τις Ηράκλειες στήλες και εκείνους που κατοικούσαν εντός. Στον πόλεμο αυτόν έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο οι βασιλιάδες της νήσου Ατλαντίδας. Πάντων δὴ πρῶτον μνησθῶμεν ὃτι τὸ κεφάλαιον ἦν ἐνακισχίλια ἔτη, ἀφ οὗ γεγονώς ἐμηνύθη πόλεμος τοῖς θ ὑπὲρ Ἡρακλείας στήλας ἔξω κατοικοῦσιν καὶ τοῖς ἐντός πᾶσιν ὃν δεῖ νῦν διαπεραίνειν. Τῶν μὲν οὖν ἥδε ἡ πόλις ἄρξασα καὶ πάντα τὸν πόλεμον διαπολεμήσασα ἐλέγετο, τῶν δ οἱ τῆς Ἀτλαντίδος νήσου βασιλῆς, ἥν δὴ Λιβύης καὶ Ἀσίας μείζω νῆσον οὖσαν ἔφαμεν εἶναί ποτε, νῦν δὲ ὑπό σεισμῶν δῦσαν ἄπορον πηλόν τοῖς ἐνθένδε ἐκπλέουσιν ἐπὶ τὸ πᾶν πέλαγος, ὥστε μηκέτι πορεύεσθαι, κωλυτὴν παρασχεῖν. Πλάτων, Κριτίας 108e - 109a 43

44 Κριτική αποτίμηση των ερωτήσεων των παράλληλων κειμένων Το σχολικό βιβλίο περιέχει δύο ερωτήσεις προς κατανόηση για τη μελέτη και εξέταση των παράλληλων κειμένων. Οι ερωτήσεις στοχεύουν στην καλύτερη προσέγγιση του αρχικού κειμένου, με αυτόν τον τρόπο απαιτείται από τους μαθητές να αναπτύξουν την αφαιρετική και συνθετική τους ικανότητα, εντοπίζοντας τα κοινά θεματικά στοιχεία του κειμένου της ενότητας με αυτών των παράλληλων κειμένων. Οι ερωτήσεις των παράλληλων κειμένων είναι οι ακόλουθες: 1)Συμφωνεί ο Ποσειδώνιος με την άποψη του Πλάτωνα για την Ατλαντίδα, όπως αυτή εκφράζεται στο κείμενο της ενότητας; 2)Ποια επιπλέον στοιχεία προσφέρει το δεύτερο απόσπασμα σε σχέση με το κείμενο της Ενότητας; (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Α Γυμνασίου,154). Οι ερωτήσεις των παράλληλων κειμένων που μας προσφέρει το σχολικό βιβλίο στοχεύουν στην ενεργοποίηση της κριτικής σκέψης και στην καλλιέργεια της αφαιρετικής και συνθετικής ικανότητας των μαθητών. Η πρώτη ερώτηση απαιτεί από τους μαθητές να διαβάσουν το πρώτο παράλληλο κείμενο της ενότητας, που είναι απόσπασμα από το κείμενο του γεωγράφου Στράβωνα, στο οποίο παραθέτει το σχόλιο του Ποσειδωνίου σχετικά με την Ατλαντίδα. Οι μαθητές με αυτόν τον τρόπο θα έρθουν σε επαφή με μία άλλη αρχαία πηγή σχετική με το μύθο που διδάχθηκαν «Αθήνα και Ατλαντίδα», και στην οποία θα πρέπει να ανταποκριθούν σε αυτό που τους ζητάει, βρίσκοντας και συνδυάζοντας σωστά τα σημεία του κειμένου που διδάχθηκαν με αυτά του πρώτου παράλληλου κειμένου. Σε αυτό το σημείο, οι μαθητές θα πρέπει να έχουν κατανοήσει σωστά το κείμενο της ενότητας για να μπορέσουν να συσχετίσουν τα στοιχεία και των δύο κειμένων. Στο ίδιο ακριβώς μοτίβο κατευθύνεται και η δεύτερη ερώτηση που παρατίθεται στο σχολικό βιβλίο «Ποια επιπλέον στοιχεία προσφέρει το δεύτερο απόσπασμα σε σχέση με το κείμενο της Ενότητας;». Οι μαθητές θα πρέπει να εργαστούν το ίδιο και σε αυτήν την ερώτηση, μόνο που θα πρέπει να συγκρίνουν το κείμενο της ενότητας «Αθήνα και Ατλαντίδα» με το δεύτερο απόσπασμα από τα παράλληλα κείμενα. Η ερώτηση αυτή απαιτεί πάλι από τους μαθητές να αξιοποιήσουν σωστά τα στοιχεία του μύθου που συγκέντρωσαν από το κείμενο της Ενότητας, προσθέτοντας ταυτόχρονα κι άλλα στοιχεία που θα εντοπίσουν στο δεύτερο παράλληλο κείμενο. Ο εκπαιδευτικός σε αυτό το σημείο θα μπορούσε να βοηθήσει τους μαθητές, προτείνοντάς τους να φτιάξουν ένα σχεδιάγραμμα με όλα τα στοιχεία του μύθου που εντόπισαν στο κείμενο της Ενότητας (που διδάχθηκαν) και να προσθέσουν κι άλλα 44

45 στοιχεία που θα βρουν από το δεύτερο παράλληλο κείμενο. Έτσι, οι μαθητές δεν θα δυσκολευτούν ιδιαίτερα στη συγγραφή αυτής της απάντησης, αφού τα στοιχεία που χρειάζονται θα βρίσκονται στο σχεδιάγραμμα που έφτιαξαν. Τέλος, εάν ο εκπαιδευτικός αντιληφθεί ότι οι μαθητές δυσκολεύονται με τις ερωτήσεις των παράλληλων κείμενων, θα μπορούσε να τις αντικαταστήσει με μία άλλη σχετική ερώτηση «Ποιες πληροφορίες αντλούμε για τη μυθική χώρα της Ατλαντίδας από τα κείμενα της Ενότητας;». 45

46 ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1 η Δραστηριότητα: Για τη χαμένη ήπειρο έχουν γραφτεί πάνω από βιβλία και άρθρα, ειδικοί και μη έχουν επιχειρηματολογήσει για την ύπαρξη και τη γεωγραφική της θέση, έχει γίνει ταινία και ντοκιμαντέρ και έχει «βρεθεί» δεκάδες φορές. Στις παρακάτω ηλεκτρονικές διευθύνσεις παρουσιάζονται video διαφορετικής προέλευσης που αφορούν την Ατλαντίδα: «Η χαμένη Ατλαντίδα», Ταινία κινουμένων σχεδίων του Disney (00:00-02:20) «Ψάχνοντας την Ατλαντίδα», Ντοκιμαντέρ του History channel (00:00-04:08) «Οι πύλες του ανεξήγητου», Δημοσιογραφική εκπομπή του Κ. Χαρδαβέλλα (20:14-21:15), (31:40-32:20), (35:15-36:45) Δείτε με προσοχή σε κάθε video τα χρονικά διαστήματα που προτείνονται. Συζητήστε πώς παρουσιάζεται η σκηνή της καταστροφής της Ατλαντίδας στην ταινία κινουμένων σχεδίων του Disney. Διακρίνετε στοιχεία που φαντάζουν εξωπραγματικά; Αν ναι, γιατί πιστεύετε ότι χρησιμοποιούνται;. Συζητήστε ποια επιχειρήματα και ποια αντεπιχειρήματα προβάλλονται στο ντοκιμαντέρ του History Channel σχετικά με την αιτία που προκάλεσε την καταστροφή της Ατλαντίδας. 2 η Δραστηριότητα:Ο εκπαιδευτικός έχοντας φέρει στην τάξη αποσπάσματα από του πλατωνικούς διαλόγους Τίμαιος (23c-25d) και Κριτίας (108e-121c) προτρέπει τους μαθητές να τα διαβάσουν και να εντοπίσουν τα ενδιαφέροντα στοιχεία που αποκόμισαν και από τους δύο διαλόγους. 46

47 3 η Δραστηριότητα:Έχοντας μελετήσει προσεκτικά τις ενότητες 2, 3 και 5 της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας του σχολικού βιβλίου (που διδάχθηκαν), να συγκεντρώσουν όλα τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν τους Αθηναίους σύμφωνα με τα κείμενα της Ενότητας; 4 η Δραστηριότητα:Οι μύθοι εξάπτουν το ενδιαφέρον και τη φαντασία των μαθητών, αφού μικροί και μεγάλοι αρέσκονται στην ανάγνωση μύθων αλλά και βιβλίων επιστημονικής φαντασίας. Σκεφτείτε έναν μύθο ή βιβλίο που σας κέντρισε το ενδιαφέρον και παρουσιάστε τον στην τάξη με κολάζ φωτογραφιών. 47

48 6 η Ενότητα Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Η ΕΥΘΥΝΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΩΝ ΝΕΩΝ Ο Ξενοφών (430 περ. 355 π.χ.), στο έργο του Ἀπολογία Σωκράτους, διασώζει πληροφορίες για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ο μεγάλος δάσκαλος οδηγήθηκε στην καταδίκη και τη θανάτωση από τους συμπολίτες του, για τους οποίους αγωνιζόταν σε όλη του τη ζωή. Μεγάλο μέρος των πληροφοριών που περιέχει το έργο αυτό προέρχεται από μαθητές του Σωκράτη που είχαν εγκαταλείψει την Αθήνα μετά την καταδίκη και τον θάνατο του δασκάλου τους. Στο απόσπασμα που ακολουθεί ο Σωκράτης αντικρούει την κατηγορία του Μελήτου ότι διέφθειρε τους νέους της Αθήνας. Σω. Ἀλλ ὅμως σύ με φῄς, ὧ Μέλητε, τοιαῦτα ἐπιτηδεύοντα τοὺς νέους διαφθείρειν; Καίτοι ἐπιστάμεθα μὲν δήπου τίνες εἰσὶ νέων διαφθοραί σὺ δὲ εἰπὲ εἴ τινα οἶσθα ὑπ ἐμοῦ γεγενημένον ἢ ἐξ εὐσεβοῦς ἀνόσιον ἢ ἐκ σώφρονος ὑβριστήν. Μελ. Ἀλλὰ ναί, μὰ Δί, ἐκείνους οἶδα οὓς σὺ πέπεικας σοὶ πείθεσθαι μᾶλλον ἢ τοῖς γονεῦσι. Σω. Ὁμολογῶ, περὶ γε παιδείας τοῦτο γὰρ ἴσασιν ἐμοὶ μεμεληκός. Περὶ δὲ ὑγιείας τοῖς ἰατροῖς μᾶλλον οἱ ἄνθρωποι πείθονται ἢ τοῖς γονεῦσιν καὶ ἐν ταῖς ἐκκλησίαις γε πάντες δήπου οἱ Ἀθηναῖοι τοῖς φρονιμώτατα λέγουσι πείθονται μᾶλλον ἢ τοῖς προσήκουσιν. Οὐ γὰρ δὴ καὶ στρατηγοὺς αἱρεῖσθε, οὕς ἂν ἡγῆσθε περὶ τῶν πολεμικῶν φρονιμωτάτους εἶναι; Οὐκοῦν θαυμαστὸν καὶ τοῦτό σοι δοκεῖ εἶναι, ἐμὲ τούτου ἕνεκα θανάτου ὑπό σοῦ διώκεσθαι, ὅτι περὶ τοῦ μεγίστου ἀγαθοῦ ἀνθρώποις, περὶ παιδείας, βέλτιστος εἶναι ὑπὸ τινων προκρίνομαι; Ξενοφών, Ἀπολογία Σωκράτους 19-21(διασκευή) 48

49 Διδακτικοί στόχοι της 6 ης Ενότητας: Mε τη διδασκαλία αυτού του αποσπάσματος αναμένεται οι μαθητές: α) να εκτιμήσουν και να απολαύσουν τη ζωντάνια ενός διαλογικού κειμένο, β) να γνωρίσουν καλύτερα τη φιλοσοφία και το ήθος του Σωκράτη, γ) να επιχειρηματολογήσουν σχετικά με τη σημασία της εξειδικευμένης γνώσης, δ) να εκθέσουν τις προσωπικές τους απόψεις επάνω στο δίπτυχο παιδεία-εκπαίδευση εντοπίζοντας ομοιότητες και διαφορές μεταξύ των δύο εννοιών (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα, βιβλίο εκπαιδευτικού: 51). Εκκίνηση/έναρξη διδασκαλίας ή αφόρμηση {3 λεπτά} Ο εκπαιδευτικός σε αυτό το σημείο θα προσπαθήσει με το διαθέσιμο υλικό που του παρέχει η Ενότητα 6 να προϊδεάσει τους μαθητές για το θέμα του κειμένου. Προτρέπει τους μαθητές να παρατηρήσουν την εικόνα της συγκεκριμένης ενότητας, τη λεζάντα της(απεικονίζονται σκηνές από τη ζωή του σχολείου), καθώς και τη μορφή του κειμένου και να προβληματιστούν για το πώς αυτές συσχετίζονται με το θέμα του κειμένου «Η ευθύνη για την παιδεία των νέων». Ένας άλλος εναλλακτικός τρόπος που θα μπορούσε ο εκπαιδευτικός να εφαρμόσει για να εισαγάγει τους μαθητές στο περιεχόμενο του κειμένου, είναι να τους ρωτήσει τι εικόνα έχουν σχηματίσει για τους καθηγητές τους και ποιος πιστεύουν ότι θα πρέπει να είναι ο ρόλος τους πέραν της μορφωτικής διαδικασίας, στη διάπλαση του χαρακτήρα του μαθητή. Έτσι, οι μαθητές θα εκφράσουν τις δικές τους απόψεις για την εικόνα του καθηγητή συσχετίζοντάς τες με το περιεχόμενο του κειμένου (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:52). Ανάγνωση εισαγωγικού σημειώματος {5 λεπτά} Το εισαγωγικό κείμενο της ενότητας εισάγει τους μαθητές σε ένα από τα κείμενα του Ξενοφώντα, την Απολογία του Σωκράτη. Το έργο Απολογία Σωκράτους, μας μεταφέρει τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έζησε ο Σωκράτης και οδηγήθηκε στην καταδίκη και τη θανάτωση από τους συμπολίτες του, για τους οποίους αγωνιζόταν σε όλη του τη ζωή. Οι πληροφορίες αυτές που έχουμε προέρχονται από τους μαθητές του Σωκράτη, οι οποίοι είχαν εγκαταλείψει την Αθήνα μετά την καταδίκη και τον θάνατο του δασκάλου τους. Στο απόσπασμα της ενότητας, ο Σωκράτης αντικρούει την 49

50 κατηγορία που δέχτηκε από τον Μέλητο, έναν από τους κατηγόρους του, ο οποίος τον κατηγόρησε για διαφθορά των νέων της Αθήνας (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, σχολικό βιβλίο:44). Κριτική αποτίμηση του εισαγωγικού σημειώματος Τα στοιχεία που περιέχει το εισαγωγικό σημείωμα της ενότητας είναι επαρκή, όχι μόνο για να κεντρίσουν το ενδιαφέρον των μαθητών για το περιεχόμενο του κειμένου, αλλά και για να τους προβληματίσουν για το πώς ο Σωκράτης, ο δάσκαλος των νέων, κατηγορήθηκε για διαφθορά των τελευταίων. Η εικόνα που περιέχει το κείμενο της ενότητας είναι η καταλληλότερη, προκειμένου να προσελκύσει το ενδιαφέρον των παιδιών για την παιδεία των μικρών Αθηναίων και αφετέρου να διευκολύνει το έργο του εκπαιδευτικού στην παρουσίαση του κειμένου. Συμπληρωματικό υλικό για το συγγραφέα και το έργο του Ξενοφών: Ο Ξενοφών κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης των Τριάκοντα τυράννων παρέμεινε στην Αθήνα, ωστόσο μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας η αμνηστία του Θρασύβουλου τον προστάτεψε. Εκείνη την περίοδο δέχθηκε να λάβει μέρος στην εκστρατεία του Κύρου εναντίον του αδερφού του Αρταξέρξη. Μετά τη μάχη στα Κούναξα- στις όχθες του ποταμού Ευφράτη, κοντά στη σημερινή Βαγδάτη-το 401 π.χ., που είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο του Κύρου, ανέλαβε ο Ξενοφών αρχηγός του ελληνικού μισθοφορικού σώματος να το οδηγήσει πίσω στην Ελλάδα. Πέρασαν από τη Μεσοποταμία και την Αρμενία στη μαύρη θάλασσα, στο Βυζάντιο και μετά στη Θράκη. Από εκεί ο Ξενοφών παρακολούθησε τις επιχειρήσεις των Σπαρτιατών, οι οποίοι με επικεφαλής τον Θίβρωνα διεξήγαγαν πόλεμο εναντίον του Τισσαφέρνη. Μετά την ανάκληση του Θιβρώνα από τους Σπαρτιάτες, ανέλαβε δράση ο Δερκυλίδας και στη συνέχεια ο Αγησίλαος, για τον οποίον Ξενοφών έτρεφε ιδιαίτερη εκτίμηση. Η νικηφόρος πορεία του Αγησιλάου διακόπηκε το 394 π.χ., όταν έλαβε διαταγή από τη Σπάρτη να επιστρέψει με το στρατό του στην Ελλάδα. (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:50-51). Το 394 π.χ. στη μάχη της Κορώνειας βρέθηκαν αντιμέτωποι οι Αθηναίοι (και οι σύμμαχοι τους Βοιωτοί, Αργείοι και Κορίνθιοι) με τους Σπαρτιάτες, των οποίων επικεφαλής ήταν ο Αγησίλαος. Ο Ξενοφών που ακολουθούσε τον στρατό του Αγησιλάου, κατηγορήθηκε για τις σχέσεις του με τη Σπάρτη και εξορίστηκε από την 50

51 Αθήνα. Εγκαταστάθηκε τότε στον Σκιλούντα της Ηλείας και έγινε πρόξενος των Σπαρτιατών στην Ολυμπία. Μετά τη μάχη στα Λεύκτρα το 371 π.χ. κατέφυγε στην Κόρινθο και για κάποια περίοδο συμφιλιώθηκε με την Αθήνα. Εξάλλου, δύο έργα του, ο Ιππαρχικός και ο Οἰκονομικός προϋποθέτουν εξοικείωση με τον αθηναϊκό τρόπο ζωής (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:51). Ο Ξενοφώντας στην Ἀπολογία Σωκράτους αναφέρεται στον τρόπο σκέψης του Σωκράτη κατά την απολογία του στη δίκη και διευκρινίζει γιατί ο δάσκαλός του προτίμησε το θάνατο αντί να παρακαλέσει τους δικαστές να του δείξουν επιείκεια ή να δραπετεύσει. Κατά τη δίκη του, ο Σωκράτης απέκρουσε τις κατηγορίες ότι δεν πιστεύει στους καθιερωμένους θεούς εισάγοντας «καινά δαιμόνια» και ότι διαφθείρει τους νέους. Αντίθετα, τόνιζε ότι με τη διδασκαλία του βοηθούσε τους μαθητές του να αποκτήσουν γνώσεις και ήθος (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:51). Οδηγίες διδασκαλίας-διδακτικές επισημάνσεις Ο εκπαιδευτικός κάνει μία μικρή αναφορά στο ρόλο του δασκάλου, επισημαίνοντας ότι πρέπει να αποτελεί πρότυπο για τους μαθητές, να τους εμπνέει αγάπη για τον εαυτό τους και για τον κόσμο γύρω τους, να τους μαθαίνει την έννοια σεβασμού μέσα από τη συμπεριφορά του και να τους ενθαρρύνει να βελτιώνονται συνεχώς σε κάθε τομέα. Ένας τέτοιος ιδανικός δάσκαλος, βεβαία, δημιουργεί ιδιαίτερο συναισθηματικό δεσμό με τους μαθητές του (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:52). Η μικρή αυτή αναφορά για το ρόλου του εκπαιδευτικού δεν είναι τυχαία, καθώς ο εκπαιδευτικός προσπαθεί με κάθε τρόπο να εντάξει τους μαθητές στη θεματική ενότητα του κειμένου. Αυτό θα το αντιληφθούν και αργότερα οι μαθητές και στο κείμενο, αφού θα διαπιστώσουν ότι το ιδανικό του δασκάλου που τους περιγράφει ο εκπαιδευτικός τους, παίρνει σάρκα και οστά στο πρόσωπο του Σωκράτη. Ο Σωκράτης αφήνει να διαφανεί ότι ενέπνεε πολύ τους μαθητές του με τα λόγια του και τους έκανε να νιώθουν μεγάλη αυτοπεποίθηση, φέρνοντας στην επιφάνεια γνώσεις με τη μαιευτική τεχνική του, γι αυτό και ήταν τόσο προσκολλημένοι σ εκείνον «σοί πείθεσθαι μᾶλλον ἢ τοῖς γονεῦσιν» (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:52). 51

52 Στη συνέχεια, ο εκπαιδευτικός προχωράει στην ανάγνωση και επεξεργασία του κειμένου, στο στάδιο της οποίας οι μαθητές απαντούν στις παρακάτω ερωτήσεις κατανόησης που τους θέτει ο εκπαιδευτικός, προκειμένου να διαπιστωθεί εάν έχει κατανοηθεί επαρκώς το κείμενο ( «Για ποιο θέμα γίνεται η συζήτηση; Τι ρωτά ο Σωκράτης τον Μέλητο; Γιατί τον κατηγορεί ο Μέλητος; Με ποια επιχειρήματα στηρίζει ο Σωκράτης την άποψή του;»). Στο σημείο αυτό, οι μαθητές θα έρθουν σε επαφή όχι μόνο με τη χρήση αναλογιών, η οποία αποτελεί τμήμας συλλογιστική μεθόδου του Σωκράτη, αλλά και θα έχουν τη δυνατότητα να παραγάγουν τα δικά τους συλλογιστικά σχήματα (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:52). 52

53 Σύγκριση του αρχικού κειμένου με το κείμενο διασκευής Σε αυτή την υποενότητα, επιδιώκεται η σύγκριση του αρχικού κειμένου με αυτό της διασκευής που παρατίθεται στο σχολικό βιβλίο. Αυτό μας δίνει το έναυσμα να εξετάσουμε τους λόγους που επιλέχθηκαν ή τροποποιήθηκαν ορισμένα σημεία του κειμένου, καθώς κι εάν αυτή η επιλογή συμβάλλει στην καλύτερη για την καλύτερη εμπέδωση του κειμένου από τους μαθητές. ΚΕΙΜΕΝΟ ΔΙΑΣΚΕΥΗΣ Το διασκευασμένο κείμενο, όπως υπάρχει στο βιβλίο της Β Γυμνασίου ΣΩ: Ἀλλ ὅμως σύ μὲ φῄς, ὦ Μέλητε, τοιαῦτα ἐπιτηδεύοντα τοὺς νέους διαφθείρειν; Καίτοι ἐπιστάμεθα μὴν δήπου εἰσὶ νέων διαφθοραί σύ δὲ εἰπὲ εἴ τινα οἶσθα ὑπ ἐμοῦ γεγενημένον ἢ ἐξ εὐσεβοῦς ἀνόσιον ἢ ἐκ σώφρονος ὑβριστήν. ΜΕΛ. Ἀλλὰ ναί, μὰ Δί ἐκείνους οἶδα οὓς σὺ πέπεικας σοὶ πείθεσθαι μᾶλλον ἢ τοῖς γονεῦσι. ΣΩ. Ὁμολογῶ, περί γε παιδείας τοῦτο γὰρ ἴσασιν ἐμοὶ μεμεληκός. Περὶ δὲ ὑγιείας τοῖς ἰατροῖς μᾶλλον οἱ ἄνθρωποι πείθονται ἢ τοῖς γονεῦσιν καὶ ἐν ταῖς ἐκκλησίαις γε πάντες δήπου οἱ Ἀθηναῖοι τοῖς φρονιμώτατα λέγουσι πείθονται μᾶλλον ἢ τοῖς προσήκουσιν. Οὐ γὰρ δὴ καὶ στρατηγοὺς αἱρεῖσθαι, οὕς ἂν ἡγῆσθε περὶ τῶν πολεμικών φρονιμωτάτουςεἶναι; Οὐκοῦν θαυμαστὸν καὶ τοῦτό σοι δοκεῖ εἶναι,ἐμὲ τούτου ἕνεκα θανάτου ὑπό σοῦ διώκεσθαι, ὅτι περὶ τοῦ μεγίστου ἀγαθοῦ ἀνθρώποις, περὶ παιδείας, βέλτιστος εἶναι ὑπὸ τινων προκρίνομαι; ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Μετάφραση από τον ιστότοπο του Γιάννη Παπαθανασίου, ( ΣΩ: Αλλά εσύ όμως ισχυρίζεσαι, ω Μέλητε, ότι ασχολούμενος με τέτοια διαφθείρω τους νέους;ακόμη κι αν γνωρίζουμε βέβαια, ποιες είναι οι διαφθορές των νέων και συ πες αν ξέρεις ότι κάποιος έχει γίνει εξαιτίας μου είτε από ευσεβής ανόσιος είτε από συνετός αλαζόνας. ΜΕΛ: Και βέβαια, μα το Δία, ξέρω εκείνους οι οποίοι υπακούν σε εσένα περισσότερο παρά στους γονείς τους. ΣΩ: Το ομολογώ, όσον αφορά τουλάχιστον την παιδεία γιατί το γνωρίζουν ότι γι αυτό νοιάζομαι.οι άνθρωποι για την υγεία περισσότερο τους ιατρούς υπακούν παρά τους γονείς και στις συνελεύσεις του λαού, βέβαια όλοι οι Αθηναίοι υπακούν σε αυτούς που λένε τα πιο συνετά παρά στους συγγενείς τους.και στρατηγούς δεν εκλέγετε όποιους ενδεχομένως θεωρείτε ότι είναι οι πιο συνετοί στα στρατιωτικά;λοιπόν, δε σου φαίνεται ότι είναι και τούτο περίεργο ότι εξαιτίας αυτού εκ μέρους σου να αντιμετωπίζω κατηγορία που επισύρει την ποινή του θανάτου,επειδή δηλαδή για το μεγαλύτερο αγαθό στους ανθρώπους, για την παιδεία, θεωρούμαι από μερικούς ότι είμαι ο καλύτερος; 53

54 Το πρωτότυπο κείμενο Ἀλλ ὅμως σύ με φῄς, ὦ Μέλητε, τοιαῦτα ἐπιτηδεύοντα τοὺς νέους διαφθείρειν; καίτοι ἐπιστάμεθα μὲν δήπου τίνες εἰσὶ νέων διαφθοραί: σὺ δὲ εἰπὲ εἴ τινα οἶσθα ὑπ ἐμοῦ γεγενημένον ἢ ἐξ εὐσεβοῦς ἀνόσιον ἢ ἐκ σώφρονος ὑβριστὴν ἢ ἐξ εὐδιαίτου πολυδάπανον ἢ [ὡς] ἐκ μετριοπότου οἰνόφλυγα ἢ ἐκ φιλοπόνου μαλακὸν ἢ ἄλλης πονηρᾶς ἡδονῆς ἡττημένον. [20] ἀλλὰ ναὶ μὰ Δί, ἔφη ὁ Μέλητος, ἐκείνους οἶδα οὓς σὺ πέπεικας σοὶ πείθεσθαι μᾶλλον ἢ τοῖς γειναμένοις. ὁμολογῶ, φάναι τὸν Σωκράτην, περί γε παιδείας: τοῦτο γὰρ ἴσασιν ἐμοὶ μεμεληκός. περὶ δὲ ὑγιείας τοῖς ἰατροῖς μᾶλλον οἱ ἄνθρωποι πείθονται ἢ τοῖς γονεῦσι: καὶ ἐν ταῖς ἐκκλησίαις γε πάντες δήπου οἱ Ἀθηναῖοι τοῖς φρονιμώτατα λέγουσι πείθονται μᾶλλον ἢ τοῖς προσήκουσιν. οὐ γὰρ δὴ καὶ στρατηγοὺς αἱρεῖσθε καὶ πρὸ πατέρων καὶ πρὸ ἀδελφῶν, καὶ ναὶ μὰ Δία γε ὑμεῖς πρὸ ὑμῶν αὐτῶν, οὓς ἂν ἡγῆσθε περὶ τῶν πολεμικῶν φρονιμωτάτους εἶναι; οὕτω γάρ, φάναι τὸν Μέλητον, ὦ Σώκρατες, καὶ συμφέρει καὶ νομίζεται. [21] οὐκοῦν, εἰπεῖν τὸν Σωκράτην, θαυμαστὸν καὶ τοῦτό σοι δοκεῖ εἶναι, τὸ ἐν μὲν ταῖς ἄλλαις πράξεσι μὴ μόνον ἰσομοιρίας τυγχάνειν τοὺς κρατίστους, ἀλλὰ καὶ προτετιμῆσθαι, ἐμὲ δέ, <ὅτι> περὶ τοῦ μεγίστου ἀγαθοῦ ἀνθρώποις περὶ παιδείας, βέλτιστος εἶναι ὑπό τινων προκρίνομαι, τούτου ἕνεκα θανάτου ὑπὸ σοῦ διώκεσθαι; Απολογία Σωκράτους.Μετάφραση (Καιροφύλλας-Τζουμελέας-Μώρος) 2008:14,15 Και όμως εσύ, Μέλητε, λέγεις ότι με αυτόν τον τρόπο διαφθείρω τούς νέους Αλλά γνωρίζουμε ασφαλώς ποιες είναι οι διαφθορές των νέων, πες μου λοιπόν αν γνωρίζεις κανέναν ο οποίος εξαιτίας μου έγινε από ευσεβής ασεβής ή από φρόνιμος αυθάδης ή από λιτοδίαιτος πολυδάπανος ή από ολιγοπότης μέθυσος ή από φιλόπονος νωθρός ή δούλος άλλης πονηρής ηδονής. Αλλά ναι, μα τον Δία, είπε ο Μέλητος, γνωρίζω εκείνους που έπεισες να υπακούν σε μένα πολύ περισσότερο από τους γονείς τους.- Το παραδέχομαι, απάντησε ο Σωκράτης, όσο σχετίζεται με την εκπαίδευση διότι είναι γνωστό ότι αυτή υπήρξε πάντοτε η φροντίδα μου. Καί σχετικά με την υγεία τους, οι άνθρωποι εμπιστεύονται περισσότερο τους γιατρούς παρά τους γονείς και στις συνελεύσεις του λαού όλοι κυρίως οι Αθηναίοι υπακούν περισσότερο σε εκείνους που μιλούν πιο συνετά παρά στους συγγενείς τους. Μήπως δεν εκλέγετε ως στρατηγούς αυτούς από τους γονείς και τους αδελφούς σας, και μά τον Δία, και από αυτόν ακόμη τον εαυτό σας, εκείνους που νομίζετε ότι είναι αρμοδιότεροι στα πολεμικά; Διότι, Σωκράτη, είπε ο Μέλητος, αυτό είναι το συμφέρον και η συνήθεια. -Λοιπόν, είπε ο Σωκράτης, δεν σου φαίνεται παράδοξο αυτό, ότι στις άλλες πράξεις οι ικανώτεροι όχι μόνο απολαμβάνουν ισοτιμία με τους άλλους ανθρώπους, αλλά και προτιμώνται, εμέ δε καταγγέλλεις όπως καταδικασθώ εις θανατόν, διότι από μερικούς θεωρούμαι ως ο άριστος διά την ανατροφήν των νέων, το μεγαλύτερον αγαθόν των ανθρώπων; 54

55 Κριτική αποτίμηση των δύο κειμένων Αφού παραθέσαμε τις μεταφράσεις και των δύο κειμένων, του πρωτότυπου και της ελεύθερης διασκευής, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι τα δύο κείμενα δεν παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους. Και στα δύο κείμενα παρακολουθούμε τον διάλογο του Σωκράτη με τον Μέλητο, έναν από τους κατηγόρους του Σωκράτη. Ο πρώτος συνδιαλεγόμενος ο Σωκράτης, προσπαθεί να αντικρούσει την κατηγορία ότι διαφθείρει τους νέους εισάγοντας «καινά δαιμόνια».προκαλεί λοιπόν τον Μέλητο να του αναφέρει κάποιον που εξαιτίας του έγινε ανόσιος ή αλαζόνας, ενώ ήταν ευσεβής και συνετός «Καίτοι ἐπιστάμεθα μὴν δήπου εἰσὶ νέων διαφθοραί σύ δὲ εἰπὲ εἴ τινα οἶσθα ὑπ ἐμοῦ γεγενημένον ἢ ἐξ εὐσεβοῦς ἀνόσιον ἢ ἐκ σώφρονος ὑβριστήν». Στο σημείο αυτό, διαπιστώνουμε ότι στο πρωτότυπο κείμενο ο Σωκράτης αξιοποιεί τα ζεύγη αντιθέτων,θέλοντας να τονίσει ότι δεν έβλαψε κανέναν μέχρι τώρα με τη διδασκαλία του «ὑβριστὴν ἢ ἐξ πολυδάπανον ἢ [ὡς] ἐκ μετριοπότου ἢ ἐκ φιλοπόνου μαλακὸν ἢ ἄλλης πονηρᾶς ἡδονῆς ἡττημένον». Θα μπορούσαμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι αυτά τα διαζευκτικά ζεύγη δεν υπάρχουν στο κείμενο διασκευής του σχολικού βιβλίου, γιατί πιθανότατα θα επιβάρυναν τους μαθητές με περισσότερες πληροφορίες, η αναφορά των οποίων δεν κρίνεται απαραίτητη για την κατανόηση του κειμένου. Επιπλέον, οι λέξεις «εὐδιαίτου», «οἰνόφλυγα» είναι δυσνόητες και δύσκολα θα μπορούσαν οι μαθητές της Β Γυμνασίου να τις κατανοήσουν επαρκώς. Άρα, συμπεραίνουμε ότι η αποφυγή αυτών των λέξεων από το κείμενο προς εξέταση είναι λειτουργική. Έπειτα, παρακολουθούμε τη συνέχεια του διαλόγου με πρωταγωνιστή αυτή τη φορά τον κατήγορο του Σωκράτη, τον Μέλητο. Ο Μέλητος δεν απαντά σε αυτό που τον ρώτησε ο Σωκράτης «Ἀλλ ὅμως σύ μὲ φῄς, ὦ Μέλητε,τοιαῦτα ἐπιτηδεύοντα τοὺς νέους διαφθείρειν; Καίτοι ἐπιστάμεθα μὴν δήπου εἰσὶ νέων διαφθοραί σύ δὲ εἰπὲ εἴ τινα οἶσθα ὑπ ἐμοῦ γεγενημένον ἢ ἐξ εὐσεβοῦς ἀνόσιον ἢ ἐκ σώφρονος ὑβριστήν»,αλλά γενικά και αόριστα του επισημαίνει ότι γνωρίζει άτομα που για πολλά θέματα δεν ακούν τους γονείς τους, αλλά μόνο τον Σωκράτη «Ἀλλὰ ναί, μὰ Δί ἐκείνους οἶδα οὓς σὺ πέπεικας σοὶ πείθεσθαι μᾶλλον ἢ τοῖς γονεῦσι». Τα λόγια του Μέλητου προν τον Σωκράτη μεταφέρονται από το πρωτότυπο κείμενο, με τη μόνη διαφορά ότι στο κείμενο διασκευής η λέξη «γονεῦσι» έχει αντικαταστήσει τη λέξη «γειναμένοις». Εύκολα μπορούμε να εξηγήσουμε αυτή την αλλαγή, επισημαίνοντας 55

56 ότι η λέξη «τοῖς γειναμένοις» που υπάρχει στο πραγματικό κείμενο, σκοπίμως αντικαταστάθηκε από τη λέξη «τοῖς γονεῦσι», γιατί χωρίς αμφιβολία θα μπέρδευε τους μαθητές και θα τους προκαλούσε άγχος στην προσπάθεια τους να βρουν την ερμηνεία της. Ο Σωκράτης ανταπαντά στα λεγόμενα του Μέλητου, τα οποία δεν παρουσιάζουν καμία διαφορά και στα δύο κείμενα (κείμενο διασκευής-πρωτότυπο κείμενο) λέγοντας ότι συμφωνεί πώς έτσι έχουν τα πράγματα και τυχαίνει κάποιοι να ακούν περισσότερο εκείνον από τους γονείς τους, γιατί αυτός είναι ειδικός για θέματα που έχουν να κάνουν με την παιδεία «Ὁμολογῶ, περί γε παιδεία τοῦτο γὰρ ἴσασιν ἐμοὶ μεμεληκός». Διατείνεται ότι είναι αναμενόμενο να τον ακούν για θέματα σχετικά με την παιδεία, όπως είναι αναμενόμενο να ακούν τους γιατρούς και να ακολουθούν τις συμβουλές τους για θέματα υγείας ή να πείθονται στους ρήτορες που μιλούν συνετά στις συνελεύσεις για ζητήματα της πόλης παρά στους γονείς τους «Περὶ δὲ ὑγιείας τοῖς ἰατροῖς μᾶλλον οἱ ἄνθρωποι πείθονται ἢ τοῖς γονεῦσιν καὶ ἐν ταῖς ἐκκλησίαις γε πάντες δήπου οἱ Ἀθηναῖοι τοῖς φρονιμώτατα λέγουσι πείθονται μᾶλλον ἢ τοῖς προσήκουσιν». Επιπλέον, προσθέτει ότι για τις στρατιωτικές τους υποθέσεις εκλέγουν μόνο τους στρατηγούς, των οποίων ο λόγος διακρίνεται από καλλιέπεια και σύνεση «Οὐ γὰρ δὴ καὶ στρατηγοὺς αἱρεῖσθαι, οὕς ἂν ἡγῆσθε περὶ τῶν πολεμικών φρονιμωτάτουςεἶναι;». Τέλος, ο Σωκράτης διατυπώνει την άποψή του προσθέτοντας ότι είναι παράξενο να τον κατηγορεί ο Μέλητος με ανυπόστατες κατηγορίες, των οποίων η αναφορά τους τον οδηγεί στη χειρότερη απ όλες τις τιμωρίες, στο θάνατο. Αυτό διατυπώνεται και στα δύο κείμενα, με τη διαφορά ότι στο πρωτότυπο κείμενο ο Σωκράτης προσθέτει έναν ακόμη λόγο άξιο απορίας, ότι οι ικανότεροι όχι μόνο απολαμβάνουν ισοτιμία με τους άλλους ανθρώπους, αλλά και προτιμώνται «θαυμαστὸν καὶ τοῦτό σοι δοκεῖ εἶναι, τὸ ἐν μὲν ταῖς ἄλλαις πράξεσι μὴ μόνον ἰσομοιρίας τυγχάνειν τοὺς κρατίστους, ἀλλὰ καὶ προτετιμῆσθαι». Αυτό το σημείο του κειμένου δεν αναφέρεται στο κείμενο διασκευής του σχολικού βιβλίου, γιατί πιθανότατα είναι μία επιπλέον πληροφορία την οποία οι μαθητές δεν θα μπορέσουν να συγκρατήσουν. Το κείμενο ολοκληρώνεται με την απορία του Σωκράτη, πώς γίνεται να οδηγείται από κάποιους στη ποινή του θανάτου, ενώ τυχαίνει να είναι σχεδόν από όλους ο καλύτερος για τα ζητήματα της παιδείας «Οὐκοῦν θαυμαστὸν καὶ τοῦτό σοι δοκεῖ εἶναι,ἐμὲ τούτου ἕνεκα θανάτου ὑπό σοῦ διώκεσθαι, ὅτι περὶ τοῦ μεγίστου ἀγαθοῦ ἀνθρώποις, περὶ παιδείας, βέλτιστος εἶναι ὑπὸ τινων προκρίνομαι;». 56

57 Αξιολόγηση των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου και πρόσθεση νέων Οι τρεις πρώτες ερωτήσεις αναφέρονται στον διάλογο του κειμένου και στοχεύουν στην καλύτερη κατανόησή του από τους ίδιους τους μαθητές. Με αυτόν τον τρόπο οι μαθητές θα προσπαθήσουν να βρουν τις απαντήσεις μέσα από το κείμενο με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού. Ωστόσο, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η τέταρτη ερώτηση του σχολικού βιβλίου είναι διατυπωμένη με τέτοιο τρόπο που ίσως η εύρεση της απάντησης της να τους δυσκολέψει. Σε αυτό το σημείο κρίνεται επιτακτική η βοήθεια του εκπαιδευτικού,ώστε οι μαθητές να είναι σε θέση να απαντήσουν στη συγκεκριμένη ερώτηση. Οι ερωτήσεις-ασκήσεις κατανόησης του σχολικού βιβλίου,είναι οι ακόλουθες: 1) Ποια είναι η κατηγορία που διατυπώνει ο Μέλητος εις βάρος του Σωκράτη; Ποιο αποδεικτικό στοιχείο τον καλεί να προσκομίσει ο Σωκράτης; Πώς εξειδικεύεται η κατηγορία στην απάντηση που δίνει ο Μέλητος; 2)Αποδέχεται ή όχι ο Σωκράτης τη θέση του κατηγόρου του ότι οι νέοι ακολουθούν περισσότερο τον δάσκαλό τους παρά τους γονείς τους; Πώς αιτιολογεί ο Σωκράτης τη συμπεριφορά των μαθητών του;3) Γιατί, κατά τη γνώμη του Σωκράτη, η κατηγορία εις βάρος του είναι άξια απορίας; 4)Σε ένα κείμενο λέξεων να αποδώσετε την επιχειρηματολογία του Σωκράτη; (Aρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, σχολικό βιβλίο:46). Διαπιστώνουμε ότι οι δύο πρώτες ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου είναι ιδιαίτερα μακροσκελείς, αφού ζητούν από τους μαθητές να απαντήσουν και στα τρία υποερωτήματα της κάθε ερώτησης. Οι μαθητές θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί με το κάθε υποερώτημα, γι αυτό καλό θα ήταν να κάνουν ένα σχεδιάγραμμα με τα ζητούμενα της κάθε ερώτησης, για να μην παραλείψουν κανένα. Η τρίτη ερώτηση κατανόησης προυποθέτει τα παιδιά να έχουν κατανοήσει πλήρως τον διάλογο του αποσπάσματος, προκειμένου να απαντήσουν εις βάθος και χωρίς ασάφειες στο ζητούμενο της ερώτησης. Τέλος, η τέταρτη άσκηση του κείμενου απαιτεί από τους μαθητές συγγραφικό χάρισμα, αφού οι μαθητές πρέπει να γράψουν την επιχειρηματολογία του Σωκράτη σε ένα δοκίμιο λέξεων. Θα μπορούσαμε να προτείνουμε δύο ενδεικτικές ερωτήσεις προς αντικατάσταση της τέταρτης άσκησης. Οι ενδεικτικές αυτές ερωτήσεις προτείνονται και από το Υπουργείο παιδείας, όποτε είναι στην κρίση και στη βούληση του εκπαιδευτικού, εάν θέλει να τις αξιοποιήσει.οι πρόσθετες ερωτήσεις είναι οι ακόλουθες: 1) Πιστεύετε ότι οι γονείς πρέπει να έχουν λόγο στη μέθοδο εκπαίδευσης 57

58 των παιδιών τους; 2)Γνωρίζετε περιπτώσεις κατά τις οποίες οι άνθρωποι παρασύρονται και ακολουθούν τη γνώμη των μη ειδικών( στον τομέα της υγείας); Γιατί πιστεύετε ότι συμβαίνει αυτό και ποιες συνέπειες μπορεί να έχει; Οι παραπάνω ερωτήσεις μπορεί να λειτουργήσουν συνδυαστικά και με τις προηγούμενες, στοχεύουν δηλαδή στο να προβληματίσουν τους νέους και να τους οξύνουν την κρίση, αφού θα μπουν στη διαδικασία να σκεφτούν και να προβληματιστούν για πράγματα που συμβαίνουν γύρω τους. Οι δύο αυτές ερωτήσεις απαιτούν από τους μαθητές να μπορούν να σκέφτονται ορθά και να υποστηρίζουν με λογικά επιχειρήματα την απάντησή τους, ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να τους τονίσει ότι σημασία δεν έχει η καταφατική ή αρνητική απάντηση, αλλά το να είναι σε θέση να εκφράσουν την άποψή τους τεκμηριώνοντάς την. (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα.Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:52). Μελέτη και σύγκριση παράλληλων φιλοσοφικών κειμένων με βάση το αρχικό κείμενο της κάθε ενότητας Πρώτο παράλληλο κείμενο Στον παρακάτω διάλογο ο Λάχης και ο Νικίας εκφράζουν την πεποίθησή τους ότι ο Σωκράτης είναι ο μόνος ειδήμων στα θέματα της εκπαίδευσης των νέων. ΛΑ. Σοφὸς γάρ τοι σὺ εἶ, ὦ Νικία. ἀλλ ὅμως ἐγὼ Λυσιμάχῳ τῷδε καὶ Μελησίᾳ συμβουλεύω σὲ μὲν καὶ ἐμὲ περὶ τῆς παιδείας τῶν νεανίσκων χαίρειν ἐᾶν, Σωκράτη δὲ τουτονί, ὅπερ ἐξ ἀρχῆς ἔλεγον, μὴ ἀφιέναι εἰ δὲ καὶ ἐμοὶ ἐν ἡλικίᾳ ἦσαν οἱ παῖδες, ταὐτὰ ἂν ταῦτ ἐποίουν. ΝΙ. Ταῦτα μὲν κἀγὼ συγχωρῶ ἐάνπερ ἐθέλῃ Σωκράτης τῶν μειρακίων ἐπιμελεῖσθαι, μηδένα ἄλλον ζητεῖν. Πλάτων, Λάχης 200 e 58

59 Κριτική αποτίμηση των ερωτήσεων των παράλληλων κειμένων Οι δύο ερωτήσεις στοχεύουν όχι μόνο στην καλύτερη εμπέδωση του κειμένου της Ενότητας από τους μαθητές, αλλά και στην ικανότητα τους να συνδυάζουν και να επεξεργάζονται σωστά τόσο τις γνώσεις τους.στην πρώτη ερώτηση οι μαθητές θα πρέπει να απαντήσουν σωστά, παίρνοντας στοιχεία μόνο από το παράλληλο κείμενο, ενώ η δεύτερη ερώτηση απαιτεί από τους ίδιους πρώτα να προβληματιστούν και έπειτα να συνδυάσουν σωστά τα στοιχεία του κειμένου της Ενότητας με αυτά του παράλληλου κειμένου, προκειμένου να εντοπίσουν τον κοινό θεματικό άξονα και των δύο. Έτσι, οι μαθητές θα φτάσουν σε ένα σημείο να ανταποκρίνονται επαρκώς στον παραλληλισμό κειμένων και φράσεων χωρίς να διστάζουν να εκφράσουν τη γνώμη τους. Έπειτα, από την αξιολόγηση των ερωτήσεων του παράλληλου κειμένου, μπορούμε να προσθέσουμε ενδεικτικές ερωτήσεις που θα μπορούσε ο εκπαιδευτικός να θέσει στους μαθητές, προκειμένου να τους ενεργοποιήσει περισσότερο τη σκέψη και το ενδιαφέρον. Ενδεικτικές ερωτήσεις είναι οι ακόλουθες: 1) Nα συγκρίνετε τα δύο κείμενα ως προς τη μορφή και το περιεχόμενό τους; 2) Nα προσδιορίσετε το νόημα των όρων παιδεία-εκπαίδευση; 3) Πιστευέυτε ότι οι γονείς πρέπει να έχουν λόγο στην εκπαίδευση των παιδιών τους; Με αυτές τις ερωτήσεις ο εκπαιδευτικός καλύπτει όλο το φάσμα της εξέτασης του κειμένου της Ενότητας, αφού οι μαθητές έγιναν γνώστες όχι μόνο των σχετικών χωρίων που διδάχθηκαν στο κείμενο, αλλά συνδέθηκαν γενικότερα και με το θέμα που έχει να κάνει με το θεσμό της εκπαίδευσης. 59

60 ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1 η Δραστηριότητα:Να συνεχίσετε το διάλογο που μόλις διαβάσατε.τι απάντησε, κατά τη γνώμη σας, ο Μέλητος; 2 η Δραστηριότητα:Να βρείτε πληροφορίες στο διαδίκτυο σχετικά με το έργο και τη ζωή του Σωκράτη. Ποιές άλλες απόψεις εξέφρασε ο Σωκράτης με τη διδασκαλία του; ( ( ). 3 η Δραστηριότητα:Nα ζωγραφίσετε μία εικόνα που σας φέρνεις το μυαλό το περιεχόμενο του κειμένου. 4 η Δραστηριότητα: Να συζητήσετε με τον καθηγητή σας το θέμα της καταδίκης του Σωκράτη.Γιατί ήπιε το κώνειο; Είχε άλλη επιλογη;γιατί δεν επέλεξε να ζήσει; 5 η Δραστηριότητα:Πόσο σημαντικός είναι ο διάλογος για την έκφραση ιδεών; 6 η Δραστηριότητα:Φτιάξτε έναν δικό σας φανταστικό διάλογο ανάμεσα σε έναν σημερινό μαθητή και τον (την) καθηγητή(τρια) του. Το θέμα του διαλόγου να είναι σχετικό με την εκπαίδευση. 60

61 11 η Ενότητα Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Ο σεβασμός προς τους γονείς μέλημα του νόμου Οι Νόμοι είναι το μεγαλύτερο σε έκταση και το πιο αξιόλογο έργο της γεροντικής ηλικίας του Πλάτωνα. Περιέχει εκτός από τις πολιτικές, παιδαγωγικές και ηθικές ιδέες του και συγκεκριμένες ρυθμιστικές διατάξεις που κατά τον φιλόσοφο πρέπει να διέπουν τη ζωή των πολιτών. Στις ποικίλες διατάξεις που ορίζουν την επιθυμητή συμπεριφορά των χρηστών πολιτών αλλά και αυστηρές ποινές για τους παραβάτες υπάρχει πρόβλεψη και για όσους δε σέβονται τους γονείς ή τους παππούδες τους. Ὅς ἄν τολμήσῃ πατέρα ἤ μητέρα ἤ τούτων πατέρας ἤ μητέρας τύπτειν,πρῶτον μέν ὁ προστυγχάνων βοηθείτω, και ὁ μέν μέτοικος ἤ ξένος εἰς προεδρίαν τῶν ἀγώνων καλείσθω βοηθῶν, μή βοηθήσας δέ ἀειφυγίαν ἐκ τῆς χώρας φευγέτω ὁ δέ μή μέτοικος βοηθῶν μέν ἔπαινον ἐχέτω, μή βοηθῶν δέ, ψόγον δοῦλος δέ βοηθήσας μέν ἐλεύθερος γιγνέσθω, μή βοηθήσας δέ πληγάς ἑκατόν τῇ μάστιγι τυπτέσθω. Ἐάν δέ τις ὄφλῃ δίκην αἰκίας γονέων, πρῶτον μέν φευγέτω ἀειφυγίαν ἐξ ἄστεως εἰς τήν ἄλλην χώραν καί πάντων ἱερῶν εἰργέσθω, κατελθών δέ θανάτῳ ζημιούσθω. Ἐάν δέ τις ἐλεύθερος τῷ τοιούτῳ συμφάγῃ ἤ συμπίῃ ἤ τινα τοιαύτην ἄλλην κοινωνίαν κοινωνήσῃ ἤ και μόνον ἐντυγχάνων που προσάπτηται ἑκών, μήτε εἰς ἱερόν ἔλθῃ μηδέν μήτ εἰς ἀγοράν μήτ εἰς πάλιν ὅλως πρότερον ἤ καθήρηται. Πλάτων, Νόμοι 8811-e (διασκευή) 61

62 Διδακτικοί στόχοι 11 ης ενότητας Με τη διδασκαλία αυτού του κειμένου αναμένεται οι μαθητές: α)να προβληματιστούν πάνω στην αυστηρότητα των νόμων που προβλέπει ο Πλάτων για την Πολιτεία του και να τη δικαιολογήσουν, β) να φανταστούν τα αποτελέσματα της επιβολής του συγκεκριμένου νόμου στο θέμα του σεβασμού προς τους γονείς, γ) να αναζητήσουν κοινά σημεία ή ριζικές αλλαγές στο σύστημα επιβολής δικαιοσύνης μεταγενέστερων εποχών, δ) να παρατηρήσουν ότι το απόσπασμα δεν έχει λογοτεχνικό ύφος (απουσία επιθέτων,σχημάτων λόγου κ.τ.λ) και θυμίζει τα σύγχρονα νομικά κείμενα με το λιτό και αυστηρό του ύφος (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα.Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:79). Εκκίνηση/έναρξη διδασκαλίας ή αφόρμηση {3 λεπτά} Οι μαθητές έρχονται σε επαφή με το κείμενο, βλέποντας την εικόνα του κειμένου. Ο εκπαιδευτικός παρακινεί τους μαθητές να διαβάσουν τη λεζάντα της εικόνας «Ο Αινείας μεταφέρει τον πατέρα του μετά την άλωση της Τροίας».Σε αυτή την εικόνα οι μαθητές παρατηρούν τον Αινεία να μεταφέρει στην πλάτη του τον πατέρα του μετά την άλωση της Τροίας. Σε αυτό το σημείο, ο εκπαιδευτικός ορμώμενος από την εικόνα μπορεί να αναφέρει στους μαθητές την ιστορία του Αινεία με τον πατέρα του, ένα κείμενο που θα διδαχθούν τα παιδιά στη Γ Γυμνασίου. Με αυτόν τον τρόπο, ο εκπαιδευτικός θα εισαγάγει τους μαθητές στο κλίμα του κειμένου, για να μπορέσουν να κατανοήσουν καλύτερα πόσο μεγάλη σημασία απέδιδαν οι αρχαίοι στο σεβασμό προς τους γονείς τους. Έτσι, οι μαθητές θα έχουν μία πρώτη εικόνα για το κείμενο και το περιεχόμενό του (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, σχολικό βιβλίο:84). Ανάγνωση εισαγωγικού σημειώματος {5 λεπτά} Το εισαγωγικό κείμενο της ενότητας εισάγει τους μαθητές σε ένα από τα κείμενα του Πλάτωνα, τους Νόμους. Μέσα από το εισαγωγικό σημείωμα οι μαθητές πληροφορούνται για τον συγγραφέα του κειμένου, τον Πλάτωνα, και το διαλογικό του έργο, τους Νόμους.Οι Νόμοι θεωρούνται το πιο αξιόλογο έργο της ώριμης ηλικίας του Πλάτωνα.Περιέχει πολιτικές, παιδαγωγικές και ηθικές ιδέες και ρυθμιστικές προτάσεις για τη συμπεριφορά των πολιτών και για τη διασφάλιση της 62

63 κοινωνικής ευσταθείας. Στην πτυχή που θα μελετήσουμε, εξετάζεται η επιθυμητή συμπεριφορά που θα πρέπει να δείχνουμε απέναντι στους γονείς μας, καθώς και οι ποινές που ορίζονται για όσους δεν σέβονται τους γονείς τους ή τους παππούδες τους (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, σχολικό βιβλίο:84). Κριτική αποτίμηση του εισαγωγικού σημειώματος Τα στοιχεία που μας παρέχει το εισαγωγικό σημείωμα της ενότητας είναι επαρκή, για να κατανοήσουν οι μαθητές τη θεματική του αποσπάσματος προς εξέταση «Ο σεβασμός προς τους γονείς μέλημα του νόμου». Οι μαθητές έρχονται πρώτη φορά σε επαφή με το συγκεκριμένο έργο του Πλάτωνα. Το εισαγωγικό σημείωμα της ενότητας προϊδεάζει καλώς τους μαθητές για το περιεχόμενο του κειμένου, χωρίς να αναφέρει περισσότερα στοιχεία σχετικά με τις προβλέψεις αυτών των νόμων. Αυτό γιατί περισσότερες πληροφορίες θα αποπροσανατόλιζαν τους μαθητές από την ουσία και το νόημα του κειμένου. Συμπληρωματικό υλικό για το συγγραφέα και το έργο του Πλάτων: O Πλάτων δημιούργησε ένα νέο είδος λόγου, τον λεγόμενο πλατωνικό διάλογο. Κάθε διάλογος του Πλάτωνα διακρίνεται για τη ζωντάνια και την παραστατικότητα του. Στους διαλόγους του πραγματεύεται όλα τα σοβαρά προβλήματα (ηθικά, πνευματικά,πολιτικά κ.α) που απασχολούν την εποχή του. Γνωστά του έργα είναι: Απολογία του Σωκράτη, Κρίτων, Φαίδων, Πρωταγόρας, Φαίδρος, Γοργίας, Πολιτεία, Νόμοι. Απόσπασμα από το τελευταίο θα μελετηθεί σε αυτή την ενότητα (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:79). Οδηγίες διδασκαλίας-διδακτικές επισημάνσεις Ο εκπαιδευτικός σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να ακολουθήσει κάποια βήματα, προκειμένου να οδηγήσει τους μαθητές πιο εύκολα στη γνώση και στην κατάκτηση του κειμένου. Αρχικά, θα ρωτήσει τους μαθητές τι τους φέρνουν στο μυαλό οι λέξεις «νόμος» και «αυστηρότητα», για να μπορέσει μέσα από τις απαντήσεις τους να φτάσει 63

64 στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Αφού οι μαθητές απαντήσουν σε αυτή την ερώτηση, μπορούν να αναφέρουν στη συνέχεια ποια θεωρούν την πιο αυστηρή τιμωρία για ένα έγκλημα και αν έχουν ακούσει ποτέ περίπτωση δυσανάλογης τιμωρίας για μια παράνομη πράξη (π.χ. λιθοβολισμός γυναίκας στις χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου, επειδή απέκτησε χωρίς να παντρευτεί παιδί) (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου,βιβλίο εκπαιδευτικού: 79). To επόμενο βήμα του εκπαιδευτικού είναι να διαβάσει προσεκτικά το κείμενο, χρωματίζοντας με τη φωνή του τα κατάλληλα σημεία του κειμένου, όπως να δώσει έμφαση στις προστακτικές που διαμορφώνουν το κοφτό και αυστηρό ύφος. Σε αυτό το σημείο, ιδιαίτερη σημασία έχει να φανταστούν οι μαθητές το αποτέλεσμα της εφαρμογής των διατάξεων που αναφέρει το κείμενο. Η επιβολή ποινής σε θέματα λεπτ, θα αποτελούσε σήμερα ιδιαίτερα καταπιεστική πρόβλεψη νόμου. Μπορεί αυτές οι προβλέψεις να λειτουργούσαν θετικά απέναντι στη συμπεριφορά μας τόσο προς τους γονείς, όσο προς τους άλλους ανθρώπους, δεν θα εξασφάλιζαν όμως την καλλιέργεια γνήσιου αλληλοσεβασμού (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα.Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού: 79-80). Επιπλέον, θα μπορούσε να συζητηθεί μέσα στην τάξη το ενδιαφέρον θέμα των κυρώσεων που θα υποστούν τα άτομα που είναι αυτόπτες μάρτυρες σε ένα συμβάν και δεν κάνουν τίποτα, για να το αποτρέψουν. Η επιβολή της τιμωρίας απλώνεται και στο περιβάλλον του «δράστη», ακόμη και σε όποιον περνά τυχαία δίπλα του, καθιστώντας έτσι όλους τους πολίτες συνυπεύθυνους για την τήρηση των νόμων. Έκτος από την ποινή, σημασία έχει και η επιβράβευση, που ειδικά για έναν δούλο ισοδυναμούσε με απελευθέρωση, καταδεικνύοντας τη σημασία που απέδιδε ο νομοθέτης σε αυτή την παράμετρο (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού: 80). 64

65 Σύγκριση του αρχικού κειμένου με το κείμενο διασκευής Σε αυτή την υποενότητα, επιδιώκεται η σύγκριση του αρχικού κειμένου με αυτό της διασκευής που παρατίθεται στο σχολικό βιβλίο. Αυτό μας δίνει την ευκαιρία να εξετάσουμε τους λόγους που επιλέχθηκαν ή τροποποιήθηκαν ορισμένα σημεία του κειμένου, καθώς κι εάν αυτή η επιλογή είναι σωστή για την καλύτερη εμπέδωση του κειμένου από τους μαθητές. Πλάτων, Νόμοι 88 1b-e (διασκευὴ) Το διασκευασμένο κείμενο, όπως υπάρχει στο βιβλίο της Β Γυμνασίου Ὅς ἄν τολμήσῃ πατέρα ἤ μητέρα ἤ τούτων πατέρας ἤ μητέρας τύπτειν, πρῶτον μὲν ὁ προστυγχάνων βοηθείτω, καὶ ὁ μὲν μέτοικος ἤ ξένος εἰς προεδρίαν τῶν ἀγώνων καλείσθω βοηθῶν, μὴ βοηθήσας δὲ ἀειφυγίαν ἐκ τῆς χώρας φευγέτω ὁ δὲ μὴ μέτοικος βοηθῶν μὲν ἔπαινον ἐχέτω, μὴ βοηθῶν δέ, ψόγον δοῦλος δὲ βοηθήσας μὲν ἐλεύθερος γιγνέσθω, μὴ βοηθήσας δὲ πληγὰς ἑκατὸν τῇ μάστιγι τυπτέσθω. Ἐὰν δέ τις ὄφλῃ δίκην αἰκίας γονέων, πρῶτον μὲν φευγέτω ἀειφυγίαν ἐξ ἄστεως εἰς τὴν ἄλλην χώραν καὶ πάντων ἱερῶν εἰργέσθω, κατελθὼν δὲ θανάτῳ ζημιούσθω. Ἐὰν δέ τις ἐλεύθερος τῷ τοιούτῳ συμφάγῃ ἤ συμπίῃ ἤ τινα τοιαύτην ἄλλην κοινωνίαν κοινωνήσῃ ἤ καὶ μόνον ἐντυγχάνων που προσάπτηται ἑκών, μήτε εἰς ἱερὸν ἔλθῃ μηδὲν μήτ εἰς ἀγοράν μήτ εἰς πόλιν ὅλως πρότερον ἤ καθήρηται. Μετάφραση από τον ιστότοπο του Γιάννη Παπαθανασίου, ( Όποιος τυχόν τολμήσει τον πατέρα του ή τη μητέρα του ή τους πατέρες τους ή τις μητέρες τους να χτυπήσει ο πρώτος άνθρωπος που τον συναντά ας βοηθήσει (το θύμα) και ο μέτοικος ή ο ξένος, αν βοηθήσει, να καλείται σε τιμητική θέση στους αγώνες αν όμως δε βοηθήσει να απελαύνεται από τη χώρα για όλη του τη ζωή κι αυτός που δεν είναι μέτοικος, αν βοηθήσει, ας επαινείται,αν όμως δε βοηθήσει, να μέμφεται και ο δούλος που θα βοηθήσει, ας κερδίζει την ελευθερία του,αν όμως δε βοηθήσει, να κτυπηθεί με εκατό χτυπήματα με το μαστίγιο. Αν κάποιος καταδικαστεί για βιαιοπραγία εναντίον των γονιών του, πρώτα απ όλα να απελαύνεται για πάντα από την πόλη σε άλλη χώρα και να αποκλείεται από κάθε ιερή τελετή,κι αν γυρίσει από την εξορία, να τιμωρείται με την ποινή του θανάτου. Κι αν κάποιος ελεύθερος φάει μαζί μ αυτόν ή πιει μαζί του ή έχει κάποια άλλη σχέση ή συναντώντας τον κάπου έρθει σε επαφή μαζί του με τη θέλησή του, ούτε στο ιερό να έρθει ούτε στην αγορά ούτε γενικά στην πόλη παρά μόνο αφού εξαγνιστεί. 65

66 Το πρωτότυπο κείμενο ὃς ἂν τολμήσῃ πατέρα ἢ μητέρα ἢ τούτων πατέρας ἢ μητέρας τύπτειν μὴ μανίαις ἐχόμενος, πρῶτον μὲν ὁ προστυγχάνων καθάπερ ἐν τοῖς ἔμπροσθεν βοηθείτω, καὶ ὁ μὲν μέτοικος ἢ ξένος εἰς προεδρίαν τῶν ἀγώνων καλείσθω βοηθῶν, μὴ βοηθήσας δὲ ἀειφυγίαν ἐκ τῆς χώρας φευγέτω (881c) ὁ δὲ μὴ μέτοικος βοηθῶν μὲν ἔπαινον ἐχέτω, μὴ βοηθῶν δέ, ψόγον δοῦλος δὲ βοηθήσας μὲν ἐλεύθερος γιγνέσθω, μὴ βοηθήσας δὲ πληγὰς ἑκατὸν τῇ μάστιγι τυπτέσθω, ἐν ἀγορᾷ μὲν ἂν γίγνηται τὸ γενόμενον, ὑπ' ἀγορανόμων, ἐὰν δ' ἐκτὸς ἀγορᾶς ἐν ἄστει, τῶν ἀστυνόμων κολάζειν τὸν ἐπιδημοῦντα, ἐὰν δὲ κατ' ἀγροὺς τῆς χώρας που, τοὺς τῶν ἀγρονόμων ἄρχοντας. ἐὰν δ' ἐπιχώριος ὁ παρατυγχάνων ᾖ τις, ἐάντε (881d) παῖς ἐάντε ἀνὴρ ἐάντ' οὖν γυνή, ἀμυνέτω πᾶς τὸν ἀνόσιον ἐπονομάζων ὁ δὲ μὴ ἀμύνων ἀρᾷ ἐνεχέσθω Διὸς ὁμογνίου καὶ πατρῴου κατὰ νόμον. ἐὰν δέ τις ὄφλῃ δίκην αἰκίας γονέων, πρῶτον μὲν φευγέτω ἀειφυγίαν ἐξ ἄστεος εἰς τὴν ἄλλην χώραν καὶ πάντων ἱερῶν εἰργέσθω μὴ δὲ εἰργόμενον κολαζόντων αὐτὸν ἀγρονόμοι πληγαῖς καὶ πάντως ὡς ἂν ἐθέλωσιν, κατελθὼν δὲ θανάτῳ ζημιούσθω. ἐὰν δέ τις τῷ τοιούτῳ, ὅσοι ἐλεύθεροι, συμφάγῃ ἢ συμπίῃ ἤ τινα (881e) τοιαύτην ἄλλην κοινωνίαν κοινωνήσῃ, ἢ καὶ μόνον ἐντυγχάνων που προσάπτηται ἑκών, μήτε εἰς ἱερὸν ἔλθῃ μηδὲν μήτ' εἰς ἀγορὰν μήτ' εἰς πόλιν ὅλως πρότερον ἢ καθήρηται. Μετάφραση Όποιος τυχόν τολμήσει να χτυπήσει τον πατέρα ή τη μητέρα του ή τον πατέρα ή την μητέρα αυτών χωρίς να βρίσκεται σε κατάσταση οργής, πρώτα ο άνθρωπος που τον συναντά με τον ίδιο ακριβώς τρόπο μπροστά από το σημείο ας βοηθήσει (το θύμα), και ο μέτοικος ή ο ξένος να καλείται σε τιμητική θέση στους αγώνες, αν όμως δε βοηθήσει να απελαύνεται για όλη του τη ζωή από τη χώρα (881c) αυτός που δεν είναι μέτοικος, αν βοηθήσει, ας επαινείται, αν όμως δε βοηθήσει, ας ψέγεται ο δούλος, αν βοηθήσει, ας κερδίζει την ελευθερία του, αν όμως δε βοηθήσει να υποστεί εκατό χτυπήματα με το μαστίγιο, από τη μία εάν γίνει το συμβάν στην αρχαία αγορά να τιμωρείται από τους αγορανόμους, εάν από την άλλη γίνει μέσα στην πόλη οι αστυνόμοι να τιμωρούν αυτόν που δεν μεταναστεύει, εάν γίνει κάπου στα χωράφια της υπαίθρου από τους άρχοντες των αγρονόμων.εάν όμως ο πρώτος άνθρωπος που τον συναντά τυχαία είναι κάποιος ντόπιος, είτε παιδί, είτε άνδρας είτε λοιπόν γυναίκα, να υπερασπίζεται τον εαυτό του από κάθε τι το όποιο καλείται ανόσιο αυτός που δε θα αμύνεται ας είναι ένοχος γι αυτή του την πράξη σύμφωνα με τον Δία και τον πατροπαράδοτο νόμο. Εάν όμως κάποιος καταδικαστεί για βιαιοπραγία σε βάρος των γονιών του, πρώτα πρώτα να απελαύνεται για όλη του τη ζωή από την χώρα και να αποκλείεται από κάθε ιερή τελετή εάν δεν αποκλειστεί, οι αγρονόμοι τιμωρούν αυτόν με χτυπήματα και με κάθε τρόπο που θα μπορούσαν να θελήσουν,και αν γυρίσει από την εξορία να τιμωρείται με την ποινή του θανάτου.εάν όμως κάποιος πολίτης, όσοι ελεύθεροι,φάει μαζί με έναν τέτοιο ή πιει μαζί του ή έχει κάποια άλλη σχέση μαζί του ή και συναντώτας τον κάπου έρθει σε επαφή με τη θέληση του, μήτε σε κανένα ιερό να εισέλθει μήτε στην αγορά μήτε γενικά στην πόλη, παρά μόνο αφού εξαγνιστεί. 66

67 Κριτική αποτίμηση των δύο κειμένων Έπειτα από την παράθεση και των δύο κειμένων, του πρωτότυπου και της ελεύθερης διασκευής, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι τα δύο κείμενα παρουσιάζουν κάποιες διαφορές μεταξύ τους ως προς το περιεχόμενο. Το αρχικό κείμενο περιέχει περισσότερες λεπτομέρειες από το κείμενο διασκευής, προκειμένου να μας δώσει περισσότερες πληροφορίες για το θέμα του περιεχομένου των νόμων. Σε αυτό το σημείο, θα προσπαθήσουμε να αποκωδικοποιήσουμε τις περαιτέρω πληροφορίες που μας παρέχει το πρωτότυπο κείμενο, για να διαπιστώσουμε, εάν αυτές θα κρίνονταν απαραίτητες να ενταχθούν στο κείμενο διασκευής του σχολικού βιβλίου. Και τα δύο κείμενα έχουν ως κοινό θεματικό άξονα τη σημασία και τη σπουδαιότητα των νόμων. Στους νόμους συζητούν ο Σπαρτιάτης Μέγγιλος, ένας Αθηναίος και ο Κρητικός Κλεινίας για τη σημασία των νόμων.το έργο είναι θεωρητικό, δεν αφορά δηλαδή την υπαρκτή νομοθεσία και συμπληρώνει ένα άλλο μεγάλο έργο του Πλάτωνα, την Πολιτεία, στην οποία παρουσιάζονται οι σκέψεις του μεγάλου φιλοσόφου για τη διάρθρωση που θα πρέπει να έχει το ιδανικό πολίτευμα (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου,βιβλίο εκπαιδευτικού:79). Τόσο το πρωτότυπο κείμενο, όσο και το κείμενο διασκευής αφορούν τις κυρώσεις που θα υποστούν τα άτομα, εάν δεν δείξουν σεβασμό στους γονείς τους και στους παππούδες τους, χτυπώντας τους. Αρχικά, ο Πλάτωνας αναφέρει ότι, όποιος βρεθεί κοντά σε αυτά τα άτομα έχει την υποχρέωση να τα βοηθήσει. Μάλιστα είναι τόσο σημαντική η βοήθεια αυτή, που αν πρόκειται για μέτοικο ή για ξένο θα κερδίσει την προεδρία, δηλαδή την τιμητική θέση στην παρακολούθηση των δραματικών αγώνων. Σε περίπτωση,όμως, που βρεθεί κάποιος κόντα στους γονείς ή στους παππούδες που έπεσαν θύματα ξυλοδαρμού και τους προσπεράσει χωρίς να τους προσφέρει βοήθεια, θα τιμωρείται με διωγμό για όλη του τη ζωή από την πόλη. Στη συνέχεια, ο Πλάτωνας γνωστοποιεί τι προβλέπει ο νόμος για κάθε κατηγορία πολιτών στην περίπτωση που βοηθήσουν τους γονείς ή τους παππούδες που χτυπήθηκαν και στην περίπτωση που αδιαφορήσουν.έτσι, λοιπόν, αν κάποιος μη μέτοικος προσφέρει τη βοήθειά του, θα κερδίσει τον έπαινο αν όχι,θα δεχτεί τον έπαινο. Ο δούλος θα κερδίσει την ελευθερία του,αν βοήθησει, ενώ αν αδιαφορήσει θα τιμωρηθεί με εκατό χτυπήματα από μαστίγιο«ὅς ἄν τολμήσῃ πατέρα ἤ μητέρα ἤ τούτων πατέρας ἤ μητέρας τύπτειν, πρῶτον μὲν ὁ προστυγχάνων βοηθείτω, καὶ ὁ μὲν μέτοικος ἤ ξένος εἰς προεδρίαν τῶν ἀγώνων καλείσθω βοηθῶν, μὴ βοηθήσας δὲ 67

68 ἀειφυγίαν ἐκ τῆς χώρας φευγέτω ὁ δὲ μὴ μέτοικος βοηθῶν μὲν ἔπαινον ἐχέτω, μὴ βοηθῶν δέ, ψόγον δοῦλος δὲ βοηθήσας μὲν ἐλεύθερος γιγνέσθω, μὴ βοηθήσας δὲ πληγὰς ἑκατὸν τῇ μάστιγι τυπτέσθω». Καθώς προχωράμε, διαπιστώνουμε ότι στο πρωτότυπο κείμενο υπάρχουν λεπτομέρειες που δεν υπάρχουν στο κείμενο διασκευής του σχολικού βιβλίου. Οι λεπτομέρειες αυτές σχετίζονται με το πού κάθε φορά εξελίσσεται το συμβάν και ποιοι από τους δημόσιους φορείς είναι υπεύθυνοι να καταστείλουν οποιαδήποτε πράξη γίνετα μέσα στην πόλη. Από τη μία, εάν γίνει το συμβάν στην αρχαία αγορά, δηλαδή να διαπιστωθεί ότι κάποιοι δεν σέβονται τους γονείς τους, θα πρέπει να τιμωρούνται από τους αγορανόμους, εάν από την άλλη, γίνει μέσα στην πόλη, οι αστυνόμοι να τιμωρούντον δράστη, εάν γίνει κάπου στα χωράφια της υπαίθρου να τιμωρείται από τους άρχοντες των αγρονόμων,ο υπαίτιος. Εάν όμως ο πρώτος άνθρωπος που τον συναντά είναι κάποιος ντόπιος, είτε παιδί είτε άνδρας είτε γυναίκα, να υπερασπίζεται τον εαυτό του από κάθε τι το όποιο είναι ανήθικο αυτός όμως που να αντιδρά,ας είναι ένοχος γι αυτή του την πράξη σύμφωνα με τον Δία και τον πατροπαράδοτο νόμοι. Σε αυτό το σημείο, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι οι λεπτομέρειες αυτές δεν αναφέρονται σκοπίμως στο κείμενο διασκευής του σχολικού βιβλίου, γιατί αφ ενός είναι μάλλον κουραστικές για τα παιδιά, και αφετέρου μπορούν και χωρίς αυτές τις λεπτομέρειες οι μαθητές να φτάσουν στην εμπέδωση του περιεχομένου του κειμένου. Ωστόσο, ο εκπαιδευτικός μπορεί αυτό το σημείο να τους αναφέρει αυτές τις λεπτομέρειες προφορικά,εφόσον δεν τις περιέχει το κείμενο διασκευής. Στη συνέχεια, και στα δύο κείμενα αναφέρεται ότι όποιος βιαιοπραγήσει εναντίον των γονιών του, αρχικά θα εξοριστεί για πάντα, καθώς και θα αποκλειστεί από όλες τις ιερές τελετές της πατρίδας του, και αν τολμήσει να επαναπατριστεί, θα θανατωθεί. Επιπλέον, αυστηρή είναι και η τιμωρία που προβλέπεται για όποιον ελεύθερο συναναστραφεί με έναν τέτοιο άνθρωπο. Αν φάει ή αν πιει μαζί του ή αν έχει κάποια σχέση μ αυτόν, ακόμη και αν τον συναντήσει κάπου και έρθει με τη θέλησή του σε επαφή μαζί του, ο ελεύθερος πολίτης θα τιμωρείται με αποκλεισμό από όλες τις δραστηριότητες και τις εκδηλώσεις της πόλης μέχρι να εξαγνιστεί. Ο σεβασμός λοιπόν των γονιών και των παππούδων ήταν υπόθεση της πόλης, γι αυτό και υπήρχε η νομοθεσία αυτή που όριζε με ακρίβεια την επιβράβευση ή την τιμωρία για όσους πειθαρχούσαν ή ασεβούσαν αντίστοιχα. 68

69 Αξιολόγηση των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου και προσθήκη νέων Η πρώτη ερωτήση του κειμένου απαιτεί από τους μαθητές να είναι γνώστες του περιεχομένου της ενότητας, για να μπορέσουν να βρουν την απάντηση μέσα από το κείμενο. Αντιθέτως, οι επόμενες δύο ερώτησεις-ασκήσεις είναι κρίσεως και απαιτείται από τους μαθητές να διαθέτουν κριτική σκέψη, προκειμένου να απαντήσουν στις ερωτήσεις. Οι ερωτήσεις που μας δίνει το σχολικό βιβλίο είναι οι ακόλουθες:1) Πώς επαληθεύεται από όσα διαβάσατε η ιδιαίτερη σημασία που απέδιδε ο Πλάτων στον σεβασμό προς τους μεγαλυτέρους; 2) Από τις ποινές που προβλέπει ο νόμος που διαβάσατε ποια σας φαίνεται πιο αυστηρή; Nα δικαιολογήσετε την απάντησή σας. 3) Από το κείμενο που μελετήσατε διαφαίνεται διαφοροποίηση στον τρόπο που ο Πλάτων αντιμετωπίζει διάφορες κοινωνικές ομάδες σε σχέση με τη τήρηση της υποχρέωσης να σέβονται τους μεγαλυτέρους και να τους βοηθούν, όταν κακοποιούνται. Να καταγράψετε τις ομάδες αυτές και την αντιμετώπισή τους και, αξιοποιώντας τις γενικότερες γνώσεις σας για την αρχαιότητα, να προσπαθήσετε να τις αιτιολογήσετε (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, σχολικό βιβλίο:85). Διαπιστώνουμε ότι οι ερωτήσεις του κειμένου είναι κατανοητές,ωστόσο κάποιες θα μπορούσαν να διατυπωθούν με διαφορετικό τρόπο. «Πώς επαληθεύεται από όσα διαβάσατε η ιδιαίτερη σημασία που απέδιδε ο Πλάτων στον σεβασμό προς τους μεγαλύτερους;». Η ερώτηση αυτή θα μπορούσε να αντικατασταθεί με μία άλλη πιο κατανοητή:«με ποιόν τρόπο ο Πλάτων αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στον σεβασμό προς τους μεγαλυτέρους;». Οι μαθητές ίσως να μην κατανοούσαν επαρκώς την πρώτη ερώτηση του σχολικού βιβλίου, γιατί πιθανότατα θα τους δυσκόλευε ο τρόπος με τον οποίο είναι διατυπωμένη η ερώτηση (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, σχολικό βιβλίο:85). Η τρίτη άσκηση είναι συνδυαστική, αφού δεν απαιτεί μόνο την κριτική σκέψη των μαθητών αλλά και τις γενικότερες γνώσεις που πρέπει να διαθέτουν για την αρχαιότητα. Η δυσκολία είναι υψηλόβαθμη, αφού ζητείται από τους μαθητές να καταγράψουν τις κοινωνικές ομάδες που πιστεύουν πως ο Πλάτων αντιμετωπίζει με περισσότερη εύνοια συγκριτικά με άλλες. Κρίνοντας το μέγεθος της δυσκολίας που μπορεί να παρουσιάσει η συγκεκριμένη άσκηση στους μαθητές, θα μπορούσαμε να την αντικαταστήσουμε με μία άλλη: «Πιστεύετε ότι η απειλή της θανατικής ποινής είναι περισσότερo αποτελεσματική από τη φυλάκιση για πρόληψη της παρανομίας και του εγκλήματος;».οι μαθητές μπορούσαν να απαντήσουν με βάση τη δική τους καθαρά 69

70 προσωπική άποψη πάνω σε αυτό το θέμα και ίσως να τους κέντριζε περισσότερο το ενδιαφέρον, αφού είναι ένα θέμα λεπτό και η απάντησή του γεννά αποκλίσεις και αντιθέσεις (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα.Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:80). Μελέτη και σύγκριση παράλληλων φιλοσοφικών κειμένων με βάση το αρχικό κείμενο της κάθε ενότητας Παράλληλο κείμενο Στο παρακάτω απόσπασμα ο απόστολος Παύλος συμβουλεύει τα παιδιά να υπακούουν στους γονείς τους και να τους τιμούν, αλλά και τους γονείς να ανατρέφουν σωστά τα τέκνα τους. Τὰ τέκνα ὑπακούετε τοῖς γονεῦσιν ὑμῶν ἐν Κυρίῳ τοῦτο γάρ ἐστι δίκαιον. Τίμα τὸν πατέρα σου καὶ τὴν μητέρα, ἥτις ἐστὶν ἐντολὴ πρώτη ἐν ἐπαγγελίᾳ, ἵνα εὖ σοι γένηται καὶ ἔσῃ μακροχρόνιος ἐπὶ τῆς γῆς. Καὶ οἱ πατέρες μὴ παροργίζετε τὰ τέκνα ὑμῶν, ἀλλ' ἐκτρέφετε αὐτὰ ἐν παιδείᾳ καὶ νουθεσίᾳ Κυρίου. Ἀπόστολος Παῦλος, Ἐπιστολή πρὸς Ἐφεσίους

71 Κριτική αποτίμηση των ερωτήσεων των παράλληλων κειμένων Οι ερωτήσεις του παράλληλου κειμένου είναι οι ακόλουθες:1) Ποιες προτροπές απευθύνει ο απόστολος Παύλος στα παιδιά και ποιες στους γονείς; 2)Ποιες υφολογικές και θεματικές ομοιότητες διακρίνετε ανάμεσα στο παραπάνω παράλληλο κείμενο και το κείμενο της Ενότητας;(Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, σχολικό βιβλίο:153). Διαπιστώνουμε ότι η πρώτη ερώτηση δεν παρουσιάζει ιδιαίτερη δυσκολία, αφού ζητάει από τους μαθητές να βρουν μέσα από το κείμενο τα ζητούμενα της ερώτησης.ωστόσο, η δεύτερη ερώτηση απαιτεί από τους μαθητές να ενεργοποιήσουν καταλλήλως την κριτική τους ικανότητα, για να μπορέσουν να διακρίνουν τις ομοιότητες που παρουσιάζει το παράλληλο κείμενο με το κείμενο της Ενότητας «Ο σεβασμός προς τους γονείς μέλημα του νόμου». Δεν αρκεί όμως μόνο αυτό, εάν αναλογιστούμε ότι το γενικό επίπεδο των μαθητών της Β Γυμνασίου δεν επιτρέπει σε όλους τους μαθητές να κατανοήσουν επαρκώς τη σημασία των υφολογικών ομοιοτήτων ανάμεσα στο παράλληλο κείμενο και στο κείμενο της Ενότητας. Σε αυτό το σημείο, ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να βρίσκεται σε πλήρη ετοιμότητα, προκειμένου να βοηθήσει με τις γνώσεις του τους μαθητές να κατανοήσουν τα ζητούμενα της ερώτησης. Τέλος, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε κι άλλες συμπληρωματικές ερωτήσεις (σύγκρισης-εμπέδωσης). Ενδεικτικές ερωτήσεις είναι οι ακόλουθες:1) Πολλοί υποστηρίζουν ότι στην εποχή μας δεν αποδίδεται από τους νεότερους προς τους ηλικιωμένους ο απαιτούμενος σεβασμός. Ποια είναι η προσωπική σας θέση και ποιοι φορείς θα μπορούσαν να καλλιεργήσουν και να ενισχύσουν την εκτίμηση προς τους μεγαλυτέρους; 2) Σήμερα οι ποινές για κάθε παράνομη πράξη δεν αποβλέπουν στον εξευτελισμό του δράστη ούτε στην εκμηδένισή του αλλά στον σωφρονισμό του και την ομαλή επανένταξή του στο κοινωνικό σύνολο. Πώς εξηγείτε την εξέλιξη αυτή; Οι μαθητές θα προβληματιστούν και θα αναρωτηθούν στο άκουσμα αυτών των ερωτήσεων, γιατί οι απαντήσεις τους προϋποθέτουν κρίση, άποψη, προσωπικά βιώματα. 71

72 ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1 η Δραστηριότητα:Αναζητήστε και άλλα παραδείγματα σεβασμού προς τους γονείς και, γενικότερα, προς τους μεγαλύτερους στη μυθολογία και την ιστορία. 2 η Δραστηριότητα:Κοιτάξτε προσεκτικά τις παρακάτω εικόνες και περιγράψτε αυτό που βλέπετε. Σε ποια από τις δύο εποχές (Νεότερη/Αρχαία) πιστεύετε ότι αποδίδεται καλύτερα ο οφειλούμενος σεβασμός; 3 η Δραστηριότητα:Αφού επισκεφτείτε την ιστοσελίδα:http: // Ka/artists.jsp?key=151 επιλέξτε δυο γνωμικά του Τολστόι σχετικά με την αγάπη και τις ανθρώπινες σχέσεις. 4 η Δραστηριότητα: Πώς πρέπει, κατά τη γνώμη σας, να συμπεριφέρονται τα παιδιά προς τους γονείς τους και, γενικότερα οι νεότεροι προς τους ηλικιωμένους; Αναζητήσετε στο διαδίκτυο εικόνες για την τρίτη ηλικία και τον σεβασμό προς τους μεγαλύτερους και εκτυπώστε τες, για να τις δουν οι συμμαθητές σας μέσα στην τάξη. 5 η Δραστηριότητα: Φτιάξτε τα δικά σας σκίτσα με δικούς σας διαλόγους που να αποτυπώνονται οι προβληματισμοί του Αρκά προς τον πατέρα του και παρουσιάστε τα μέσα στην τάξη (έχουν δοθεί σχετικά σκίτσα ως έναυσμα στα παιδιά σχετικά σκίτσα του Αρκά). 72

73 Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ 13 η Ενότητα Η σωστή στάση στο θέμα της τροφής Ο Ιωάννης Στοβαίος (5ος αι. μ.χ.) συγκέντρωσε στο Ἀνθολόγιον που συνέθεσε επίλεκτα χωρία από πολυάριθμους ποιητές και πεζογράφους βασιζόμενος και σε προϋπάρχουσες ανάλογες συλλογές. Μεταξύ των ανθολογουμένων είναι και ο Μουσώνιος Ρούφος (1ος αι. μ.χ.), ένας στωικός φιλόσοφος που ίδρυσε ονομαστή σχολή στη Ρώμη. Υποστήριζε ότι οι άνθρωποι είναι ασθενείς και ότι μόνο η φιλοσοφία μπορεί να τους θεραπεύσει. Στο απόσπασμα που θα μελετήσετε μιλάει για τους κινδύνους που κρύβει το φαγητό και τη στάση που πρέπει να τηρεί ένας συνετός άνθρωπος στο θέμα αυτό. Πολλῶν ἡδονῶν οὐσῶν, αἳ τὸν ἄνθρωπον ἐνδιδόναι αὐταῖς βιάζονται παρὰ τὸ συμφέρον, δυσμαχωτάτη εἶναι δοκεῖ ἡ περὶ τροφὴν ἡδονή. Ταῖς μὲν γὰρ ἄλλαις ἡδοναῖς σπανιώτερον ὁμιλοῦμεν, ταύτης δὲ ἀνὰ πᾶσαν ἡμέραν πάντως πειρᾶσθαι ἀνάγκη, ὥστε πλείους οἱ ἐνταῦθα κίνδυνοι. Καὶ γὰρ ὁ πλέον ἢ δεῖ ἐσθίων ἁμαρτάνει, καὶ ὁ κατασπεύδων ἐν τῷ ἐσθίειν, καὶ ὁ τὰ ἡδίω τῶν ὑγιεινοτέρων βρώματα προτιμῶν. Ἔστι δὲ ἁμαρτία περὶ τροφὴν καὶ ὅταν παρὰ καιρὸν προσφερώμεθα αὐτήν. Ἔτι δὴ καὶ ἄλλων ἁμαρτιῶν οὐσῶν περὶ τροφήν, δεῖ ἁπασῶν καθαρεύειν. Καθαρεύοι δ ἄν τις ἐθίζων αὑτὸν αἱρεῖσθαι σῖτον οὐχ ἵνα ἥδηται ἀλλ ἵνα τρέφηται, οὐδ ἵνα λεαίνηται τὴν κατάποσιν ἀλλ ἵνα ῥωννύηται τὸ σῶμα. Καὶ γὰρ γέγονεν ἡ μὲν κατάποσις δίοδος εἶναι τροφῆς, οὐχ ἡδονῆς ὄργανον, ἡ δὲ γαστὴρ τοῦ αὐτοῦ χάριν οὗπερ ἕνεκα καὶ φυτῷ ῥίζα γέγονεν. Διὸ καὶ προσήκει ἐσθίειν ἡμῖν ἵνα ζῶμεν, οὐχ ἵνα ἡδώμεθα. Γάιος Μουσώνιος Ροῦφος (Στοβαῖος, Ἀνθολόγιον ), διασκευή 73

74 Διδακτικοί στόχοι 13 ης Ενότητας Με τη διδασκαλία αυτού του κειμένου αναμένεται οι μαθητές: α) να γνωρίσουν τη σκέψη ενός συγγραφέα με διαχρονικές ιδέες στον τομέα της διατροφής, β) να συζητήσουν την άποψη του συγγραφέα και να προβληματιστούν για την ανταπόκριση που βρίσκει στον σύγχρονο άνθρωπο (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού: 86). Εκκίνηση/έναρξη διδασκαλίας ή αφόρμηση {3 λεπτά} Ο εκπαιδευτικός σε αυτό το σημείο, θα προσπαθήσει με το διαθέσιμο υλικό που του παρέχει η Ενότητα 13 να εισαγάγει τους μαθητές στο θέμα του κειμένου. Προτρέπει τους μαθητές να παρατηρήσουν τη χιουμοριστική εικόνα που προσφέρει το κείμενο της συγκεκριμένης ενότητας, καθώς και τη λεζάντα της (Η Γη της αφθονίας (1567). Μια εύγλωττη χιουμοριστική περιγραφή των αποτελεσμάτων ενός γεύματος χωρίς εγκράτεια)και να προβληματιστούν για το πώς αυτές συσχετίζονται με το θέμα του κειμένου «Η σωστή στάση στο θέμα της τροφής». Επιπλέον, μπορεί να προκληθεί συζήτηση μέσα στο μάθημα για το θέμα της διατροφής,επειδή οι μαθητές έχουν ήδη ασχοληθεί εκτενώς με το θέμα στο μάθημα της Οικιακής Οικονομίας και έχουν προβληματιστεί για το αν πρέπει κανείς να ζει για να τρώει ή να τρώει για να ζει. Με αυτόν τον τρόπο όχι μόνο θα επιτευχθεί η ανταλλαγή απόψεων, αλλά συνάμα οι μαθητές θα έρθουν σε στενότερη επαφή με το κείμενο (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού: 88). Ανάγνωση εισαγωγικού σημειώματος {5 λεπτά} Το εισαγωγικό σημειώμα της ενότητας μας προϊδεάζει για το θέμα του κειμένου.ο συγγραφέας του αποσπάσματος, Ιωάννης Στοβαίος συγκέντρωσε στοἀνθολόγιον που συνέθεσε επίλεκτα χωρία από πολυάριθμους ποιητές και πεζογράφους, των οποίων το έργο ή χάθηκε παντελώς ή σώζεται αποσπασματικά. Στο συγκεκριμένο εισαγωγικό σημείωμα, οι μαθητές πληροφορούνται ότι ο Μουσώνιος Ρούφος ένας από τους στωικούς φιλοσόφους, υποστήριζε ότι η φιλοσοφία είναι η καλύτερη θεραπεία όλων των πειρασμών του ανθρώπινου βίου. Το απόσπασμα που θα μελετήσουμε αναφέρεται 74

75 στον κίνδυνο που κρύβει το φαγητό, καθώς και στη σύνεση που θα πρέπει να επιδείξει ένας σώφρων άνθρωπος μπροστά στον πειρασμό της τροφής (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, σχολικό βιβλίο: 98). Κριτική αποτίμηση του εισαγωγικού σημειώματος Τα στοιχεία που μας παρέχει το εισαγωγικό σημείωμα της ενότητας είναι επαρκή, για να κατανοήσουν οι μαθητές τη θεματική του αποσπάσματος προς εξέταση.οι μαθητές έρχονται πρώτη φορά σε επαφή με τις φιλοσοφικές θεωρίες ενός στωικού φιλοσόφου και μαθαίνουν το φιλοσοφικό οικοδόμημα των θεωριών του Στωικισμού. Το θέμα του αποσπάσματος γίνεται κατανοητό μέσα σε αδρές γραμμές από το εισαγωγικό σημείωμα, αφού επιλέγεται να δοθούν οι σημαντικότερες πληροφορίες από το κείμενο, προκειμένου οι μαθητές να έρθουν σε στενότερη επαφή με αυτό. Συμπληρωματικό υλικό για το συγγραφέα και το έργο του Ιωάννης Στοβαίος: Ο Ιωάννης Στοβαίος καταγόταν από τους Στόβους της Μακεδονίας, συνέθεσε έναν Ἀνθολόγιον, στο οποίο συγκέντρωσε επίλεκτα αποσπάσματα από πολυάριθμους ποιητές, ρήτορες και φιλοσόφους όλων των εποχών, από τον Όμηρο ως τις αρχές του 5 ου αιώνα μ.χ. Στο έργο του δε γίνεται καμία αναφορά σε χριστιανούς συγγραφείς, γεγονός που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ήταν εθνικός (κατά μία γενική έννοια: ειδωλολάτρης) (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα.Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:87). Το Ἀνθολόγιον του Στοβαίου είναι ένα από τα μεγαλύτερα «γνωμολογικά έργα», καθώς αποθησαύρισε σε αυτό γνώμες, παραινέσεις και υποθήκες της αρχαίας και ελληνικής γραμματείας. Ο Πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης Φώτιος, το ταξινόμησε σε τέσσερα βιβλία, που διακρίνονται για την ποικιλομορφία τους, αφού αναφέρονται σε θέματα φιλοσοφίας, διαλεκτικής, ρητορικής, ηθικής, πολιτευμάτων, νόμων, ειρήνης, πολέμου, γάμου, ιατρικής. Ο Φώτιος εξάλλου στηριζόμενος στο έργο αυτό, συνέγραψε την περίφημη βιβλιοθήκη του (Aρχαία Ελληνική Γλώσσα.Β Γυμνάσιο, βιβλίο εκπαιδευτικού: 87). 75

76 Συμπληρωματικό υλικό για τον Στωικό φιλόσοφο Μουσώνιο Ρούφο Μουσώνιος Ρούφιος : Ο Γάιος Μουσώνιος Ρούφος (περ μ.χ.) ήταν συγγραφέας και στωικός φιλόσοφος από την πόλη Βαλσίνιοι της Ιταλίας. Δίδαξε στη Ρώμη επί Νέρωνος, Βεσπασιανού και Τίτου και εξορίστηκε δύο φορές. Μεταξύ των μαθητών του ήταν ο Δίων ο Χρυσόστομος και ο Επίκτητος. Δε σώθηκαν έργα του, παρά μόνο σημειώσεις από τη διδασκαλία του μέσω του μαθητή του Λουκίου, τις οποίες διέσωσε ο Στοβαίος στο έργο του Ἀνθολόγιον. Οι συμβουλές του αναφέρονται σε όχι διάφορα θέματα, όπως ο τρόπος ένδυσης και συμπεριφοράς, ο γάμος, η ανατροφή των κοριτσιών και η θέση των γυναικών στη φιλοσοφία(συμπληρωματικό υλικό από τον ιστότοπο: Στο πρόσωπο του Μουσωνίου αναγνωρίζουμε έναν αφοσιωμένο μεταδότη της Στωϊκής Παραδόσεως, που παρακάμπτει την Φυσική και την Γνωσιολογία για να εστιάσει αποκλειστικώς στον χώρο της Ηθικής, και ιδιαιτέρως των πρακτικών εφαρμογών στην πνευματική καθοδήγηση του εσωτερικού Ανθρώπου, ο οποίος για τον φιλόσοφο αποτελεί το βασικό αντικείμενο της διδασκαλίας του. Για τον Μουσώνιο, ο οποίος όριζε τη Φιλοσοφία ως αναζήτηση της ορθής διαγωγής, ελεύθερος και ευδαίμων άνθρωπος είναι μόνον εκείνος που είναι ελεύθερος στον εσωτερικό κόσμο του. Εξαιρετικό ενδιαφέρον εμφανίζει επίσης και η θέση του για ισοτιμία των δύο φύλων,κατεδίκαζε τη μοιχεία, τις εκτρώσεις, την έκθεση των παίδων και την ομοφυλοφιλία (Συμπληρωματικό υλικό από τον ιστότοπο: Η βασική θέση της στωικής φιλοσοφίας είναι ότι, εάν μάθουμε πώς δημιουργούνται τα πάθη, θα τα καταπολεμήσουμε. «Τα πάθη δεν είναι απλώς ισχυρά συναισθήματα (ο έρωτας, η ηδονή, φιλοδοξία),αλλά ενά πλήθος ψυχικών καταστάσεων». Αυτά τα πάθη είναι για τους Στωικούς λανθασμένες κρίσεις της ψυχής, γι αυτό ο άνθρωπος θα πρέπει να μην τις λάβει υπόψιν του, προκειμένου να ζήσει σύμφωνα με τις επιταγές και τους κανόνες της φύσης. Ωστόσο, οι Στωικοί διατείνονταν ότι μόνος ένας σοφός μπορεί να χαλιναγωγήσει τα πάθη του (Β. Κάλφας & Γ.Ζωγραφίδης,2008: 206). Στο συγκεκριμένο απόσπασμα, ο Στωικός φιλόσοφος Μουσώνιος Ρούφος, υποστηρίζει την αξία της φιλοσοφίας ως θεραπευτικού μέσου (Εισαγωγικό σημείωμα, σχολικό βιβλίο:98). 76

77 Οδηγίες διδασκαλίας-διδακτικές επισημάνσεις Ο εκπαιδευτικός σε αυτό το σημείο, αφού συζητήσει με τους μαθητές για τη σωστή στάση που πρέπει να δείχνουν απέναντι στο θέμα του φαγητού, τους δίνει χρόνο (2-3 ), για να διαβάσουν μόνοι τους το κείμενο και να απαντήσουν στις παρακάτω ερωτήσεις χρησιμοποιώντας λέξεις και φράσεις του πρωτότυπου. Κάποιες ενδεικτικές ερωτήσεις που μπορούν να τεθούν είναι οι ακόλουθες: 1)Ποια απόλαυση θωρεί ακατανίκητη ο συγγραφέας; 2) Γιατί είναι πιο επικίνδυνη από τις άλλές; 3) Τι θεωρεί σφάλμα ο συγγραφέας στο θέμα της διατροφής; 4) Πώς ορίζει ο συγγραφέας τον σκοπό διατροφής; 5) Πώς εκφράζει επιγραμματικά την άποψη του; (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα.Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:88). Επιπρόσθετα, οι μαθητές είναι δυνατόν να κληθούν να σχολιάσουν και την επιρροή που μπορεί να έχει τελικά πάνω τους αυτό το κείμενο. Αυτό, γιατί το θέμα διατροφής είναι ένα διαχρονικό θέμα, που σίγουρα δεν θα άφηνε κανέναν ανεπηρέαστο πόσο μάλλον τους μαθητές.ενδιαφέρον έχει το αποφθεγματικό τέλος του αποσπάσματος «Γι αυτό και αρμόζει σε μας να τρώμε, για να ζούμε και όχι για να νιώθουμε ευχαρίστηση», το οποίο μπορεί να αποτελέσει αφετηρία για συζήτηση. Ο εκπαιδευτικός θα καθοδηγήσει τους μαθητές στη συζήτηση,προκειμένου να κεντρίσει το ενδιαφέρον των μαθητών και να τους βάλει πιο ομαλά στο θέμα του κειμένου (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα.Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:88). 77

78 Σύγκριση του αρχικού κειμένου με το κείμενο διασκευής ΚΕΙΜΕΝΟ ΔΙΑΣΚΕΥΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Το διασκευασμένο κείμενο, όπως υπάρχει στο βιβλίο της Β Γυμνασίου Πολλ ῶν ἡδονῶν οὐσῶν, αἵ τὸν ἄνθρωπον ἐνδιδόναι αὐταῖς βιάζονται παρὰ τὸ συμφέρον, δυσμαχωτάτη εἶναι δοκεῖ ἡ περὶ τροφήν ἡδονή. Ταῖς μὲν γὰρ ἄλλαις ἡδοναῖς σπανιώτερον ὁμιλοῦμεν, ταύτης δὲ ἀνὰ πᾶσαν ἡμέραν πάντως πειρᾶσθαι ἀνάγκη, ὥστε πλείους οἱ ἐνταῦθα κίνδυνοι. Καὶ γὰρ ὁ πλέον ἤ δεῖ ἐσθίων ἁμαρτάνει, καὶ ὁ κατασπεύδων ἐν τῷ ἐσθίειν, καὶ ὁ τὰ ἡδίω τῶν ὑγιεινοτέρων βρώματα προτιμῶν. Ἔστι δὲ ἁμαρτία περὶ τροφή καὶ ὅταν παρὰ καιρὸν προσφερώμεθα αὐτήν. Ἔτι δὴ καὶ ἄλλων ἁμαρτιῶν οὐσῶν περὶ τροφήν, δεῖ ἁπασῶν καθαρεύειν. Καθαρεύοι δ ἄν τις ἐθίζων αὑτὸν αἱρεῖσθαι σῖτον οὐχ ἵνα ἥδηται ἀλλ ἵνα τρέφηται, οὐδ ἵνα λεαίνηται τὴν κατάποσιν ἀλλ ἵνα ῥωννύηται τὸ σῶμα. Καὶ γὰρ γέγονεν ἡ μὲν κατάποσις δίοδος εἶναι τροφῆς, οὐχ ἡδονῆς ὄργανον, ἡ δὲ γαστὴρ τοῦ αὐτοῦ χάριν οὗπερ ἕνεκα καὶ φυτῷ ῥίζα γέγονεν. Διὸ καὶ προσήκει ἐσθίειν ἡμῖν ἵνα ζῶμεν, οὐχ ἵνα ἡδώμεθα. Μετάφραση από τον ιστότοπο του Γιάννη Παπαθανασίου, ( Ενώ είναι πολλές οι ευχαριστήσεις,οι οποίες εξαναγκάζουν τον άνθρωπο να υποκύψει σ αυτές παρά το συμφέρον του,νομίζω ότι η ευχαρίστηση της τροφής είναι η πιο ακατανίκητη. Για τις άλλες ηδονές ερχόμαστε πιο σπάνια σε επαφή,ενώ αυτήν είναι ανάγκη να τη γευόμαστε οπωσδήποτε κάθε μέρα,ώστε να είναι σ αυτήν την περίπτωση περισσότεροι οι κίνδυνοι. Γιατί, και αυτός που τρώει περισσότερο απ όσο πρέπει αμαρτάνει,και αυτός που τρώει λαίμαργα,και αυτός που προτιμάει τις πιο ευχάριστες παρά τις υγιεινές τροφές.είναι σφάλμα για την τροφή, όταν την τρώμε σε λάθος ώρα.υπάρχουν ακόμη κι άλλα σφάλματα με την τροφή,και πρέπει απ όλα να απέχουμε. Και θα μπορούσε κάποιος να τα αποφύγει, αν συνήθιζε τον εαυτό του να επιλέγει τροφή όχι για να ευχαριστιέται αλλά για να τρέφεται, όχι για ευχαριστεί τον οισοφάγο του αλλά για να δυναμώνει το σώμα του. Γιατί ο οισοφάγος έχει δημιουργηθεί για να είναι δίοδος της τροφής, και όχι όργανο ευχαρίστησης, ενώ η κοιλιά (έχει δημιουργηθεί) για τον ίδιο λόγο για τον οποίο έχει δοθεί στο φυτό η ρίζα.γι αυτό και ταιριάζει σε μας να τρώμε για να ζούμε,και όχι για να ευχαριστιόμαστε. 78

79 Το πρωτότυπο κείμενο Πολλῶν ἡδονῶν οὐσῶν, αἵ τὸν ἄνθρωπονἀναπείθουσιν ἁμαρτάνειν καὶ ἐνδιδόναι αὐταῖς βιάζονται παρὰ τὸ συμφέρον, δυσμαχωτάτη εἶναι κινδυνεύειν πασῶν ἡ περὶ τροφήν ἡδονή. Ταῖς μὲν γὰρ ἄλλαις ἡδοναῖς σπανιώτερον ὁμιλοῦμεν, καὶ ἐνίων γε μῆνας καὶ ἐνιαυτοὺς ὅλους ἀπέχεσθαι δυνάμεθα ταύτης δὲ ἀνὰ πᾶσαν ἡμέραν πάντως πειρᾶσθαι ἀνάγκη, καὶ τά γε πολλὰ δὶς ἑκάστης ἡμέρας οὐ γὰρ ἔνι ζῆν ἄλλως τὸν ἄνθρωπον. ὤσθε' ὅσῳ πλεονάκις τῆς ἐν βρώσει ἡδονῆς πειρώμεθα, τοσούτῳ πλείους οἱ ἐνταῦθα κίνδυνοι. Καὶ μὴν καθ' ἑκάστην προσφοράν τροφῆς οὐχ εἷς κίνδυνος ἁμαρτήματος, ἀλλὰ πλείονες ὥστε πλείους οἱ ἐνταῦθα κίνδυνοι. Καὶ γὰρ ὁ παρὰ πλέον ἤ δεῖ ἐσθίων ἁμαρτάνει, καὶ ὁ κατασπεύδων ἐν τῷ ἐσθίειν, οὐδὲν ἦττον καὶ ὁ μολυνόμενος ὑπό τοῦ ὄψου μᾶλλον ἤ χρή, καὶ ὁ τὰ ἡδίω τῶν ὑγιεινοτέρων βρώματα προτιμῶν καὶ ὁ μὴ νέμων τὰ ἴσα τοῖς συνεσθίουσιν. Ἔστι δὲ και ἄλλη τις ἁμαρτία περὶ τροφήν καὶ ὅταν παρὰ καιρὸν προσφερώμεθα αὐτήν. Καὶ δέον ἄλλο τι πράττειν ἀφέμενοι τούτου ἐσθίωμεν. Τοσούτων (Ἔτι) δὴ καὶ ἄλλων ἁμαρτιῶν οὐσῶν περὶ τροφήν, δεῖ μὲν ἁπασῶν καθαρεύειν αὐτῶν καὶ μηδεμιᾷ ἔνοχον εἶναι τὸν μέλλοντα σωφρονήσειν. Καθαρεύοι δ ἄν τις καὶ ἀναμάρτητος εἴη ἀσκῶν καὶ ἐθίζων αὑτὸν αἱρεῖσθαι σῖτον οὐχ ἵνα ἥδηται ἀλλ ἵνα τρέφηται, οὐδ ἵνα λεαίνηται τὴν κατάποσιν ἀλλ ἵνα ῥωννύηται τὸ σῶμα. Καὶ γὰρ γέγονεν ἡ μὲν κατάποσις δίοδος εἶναι τροφῆς, οὐχ ἡδονῆς ὄργανον, ἡ δὲ γαστὴρ τοῦ αὐτοῦ χάριν οὗπερ ἕνεκα καὶ φυτῷ παντί ῥίζα γέγονεν. Καθάπερ γὰρ Μετάφραση Ενώ υπάρχουν πολλές απολάυσεις,οι οποίες παρασύρουν τον άνθρωπο να αμαρτάνει και να υποκύψει σε αυτές αντίθετα με το συμφέρον του, νομίζω ότι κινδυνεύει να γίνει απ ολες ακατανίκητη η ευχαρίστηση της τροφής. Γιατί με τις άλλες απολαύσεις σπανιότερα ερχόμαστε σε επαφή, και μερικές φορές και μήνες και ολόκληρα έτη μπορούμε να απέχουμε αυτήν όμως κατ ανάγκη τη γευόμαστε οπωσδήποτε κάθε μέρα, και πολλές φορές δύο φορές κάθε μέρα γιατί δεν είναι δυνατόν να ζει διαφορετικά ο άνθρωπος.επομένως, όσες περισσότερες φορές γευόμαστε την ευχαρίστηση της τροφής, τόσο αυτοί οι κίνδυνοι είναι περισσότεροι. Και όμως η καθημερινή προσφορά τροφής δεν σε οδηγεί μια φορά στο κίνδυνο του σφάλματος αλλά περισσότερες, ώστε αυτοί οι κίνδυνοι να είναι περισσότεροι. Έτσι αυτός που τρώει περισσότερο από όσο πρέπει σφάλλει, και αυτός που τρώει λαίμαργα, και αυτός που τρώει όχι λιγότερο παρά περισσότερο κρέας απ όσο πρέπει, και προτιμάει τις πιο ευχάριστες παρά τις πιο υγιεινές τροφές και αυτός που δεν μοιράζει δίκαια τα γεύματα. Υπάρχει κι άλλη αμαρτία σχετικά με την τροφή και όταν την τρώμε σε λάθος ώρα. Και είναι ανάγκη να πράττουμε αυτό δηλαδή να τρώμε, αφού απαλλαγούμε από αυτό.ακόμα και επειδή υπάρχουν κι άλλα σφάλματα σχετικά με την τροφή, πρέπει από τη μία να είμαστε απ όλα καθαροί και από αυτές και καμία να μην τον κρατήσει δέσμιο να συνετιστεί στο μέλλον. Θα μπορούσε να είναι καθαρός κάποιος και αναμάρτητος εάν κοπιάζει και συνηθίζει τον εαυτό του να επιλέγει τροφή όχι για να ευχαριστιέται αλλά για να τρέφεται, ούτε για να ευχαριστεί τον οισοφάγο του αλλα για να ενδυναμώνει το σώμα του. Γιατί ο οισοφάγος έχει δημιουργηθεί, για να είναι το πέρασμα της τροφής, όχι όργανο ευχαρίστησης, ενώ η κοιλιά έχει δημιουργηθεί για τον 79

80 ἐκεῖ τρέφει τὸ φυτὸν ἡ ρίζα ἀπὸ τῶν ἐκτὸς τὴν τροφήν λαμβάνουσα οὕτω τρέφει τὸ ζῶον ἡ γαστὴρ ἀπὸ τῶν εἰσφερομένων σίτων καὶ ποτῶν. Ὥσπερ τε αὖ τούτοις διαμονῆς ἕνεκα συμβαίνει τρέφεσθαι, καὶ οὐχ ἡδονῆς, παραπλησίως καὶ ἡμῖν ζωῆς καὶ φάρμακον ἡ τροφὴ [τῷ ἀνθρώπῳ] ἐστί. Διὸ καὶ προσήκει ἐσθίειν ἡμῖν ἵνα ζῶμεν, οὐχ ἵνα ἡδώμεθα. ίδιο λόγο για τον οποίο έχει δοθεί σε όλο το φυτό η ρίζα. Με αυτόν τρόπο τρέφει το φυτό τη ρίζα, αφού λαμβάνει τροφή από έξω με τον ίδιο τρόπο τρέφει το ζώο την κοιλιά από τις εισαγόμενες τροφές και τα ποτά. Όπως ακριβώς πάλι συμβαίνει σε αυτά να αναπτύσσονται εξαιτίας της τροφής και όχι εξαιτίας της ευχαρίστησης, με τον ίδιο τρόπο η τροφή είναι σε μας η ζωή και το φάρμακο.γι αυτό ταιριάζει σε μας να τρώμε για να ζούμε και όχι για να ευχαριστιόμαστε. Κριτική αποτίμηση των δύο κειμένων Έπειτα από την παράθεση και των δύο κειμένων, του πρωτότυπου και της ελεύθερης διασκευής, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι τα δύο κείμενα παρουσιάζουν κάποιες διαφορές μεταξύ τους ως προς το περιεχόμενο. Το αρχικό κείμενο περιέχει περισσότερες λεπτομέρειες από το κείμενο διασκευής.σε αυτό το σημείο, θα προσπαθήσουμε να αποκωδικοποιήσουμε τις περαιτέρω πληροφορίες που μας παρέχει το πρωτότυπο κείμενο, για να διαπιστώσουμε, εάν αυτές θα κρίνονταν απαραίτητες να ενταχθούν στο κείμενο διασκευής του σχολικού βιβλίου. Και τα δύο κείμενα έχουν ως κοινό θεματικό άξονα τη σωστή στάση που πρέπει να επιδεικνύουμε απέναντι στο θέμα της διατροφής, καθώς και τους κινδύνους που κρύβει το φαγητό. Ωστόσο, παρατηρούμε ότι στο πρωτότυπο κείμενο υπάρχουν λέξεις ή φράσεις που δεν τις βλέπουμε στο κείμενο διασκευής.για παράδειγμα, οι φράσεις «ἀναπείθουσιν ἁμαρτάνειν,κινδυνεύειν πασῶν καὶ ἐνίων γε μῆνας καὶ ἐνιαυτοὺς ὅλους ἀπέχεσθαι» δεν υπάρχουν στο κείμενο διασκευής. Αυτές οι φράσεις που περιέχει το αρχικό κείμενο, εξηγούν περισσότερο τον λόγο που η τρόφη είναι ακατανίκητη, αφού δεν σύγκρίνονται άλλες απολαύσεις με αυτή, γιατί απλούστατα μπορούμε να ζήσουμε και χωρίς αυτές μήνες και ολόκληρα χρόνια. Παρόλο, που αυτές οι πρόσθετες φράσεις στοχεύουν στην πληρέστερη κατανόηση, μάλλον δεν είναι απαραίτητες στους μαθητές, γιατί οι πολλές λεπτομέρειες αποπροσανατολίζουν τους μαθητές από το βαθύτερο νοήμα του κειμένου. 80

81 Στη συνέχεια, τα δύο κείμενα αναφέρονται στην καθημερινή ανάγκη του ανθρώπου για τροφή, επομένως καθημερινά μπαίνουμε σε αυτόν τον πειρασμό, με αποτέλεσμα να είναι πολύ συχνά τα λάθη σχετικά με τη διατροφή. Μπορούμε να ανατιπαρατηρήσουμε ότι το πρωτότυπο κείμενο αναφέρεται ότι «όσες περισσότερες φορές γευόμαστε την ευχαρίστηση της τροφής, τόσο αυτοί οι κίνδυνοι είναι περισσότεροι. Και όμως η καθημερινή προσφορά τροφής δεν σε οδηγεί μια φορά στο κίνδυνο του σφάλματος αλλά περισσότερες, ώστε αυτοί οι κίνδυνοι να είναι περισσότεροι». Σε αυτό το σημείο τονίζεται ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς την τροφή και από τη στιγμή που τη γεύεται καθημερινά έρχεται αντιμέτωπος με τους κινδύνους που κρύβει το φαγητό, και αυτοί κάθε φορά δεν παύουν να είναι περισσότεροι. Σφάλλει λοιπόν αυτός που τρώει περισσότερο απ όσο πρέπει, αλλά και αυτός που τρώει βιαστικά και προτιμά τις πιο νόστιμες από τις πιο υγιεινές τροφές. Στο πρωτότυπο κείμενο αναφέρονται κι άλλα σφάλματα που μπορεί να κάνει κάποιος με το θέμα της τροφής «οὐδὲν ἦττον καὶ ὁ μολυνόμενος ὑπό τοῦ ὄψου μᾶλλον ἤ χρή, ὁ μὴ νέμων τὰ ἴσα τοῖς συνεσθίουσιν», να τρώει περισσότερο κρέας από το κανονικό και να προτιμάει τις πιο ευχάριστες παρά τις πιο υγιεινές τροφές. Επιπρόσθετα, περιλαμβάνεται και στα δύο κείμενα ότι εξίσου σημαντικό λάθος σχετικά με την τροφή είναι να τη λαμβάνουμε όποτε θέλουμε, ακόμη και στις ώρες που δεν πρέπει να φάμε «Ἔστι δὲ ἁμαρτία περὶ τροφή καὶ ὅταν παρὰ καιρὸν προσφερώμεθα αὐτήν». Αφού λοιπόν απαριθμήθηκαν τα πιο συνηθισμένα λάθη που κάνουν όλοι με τη διατροφή τους, στη συνέχεια δίνονται συμβουλές για τον τρόπο με τον οποίο μπορεί κάποιος να απαλλαγεί από τα διατροφικά του σφάλματα. Έτσι λοιπόν πρέπει να συνηθίσουν όλοι να τρώνε όχι για να ευχαριστιούνται, αλλά για να διατηρούνται στη ζωή και για να κάνουν πιο δυνατό το σώμα τους «Καθαρεύοι δ ἄν τις ἐθίζων αὑτὸν αἱρεῖσθαι σῖτον οὐχ ἵνα ἥδηται ἀλλ ἵνα τρέφηται, οὐδ ἵνα λεαίνηται τὴν κατάποσιν ἀλλ ἵνα ῥωννύηται τὸ σῶμα». Ωστόσο, στο πρωτότυπο κείμενο ανιχνεύεται και η έννοια του σωφρονισμού, καμία δηλαδή από τις ηδονές να μην καταστήσει τον άνθρωπο δέσμιο τους, για να μπορέσει απαλλαγμένες από αυτές να συνετιστεί στο μέλλον «δεῖ μὲν ἁπασῶν καθαρεύειν αὐτῶν καὶ μηδεμιᾷ ἔνοχον εἶναι τὸν μέλλοντα σωφρονήσειν». Σε αυτό το σημείο, διαπιστώνουμε πόσο καταδικασμένοι είμαστε να υπηρετούμε την τροφή, προκειμένου να γευτούμε τους καρπούς της. Δεν πρέπει όμως να την αφήσουμε να εισβάλλει ολοκληρωτικά στη ζωή μας, κρατώντας μας δέσμιους της. Αυτή η λεπτομέρεια δεν υπάρχει στο κείμενο διασκευής, γιατί πιθανότατα είναι 81

82 κάτι που εννοείται από τα συμφραζόμενα. Η αλήθεια είναι ότι οι πολλές λεπτομέρειες θα αποπροσανατόλιζαν τους μαθητές από τη ροή και το νοήμα του κειμένου. Τέλος, επισημαίνεται ότι πρέπει να έχουμε υπόψη μας, πως ο οισοφάγος είναι όργανο που έχει δημιουργηθεί όχι για να προσφέρει ευχαρίστηση, αλλά για να μεταφέρει τις τροφές στο στομάχι, οπότε επιτελεί για τον οργανισμό τον ρόλο που παίζει και η ρίζα για ένα φυτό. Το παράδειγμα με το φυτό μάς βοηθά να κατανοήσουμε πως πρέπει να τρώμε για να ζούμε και όχι για να ευχαριστιόμαστε. Γι αυτό και στο πρωτότυπο κείμενο επιλέγεται η χρήση και άλλων παραδειγμάτων, προκειμένου να δοθεί με ενάργεια και σαφήνεια νόημα. Τα παραδείγματα αυτά σχετίζονται με τον άνθρωπο και τα ζώα, όπως το ζώο τρέφει την κοιλιά του από τις τροφές που λαμβάνει από το εξωτερικό του περιβάλλον όχι για να ευχαριστηθεί, αλλά για να ζήσει, έτσι και η τροφή είναι για τον άνθρωπο η ζωή και το φάρμακό του «οὕτω τρέφει τὸ ζῶον ἡ γαστὴρ ἀπὸ τῶν εἰσφερομένων σίτων καὶ ποτῶν. Ὥσπερ τε αὖ τούτοις διαμονῆς ἕνεκα συμβαίνει τρέφεσθαι, καὶ οὐχ ἡδονῆς, παραπλησίως καὶ ἡμῖν ζωῆς καὶ φάρμακον ἡ τροφὴ [τῷ ἀνθρώπῳ] ἐστί». Τα παραδείγματα αυτά δεν υπάρχουν στο κείμενο διασκευής του σχολικού βιβλίου, γιατί μάλλον κρίθηκε ότι το παράδειγμα με το φυτό είναι αρκετό, για να μεταδοθεί στους μαθητές με αποφθεγματική διατύπωση «πως πρέπει να τρώμε για να ζούμε και όχι για να ευχαριστιόμαστε». Αξιολόγηση των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου και προσθήκη νέων Στην ενότητα «Η σωστή στάση στο θέμα τροφής» δίνονται τέσσερις ερωτήσεις κατανόησης, προκειμένου οι μαθητές να ενεργοποιήσουν τη σκέψη τους και να απαντήσουν με λογικά επιχειρήματα. Οι τρεις πρώτες ερωτήσεις του κειμένου απαιτούν από τους μαθητές να είναι γνώστες του περιεχομένου της ενότητας, για να μπορέσουν να βρουν τις απαντήσεις τους μέσα από το κείμενο.στον αντίποδα, η τέταρτη ερώτηση του σχολικού βιβλίου απαιτεί την κρίση των μαθητών, αφού ζητάει από τους ίδιους να σκεφτούν πρώτα, εάν τα διατροφικά σφάλματα που μας παρουσιάζει ο συγγραφέας είναι επίκαιρα στην εποχή μας. Σε αυτό το σημείο, κρίνεται επιτακτική η βοήθεια του εκπαιδευτικού,ώστε οι μαθητές να είναι σε θέση να απαντήσουν στη συγκεκριμένη ερώτηση. Οι ερωτήσεις κατανόησης του σχολικού βιβλίου είναι οι ακόλουθες: 1) Πώς χαρακτηρίζει ο συγγραφέας τις απολαύσεις που σχετίζονται με το φαγητό και με ποια 82

83 επιχειρήματα στηρίζει την άποψή του; 2)Ποια σφάλματα που σχετίζονται με τη διατροφή επισημαίνονται στο κείμενο; 3) Ποια είναι, σύμφωνα με τον Μουσώνιο Ρούφο, η ενδεδειγμένη συμπεριφορά στα θέματα της διατροφής; 4) Πιστεύετε ότι όσα παρατηρεί ο Μουσώνιος Ρούφιος είναι επίκαιρα στην εποχή μας; Να τεκμηριώσετε την άποψή σας ( Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, σχολικό βιβλίο:100). Διαπιστώνουμε ότι οι ερωτήσεις του κειμένου είναι κατανοητές,ωστόσο κάποιες θα μπορούσαν να διατυπωθούν με διαφορετικό τρόπο. «Πώς χαρακτηρίζει ο συγγραφέας τις απολαύσεις που σχετίζονται με το φαγητό και με ποια επιχειρήματα στηρίζει την άποψή του;». H ερώτηση αυτή θα μπορούσε να αντικατασταθεί με μία άλλη πιο κατανοητή ερώτηση: «Ποια ηδονή αναφέρεται ως ακαταμάχητη από τον συγγραφέα και με ποια επιχειρήματα στηρίζει την άποψή του;». Οι μαθητές ίσως να μην κατανοούσαν επαρκώς την πρώτη ερώτηση του σχολικού βιβλίου, γιατί θα χρειαζόταν από αυτούς να χαρακτηρίσουν τις απολαύσεις δελεαστικές και ίσως αυτό τους προκαλούσε αμηχανία μέχρι να σκεφτούν. Προχωρώντας στην τρίτη ερώτηση του σχολικού βιβλίου διαπιστώνουμε ότι η σημασία της λέξης «ενδεδειγμένη» μπορεί να δυσκολέψει τους μαθητές της Β Γυμνασίου στην κατανόηση της ερώτησης «Ποια είναι, σύμφωνα με τον Μουσώνιο Ρούφο, η ενδεδειγμένη συμπεριφορά στα θέματα της διατροφής;». Οι μαθητές ίσως να δυσκολεύονταν να κατανοήσουν τη σημασία της λέξης «ενδεδειγμένη», γι αυτό θα μπορούσαμε να την αντικαταστήσουμε με τη λέξη «κατάλληλη». Ας μην ξεχνάμε ότι το γνωστικό υπόβαθρο των μαθητών της Β Γυμνασίου δεν μπορεί να ανταποκριθεί πλήρως στις απαιτήσεις και στις επιταγές των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου. Η τελευταία ερώτηση που μας παρέχει το σχολικό βιβλίο γι αυτήν την Ενότητα απαιτεί την κρίση και την δημιουργική συγγραφή από την πλευρά των μαθητών, γι αυτό κρίνεται απαραίτητο να γίνει κάποια σχετική συζήτηση σχετικά με το κατά πόσο είναι επίκαιρη η ακατανίκητη δύναμη της τροφής στις μέρες μας και έπειτα να δοθεί η δυνατότητα στους μαθητές να εκθέσουν τις δικές τους απόψεις γύρω από αυτό το θέμα. 83

84 Μελέτη και σύγκριση παράλληλου φιλοσοφικού κειμένου με βάση το αρχικό κείμενο της κάθε ενότητας Πρώτο παράλληλο κείμενο Στο παρακάτω απόσπασμα ο Δημόκριτος εκθέτει τις απόψεις του περί σωστού και ισορροπημένου τρόπου ζωής. Ὅσοι ἀπὸ γαστρὸς τὰς ἡδονὰς ποιέονται ὑπερβεβληκότες τὸν καιρὸν ἐπὶ βρώσεσιν ἢ πόσεσιν ἢ ἀφροδισίοισιν, τοῖσι πᾶσιν αἱ μὲν ἡδοναὶ βραχεῖαί τε καὶ δι' ὀλίγου γίνονται, ὁκόσον ἂν χρόνον ἐσθίωσιν ἢ πίνωσιν, αἱ δὲ λῦπαι πολλαί. τοῦτο μὲν γὰρ τὸ ἐπιθυμεῖν ἀεὶ τῶν αὐτῶν πάρεστι καὶ ὁκόταν γένηται ὁκοίων ἐπιθυμέουσι, διὰ ταχέος τε ἡ ἡδονὴ παροίχεται, καὶ οὐδὲν ἐν αὐτοῖσι χρηστόν ἐστιν ἄλλ' ἢ τέρψις βραχεῖα, καὶ αὖθις τῶν αὐτῶν δεῖ. Δημόκριτος, απ. 235 (Στοβαῖος, Ἀνθολόγιον, ) Κριτική αποτίμηση των ερωτήσεων του παράλληλου κειμένου Οι ασκήσεις-ερωτήσεις των παράλληλων κειμένων είναι οι ακόλουθες:1) Να συγκρίνετε τις απόψεις του Δημοκρίτου και του Γαϊου Μουσωνίου Ρούφου για τη διατροφη 2) Με βάση τις γνώσεις σας από την ιστορία και από το Ανθολόγιο «Αρχαία Ελλάδα: Ο τόπος και οι άνθρωποι», τι γνωρίζετε για τις διατροφικές συνήθειες των Αθηναίων και των Σπαρτιατών (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, σχολικό βιβλίο: 155). Η πρώτη άσκηση απαιτεί από τους μαθητές να ενεργοποιήσουν τη σκέψη τους και να ακολουθήσουν τις οδηγίες του εκπαιδευτικού, πρωτού προβούν σε οποιαδήποτε ενέργεια.η συγκέντρωση των ομοιοτήτων και των διαφορών των δύο κειμένων σε ένα χαρτί, θα βοηθήσει τους μαθητές να ανταποκριθούν καλύτερα. Πρέπει να γίνει σαφές ότι σε αντίθεση με το κείμενο της ενότητας,το πρώτο παράλληλο κείμενο δεν αναφέρεται μόνο στην ακατανίκητη δύναμη που ασκεί η τροφή πάνω στον άνθρωπο, αλλά και σε άλλες ηδονές εξίσου σημαντικές, όπως η ηδονή της πόσης και των σαρκικών ηδονών. Ο Δημόκριτος αναφέρεται επίσης και στη σύντομη διάρκεια των απολαύσεων, καθώς και στο ανικανοποίητο της ανθρώπινης φύσης που αναζητά συνεχώς την επανάληψη της ίδιας ευχαρίστησης. Η δεύτερη ερώτηση είναι διαθεματική και λειτουργεί ως ενισχυτικό βοήθημα, προκειμένου οι μαθητές να γίνουν γνώστες του θέματος της διατροφής. Στην προκειμένη περίπτωση, το μάθημα της Ιστορίας θα τους βοηθήσει προς αυτή την κατεύθυνση, αφού οι γνώσεις που τους παρέχει για τις διατροφικές συνήθειες των 84

85 Αθηναίων και των Σπαρτιατών θα τους βοηθήσει να απαντήσουν στη συγκεκριμένη ερώτηση. Η βοήθεια του εκπαιδευτικού κρίνεται απαραίτητη, για να μπορέσουν οι μαθητές να βρουν την απάντηση της ερώτησης που προσφέρεται στο μάθημα της Ιστορίας καθώς και στο Ανθολόγιο «Αρχαία Ελλάδα:Ο τόπος και οι άνθρωποι». Τέλος, στη θέση των ήδη υπαρχουσών ερωτήσεων-ασκήσεων του παράλληλου κειμένου, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε μία ακόμη συμπληρωματική ερώτηση σύγκρισης- αντίθεσης, για να οξύνουμε αλλά και να ενεργοποιήσουμε τη σκέψη και τη δημιουργική φαντασία των μαθητών. Η συμπληρωματική ερώτηση είναι η ακόλουθη: Στη σημερινή εποχή υπάρχουν λαοί που κυριολεκτικά λιμοκτονούν.πώς κρίνετε το γεγονός αυτό και πώς είναι δυνατό τουλάχιστον να περιοριστεί; Η απάντηση απαιτεί από τους μαθητές να επιστρατεύσουν όλη τους τη μεθοδικότητα και οργάνωση, προκειμένου να απαντήσουν σωστά στην ερωτήση κρίσεως. 85

86 ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1 η Δραστηριότητα: Να συζητήσετε την τελευταία φράση του κειμένου «Τρώμε για να ζούμε και όχι για να νιώθουμε ευχαρίστηση» και να τη χρησιμοποιήσετε ως σύνθημα για τη δημιουργία μιας ενημερωτικής εκστρατείας που να στοχεύει στην εαισθητοποιήση των νέων σε θέματα σωστής διατροφής. Να αξιοποιήσετε τις σχετικές σας γνώσεις από το μάθημα Οικιακής Οικονομίας (Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Β Γυμνασίου, βιβλίο εκπαιδευτικού:88). 2 η Δραστηριότητα: Να βρείτε πληροφορίες από το μάθημα της Ιστορίας και από το Ανθολόγιο «Αρχαία Ελλάδα: O τόπος και οι άνθρωποι» για τις διατροφικές συνήθειες των Αθηναίων και των Σπαρτιατών. Αφού τις συγκεντρώσετε να τις παρουσιάσετε στην τάξη σε μορφή project. 3 η Δραστηριότητα: Xωριζόμαστε σε ομάδες. Η κάθε ομάδα αναλαμβάνει να συγκεντρώσει υλικό από τις διατροφικές συνήθειες των παρακάτω χωρών: Αγγλία, Ιταλία, Γαλλία, Γερμανία, Ιαπωνία,Ισπανία. Έπειτα τις παρουσιάζουμε στην τάξη, αφού θα έχουμε κολλήσει τα προϊόντα της κάθε χώρας σε χαρτόνι. 4 η Δραστηριότητα:Δημιουργήστε τα δικά σας κόμικς, επινοώντας τους διαλόγους των Αθηναίων στην αρχαία αγορά, σχετικά με τις διατροφικές συνήθειες τους. 5 η Δραστηριότητα:Αφού μελετήσετε προσεκτικά το κείμενο της Ενότητας να εξηγήσετε τη φράση «Είμαστε ό,τι τρώμε». 6 η Δραστηριότητα: Να δημιουργήσετε μία διατροφική πυραμίδα, στη βάση της οποίας θα τοποθετήσετε τις πιο υγιεινές τροφές, ενώ στην κορυφή της τις λιγότερο υγιεινές. 86

87 Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ 9 η Ενότητα Οι νόμοι επισκέπτονται τον Σωκράτη στη φυλακή Στο έργο του Κρίτων ο Πλάτων παρουσιάζει τα επιχειρήματα που προέβαλε ο Σωκράτης αποκρούοντας τις προτάσεις των φίλων του να δραπετεύσει πριν από την εκτέλεση της θανατικής ποινής που του επιβλήθηκε από το δικαστήριο της Ηλιαίας (399 π.χ.). Η κατηγορία που οδήγησε τον Σωκράτη στην καταδίκη ήταν ότι πίστευε σε άλλους θεούς από εκείνους που τιμούσε η πόλη του και ότι διέφθειρε τους νέους. Η δικαιολόγηση της άρνησής του να δραπετεύσει ήταν δύσκολη, καθώς οι φίλοι του υποστήριζαν ότι η δραπέτευσή του δε θα αποτελούσε αδικία αλλά θεραπεία μιας αδικίας. Στο απόσπασμα που ακολουθεί ο Σωκράτης παρουσιάζει τους νόμους προσωποποιημένους να του υποβάλλουν ερωτήματα σχετικά με τις συνέπειες μιας ενδεχόμενης δραπέτευσής του. Eἰ μέλλουσιν ἡμῖν ἐνθένδε εἴτε ἀποδιδράσκειν, εἴθ ὅπως δεῖ ὀνομάσαι τοῦτο, ἐλθόντες οἱ νόμοι καὶ τὸ κοινὸν τῆς πόλεως ἐπιστάντες ἔροιντο Εἰπέ μοι, ὦ Σώκρατες, τί ἐν νῷ ἔχεις ποιεῖν; Ἄλλο τι ἢ τούτῳ τῷ ἔργῳ ᾧ ἐπιχειρεῖς διανοῇ τούς τε νόμους ἡμᾶς ἀπολέσαι καὶ σύμπασαν τὴν πόλιν τὸ σὸν μέρος; Ἢ δοκεῖ σοι οἷόν τε ἔτι ἐκείνην τὴν πόλιν εἶναι καὶ μὴ ἀνατετράφθαι, ἐν ᾗ ἂν αἱ γενόμεναι δίκαι μηδὲν ἰσχύωσιν ἀλλὰ ὑπὸ ἰδιωτῶν ἄκυροί τε γίγνωνται καὶ διαφθείρωνται; Τί ἐροῦμεν, ὦ Κρίτων, πρὸς ταῦτα καὶ ἄλλα τοιαῦτα; Πολλὰ γὰρ ἄν τις ἔχοι, ἄλλως τε καὶ ῥήτωρ, εἰπεῖν ὑπὲρ τούτου τοῦ νόμου ἀπολλυμένου ὃς τὰς δίκας τὰς δικασθείσας προστάττει κυρίας εἶναι. Ἢ ἐροῦμεν πρὸς αὐτοὺς ὅτι «Ἠδίκει γὰρ ἡμᾶς ἡ πόλις καὶ οὐκ ὀρθῶς τὴν δίκην ἔκρινεν;» Ταῦτα ἢ τί ἐροῦμεν; Πλάτων, Κρίτων 50a-c 87