ΘΡΑΥΣΜΑ ΧΑΡΑΚΤΗΣ ΣΤΗΛΗΣ

Transcript

1 ΘΡΑΥΣΜΑ ΧΑΡΑΚΤΗΣ ΣΤΗΛΗΣ (ΠΙν ) Παλιό άπόκτημα τοϋ Εθνικού Μουσείου* ( άριθ. 4526) μέ άγνωστη προέλευση, είναι τό κομμάτι από τό κατώτερο μέρος μιας άρχαϊκής έπιτύμβιας στήλης μέ χαρακτή παράσταση πού δημοσιεύεται έδώ1 ( Π ί ν. 47α). Τό μάρμαρο, πεντελικό, δείχνει δτι ήταν στημένη σ ένα άττικό νεκροταφείο. Αριστερά μόνο σώζεται τό άρχικό πλάγιο πέρας μέ ίχνη ντεσιλίδικου. Πίσω δέν διακρίνονται ίχνη επεξεργασίας. Ύψος (στή μπροστινή όψη) 0,185, πλάτος 0,38, πάχος 0,084 μ. Τό μήκος τού δεξιού ποδιού είναι 0,24 μ. αν δεχθούμε τό ίδιο καί γιά τό άριστερό πού πρέπει νά πλησίαζε ή νά έφτανε ώς τήν άκρη, μπορούμε ν άποκαταστήσουμε τό πλάτος περίπου σέ 0,40 μ. Τήν έπιφάνεια τής στήλης στόλιζε ή μορφή τού νεκρού όρθιου προς τά δεξιάμπορεί νά ήταν νέος γυμνός ή μέ ίμάτιο ή καί πολεμιστής. Έμειναν μόνο τάδύο λεπτά πόδια, μάρτυρες τής ραδινής μορφής : τού αριστερού πού προβάλλεται λείπουν τά δάκτυλα, άλλά σώζεται μέρος τής κνήμης μέ τον άστράγαλο σάν άγκίστρι στραμμένο προς τ άριστερά. Ή κνήμη τού δεξιού δέ σώθηκε, τό πόδι όμως διατηρείται άκέραιο, μέ τέσσερα δάκτυλα, φανερά άπό άδεξιότητα τού χαράκτη ( βλ. π.κ.). Ή φτέρνα είναι λεπτή, ή καμάρα μεταφέρεται άφύσικα στήν έξωτερική πλευρά τού δεξιού ποδιού. Τά νύχια δέ χαράχτηκαν. Δέ φαίνεται νά παραστάθηκε έπίσης τό κόκκαλο πάνω άπό τή φτέρνα, στοιχείο πού δηλώνεται κανονικά σέ άνάγλυφες παραστάσεις καί πολύ συχνά στήν άγγειογραφία. Τό χάραγμα τού σχεδίου είναι βαθύ, κάποτε ή μιά πλευρά είναι πλατύτερη καί τότε όρισμένα στοιχεία έξαίρονται σάν άνάγλυφα, όπως τό μεγάλο δάκτυλο. Τήν παράσταση χώριζε, άπό τό κάτω τμήμα τής στήλης, μιά όριζόντια χαρακτή γραμμή ( μέρος της σώθηκε κάτω άριστερά ) πού πολύ άπέχει γιά ν άποτελή τό έδαφος. Όμοια σχεδόν καί στο μοναδικό άκέραιο παράδειγμα χαρακτής στήλης, στο Λούβρο2, άπέχει ή γραμμή πού χωρίζει τή λεία έπιφάνεια άπό τό κάτω άπεργο μέρος. Έκεΐ όμως υπάρχει τόση όριζόντια διάθεση στά πέλματα, ώστε δίνεται ή έντύπωση ότι ή μορφή πατεϊ στέρεα στή γή. Έδώ ή γραμμή πού σχηματίζει τή λεπτή φτέρνα, τήν καμάρα, τή διόγκωση πλάι στό μικρό δάκτυλο καί τό περίγραμμα τών άκροδακτύλων, μέ τον άνώμαλο κυμάτισμά της, μοιάζει νά έγγίζη άνάλαφρα τή γή, άκόμη κι άν υποθέσουμε ότι είχε δηλωθή τό έδαφος μέ χρώμα πού χάθηκε. Μπορεί άκόμη μιά σειρά κοσμημάτων νά υπήρχε άνάμεσα στά πόδια καί στή γραμμή3. * Τόν κ. καί τήν κ. Καρούζου θερμά ευχαριστώ γιά τήν παραχώρηση τής δημοσίευσης. 1. Μνεία τοο υπόλοιπου αύτοο τής στήλης γίνεται άπό τόν W. Η. Schuchhardt ( Η. Schrader, Die archaischen Marmorbildwerke der Akropolis σ. 312). 2. Mon. Piot XXXVII (1940) σ. 46 κ.έ., G. M. A. Richter, The Archaic Gravestones of Attica2 είκ. 138, Ανάλογα στή στήλη άπό τήν Ικαρία (Έθν. Μουσ. 3071, Richter, δ.π.π. είκ. 129) μιά χαρακτή γραμμή όρίζει σειρά άπό ρόδακες στό πάνω μέρος τοϋ προεξέχοντος κάτω τμήματος τής στήλης πού πατεϊ ή άνάγλυφη μορφή σά σέ πλίνθο.

2 ΘΡΑΥΣΜΑ ΧΑΡΑΚΤΗΣ ΣΤΗΛΗΣ 117 Δέ γνωρίζομε αν τό κατώτερο τμήμα είχε ιδιαίτερη παράσταση, γιατί στή λίγη έπιφάνεια κάτω από τή γραμμή δέ σώθηκαν ίχνη χρώματος ή χαράγματος. Είναι φανερό δτι στή χαρακτή αυτή στήλη εκδηλώνεται ή τάση τής τέχνης τοϋ τελευταίου τετάρτου τοΰ 6ου π. X. αιώνα γιά λεπτά πόδια, όπως περίσσια έμφανίζεται στήν άγγειογραφία, πού τόσο συγγενεύει μέ τό χαρακτό έργο. 'Ορισμένα έπίσης χαρακτηριστικά των ποδιών άπαντοϋν σέ ζωγράφους τής έποχής : ή καμάρα στήν έξωτερική πλευρά4, στοιχείο πού κάνει τό πόδι ν άκροπατάη, καί τό σχήμα πού παίρνει ό άστράγαλος5. Μιά γενική έπισκόπηση τής παράστασης τών ποδιών άπό τίς άρχές τοϋ αιώνα σέ άντιπροσωπευτικά παραδείγματα άπό τήν Πλαστική καί τό Ανάγλυφο, μπορεί νά μάς δδηγήση μέ περισσότερη άκρίβεια στή βαθμίδα τής άρχαϊκής τέχνης πού άνήκει ή επιτύμβια αύτή στήλη6. Στούς κούρους τής Ν. Ύόρκης7 (Πίν. 48α) καί τοΰ Σουνίου8, τά πόδια είναι στιβαρά, τά δάκτυλα μ έλαφρότατη μόνο δήλωση τών άρθρώσεων είναι παράλληλα καί έχουν μιά γενική κλίση πρός τά κάτω. Τό «άπλωμα» αύτό συνεχίζουν καί τά πόδια τοϋ κούρου τής Τενέας9 (Πίν. 48 β) πρός τά μέσα τοϋ αιώνα- στά λεπτοφυή όμως αύτά πόδια, τό μήκος τών δακτύλων έλαττώνεται κλιμακωτά άπό τό μεγάλο κι ένώ τά άλλα κλίνουν καί σά νά γαντζώνουν στή γή, αύτό έγινε όριζόντιο. Ή μέσα άρθρωση τονίζεται ισχυρά. Τό πόδι πατάει τώρα έλαστικά καί μιά ένταση τό κατέχει, άγνωστη πρίν. Ή ίδια ένέργεια στήν άνταπόκριση μέ τό έδαφος ύπάρχει καί στά πόδια τοΰ «άνατολικοϋ κολοσσοΰ» τής Σάμου Τό πόδι τοΰ Μοσχοφόρου τής Ακρόπολης11 καί τής στήλης στή Ν. Ύόρκη12, εκφράζουν στήν 4. Π.χ. στόν ζωγράφο τοϋ Ανδοκίδη (άμφορεύς στό Μόναχο, Pfuhl 315 ), στόν Εΰφρόνιο ( κρατήρ στό Arezzo, Pfuhl 395 ), στόν Εύθυμίδη- στις γοργά κινούμενες μορφές τοϋ τελευταίου, όπου τό πόδι έγγίζει τή γή μέ τά δάκτυλα, τό στοιχείο τοΰτο άπαντα κανονικά. Στόν Φιντία (άμφορεύς στό Λούβρο G 42 F.R. πίν. 112, Pfuhl 383 ) στόν Ύπσι (ύδρία στό Μόναχο, Hoppin, Handbook II 121, Hoppin, Euthymides πίν. 35). 5. Στόν Φιντία (κύλιξ τοϋ Άλκυονέως, Hop. Euth. πίν. XXV, F. R. πίν. 32, κύλιξ στή Βαλτιμόρη Hop. Euth. σ. 100 είκ. 17, Pfuhl 384). Συνήθως ό ζωγράφος αύτός προσθέτει πλάι μιά μικρή καμπύλη γραμμή. Στόν ζωγρ. τοϋ Κλεοφράδους ( άμφορεύς στό Wurzburg 507, Pfuhl 377, Hop. Euth. πίν. 12, άμφορεύς στό Μόναχο 2305, Hop. Euth-πίν. 41, Pfuhl 372-3, κύλικες στό Cab. de Medailles Beazley, Kleofradesmaler πίν. 9,14, 15, 3 ) έδώ τό άγκίστρι είναι στραμμένο πρός τή φορά τοϋ ποδιού καί όχι άντίθετα, όπως στή στήλη καί στόν Φιντία. Παρόμοια είναι καί ή άπόδοση άργότερα στόν Μάκρωνα ( Pfuhl 439, Hop. Handbook II 41, 43, 53). Στόν Δοϋρι ή μορφή τοϋ άστραγάλου συνδέεται μέ τό σχήμα τοϋτο- τό αίσθημα όμως είναι άλλο καί ή καμπύλη γίνεται γωνία (Pfuhl 455, 460). 6. Διαγράφεται έδώ μιά φανερή γενική έξέλιξη, άνεξάρτητα άπό άποδόσεις σέ σχολές ή καλλιτέχνες. Κάποιους σταθμούς τής έξέλιξης στήν παράσταση τοϋ ποδιοΰ σέ άττικά έργα άπό τό πρώτο στό δεύτερο μισό τοΰ 6ου αίώνα σημειώνει ό F. Eichler( Jahreshefte XVI ( 1913) σ ). Συγκεντρώνει όμως έργα πού άπέχουν χρονικά μεταξύ τους. Μέσα στήν όλη πορεία άπό τίς άρχές ώς τά τέλη τοϋ αίώνα γίνεται αίσθητό τό πλησίασμα στή φύση, άλλά περισσότερο ή τάση γιά τήν πλαστική έκφραση κάθε φορά ένός Ιδανικοϋ, σφραγισμένη μέ τήν προσωπικότητα τοϋ καλλιτέχνη. 7. G. Μ. A. Richter, Kouroi2 είκ , σχ. σ Richter, δ.π.π. είκ Richter, δ.π.π. είκ Ε. Buschor, Altsamische Standbilder I πίν. 13, H. Payne, Archaic Marble Sculpture from the Acropolis πίν. 4, Richter, Gravestones2 άριθ. 33 είκ. 95, 175.

3 118 I. A. ΠΑΠΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Αττική τήν τάση των χρόνων τούτων, μέ καίρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα καί περίτεχνη πλαστική διατύπωση. Από άλλη πλαστική άρχή πού φτάνει έως τούς κούρους τοΰ Σουνίου καί τής Ν. Ύόρκης πηγάζουν τά πόδια τού δορυφόρου καί τής Γοργούς στή στήλη άπό τό Θεμιστόκλειο13. Μετά τά μέσα τοΰ αιώνα ή ένταση δυναμώνει. Τά νευρώδη πόδια τού κούρου τής Ακρόπολης ( Π ί ν. 48 γ) καί τοΰ κούρου τοΰ Πτώου άριθ πατούν στή γή μέ καινούρια έλευθερία. Ή δήλωση των αρθρώσεων είναι Ισχυρή, τό μικρό δάκτυλο κλίνει πρός τά μέσα, τά άκρα των άλλων λυτρώθηκαν άπό τό σκύψιμο στή γή. Τοΰ κούρου τοΰ Πτώου τ άκροδάκτυλα άρχισαν κιόλας νά γυρίζουν έλαφρά έπάνω καί τό δεύτερο πάει νά γίνη μακρύτερο άπό τ άλλα. Γύρω στό 530 π. X., τά πόδια τής στήλης στή Ν. Ύόρκη16, τής στήλης στήν Αγορά17 καί τής στήλης στό Museo Barracco18 ολοκληρώνουν τήν έξέλιξη όλων των δυνατοτήτων πού έκρυβε ή δυναμική μορφή των ποδιών των κούρων τής Ν. Ύόρκης καί τοΰ Σουνίου. Τά δάκτυλα μακριά, έλεύθερα, γλιστρούν πρός τά έμπρός. Ή διαφορά τοΰ μήκους των μεγαλώνει, ώστε ή γραμμή πού όρίζει τά άκρα νά σπάζη σά μιά τεθλασμένη έλλειψη. Τό μεγάλο, πού είναι άκόμη τό πιο μακρύ, κάμπτεται έντονα πρός τά πάνω. Πιό προχωρημένα είναι τά πόδια άπό τό άέτωμα τής Γιγαντομαχίας στήν Ακρόπολη19. Έδώ τό δεύτερο δάκτυλο κερδίζει τό μεγαλύτερο μήκος20, οί κόμποι τών άρθρώσεων φουσκώνουν σύμμετρα καί τό σύνολο δένεται σφιχτότερα. Ή δύναμη πού πλάθει τά πόδια αύτά έρχεται άπό τό πόδι τοΰ Μοσχοφόρου καί τοΰ κούρου τής Ακρόπολης 665. Μέ τά πόδια τής χαρακτής στήλης στό Λούβρο21 ή καινούρια αίσθηση φανερώνεται καθαρότερα. Τά μακριά δάκτυλα είναι όριζόντια καί τά άκρα στρέφουν κανονικά πιά έπάνω. Τή νέα αυτή τάση όλοκληρώνουν, στήν τελευταία δεκαετία τοΰ αιώνα, τά πόδια τοΰ Άριστοδίκου22 καί τοΰ Άριστίωνος23. Τό έξαίρετο πλάσιμο τών δακτύλων, ή χαριτωμένη στροφή τών άκρων, ή κομψή άρθρωση, ύπηρετοΰν μιά μεγαλύτερη ένότητα καί συγκέντρωση τών στοιχείων. Τά δάκτυλα παύουν νά ρέουν, τό άπλωμα, ή φυγόκεντρη τάση τών παλιότερων έδώ άντιστρέφεται καί μέ μιά συγκρατημένη ένταση τά στοιχεία συμμαζεύονται σέ πυκνή συναρμογή. Τά άντίστοιχά τους στήν άγγειογραφία συναντούμε στον Εύφρόνιο, στον Εύθυμίδη καί στον Φιντία. 'Η χαριτωμένη καί φωτεινή έκφραση τών ποδιών αύτών δέν είναι ή τελευταία λέξη τής άρχαϊκής τέχνης. Ή διάλυση τής γερής συναρμογής θά έρθη σάν τελευταία φάση τής έξέλιξης καί σά φαινόμενο τής έκλέπτυνσης τοΰ τέλους τής έποχής. Τό θαμπωτικό 13. Richter, δ.π.π. άριθ. 27 είκ Richter, Kouroi2 είκ. 436, Buschor, Fr. Jiingl. είκ Richter, δ.π.π. είκ Richter, Gravestones2 είκ Richter, δ.π.π. είκ Richter, δ.π.π. είκ Άριθ. 4097, 4098 Η. Payne, δ.π.π. πίν. 38, ι, 2, Γιά τή σχέση τοΰ μήκους άνάμεσα στό πρώτο καί τό δεύτερο δάκτυλο βλ. Winter, AM XIII (1888) σ , Dickins, Catalogue σ. 27 σημ. 1, F. Eichler, δ.π.π. σ Βλ. σημ X. Καρούζου, Άριστόδικος πίν Richter, Gravestones2 είκ. 156, 180.

4 ΘΡΑΥΣΜΑ ΧΑΡΑΚΤΗΣ ΣΤΗΛΗΣ 119 πόδι άπό άγαλμα κόρης στήν Ακρόπολη άριθ και τό πόδι πού άνήκει στήν κόρη Αντιπροσωπεύουν τό στάδιο τούτο. Μέ λυμένες σχεδόν τις άρθρώσεις και κρυμμένη ένταση πατούν τά πόδια μέ τή λεπτότατη πλαστική διατύπωση καί τήν άκρα εύαισθησία. Ή υλική πυκνότητα λιώνει σέ Αλαβάστρινη διαφάνεια και μιά εσωτερική λάμψη τά περιχύνει μ ένα φώς μελιχρό2. Μόνο μιά τέτοια εικόνα ποδιού είναι δυνατό ν Ακολούθησε ή παράσταση στό θραύσμα τής στήλης. Πέρα άπό τήν όμοια καλλιτεχνική βούληση υπάρχουν και σέ λεπτομέρειες συγγενικά στοιχεία : τό φούσκωμα πλάι στό μικρό δάκτυλο, ή Ανεπαίσθητη άρθρωση, ή προς τά πάνω στροφή τού μεγάλου καί ή Αντίθετη κλίση τών άλλων είναι όμοια μέ τής κόρης άριθ Αλλά προσπαθώντας ό χαράκτης ν άποδώση τήν ίδια μορφική ίδέα, δέν μπόρεσε νά φτάση τήν ευαίσθητη παρατήρηση τού γλύπτη τής κόρης, ούτε νά ξεπεράση τή δική του Αδεξιότητα. Ή γραμμή τών δακτύλων πού έπρεπε νά γίνουν μακριά, άπαλά, είναι βασανισμένη. Κι άπό Αδυναμία ν άποδοθή μέ σχέδιο τό πλάτος τού ποδιού, τά δάκτυλα, πού γι αυτό έγιναν τέσσερα, συσφίγγονται μεταξύ τους καί τό μεγάλο μακραίνει τόσο, ώστε χάνει τήν όργανική του συνοχή μέ τό σύνολο. Έτσι ό χαράκτης Αποτυχαίνει νά στήση τό πόδι μέσα στό χώρο καί νά δώση μαζί τήν έννοια τού βάθους στήν παράσταση, όπως μερικά χρόνια πριν είχε θαυμαστά καταφέρει δ καλλιτέχνης τής στήλης στό Λούβρο. Παράλληλες μορφές στήν Αγγειογραφία βρίσκονται σέ Αγγεία τού τέλους τού 6ου αιώνα καί τών άρχών τού έπόμενου. Περισσότερο άπ όλα ή κύλιξ τού Πειθίνου στό Βερολίνο μάς δίνει μιά σειρά ποδιών καί προ πάντων τού Πηλέως καί τής Θέτιδος στήν έσωτερική παράσταση27 (Π ί ν. 47 β) πού τά συνδέει μέ τά παραπάνω όχι μόνο ή έποχή, άλλά καί ή ίδια καλλιτεχνική τάση. Αντιπροσωπευτικές έκφράσεις σάν αύτές άπηχοΰν τά πόδια τής στήλης28. Πρέπει γιά τούτο τό έργο νά τοποθετηθή ίσα - ίσα στά τέλη τού αίώνα, σάν ένα άπό τά τελευταία τής Αρχαϊκής έπιτύμβιας τέχνης στήν Αττική. Τό είδος τών χαρακτών έπιτυμβίων στηλών, καλλιεργείται στήν Αττική άπό τις άρχές τού 6ου αίώνα. Ή πώρινη στήλη τού Κεραμεικοΰ29 μέ χαρακτά διακοσμητικά 24. Schrader, δ.π.π. πίν. Ill, Payne, δ.π.π. πίν Ακρόπολη άριθ. 479 Schrader, δ.π.π. πίν. 67, Payne, δ.π.π. πίν. 121, Τήν Ιδια αύτή ποιότητα έχουν καί τά πόδια τοο άρ. 510 ( Μ. Ακρόπολης ) ( Schrader, δ.π.π. πίν. 110 ) πού πολύ μοιάζουν μέ τού άριθ Τό πόδι τού Ιππέα άρ. 700 (έδώ Π ί ν. 48 δ) (Schrader, δ.π.π. άριθ. 314 πίν. 140) άνήκει στό ρυθμό τής έποχής αύτής, άλλά σέ άλλη τεχνοτροπία μαζί πάει καί τό πόδι άριθ. 485 (Schrader, δ.π.π. άριθ. 314 είκ. 254). Αμέσως μετά μπορούμε νά παρακολουθήσουμε, μέσα στήν καθολική μεταβολή τών πρώτων δεκαετιών τού 5ου αίώνα καί τή διαφορετική έκφραση στή μορφή τού ποδιού. Τά πόδια τής κόρης τής Ακρόπολης άριθ. 684 ( Schrader, δ.π.π. άριθ. 55 πίν. 81) κρατούν άκόμη κάτι άπό τήν έλαστικότητα τού τέλους τού 6ου αίώνα, άλλά γίνανε άσφαλώς πιό βαριά. Καί τά πόδια τής κόρης τού Εύθυδίκου, δπως λέει ό Payne ( δ.π.π. σ. 29), είναι βαρύτερα, πιό συμπαγή, τονίζεται σ αύτά περισσότερο ή στερεότητα παρά ή έλαστικότητα τού ποδιού. 27. Άριθ Ρ. Hartwig, Die griechischen Meisterschalen πίν. 24, ι, 25, Pfuhl Ή όμοιότητά τους μέ τά πόδια τού Πειθίνου είναι έντονη καί στή γενική μορφή καί σέ λεπτομέρειες. 29. Richter, Gravestones8, είκ Buschor, AM LI (1926) σ. 142 κ.έ. πίν. VIII 3. Άπό παρόμοια στήλη προέρχεται καί τό κομμάτι μέ χαρακτή διακόσμηση στό Breitbrun. Buschor, δ.π.π, σ. 145 είκ. 4, Richter, Gravestones8, είκ. 26,

5 120 I. A. ΠΑΠΑΠΟΣΤΟΛΟΥ θέματα, πρέπει ν άνήκη στό πρώτο τέταρτο καί οί χαρακτές στήλες τοο Βερολίνου30 καί τής Πνύκας31, χρονολογούνται στό δεύτερο. Ή στήλη τού Εθνικού Μουσείου πού δημοσιεύεται τώρα, καί πρό πάντων ή στήλη τού Λούβρου, σάν έργο έξαίρετης ποιότητας, δείχνουν τήν άκμή τής τεχνικής αύτής στήν έπιτύμβια τέχνη έως τόν ύστερο 6ο αιώνα. Στις τελευταίες άλλωστε δεκαετίες παρατηρεΐται καί μιά εύρύτερη διάθεση γιά δημιουργία ζωγραφιστών στηλών. Όλα τά παραδείγματα πού σώθηκαν προέρχονται άπό τό τελευταίο τέταρτο32. Τό γεγονός δεν είναι άσχετο μέ τή μεγάλη άκμή τής ζωγραφικής τήν εποχή αυτή μάρτυρας τρανός είναι ή άνθηση τής ερυθρόμορφης άγγειογραφίας. Οί μορφές τών ζωγραφιστών στηλών σε τίποτε δε θά διέφεραν άπό παραστάσεις στή μνημειώδη ζωγραφική. Άπό τ άλλο μέρος, άναντίρρητη είναι ή συγγένεια ένός χαρακτοΰ έργου μέ τή ζωγραφική, αφού έχουμε καθαρό σχέδιο καί μάλιστα χρήση χρώματος γιά τίς λεπτομέρειες καί τό βάθος33. Αύτή άκριβώς ή σχέση δημιουργεί, τώρα πού άκμάζει ή ζωγραφική, καί χαρακτές μορφές τής στάθμης τού νέου στή στήλη τού Λούβρου. Ό Charbonneaux έτόνισε τίς άναλογίες άνάμεσα στήν παράσταση αύτή καί τήν έρυθρόμορφη άγγειογραφία34 καί ό Pfuhl35 προσπάθησε ν άναγνωρίση έδώ τό χέρι τού άγγειογράφου Ευφρονίου. Ήταν όμως οί χαράκτες ζωγράφοι ή γλύπτες ; Ή άπάντηση τού Charbonneaux στό έρώτημα τούτο36, δτι μάλλον γλύπτης πρέπει νά λογιστή ό κατασκευαστής ένός χαρακτοΰ έργου, έχει πολύ βάρος. Ή έργασία στό μάρμαρο, ή άγαλματώδης έμφάνιση τών μορφών καί ή έξοικείωση τών γλυπτών στή χρήση τού χαράγματος καί τού χρώματος, συνηγορούν. Πραγματικά δμως, ή χρωματική διακόσμηση περίοπτων πλαστικών έργων, δπως έμφανίζεται πάντοτε καί Ιδιαίτερα τήν έποχή αύτή στά ένδύματα π.χ. τών κορών, άπαιτεΐ πολλές φορές άληθινή ζωγραφική άγωγή : Ιδιαίτερα τονίστηκε έξ άλλου ή στενή έπαφή καί ή έπίδραση άνάμεσα στούς ζωγράφους καί τούς γλύπτες τήν έποχή τούτη, δταν μάλιστα τόσα ζωγραφικά μέσα δανειζόταν ή πλαστική37. Ό γλύπτης Ένδοιος είναι πιθανώς ό ζωγράφος τής ένθρονης μορφής στή βάση τού κούρου τού Νειλωνίδου38 πού είναι έργο δικό του. Στό κομμάτι τής ζωγραφιστής στήλης στή Ν. Ύόρκη39, τά περιγράμματα, βαμμένα μαύρα, δπως καί οί έσωτερικές λεπτομέρειες, έξέχουν άπό τήν ίδια τή μορφή καί βρίσκονται στό έπίπεδο τού κάμπου τής στήλης : είναι μιά τεχνική πού συνταιριάζει άνάγλυφο καί 30. Richter, Gravestones, είκ. 79. Buschor, δ.π.π. πίν. VIII, Ulf Jantzen, Archaische Grabstele von der Pnyx AA 1963 σ. 431 κ.έ. 32. Στήλη άπό τόν Κεραμεικό (Richter, Gravestones,είκ. 146),στήλη Άντκράνους (δ.π.π. είκ. 137), στήλη Άντιγένους (δ.π.π. είκ. 147), στήλη Λυσέα (δ.π.π. είκ ), ΘραΟσμα άπό τό κατώτερο μέρος στήλης στό Έθν. Μουσ. άριθ. 31 (δ.π.π. είκ ), ΘραΟσμα στήλης στό Βερολίνο (δ.π.π. είκ. 167 ), ΘραΟσμα άπό τό κατώτερο μέρος στήλης στή Ν. Ύόρκη ( δ.π.π. είκ. 170 καί σχ. στή σ. 49 ). 33. "Οπως π.χ. στή στήλη τοο Λούβρου, Charbonneaux, Mon. Piot XXXVII (1940) σ. 58, "Ο.π.π. σ Malerei und Zeichnung σ "Ο.π.π. σ Κ. Schefold, Gr. Plastik I σ BCH 1922, 262 είκ. 8 πίν Richter, Gravestones, άριθ. 72 είκ. 170 καί σχ. στή σ. 49.

6 ΘΡΑΥΣΜΑ ΧΑΡΑΚΤΗΣ ΣΤΗΛΗΣ 121 ζωγραφική. Σύνθετη είναι ή έργασία καί στή στήλη του Λούβρου ( χάραγμα, χρώμα γιά ένταση τών χαρακτών γραμμών καί δήλωση λεπτομερειών τού ένδύματος ). Μπορεί ό χαράκτης νά ήταν γλύπτης άλλ όρισμένοι καλλιτέχνες είχαν άσφαλώς σύγκαιρη έπίδοση στή γλυπτική καί στή ζωγραφική. Ή εκτέλεση μιας χαράκτης παράστασης σε λίθινη στήλη θά μπορούσε νά είναι έργο δικό τους I. Α. ΠΑΠΑΠΟΣΤΟΛΟΥ

7 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ 21 (1966) ΠΙΝΑΞ 47 α. Εθνικό Μουσείο, άριθ Κομμάτι χαρακτής στήλης, β. Κύλιξ Πειθίνου I. ΠΑΠΑΠΟΣΤΟΛΟΥ

8 ΠΙΝΑΞ 48 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ 21 (1966) α. Πόδια κούρου Ν. Ύόρκης, β. Πόδια κούρου Τενέας, γ. Πόδια κούρου Ακρόπολης, άριθ. 665 (άριθ. βασ. 596), δ. Πόδι ιππέα Ακρόπολης, άριθ. 700 (βλ. σημ. 26) I. ΠΑΠΑΠΟΣΤΟΛΟΥ