ΛΕΥΚΩΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Δ. ΙΛΙΟΥ ΑΡ. 24 λέξεις Οι αγροτικές δραστηριότητες μεταπολεμικά. Από το απόγειο στην παρακμή

Transcript

1 ΛΕΥΚΩΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Δ. ΙΛΙΟΥ ΑΡ. 24 λέξεις Οι αγροτικές δραστηριότητες μεταπολεμικά. Από το απόγειο στην παρακμή Όταν αναφερόμαστε στο σημερινό Δήμο Ιλίου, τα πάλαι ποτέ Νέα Λιόσια, και ειδικότερα στις αγροτικές δραστηριότητές τους, συχνά υπεραπλουστεύοντας το λόγο μας θέτουμε τεχνητά ως σημείο διαχωρισμού την πολεμική περίοδο , λέμε: «πριν τον πόλεμο» δημιουργώντας την εικόνα μιας περιοχής στην οποία κυριαρχούσαν οι αγροτικές δραστηριότητες και «μετά τον πόλεμο» δημιουργώντας το σκηνικό μιας πόλης που αστικοποιείται ταχύτατα, θέτοντας τις δραστηριότητες του πρωτογενούς τομές στο περιθώριο. Τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν έτσι ακριβώς. Η χρυσή περίοδος των λαχανόκηπων ήταν η περίοδος της κατοχής, όταν τα περιβόλια του Κηφισού και του Θριάσιου κλήθηκαν να σώσουν από την πείνα και τον αφανισμό τον πληθυσμό της Πρωτεύουσας ενώ η βουστασιακή αγελαδοτροφία των μεταπολεμικών χρόνων υπήρξε για μια δεκαετία τουλάχιστον η ατμομηχανή της τοπικής οικονομίας. Ας δούμε όμως το θέμα αναλυτικότερα. Οι λαχανόκηποι και η συμβολή τους κατά την περίοδο της Κατοχής Από τις πρώτες δεκαετίες του προηγούμενου αιώνα εκατοντάδες στρέμματα της αγροτικής περιφέρειας των Νέων Λιοσίων καλύπτονταν από λαχανόκηπους σχεδόν όλο το χρόνο. Οι καλλιέργειες εντατικοποιήθηκαν κατά την περίοδο της Κατοχής, όταν η πείνα θέριζε τον πληθυσμό της Πρωτεύουσας. Είναι χαρακτηριστικό ότι από το Μάιο του 1941 μέχρι τον Οκτώβρη του 1944 στην περιοχή των Νέων Λιοσίων αναφέρονται 130 θάνατοι από ασιτία, δυσεντερία και συναφείς παθήσεις. Εκείνη τη δραματική περίοδο οι λαχανόκηποι των Νέων Λιοσίων, των Σεπολίων, της Κολοκυνθούς, της Αγίας Άννας, του Βοτανικού, του Μοσχάτου, του Ρέντη, αλλά και βορειότερα των Κουκουβάουνων, του Μενιδίου, του Αμαρουσίου κ.α. υπήρξαν σωτήριοι για την επιβίωση των κατοίκων της Πρωτεύουσας. Σε στρέμματα ανεβάζει η επίσημη στατιστική τους λαχανόκηπους του Κηφισού στα τέλη της Κατοχής σε σύνολο στρεμμάτων των λαχανόκηπων ολόκληρου του Λεκανοπεδίου. Ειδικότερα στα Κάτω Λιόσια επί εκτάσεως 450 στρεμμάτων αρδευομένων λαχανόκηπων υπήρχαν 46 φρεάτια από τα οποία 28 λειτουργούσαν με πετρελαιομηχανές, 3 είχαν ηλεκτροκίνητα συστήματα και 15 ήσαν ιπποκίνητα. Σε ότι αφορά στο μέγεθος των λαχανόκηπων της περιοχής επί συνόλου 43 εκμεταλλεύσεων με λαχανοκηπευτικά: ΕΚΤΑΣΗ ΛΑΧΑΝΟΚΗΠΟΥ Από 1 10 στρέμματα Από στρέμματα Από στρέμματα Από στρέμματα ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΩΝ 29 καλλιεργητές 8 καλλιεργητές 5 καλλιεργητές 1 καλλιεργητής Κατά την περίοδο της κατοχής, με την καταστροφή του ζωικού κεφαλαίου μειώθηκε η χρήση της κοπριάς για τη λίπανση των περιβολιών. Αντ αυτής χρησιμοποιούνταν απορρίμματα από το Δήμο Αθηναίων που αποτίθενταν σε επιλεγμένα σημεία. Μετά από κατάλληλη ζύμωση και επεξεργασία τα απορρίμματα (που απαλλαγμένα από πλαστικά και άλλα μη ανακυκλώσιμα υλικά είχαν τελείως διαφορετική σύνθεση από τα σημερινά) διοχετεύονταν στους αγρούς. Τέτοια σημεία απόθεσης απορριμμάτων υπήρχαν στη συμβολή της Ανδρομάχης με τη Λ. Φυλής, στη θέση Αγριλίδια της Ραδιοφωνίας, στα όρια με το Καματερό, στην Παλατιανή (κτήματα Ματρόζου), στη Νέα Ζωή Γεροβουνού κ.α. Στους χώρους αυτούς τα επόμενα χρόνια, και μέχρι τα μέσα της δεκαετία του 60, λειτούργησαν μικρά χοιροστάσια.

2 Δεκάδες ήσαν οι καλλιεργητές λαχανοκηπευτικών στα Νέα Λιόσια. Η μνήμη δεν είναι πάντα σε θέση να τους κρατήσει και σίγουρα θα αδικούσαμε κάποιους αν επιχειρούσαμε να κάνουμε ένα μακρύ κατάλογο με αυτούς. Ωστόσο κάποιες στέρνες και παλιά πηγάδια, μνημεία αγροτικής κληρονομιάς της πόλης μας τους θυμίζουν: Σιδέρης, Άγγελος, Ιωάννης και Γρηγόρης Γκιόκας, Χρήστος και Κώστας Λιόσης, Διονύσης και Αντώνης Κακούρης, Ιωάννης Βασιλείου, Χρήστος και Αναστάσιος Ευσταθίου, Σπύρος Παλιγγίνης, Γιάννης και Δημήτρης Οικονόμου, Γιώργος Πρέσσης, Κώστας Σακοράφος, ανάμεσά τους και αρκετοί νησιώτες. Τα λαχανοκηπευτικά προϊόντα διοχετεύονταν στις λαχαναγορές της Βαρβάκειου και της Ιεράς Οδού και με πλανόδιους μανάβηδες στις κεντροδυτικές συνοικίες της Αθήνας. Η βουστασιακή αγελαδοτροφία Το πρώτο βουστάσιο στην περιοχή των Νέων Λιοσίων αναφέρεται με την ίδρυση του βασιλικού αγροκτήματος, περί τα μέσα του 19 ου αιώνα (βλ. αν.). Τα πρώτα ιδιωτικά βουστάσια εμφανίστηκαν την 2 η δεκαετία του περασμένου αιώνα. Ως πρώτος βουστασιάρχης στην περιοχή των Νέων Λιοσίων αναφέρεται ο καλυβιώτης Νίκος Καλλέρης με το παρατσούκλι «Αμερικάνος». Επιστρέφοντας από την Αμερική δημιούργησε μια πρότυπη μονάδα με 20 παραγωγικές αγελάδες στην περιοχή των Πολυτέκνων. Στην ανάπτυξη της βουστασιακής αγελαδοτροφίας συνέβαλε η αύξηση της κατανάλωσης του αγελαδινού γάλακτος που λειτουργούσε ως τονωτικό «φάρμακο» για την άμυνα του οργανισμού στις ασθένειες που εμφανιστήκαν στην Πρωτεύουσα κατά την περίοδο του μεσοπολέμου (δάγγειος πυρετός, τραχωματικές νόσοι, κ.α.). Εξ άλλου η δημιουργία της μεγάλης μονάδας επεξεργασίας γαλακτοκομικών προϊόντων «ΕΒΓΑ» το 1934 συνέβαλε στην απορρόφηση της παραγωγής του γάλακτος και στην ανάπτυξη της αγελαδοτροφίας. Στις περισσότερες περιπτώσεις η βουστασιακή αγελαδοτροφία λειτούργησε συμπληρωματικά με τις μονάδες παραγωγής λαχανοκηπευτικών, (βλ. αν.), προσφέροντας στους κηπουρούς πρόσθετο εισόδημα από το κρέας και τα γαλακτοκομικά προϊόντα, και βεβαίως την απαραίτητη για τις καλλιέργειές τους κοπριά. Υπολογίζεται ότι περί τα τέλη της δεκαετίας του 1930, ο συνολικός αριθμός των αγελάδων σε ολόκληρη την Αττική έφτανε τα κεφάλια, ενώ, κατά την περίοδο της κατοχής, ο κλάδος υπέστη σημαντική καταστροφή που υπερέβη το 75% του προπολεμικού ζωικού κεφαλαίου. Τριάντα (30) βουστάσια λειτούργησαν στην περιοχή των Νέων Λιοσίων, τα περισσότερα κατά τη μεταπολεμική περίοδο που ο κλάδος όπως προαναφέρθηκε, γνώρισε σημαντική ανάπτυξη. Οι μεγαλύτερες μονάδες ήσαν των: Πανούση Παππά: (100 αγελάδες και μοσχίδες), Ιωάννη Σκρέκη (90), Κώστα Σκρέκη (60 αγ.), Γιώγου Κακούρη (50), Γιώργου Λιόση (40), Γιώργου Πρέσση (40), Θανάση Λιόση (30), Θανάση Καραδήμα (30), Χρήστου και Κώστα Γκίκα (25), Αργύρη και Στάμου Λιόση (25), Διονύση και Θοδωρή Χ. Λιόση (25), Νίκου Καλλέρη (20), Νίκου Γκαρή (20), Κώστα Ασημάκη (20), Φίλιππα Παππού (15), Πραξιτέλη Παππού (15). Υπήρχαν ακόμη δεκαπέντε μικρότερες μονάδες από αγελάδες. Υπολογίζεται ότι το ζωικό κεφάλαιο στην περιοχή των Νέων Λιοσίων περί τα τέλη της δεκαετίας του 50, αριθμούσε 600 γαλακτοφόρες αγελάδες, μοσχίδες κ.α. βοοειδή, ενώ η ημερήσια παραγωγή γάλακτος, εκείνη την περίοδο, έφτανε τις οκάδες. Τα περισσότερα βουστάσια ήσαν εγκατεστημένα στην είσοδο της πόλης (κόμβος), κατά μήκος του ρέματος Φλέβα Καναπιτσερή, και γύρω από τον οικισμό. Εντατικοποίηση των γεωργοκτηνοτροφικών δραστηριοτήτων Ο πόλεμος διέλυσε τον παραγωγικό ιστό της χώρας. Εκατοντάδες μεγάλα εργοστάσια έκλεισαν, υποδομές καταστράφηκαν, το ηλεκτρικό και το οδικό δίκτυο υπέστησαν σημαντικές ζημιές, οι τηλεπικοινωνίες αποδιοργανώθηκαν, οικισμοί ολόκληροι ερημώθηκαν. Οι καταστροφές έγιναν ακόμη μεγαλύτερες από τον εμφύλιο πόλεμο που κράτησε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 40. Κι ενώ οι εμφύλιες συγκρούσεις συνεχίζονταν σε ένα μεγάλο τμήμα της χώρας οι γεωργοί

3 και κτηνοτρόφοι στην περιφέρεια της Αθήνας άρχισαν πάλι το έργο τους με ευθύνη και συναίσθηση της σπουδαιότητάς του σε έναν πληθυσμό που συνέχισε να υποσιτίζεται για χρόνια, μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 50. Το στοίχημα αυτή τη φορά ήταν οι αγροί να δώσουν ό,τι περισσότερο μπορούσε να παράγει η γη, με τα όποια μέσα υπήρχαν. Άρχισε ένας αγώνας για να αξιοποιηθεί και το τελευταίο μέτρο γης. Η παραγωγή αυθαίρετης κατοικίας έχει επανεκκινήσει ουσιαστικά από τα τέλη της δεκαετίας του 40. Μια αεροφωτογραφία της περιοχής των Νέων Λιοσίων του 1953 είναι αποκαλυπτική: μικρά λαχίδια οικοπεδοποιούνται μέσα στους εκτεταμένους αγρούς και γειτονιές με 10, 15, 20 σπίτια ξεφυτρώνουν στου Μιχελή (περιοχή Βιοφιαλ), στο Ρίμινι (δυτικά του ρέματος της Φλέβας), στον Άγιο Φανούριο (ανατολικά της πλατείας Δασκάλας), στην Παλατιανή (πάνω από το νεκροταφείο, στη στάση Σιδέρη, στη Γοργόνα της Παλατιανής, στη Ζωοδόχο Πηγή, στο Ρουπάκι και στα Βερακέϊκα. Δέκα μικρές γειτονιές - τρύπες μέσα στο πράσινο τοπίο που κυριαρχεί και αλλάζει χρώματα ανάλογα με τις εποχές και τις καλλιέργειες. Η επέκταση του οικιστικού ιστού για μερικά χρόνια, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 50 δεν άλλαξε τη γενική εικόνα του τοπίου της περιοχής που συνέχισε να διατηρεί τα βασικά αγροτικά χαρακτηριστικά του, τα οποία μάλιστα σε ορισμένες περιπτώσεις ενισχύθηκαν. Οι παλιοί περιβολάρηδες δεν κατέθεσαν τα όπλα τους αλλά αντίθετα, φρόντισαν να εκσυγχρονίσουν και να βελτιώσουν τις υποδομές τους: επεκτείνοντας τα παλιά βουστάσια, δημιουργώντας νέες σιταποθήκες κατασκευάζοντας ορνιθώνες (αναφέρονται τουλάχιστον 6: 2 στην περιοχή της Ραδιοφωνίας, 2 στην περιοχή «Φυστικιές» της Θηβών και 2 στη Λ. Πετρουπόλεως), εξηλεκτρίζοντας τα φρέατα των περιβολιών τους, δημιουργώντας δενδρώνες (φυστικιές, αμυγδαλιές κ.α.), εμπλουτίζοντας το είδος και την ποιότητα των καλλιεργειών τους με νέες ποικιλίες. Η μόνη δραστηριότητα που παρέμεινε όπως και προπολεμικά ήταν το αλώνισμα. - Υπήρχαν δύο μεγάλα αλώνια: το Τσουκλειδαίικο στη θέση Τσούμπα Τσουκλείδη (σημερινή πλατεία Π.Ι.Κ.Π.Α) και το Λιοσαίικο μ. νοτίως του Δημαρχείου. Υπήρχαν και 2-3 μικρότερα σε διάφορα άλλα σημεία. Μέχρι να καθιερωθεί η χρήση της αλωνιστικής μηχανής, περί τα μέσα της δεκαετίας του 30, το λίχνισμα γινόταν με τον παραδοσιακό τρόπο: σήκωμα στον αέρα του άχυρου με τον καρπό για να ξεχωρίσουν με τη δύναμη του αέρα. Το αλώνισμα γινόταν επίσης παραδοσιακά, με το άλογο που γύριζε τον στρίαλο και με τη σβάρνα, μια σχεδία που έτριβε τον καρπό με το βάρος του αλωνιστή κατά την περιστροφή της γύρω από τον στρίαλο. Η χρήση της αλωνιστικής μηχανής γενικεύτηκε μετά τον πόλεμο. Τα τσουβάλια με τον καρπό μεταφέρονταν στις σιταποθήκες και στη συνέχεια στους αλευρόμυλους του Μενιδίου για τα περαιτέρω. Το ξεχέρσωμα της γης συνεχίστηκε και τα μεταπολεμικά χρόνια μέχρι και το τελευταίο μέτρο της διαθέσιμης γης. Οι παλιότεροι θα θυμούνται τις πέτρινες «πυραμίδες», ενδεικτικές μιας σκληρής καθημερινής εργασίας, που σηματοδοτούσαν και τα όρια των αγρών. Ένας σημαντικός εκσυγχρονισμός στον αγροτικό τομέα μετά τον πόλεμο ήταν η αντικατάσταση των ιπποκίνητων μεταφορικών μέσων με φορτηγά αυτοκίνητα, αγορασμένα από τον Οργανισμό Διαχειρίσεως Πλεονάζοντος Συμμαχικού Υλικού (Ο.ΔΙ.Σ.Υ, Ο.Δ.Δ.Υ σήμερα) στο πλαίσιο της συμμαχικής βοήθειας για τον εκσυγχρονισμό των αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Τα αυτοκίνητα αυτά είχαν μεταφερθεί στο Χασάνι (Ελληνικό) από τη Μέση Ανατολή Βόρεια Αφρική (εξ ου και η ονομασία τους «Χασάνικα»), πωλούντο στους ενδιαφερόμενους οι οποίοι στη συνέχεια τα μετέτρεπαν σύμφωνα με τις ανάγκες τους. Μερικά χρόνια μετά τον πόλεμο, από τις αρχές μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 50, μια νέα δραστηριότητα επεκτάθηκε και στην αγροτική περιφέρεια των Νέων

4 Λιοσίων. Προπολεμικά το είδος μονοπωλούσε ο δενδροκόμος - ανθοκαλλιεργητής Απόστολος Πονηράκης, στον Άγιο Φανούριο. Ο Γιώργος Μπόλας, ο Γιώργος Μαυράκης, ο Στέλιος Κρητικός με τη σύζυγό του Ελένη το γένος Λιόση και ο Κώστας Δημ. Λιόσης δημιούργησαν στην περιοχή Μιχελή τρία ανθοκήπια (τα δύο πρώτα με θερμοκήπια). Τρεις πολύχρωμες ψηφίδες που ομόρφυναν το αγροτικό τοπίο της περιοχής. Οι ανθοπαραγωγοί διέθεταν τα προϊόντα τους στις ανθαγορές του κέντρου: Αγία Ειρήνη (Αιόλου) και Άγιο Λουκά (Πατησίων). Η γη σε μόνιμη αγρανάπαυση. Η οικοπεδοποίηση του αγροτικού χώρου Μετά τον πόλεμο, οι λιγότερο παραγωγικές εκτάσεις στην περιφέρεια της Κοινότητας εγκαταλείφθηκαν και πέρασαν σε μόνιμη αγρανάπαυση, καθώς η ζήτηση για σιτηρά και ζωοτροφές μειωνόταν κάθε χρόνο. Εξάλλου, όλο και περισσότεροι ήσαν αυτοί που έβλεπαν ότι σε βάθος χρόνου ολόκληρη η περιοχή θα έχανε τον αγροτικό χαρακτήρα της και ότι συμφερότερο θα ήταν γι αυτούς να την εκποιήσουν σταδιακά, αρχίζοντας από τα χέρσα και άγονα κτήματα. Έτσι δημιουργήθηκαν, λίγο πριν λίγο μετά το 50 οι πρώτες γειτονιές - νησίδες μέσα στους εγκαταλελειμμένους αγρούς. Οι γειτονιές μεγάλωναν «παρενοχλούμενες» συνεχώς από τα διερχόμενα ποίμνια και τις οσμές των παρακείμενων βουστασίων. Το αμιγώς αγροτικό τοπίο έγινε ημιαγροτικό, με σαφείς τάσεις περαιτέρω οικιστικής ανάπτυξης. Δεν υπήρχε καμιά ανοχή και κανείς πλέον συμβιβασμός με ότι θύμιζε το χτες, παρότι εκείνη την εποχή κάποιοι ρομαντικοί χωροτάκτες πολεοδόμοι έβλεπαν δυνατότητες συνύπαρξης στάνης, χωραφιού και αστικής κατοικίας. Εξήντα χιλιάδες νέοι κάτοικοι μέσα σε μια 20ετία Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Ε.Σ.Υ.Ε ο πληθυσμός των Νέων Λιοσίων την μεταπολεμική εικοσαετία 1951/71 υπερδεκαπλασιάστηκε: 1951: κατ., 1961: κατ., 1971: κατ. Πλέον των επισήμως απογραφέντων χιλιάδες άλλοι νέοι κάτοικοι βρήκαν φιλόξενο χώρο για τη μόνιμη εγκατάστασή τους στην περιοχή του σημερινού Δήμου Ιλίου. Οι αριθμοί δεν δείχνουν το πραγματικό μέγεθος της εσωτερικής μετανάστευσης, αφού, εκείνα τα χρόνια, πολλοί νέοι κάτοικοι την ημέρα της απογραφής επέστρεφαν και απογράφονταν στα χωριά τους για διάφορους λόγους. Σύμφωνα με στοιχεία που επικαλείται η δημοτική αρχή ο πληθυσμός της πόλης στις αρχές της δεκαετίας του 70, άγγιζε τις 65 χιλιάδες. Αυτό σημαίνει ότι την εικοσαετία , χτιζόταν κάθε χρόνο μια κωμόπολη 3 χιλιάδων κατοίκων μέσα στα διοικητικά όρια του Δήμου Ιλίου. Σε αυτό το διάστημα, την ακμή των γεωργοκτηνοτροφικών δραστηριοτήτων, που κράτησε, όπως προαναφέραμε, όλη τη δεκαετία του 50, διαδέχεται, από τις αρχές της δεκαετίας του 60, η στασιμότητα, η κάμψη στα μέσα της ίδιας δεκαετίας και η παρακμή στις αρχές της δεκαετίας του 70. Μέσα σε δύο δεκαετίες αποδιαρθρώνεται και καταστρέφεται ότι είχε δημιουργηθεί επί έναν αιώνα. Ένταση στις σχέσεις των κτηνοτρόφων με τους νέους οικιστές Με την οικοπεδοποίηση των αγρών και την εγκατάσταση δεκάδων χιλιάδων νέων οικιστών εκτάσεις αμιγώς αγροτικές μέχρι προ ολίγων ετών, μετατρέπονται σε πολυάνθρωπες συνοικίες. Στο νέο περιβάλλον κάθε είδους αγροτική δραστηριότητα είτε πρόκειται για διερχόμενους προβατοτρόφους είτε για βουστάσια, χοιροστάσια, ορνιθώνες κ.λπ., θεωρείται ανεπιθύμητη. Η ύπαρξή της σηματοδοτεί το παρελθόν μιας περιοχής που αστικοποιείται με γοργούς ρυθμούς και για το λόγο αυτό θεωρείται παράγοντας οπισθοδρόμησης και αναχρονισμού. Ένα άρθρο στον τοπικό τύπο «ΗΧΩ Ν. Λιοσίων Πετρουπόλεως» το Σεπτέμβριο του 1963 είναι ενδεικτικό της προκατάληψης με την οποία αντιμετωπίζονταν κτηνοτρόφοι, βουστασιάρχες και ορνιθοτρόφοι από την τοπική κοινή γνώμη:

5 ΤΑ ΒΟΥΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΛΙΟΣΙΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΗΣ ΧΩΡΟΦΥΛΑΚΗΣ «Τα χοιροστάσια, τα ποιμνιοστάσια και τα βουστάσια που κατάντησαν αθεράπευτη μάστιγα της υγείας των κατοίκων των Νέων Λιοσίων και επιζήμια δια την βλάστησιν της περιοχής εμειώθησαν χάρις εις την ενέργειαν του Διοικητού των Ν. Λιοσίων. Αλλά το φλέγον τούτο θέμα πρέπει οριστικά να τακτοποιηθή με την οριστικήν απομάκρυνσιν αυτών...» Λίγους μήνες αργότερα αναγγέλλεται η απομάκρυνση από την περιοχή των Νέων Λιοσίων των 7 τελευταίων βουστασίων: των Π. Παππά, Κ. Ασημάκη. Ν. Γκαρή, Χρ. Λιόση, (Άγ. Φανούριο), Α. Καραδήμα, (Βερακέϊκα), Ι. Παππού (Κέντρο) και Γ. Κακούρη (Ρίμινι) Επέμειναν μέχρι τέλος. «Οι τελευταίοι των μοναχικών» Μόνο 164 αγρότες (0,88% στο σύνολο των εργαζομένων) αναφέρονται στην απογραφή του 1971 από τους οικονομικά ενεργούς κατοίκους των Νέων Λιοσίων, ενώ η γεωργική γη περιορίζεται στο 1/5 της απογραφής του 1961 (από 4,8 τ.χ. καλλιεργουμένων εκτάσεων το 1961 φθάνουμε στο 1 τ.χ. το 1981). Από πλευράς απασχόλησης ο αγροτικός τομέας βρίσκεται πολύ πίσω από τους κλάδους του δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα (βιομηχανικούς εργάτες, οικοδόμους, βιοτέχνες, επιτηδευματίες, υπάλληλους, παροχείς υπηρεσιών κ.α.) Σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα υπάρχουν οι πρωτοπόροι. Είναι αυτοί που τολμούν να κάνουν το πρώτο βήμα, αναλαμβάνουν ρίσκα και ανοίγουν δρόμους σε αυτούς που θα κάνουν τα επόμενα, για να έλθουν στη συνέχεια οι πολλοί που θα διαμορφώσουν την πραγματικότητα της εποχής τους. Υπάρχουν όμως και αυτοί που όταν οι νέες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες τους επιβάλλονται σαρωτικά δεν εννοούν να παραιτηθούν από συνήθειες, βιώματα και εμπειρίες που συνδέονται με αξίες, στάσεις και πρότυπα ζωής. Κάποιοι τους χαρακτηρίζουν οπισθοδρομικούς. Τους αδικούν. Δεν πρόκειται για τέτοιους. Απλά επιμένουν να υποστηρίζουν ότι η εποχή τους και οι ίδιοι δεν έχουν ημερομηνία λήξης, αδιαφορώντας για τους σαρωτικούς ρυθμούς που επιβάλλουν τα νέα δεδομένα. Έχουν την πεποίθηση ότι κάθε εποχή έχει τη δική της συμβολή στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Η ζωή και όσα συμβαίνουν στις μέρες μας δικαιώνουν αυτούς που δεν παραιτήθηκαν από τις επίπονες παραγωγικές δραστηριότητές τους προς χάριν του νεοφανούς, του μοντέρνου και του εύκολου κέρδους. Ο Θανάσης Τολάκης, ο Ηλίας Μανάρας περιβολάρηδες στη Ραδιοφωνία μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 80, ο Πηλέας Γκιόκας και ο Γιάννης Κακούτης αγρολήπτες στα Κακουραίϊκα, ο προβατοτρόφος Ηλίας Βενιζέλος που συνέχισε να σαλαγάει τα πρόβατά του, περνώντας τα ανάμεσα σε τριώροφα, πλέγματα οικοπέδων, συνεργεία, βιοτεχνίες και μάντρες οικοδομικών υλικών στην περιοχή της Ραδιοφωνίας. Ο Νίκος Γκαρής περιβολάρης στην Αγία Αικατερίνη μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 90, είχε πατήσει τα 87 όταν το περιβόλι του απαλλοτριώθηκε για να γίνει το 3 ο Λύκειο Ιλίου.