ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ:

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: «ΨΕΥΔΟ-ΞΕΝΟΦΩΝΤΕΙΟΣ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΣΧΟΛΙΑ» ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΧΡ. ΛΩΛΟΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ: ΣΤΕΦΑΝΟΣ-ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Π. ΜΠΡΕΛΛΑΣ (Α.Ε.Μ. 1184) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

2

3 ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: «ΨΕΥΔΟ-ΞΕΝΟΦΩΝΤΕΙΟΣ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΣΧΟΛΙΑ» ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΧΡ. ΛΩΛΟΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΝΙΓΔΕΛΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΑΛΕΞΙΟΥ

4

5 ὅ τ ι μὲν εἵλοντο τοῦτον τὸν τρόπον τῆς πολιτείας οὐκ ἐπαινῶ διὰ τόδε, ὅτι ταῦθ ἑλόμενοι εἵλοντο τοὺς πονηροὺς ἄμεινον πράττειν ἢ τοὺς χρηστούς ὅ τ ι δικαίως αὐτόθι καὶ οἱ πένητες καὶ ὁ δῆμος πλέον ἔχει τῶν γενναίων καὶ τῶν πλουσίων

6

7 Α φ ι ε ρ ώ ν ε τ α ι στη μητέρα μου Χριστίνα και στη μνήμη του πατέρα μου Παναγιώτου Νικολάου Μπρέλλα

8

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην παρούσα εργασία, όπως δηλώνεται και από το θέμα της «ΨΕΥΔΟ-ΞΕΝΟΦΩΝΤΕΙΟΣ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΣΧΟΛΙΑ», επιχειρείται αφενός μία πλήρης παρουσίαση θεμάτων σχετικών με την έως τώρα εν γένει έρευνα του εν λόγω κειμένου, όπως αυτά αναλυτικά καταγράφονται στον Πίνακα Περιεχομένων, αφετέρου καταβάλλεται προσπάθεια μιάς μεταφραστικής απόπειρας τέτοιας, ώστε ο Νεοελληνικός λόγος να εναρμονίζεται όσο γίνεται πιστότερα με τον Αρχαιοελληνικό τόσο κατά την απόδοση του σωστού περιεχομένου του πρωτοτύπου κειμένου όσο και κατά τη γλωσσική μορφή, ώστε η αδιάσπαστη συνέχεια της Νεοελληνικής γλώσσας να καθίσταται εμφανής. Στα Σχόλια καταβλήθηκε επίσης προσπάθεια να γίνει η καλύτερη δυνατή παρουσίαση σημείων του κειμένου προς διευκόλυνση της κατανόησης αλλά και της ουσιαστικότερης ερμηνείας του. Η διαθέσιμη βιβλιογραφία, όπως αυτή καταγράφεται στην οικεία θέση, αξιοποιήθηκε στο σύνολό της. Η εργασία αποτελείται από τέσσερα βασικά μέρη: Πρώτο Μέρος: είναι το εισαγωγικό τμήμα της εργασίας, στο οποίο μελετώνται γενικά θέματα γύρω από το βίο και το έργο του συγγραφέα και ειδικώς και συστηματικώς όλα τα παρεμφερή εισαγωγικά θέματα του κειμένου: ο συγγραφεύς, ο τίτλος του έργου, η γνησιότητα του έργου, ο χρόνος συγγραφής του, η γλώσσα του κειμένου. Επίσης, εξετάζεται το θέμα του περιεχομένου του, η σχέση του παρόντος κειμένου με άλλα παρεμφερή, κυρίως το ομότιτλο του Αριστοτέλους, της χειρόγραφης παράδοσης του κειμένου, των γνωστών εκδόσεων και μεταφράσεών του. Δεύτερο Μέρος: εκδίδεται το κείμενο με βάση όλες τις ως τώρα γνωστές και προσιτές εκδόσεις, το οποίο πλαισιώνεται με δύο υπομνήματα: το υπόμνημα των πηγών (apparatus fontium) ή το λεγόμενο των παραλλήλων χωρίων (loci similes) και το κριτικό υπόμνημα (apparatus criticus), το οποίο συγκροτήθηκε με βάση τις διάφορες γραφές των παπύρων και των χειρογράφων ως και των πολλαπλών βελτιωτικών προτάσεων (conjecturae) διαφόρων κριτικών, υπομνηματιστών, μεταφραστών ή εκδοτών του κειμένου. Οι διάφορες γραφές / αναγνώσεις (variae lectiones) δίδονται εδώ κατά αυστηράν επιλογήν με κριτήριο όσες από αυτές μπορεί να έχουν συμβολή στην αποκατάσταση του κειμένου (constitutio textus). Με άλλα λόγια, το υπόμνημα είναι χρηστικό, ώστε να ανταποκρίνεται πλήρως στην απρόσκοπτη κατανόηση του κειμένου χωρίς ασάφειες, συγχύσεις και περιττολογίες. Η μετάφραση εκπονήθηκε με βάση δύο κριτήρια: ως προς το περιεχόμενο, να είναι ορθή / σωστή, ως προς τη γλωσσική μορφή, αφού ποτέ δεν είναι κατορθωτό η μετάφραση να αποδίδει πλήρως το πρωτότυπο, να 9

10 είναι τέτοια, ώστε να έχει τα χαρακτηριστικά της γλαφυρής μετάφρασης, η μορφή της να είναι καλή, και να ανταποκρίνεται στη φιλολογική ανάγκη να καταδεικνύει τη διαχρονική συνέχεια της ελληνικής γλώσσας σε διάφορα επίπεδα: γραμματική, σύνταξη, σημασιολογία, λεξιλόγιο, δηλαδή λέξεις που χρησιμοποιούνται σήμερα στο Νεοελληνικό λόγο (και) υπάρχουν στο πρωτότυπο κείμενο να χρησιμοποιηθούν σε όση κλίμακα τούτο είναι εφικτό ως πιστοποίηση της ιστορικής εξέλιξης της Ελληνικής γλώσσας εν τω συνόλω της. Τρίτο Μέρος: περιέχει εκτενή αλλά ουσιαστικό σχολιασμό του κειμένου κάτω από διάφορα επίπεδα: γλωσσικό, υφολογικό, γραμματικό, συντακτικό, σημασιολογικό, ιστορικό, πραγματολογικό και εν γένει τέτοιο σχολιασμό, ώστε ο αναγνώστης, ειδικός ή μη, να διευκολύνεται κατά περίπτωση σύντομα και αποτελεσματικά. Προστίθενται ακόμα Περιλήψεις (στην Ελληνική και στην Αγγλική γλώσσα). Τέταρτο Μέρος: παρατίθενται διάφοροι Πίνακες, αναλυτικά δίδονται στον Πίνακα Περιεχομένων και στην οικεία θέση, και Βιβλιογραφία. Το θέμα της εργασίας αυτής μου το έδωσε ο Καθηγητής κ. Αναστάσιος Χρ. Λώλος, κοντά στον οποίο η μαθητεία μου ανάγεται από τα φοιτητικά μου ακόμα χρόνια και συνεχίστηκε κατά το Μεταπτυχιακό Κύκλο των Σπουδών μου στο Φιλολογικό Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με ειδίκευση την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία. Από τη θέση αυτή εκφράζω τις ευχαριστίες μου προς τον καθηγητή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, κ. Αναστάσιο Χρήστου Λώλο, ο οποίος παρακολούθησε και στήριξε με αμείωτο ενδιαφέρον την παρούσα εργασία, επιφέροντας με τις ουσιαστικές παρατηρήσεις του σε όλα τα στάδια συγκρότησής της σε αυτήν σημαντικές βελτιώσεις. Ευχαριστώ ακόμα τα άλλα δύο μέλη της τριμελούς Επιτροπής για την ευμενή κρίση αυτής της εργασίας, τους καθηγητές κκ. Ευάγγελο Αλεξίου και Παντελή Νίγδελη, την γραμματέα του Τομέα, κα. Βούλα Κεραμιδάκη, την αρμόδια γραμματέα των Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τμήματος, κα. Νίτσα Θεοδοσίου, ως και κάθε άλλο συντελεστή των Σπουδαστηρίων και των Βιβλιοθηκών, ως και των λοιπών προσώπων, τα οποία σχετίζονται με διάφορα γραφειοκρατικά θέματα, προκειμένου η οποιαδήποτε διαδικασία σε οποιαδήποτε φάση να περαιωθεί για μένα απρόσκοπτα, αφού λόγω υπηρεσιακών υποχρεώσεων / καθηκόντων ήμουν αναγκασμένος να βρίσκομαι εκτός Θεσσαλονίκης και του πανεπιστημιακού χώρου. Την εργασία αυτή αφιερώνω στον αείμνηστο πατέρα μου, Παναγιώτη Νικολάου Μπρέλλα, παλαιού Γυμνασιάρχου, εμβριθούς 10

11 φιλολόγου και ιστορικού, μαχόμενου εκπαιδευτικού επί δεκαετίες στην πόλη των Τρικάλων, με πλούσιο παράλληλα συγγραφικό έργο, εκπληρώνοντας έτσι μία βαθύτερη υποχρέωσή μου έκφρασης ευγνωμοσύνης προς το πρόσωπο εκείνο, το οποίο με την ακεραιότητα του ήθους του και την επιστημονική του κατάρτιση, επηρέασε υπέρ πάντα άλλο τον επαγγελματικό και εν γένει κοινωνικό μου βίο. Περαιώνοντας, θα ήθελα να εκφράσω την ιδιαίτερη τιμή προς τον πατέρα μου, ο οποίος δεν πρόλαβε να ιδεί την περαίωση αυτής της εργασίας, αλλά μπορώ να αναλογιστώ πόσο θα χαιρόταν για αυτό, καθώς αφενός μεν ο Ξενοφών υπήρξε ο αγαπημένος του κλασικός συγγραφέας, αφετέρου δε πάντοτε με προέτρεπε να συνεχίσω τις σπουδές μου σε ανώτερο επίπεδο, επιθυμία που με την παρούσα εργασία εκπληρώνεται, πράγμα που θα του παρέσχε τη μέγιστη ικανοποίηση, αν βρισκόταν στη ζωή, επειδή θα έβλεπε ότι όνειρό του θα πραγματοποιούνταν. Τρίκαλα, 25 η Μαρτίου 2013 Σ.-Ε. Π.Μ. 11

12 12

13 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 9 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ.. 13 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ. 15 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΥΣ: ΞΕΝΟΦΩΝ Ή Ψ.-ΞΕΝΟΦΩΝ; ΒΙΟΣ: ΠΗΓΕΣ ΕΡΓΟ ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΕΡΓΟ Ο ΤΙΤΛΟΣ ΓΝΗΣΙΟΤΗΤΑ ΧΡΟΝΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΗΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΓΛΩΣΣΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΕΚΔΟΣΕΙΣ, ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ, ΣΧΟΛΙΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΣΧΟΛΙΑ ΑΡΧΕΣ ΠΑΡΟΥΣΗΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΣΥΜΒΟΛΑ (SIGLA) CODICUM EDITORES ET EMENDATORES TABULA BREVIATA LINQUAE LATINAE LINQUAE GRAECE.. 32 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ. 33 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ. 34 ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΧΟΛΙΑ.. 89 ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΡΙΛΗΨH ΑΓΓΛΙΚΗ ΠΕΡΙΛΗΨH 123 ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ. 124 ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ INDICES INDEX AUCTORUM

14 5.2. INDEX NOMINUM INDEX NOMINUM PROPRIORUM = ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ NOMINA VIRORUM DOCTORUM. 158 ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ABBREVATIONES ΚΕΙΜΕΝΑ ΠΗΓΕΣ COMPENDIA EFEMERIDUM NOTAE: CONSPECTUS LIBRORUM/DISSERTATIONES

15 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΥΣ: ΞΕΝΟΦΩΝ Ή Ψ.-ΞΕΝΟΦΩΝ; 1.1. ΞΕΝΟΦΩΝ: ΒΙΟΣ ΠΗΓΕΣ Ως πηγές ισχύουν οι μαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων, οι λεγόμενες vitae, και ασφαλώς περισσότερο από αυτές το ίδιο το έργο του Ξενοφώντος, δηλ. ο Ξενοφών αυτοβιογραφούμενος. Πιο συγκεκριμένα, σημαντικές πληροφορίες για τον βίο του και το έργο του μας προσφέρουν οι εξής μαρτυρίες / συγγραφείς: - Διογένης Λαέρτιος 1 - Σουΐδας 2 Από αυτές τις δύο βασικές πηγές/μαρτυρίες προέρχονται οι ακόλουθες: - Ψ.-Λουκιανός 3 - Φώτιος 4 Είναι αυτονόητο ότι το ίδιο το έργο του Ξενοφώντος 5 είναι ουσιαστική πηγή για τον βίο και το έργο του, όπως άλλωστε συμβαίνει και για κάθε άλλον συγγραφέα κάθε εποχής. Ορισμένα στοιχεία, π.χ. η φιλολακωνική διάθεση του Ξενοφώντος, γνωστότατη θέση του, επισημαίνονταν ακόμα και την τότε εποχή από διάφορους συγγραφείς και ιδιαίτερα τον Αριστοφάνη 6, ο οποίος μέσα από τις κωμωδίες του με τον μοναδικό τρόπο του καυτηρίαζε διάφορα κοινωνικο-πολιτικά και άλλα γεγονότα της καθημερινότητας και εν γένει της εποχής του. Θεωρείται αρκετό να παρατεθούν δύο βασικές μαρτυρίες, του Διογένη του Λαέρτιου και του Λεξικού Σουΐδα, παρακάμπτοντας τις όποιες φιλολογικο-ιστορικές θεωρίες, οι οποίες άλλωστε είναι εύκολα προσεγγίσιμες μέσα από την παρατιθέμενη (και) εδώ σχετική Βιβλιογραφία και γενικότερα την διαθέσιμη. 1 Β, στ, Στην λέξη Ξενοφῶν υπ αριθμ. 47 και 48, σελ του 3 ου τόμου (έκδ. Α. Adler). 3 Μακρόβιοι, Μυριόβιβλος, σελ. 486, 37 (έκδ. I. Bekker). 5 Π.χ. Ἑλληνικά, Οἰκονομικός, Κυνηγετικός, Πόροι κ.λπ. 6 Π.χ. Ὄρνιθ

16 Δ ι ο γ έ ν η ς Λ α έ ρ τ ι ο ς: 48. Ξενοφῶν Γρύλου μὲν ἦν υἱός, Αθηναῖος, τῶν δήμων Ἐρχιεύς αἰδήμων δὲ καὶ εὐειδέστατος εἰς ὑπερβολήν. Καὶ πρῶτος ὑποσημειωσάμενος τὰ λεγόμενα εἰς ἀνθρώπους ἤγαγεν, Ἀπομνημονεύματα ἐπιγράψας. Ἀλλὰ καὶ ἱστορία φιλοσόφων πρῶτος ἔγραψε. 49. Κύρῳ δὲ φίλος ἐγένετο τοῦτον τὸν τρόπον. Ἦν αὐτῷ συνήθης Πρόξενος ὄνομα, γένος Βοιώτιος, μαθητὴς μὲν Γοργίου τοῦ Λεοντίνου, φίλος δὲ Κύρῳ. Οὗτος ἐν Σάρδεσι διατρίβων παρὰ τῷ Κύρῳ ἔπεμψεν εἰς Ἀθήνας ἐπιστολὴν Ξενοφῶντι, καλῶν αὐτὸν ἵνα γέννηται Κύρῳ φίλος. Ὁ δὲ τὴν ἐπιστολὴν δεικνύει Σωκράτει καὶ σύμβουλον ᾑρεῖτο 50. Καὶ ὃς ἀπέστειλεν αὐτὸν εἰς Δελφοὺς χρησόμενον τῷ θεῷ. Πείθεται Ξενοφῶν 51. Μετὰ δὲ τὴν τ ἀνάβασιν καὶ τὰς ἐν τῷ Πόντῳ συμφορὰς καὶ τὰς παρασπονδήσεις τὰς Σεύθου τοῦ τῶν Ὀδρυσῶν βασιλέως ἧκεν εἰς Ἀσίαν πρὸς Ἀγησίλαον τὸν τῶν Λακεδαιμονίων βασιλέα, μισθοῦ τοὺς Κύρου στρατιώτας αὐτῷ παρασχών φίλος τ ἦν εἰς ὑπερβολήν. παρ ὃν καιρὸν ἐπὶ Λακωνισμῷ φυγὴν ὑπ Ἀθηναίων κατεγνώσθη. 52. Ἐντεῦθεν ἐάσας τὸν Ἀγησίλαον ἧκεν εἰς Σκιλοῦντα, χωρίον τῆς Ἠλείας ὀλίγον τῆς πόλεως ἀπέχον. 53. Ἀλλὰ καὶ Φυλοπίδαν τὸν Σπαρτιάτην φασὶν αὐτῷ πέμψαι αὐτόθι δωρεὰν ἀνδράποδα αἰχμάλωτα ἐκ Δαρδάνου 54. Καὶ γὰρ ἐπεπεύδευντο αὐτόθι ἐν τῇ Σπάρτῃ, καθά φησι Διοκλῆς ἐν τοῖς Βίοις τῶν φιλοσόφων. 55. Ἔνιοι δὲ οὐδὲ δακρῦσαί φασι αὐτὸν ἀλλὰ γὰρ εἰπεῖν, «ᾔδειν θνητὸν γεγεννηκώς». Καὶ ὁ μὲν βίος αὐτῷ τοιόσδε. Ἤκμαζε δὲ κατὰ τὸ τέταρτον ἔτος τῆς τετάρτης καὶ ἐνενηκοστῆς Ὀλυμπιάδος, καὶ ἀναβέβηκε σὺν Κύρῳ ἐπὶ ἄρχοντος Ξεναινέτου ἑνὶ πρότερον ἔτει τῆς Σωκράτους τελευτῆς. 56. Κατέστρεψε δέ, καθά φησι Κτησικλείδης ὁ Ἀθηναῖος ἐν τῇ τῶν ἀρχόντων καὶ Ὀλυμπιονικῶν ἀναγραφῇ, ἔτει πρώτῳ τῆς πέμπτης καὶ ἑκατοστῆς Ὀλυμπιάδος, ἐπὶ ἄρχοντος Καλλιδημίδου, ἐφ οὗ καὶ Φίλιππος ὁ Ἀμύντου Μακεδόνων ἦρξε Τέθνηκε δ ἐν Κορίνθῳ, ὥς φησι Δημήτριος ὁ Μάγνης, ἤδη δηλαδὴ γηραιὸς ἱκανῶς ἀνὴρ τά τ ἄλλα γεγονὼς ἀγαθὸς καὶ δὴ φίλιππος καὶ φιλοκύνηγος καὶ τακτικός, ὡς ἐκ τῶν συγγραμάτων δῆλον εὐσεβής τε καὶ φιλοθύτης καὶ ἱερεῖα διαγνῶναι ἱκανὸς καὶ Σωκράτην ζηλώσας ἀκριβῶς. συνέγραψε δὲ βιβλία πρὸς τὰ τετταράκοντα, ἄλλων ἄλλως διαιρούντων 7 7 Τόσο η παράδοση του έργου όσο και η διαίρεση είναι ένα τεράστιο φιλολογικό ζήτημα που δεν αφορά μόνο τον Ξενοφώντα, αλλά κάθε συγγραφέα, π.χ. Θουκυδίδη, Πλάτωνα, Λυσία, Ανδοκίδη κ.ά. Κατά κανόνα, η διαίρεση του έργου των (κλασικών) συγγραφέων προέρχεται από τους μετέπειτα Αλεξανδρινούς γραμματικούς και σχολιαστές, χωρίς ωστόσο η οποιαδήποτε διαίρεση αυτών να είναι εγγυημένη. Συνηθέστατα οι ίδιοι οι συγγραφείς τιτλοφορούσαν απλώς το έργο και δεν προέβαιναν στην διαίρεσή του σε βιβλία, π.χ. ο Θουκυδίδης το προσδιορίζει με το τέλος κάθε έτους (τὸ ἔτος ἐτελεύτα, ὃν Θουκυδίδης ξυνέγραψε). 16

17 Τήν τ Ἀνάβασιν, ἧς κατὰ βιβλίον μὲν ἐποίησεν προοίμιον, ὅλης δὲ οὔ καὶ Κύρου Παιδείαν καὶ Ἑλληνικὰ καὶ Ἀπομνημονεύματα Συμπόσιόν τε καὶ Οἰκονομικὸν καὶ Περὶ ἱππικῆς καὶ Κυνηγετικὸν καὶ Ἱππαρχικόν, Ἀπολογίαν τε Σωκράτους καὶ Περὶ πόρων καὶ Ἱέρωνα ἢ Τυραννικόν, Ἀγησίλαόν τε καὶ Ἀθηναίων καὶ Λακεδαιμονίων Πολιτείαν, 58. Ἔστι δὲ καὶ τοῦτον ἡμῶν ἐπιγράμματα τοῦτον ἔχοντα τὸν τρόπον Ἄλλο, ὡς ἐτελεύτα εἰ καὶ σέ, Ξενοφῶν, 59. Εὗρον δ ἀλλαχόθι ἀκμάσαι αὐτὸν περὶ τὴν ἐνάτην καὶ ὀγδοηκοστὴν Ὀλυμπιάδα Γεγόνασι δὲ Ξενοφῶντες ἑπτά πρῶτος αὐτὸς οὗτος Σ ο υ ΐ δ α ς: 47. Ξενοφῶν, Γρύλου, Ἀθηναῖος, φιλόσοφος Σωκρατικός ὃς πρῶτος ἔγραψε βίους φιλοσόφων καὶ ἀπομνημονεύματα. παῖδας ἔσχεν ἀπὸ Φιλησίας Γρύλον καὶ Διόδωρον οἳ καὶ Διόσκουροι ἐκαλοῦντο αὐτὸς δὲ Ἀττικὴ μέλιττα ἐπωνομάζετο. γέγονε δὲ συμφοιτητὴς Πλάτωνος καὶ ἤκμαζε κατὰ τὴν ἐνενηκοστὴν πέμπτην Ὀλυμπιάδα. ἔγραψε βιβλία πλείονα τῶν τεσσαράκοντα, ὧν καὶ ταῦτα Κύρου παιδείας βιβλία ὀκτώ, Κύρου Ἀναβάσεως βιβλία ἑπτά, Ἑλληνικῶν βιβλία ἑπτά, Συμπόσιον καὶ ἄλλα πολλά. 48. Ξενοφῶν, Σωκράτους μαθητής, ἐστρατεύσατο ἐπὶ Πέρσας Κύρῳ συνανελθὼν ἐπὶ τὸν ἀδελφὸν Ἀρταξέρξην. ὁ Κῦρος δὲ ἦν μετὰ Τισσαφέρνην ὕπαρχος ὑπὸ Δαρείου τοῦ πατρὸς τῶν ἐν τῇ Ἀσίᾳ καταστάς. Μετὰ δὲ τὸν Δαρείου θάνατον Κῦρον Ἀρταξέρξης διαβληθέντα ὑπὸ Τισσαφέρνους ἀναιρεῖν μέλλων ἀφῆκε,. ὁ δὲ ὡς Τισσαφέρνει πολεμῶν ἤθροισε δύναμιν καὶ ἐπὶ τὸν ἀδελφὸν ἔγνω στρατεύειν. τριακόσιοι δὲ κατέλιπον τὸν Κῦρον καὶ ἔφυγον ἐκ τῶν συστρατευσάντων ὁπλῖται καὶ πελτασταί, τρεῖς χιλιάδες πεντακόσιοι. Ξενοφῶν δὲ συνανέβη. δόλῳ δὲ Τισσαφέρνης παραβὰς τοὺς ὅρκους προδίδωσι βασιλεῖ τοὺς Ἕλληνας καὶ Κλέαρχον καὶ Μένωνα, οὓς ἀναιρεῖ. καὶ Ξενοφῶν αὐτῶν στρατηγεῖ καὶ πάντας νικᾷ. ἐλθόντες δὲ εἰς Θρᾴκην ἐμίσθωσαν ἑαυτοὺς Σεύθῃ τῷ βασιλεῖ μύριοι διασωθέντες. 17

18 Από τις παραθέσεις αυτές και ιδιαίτερα από τα αποσπάσματα του Διογένη του Λαερτίου, έχουν αντλήσει σχεδόν όλοι όσοι έχουν συνθέσει σχετικές μελέτες για το βίο και το έργο του Ξενοφώντος. Αυτός είναι και ο λόγος, για τον οποίο αποφεύγεται οποιαδήποτε άλλη αναφορά ειλημμένη από την Βιβλιογραφία, δηλ. τις σχετικές μελέτες, ακόμα και βασικών έργων, π.χ. RE 8, HdAW 9, κ.ά Κρίνεται σκόπιμο να σημειωθούν κάποια χαρακτηριστικά του βίου του. Πιθανόν η γέννησή του να είναι λίγο πριν το π.χ. και ο θάνατός του να συνέπεσε περί το 357 ή το π.χ., δηλ. έζησε πάρα πολλά χρόνια, για αυτό και ο Ψ.-Λουκιανός 13 τον κατατάσσει ανάμεσα στους μακροβίους. Ανήκε στην τάξη των ι π π έ ω ν, δηλ. ήταν από πλούσια οικογένεια. Θεωρείται ότι ήταν ένας συνειδητός φιλολάκων 14 τόσο, ώστε να του αποδοθεί η γνωστή λέξη ως προσδιορισμός του φρονήματός του λακωνομανία 15. Είναι προφανές ότι δεν διέκειτο και τόσο ευνοϊκά προς το δημοκρατικό πολίτευμα, για αυτό και είχε εγκαταλείψει, είτε οικειοθελώς είτε υπό πίεση των συμπολιτών του, την Αθήνα σε διάφορες φάσεις της ζωής του 16. Η στενή σύνδεσή του άλλωστε με αντιπάλους των Αθηνών και κυρίως με διακεκριμένους Σπαρτιάτες το επιμαρτυρεί 17. Ένα γεγονός το οποίο ενισχύει τη θέση αυτή είναι ότι οι Αθηναίοι είχαν προβεί σε δήμευση της περιουσίας του 18. Από τις οικογενειακές λεπτομέρειες η πιο ενδιαφέρουσα είναι αυτή με το γιο του, Γρύλο, ο οποίος αγωνίστηκε με το μέρος των Αθηναίων ως ιππεύς το 362 π.χ. πολεμώντας κατά των Θηβαίων στην Μαντινεία 19. Ως προς τον ευφυΐα του, τα γραπτά του δεν πείθουν ότι ήταν εξαιρετικά προικισμένος αντίστοιχα με το παράστημά του, 8 RE 18 (1967, στήλες ). 9 HdAW (από το γνωστό έργο των W. Schmidt O. Stählin, στην λέξη Ξενοφῶν). 10 Π.χ. των εκδόσεων των διαφόρων έργων του, όπου παρατίθενται λεπτομερή στοιχεία περί του βίου και του έργου του Ξενοφώντος, εν προκειμένῳ του E. Kalinka, Die Pseudo- Xenophontische Ἀθηναίων Πολιτεῖα, ό.π., σελ Βλ. Αδ. Ν. Διαμαντοπούλου, Ξενοφ. Αθην. Πολιτ., Πάπυρος, 2 η έκδ., Αθήνα 1938, σελ. 3 κε. 12 Βλ. G. Weber, Pseudo-Xenophon, Die Verfassung der Athener, ό.π., σελ Στους Μακροβίους του Ψ.-Λουκιανού (πρβλ. σημ. 3) κατατάσσεται μεταξύ των μακροβίων. 14 Βλ. Διογ. Λαέρ., ό.π., κεφ. 51. Πρβλ. και κεφ Το φαινόμενο αυτό, της μεγάλης και μετά μανίας προσκόλλησης αρκετών σημαντικών προσωπικοτήτων της Αθήνας στο σπαρτιατικό καθεστώς είχε απασχολήσει ευρέως τους τότε Αθηναίους, όπως προκύπτει και από τους διάφορους συγγραφείς, π.χ. Αριστοφάνης Ὄρνιθ κε., όπου εντάσσονταν, μεταξύ των άλλων, και οι Αλκιβιάδης, Θουκυδίδης, Ξενοφών. 16 Πρβλ. Διογ. Λαέρ. κεφ. 54, αλλά κυρίως τούτο τεκμαίρεται από την γνωστή και μακροχρόνια εκστρατεία στην Μ. Ασία, όπως ο ίδιος την περιγράφει στο έργο του (Κύρου Ἀνάβασις) και στην οποία είχε αναλάβει τον γνωστό ρόλο να καθοδηγήσει το εκστρατευτικό σώμα (Κάθοδος τῶν Μυρίων) με ασφάλεια, μετά την δολοφονία των στρατηγών, ως επικεφαλής αυτός στην πατρίδα. 17 Εννοείται η φιλία με τον Κλέαρχο τον Λακεδαιμόνιο ή με άλλους αξιωματούχους της Σπάρτης, π.χ. τον βασιλιά Αγησίλαο. 18 Βλ. Διογ. Λαέρ. κεφ. 51: «φίλος τ ἦν εἰς ὑπερβολήν. παρ ὃν καιρὸν ἐπὶ Λακωνισμῷ φυγὴν ὑπ Ἀθηναίων κατεγνώσθη.». 19 Βλ. Δίων Χρυσόστομος λόγος 8 (σελ. 275). 18

19 που ήταν επιβλητικό 20. Ως προς την ποιότητα του έργου του, ιδίως του ιστορικού, δεν μπόρεσε ούτε τον Ηρόδοτο ούτε τον Θουκυδίδη να προσεγγίσει, δηλ. ήταν κατώτερός τους 21. Η αμεροληψία του ελέγχεται 22, όπως και η πληρότητα των περιγραφών των διαφόρων πολεμικών ή και πολιτικών συμβάντων 23, καθότι γεγονότα, τα οποία δεν συμφωνούσαν με την ιδεολογία του τα αποσιωπά. Και ως φιλόσοφος, δεν φαίνεται να είχε ιδιαίτερες επιδόσεις, ενώ φαίνεται να είναι η περιγραφή του για τον Σωκράτη εντελώς διαφορετική από αυτή που γνωρίζουμε από τον Πλάτωνα, παρόλο που υπήρξε μαθητής του μεγάλου φιλοσόφου. Ως πολιτειολόγος, έγραψε τον διάλογο Ιέρωνα και την Λακεδαιμονίων Πολιτεία, όπως και την Κύρου Παιδεία, μιμούμενος προφανώς τον Ισοκράτη 24, αλλά πάντοτε υπό την σκέπη και την σκιά ενός που είναι κεκηρυγμένος αντιδημοκράτης, υπεραμυνόμενος των φιλολακωνικών φρονημάτων του. Ως πρακτικός, άνθρωπος και συγγραφεύς (έργων όπως: Οικονομικός, Πόροι, Ιππαρχικός, Κυνηγετικός), φαίνεται ότι τα καταφέρνει καλύτερα, κάτι το οποίον μάλλον θα ταίριαζε περισσότερο στον κοινωνικοπολιτικό και ανθρώπινο χαρακτήρα του Ο υποτιθέμενος Ψ.-Ξενοφών θα πρέπει να ήταν ένας ανώνυμος συγγραφέας, ο οποίος θα συσπείρωνε δυο βασικά χαρακτηριστικά: α) να ήταν φιλολάκων, δηλ. ενσυνείδητος οπαδός του ολιγαρχικού πολιτεύματος. β) να ήταν χειριστής, ίσως και θιασώτης, είτε εξ ανάγκης είτε εκ πεποιθήσεως, της αρχαϊκής αττικής διαλέκτου. Τα στοιχεία αυτά φαίνεται ότι δεν στερείται ο Ξενοφών. Συνεπώς, η γλώσσα και οι ιδέες δεν είναι a priori απορριπτικές για το αν είναι ο πραγματικός συγγραφεύς της Αθηναίων Πολιτείας ή όχι. Τα ιστορικά δεδομένα δεν είναι και τόσο ισχυρά, δεδομένου ότι δεν μπορεί με βεβαιότητα κανείς να ταυτίσει τα γεγονότα με απόλυτη ακρίβεια, δηλ. αυτά τα οποία υπαινίσσεται το κείμενο ότι συνέβησαν στην Αθήνα, διότι στην Αθήνα κατά τον 5 ο π.χ. αιώνα και μετέπειτα τα γεγονότα ήταν και πολλά και εκδηλώνονταν 20 Διογ. Λαέρ. κεφ Βλ. τις διάφορες συγκρίσεις που έχουν επιχειρηθεί από τους ερευνητές μεταξύ Ηροδότου, Θουκυδίδου, Ξενοφώντος, Αριανού κ.ά., ως π.χ. E. Soulis, Xenophon and Thucydides, A study on the historical methods of X. etc., ό.π., σσ , Προφανώς λόγω του έντονου φιλολακωνισμού του. 23 Τούτο δύναται να εξαχθεί εκ του γεγονότος ότι η σχεδόν μονόπλευρη εύνοια προς τους Λακεδαιμονίους και το πολιτειακό σύστημα της Σπάρτης τον εμπόδιζαν συστηματικά να παρουσιάζει με αντικειμενικότητα τα διάφορα πολιτικά θέματα και ασφαλώς, τα συναφή με αυτά ιστορικά συμβάντα. 24 Βλ. Ισοκρ. Εὐαγόραν, πρὸς Νικοκλέα, όπου ο Ξενοφών διατυπώνει αντίστοιχες με τον μεγάλο Αθηναίο ρήτορα πολιτικές σκέψεις. 25 Αυτό προκύπτει από τα γνωστά έργα του, τα λεγόμενα opera minora, δηλαδή τον Ἱππαρχικό, Περὶ ἱππικῆς τέχνης, τον Οἰκονομικό, τον Κυνηγετικό, τους Πόρους και τις Πολιτεῖες (στο βαθμό που αυτές είναι γνήσια έργα του Ξενοφώντα και όχι ψευδεπίγραφα). 19

20 ποικιλοτρόπως, ανάλογα εκάστοτε με τα συμφέροντα και τους πρωτεργάτες που τα διαμόρφωναν Συνεπώς, μία βέβαιη απόρριψη του Ξενοφώντα ως συγγραφέα της Αθηναίων Πολιτείας δεν έχει καθόλα αδιαμφισβήτητη επιστημονική τεκμηρίωση ΕΡΓΟ Αρκετά για το έργο αναφέρθηκαν 27 στο βίο του Ξενοφώντος και δεν θα γίνει περαιτέρω αναφορά για το έργο του. Η διαθέσιμη βιβλιογραφία, και ιδίως τα γενικά έργα 28, είναι πολύ κατατοπιστικά και σχεδόν εξαντλητικά παραθέτουν τα περί του έργου του Ξενοφώντος ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΕΡΓΟ Ο ΤΙΤΛΟΣ Σύσσωμη η άμεση παράδοση, δηλαδή όλα τα χειρόγραφα, τα οποία περιέχουν το παρόν κείμενο, αναγράφουν ως συγγραφέα τον γνωστό Αθηναίο ιστορικό, φιλόσοφο, οικονομολόγο, στρατηγό, πολιτειολόγο Ξενοφώντα Ο τίτλος είναι ενδεικτικός και του περιεχομένου, δηλ. πρόκειται εδώ για την περιγραφή της Πολιτείας, του τρόπου και του χαρακτήρα του πολιτεύματος, των Αθηναίων. Στην πραγματικότητα η λέξη Πολιτεία σημαίνει το δημοκρατικό πολίτευμα, εκτός αν διαφορετικά προσδιορίζεται π.χ. Λακεδαιμονίων Πολιτεία, όπου καθαρά εκεί σημαίνει το Σύνταγμα, το οποίο ως γνωστό ήταν ολιγαρχικό, των Σπαρτιατών Υπήρχαν διάφορες Πολιτείες στην αρχαιότητα, οι οποίες δικαιολογούνται από το γεγονός ότι κάθε πόλις είχε δικό της τρόπο διοίκησης κατά το γνωστό ιστορικό δεδομένο: πόλις κράτος. 26 Μπορεί το μεγαλύτερο μέρος της διαθέσιμης βιβλιογραφίας να είναι υπέρ της μη γνησιότητος του παρόντος έργου, για αυτό και ονομάζεται ως Ψευδοξενοφόντειος Ἀθηναίων Πολιτεῖα, στην πραγματικότητα όμως, φαίνεται τα επίμαχα στοιχεία, δηλ. οι αποδείξεις που προσάγονται για την μη γνησιότητα του έργου, να μην είναι πέρα για πέρα πειστικές. Από την φύση τους μερικές από αυτές, π.χ. το θέμα της γλώσσας του κειμένου, η θαλασσοκρατορία των Αθηνών, η πολιτειακή μεταβολή στην Αθήνα, το ακριβές πολιτικό τοπίο της Αθήνας μετά τον θάνατο του Περικλή κ.ά. δεν είναι δυνατόν με την τότε ρευστή πολιτική πραγματικότητα, εν πολλοίς απροσδιόριστη και ευκολομετάβλητη, να θεωρηθούν ως στοιχεία άκρως αποφασιστικά, προκειμένου το έργο να χαρακτηριστεί μη γνήσιο επί τη βάσει τέτοιων ρευστών στοιχείων. Ίσως μια εξ υπαρχής ουσιαστική θεώρηση και σχετική εμβάθυνση να οδηγούσε σε διαφορετικό από το κυρίαρχο συμπέρασμα: να θεωρηθεί ότι το έργο είναι γνήσιο. 27 Βλ. σχετικώς Διογ. Λαέρ Π.χ. πρβλ. RE στήλες Πρβλ. υποσημ

21 Η ΓΝΗΣΙΟΤΗΤΑ Ο τίτλος του έργου δεν έχει αμφισβητηθεί σε σχέση με το περιεχόμενό του, δηλ. ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, αλλά έχει αμφισβητηθεί ως προς την πατρότητά του, δηλ. αν είναι του Ξενοφώντος ή μη. Αναμφίβολα, ο τίτλος συμπίπτει με το περιεχόμενο Η απόδοση, ωστόσο, του έργου στον Ξενοφώντα αμφισβητήθηκε ήδη από την αρχαιότητα, καθόσον συγγραφείς, π.χ. Δημήτριος ο Μάγνης 30, φίλος του Ηρώδη του Αττικού, έλεγε ότι δεν επρόκειτο για γνήσιο έργο του Ξενοφώντος, όπως και οι Λακεδαιμονίων Πολιτεία, κατά τη μαρτυρία του Διογένη του Λαέρτιου 31 στη γνωστή βιογραφία (vita) για τον Ξενοφώντα Σχεδόν σε όλη τη χειρόγραφη παράδοση του κειμένου το παρόν έργο περιέχεται μαζί με όλα τα υπόλοιπα έργα του Ξενοφώντα, κυρίως τα μεγάλα έργα, όπως π.χ. τα Ελληνικά, την Κύρου Ανάβαση, τα Απομνημονεύματα κ.λπ., χωρίς να παραλείπεται το όνομα του Ξενοφώντος Εκτός από τους αρχαίους, η σύγχρονη έρευνα κατατάσσει το έργο στα μη γνήσια έργα του Ξενοφώντος, για αυτό και οι εκδότες αναφέρουν για συγγραφέα τον Ψευδο-Ξενοφώντα Τόσο το θέμα του συγγραφέως, της γνησιότητος ή μη του έργου, αν πρέπει να αποδοθεί ή όχι στον Ξενοφώντα, όσο και ο χρόνος συγγραφής του, είναι θέματα, τα οποία έχουν απασχολήσει επί μακρόν και εκτεταμένα την φιλολογική και ιστορική έρευνα 34. Είναι όμως φανερό ότι τα δύο αυτά θέματα / προβλήματα είναι αλληλένδετα και, όπως έχει καταδείξει και η σχετική έρευνα, ούτε έχουν επιλυθεί, ενν. κατά τρόπο κοινά στους ερευνητές αποδεκτό, αλλά και ούτε με τα υπάρχοντα δεδομένα φαίνεται ότι μπορεί να δοθεί μία ικανοποιητική και κοινά αποδεκτή απάντηση επ αυτών. Η δυσκολία θα μπορούσε να εντοπιστεί όχι μόνο στα προβλήματα που έχουν θίξει οι ενασχοληθέντες / και οι ενασχολούμενοι ερευνητές, αλλά κυρίως στο ότι δεν γνωρίζουμε την μέθοδο εργασίας του Ξενοφώντος, ώστε με κάποια μεγάλη πιθανότητα να προσεγγίσουμε τις αναμενόμενες απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά Ενώ αυτή είναι η εικόνα για την γνησιότητα και για τον χρόνο συγγραφής του έργου, εντούτοις στην παρούσα εργασία 30 Ο Δημήτριος Μάγνης, 1 ος αι. π.χ. παραδίδει ότι η Λακεδαιμονίων Πολιτεῖα δεν είναι έργο του Ξενοφώντος στηριζόμενος κυρίως σε γλωσσικά κριτήρια. Πρβλ. Διογ. Λαέρ. Βίος Ξενοφῶντος, Β, στ, Βλ. Διογ. Λαέρ. Βίος Ξενοφῶντος Σχεδόν χωρίς εξαίρεση όλα τα χειρόγραφα, τα οποία περιέχουν διάφορα κείμενα από το έργο του Ξενοφώντος, προσεπιγράφουν την Ἀθηναίων Πολιτεῖα ως έργο του Ξενοφώντος. Πρβλ. E. Kalinka, Die Pseudo-Xenophontische Ἀθηναίων Πολιτεῖα κ.λπ., ό.π., σσ. 3 κεε. 33 Πρβλ. E. Kalinka, Die Pseudo-Xenophontische Ἀθηναίων Πολιτεῖα κ.λπ., ό.π., σσ. 3 κεε., G. Weber, Pseudo-Xenophon, Die Verfassung der Athener κ.λπ., ό.π., σσ , RE στήλες Π.χ. βλ. G. Weber, Pseudo-Xenophon, Die Verfassung der Athener κ.λπ., ό.π., σσ

22 θα αναφερθούν μερικά στοιχεία, όπως αυτά καταγράφονται άλλωστε και στον Πίνακα των Περιεχομένων 35, για τον Ξενοφώντα και για το έργο Ο ΧΡΟΝΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΗΣ Ο χρόνος συγγραφής του έργου τοποθετείται στις αρχές του Πελοποννησιακού Πολέμου και γενικώς θεωρείται ότι μπορεί να ήταν το αντίβαρο του Επιταφίου του Περικλέους. Εδώ πρόκειται για μία προσπάθεια αντικρούσεως των πλεονεκτημάτων, τα οποία διασφαλίζει η δημοκρατία ως πολίτευμα στους Αθηναίους, άποψη και θέση ισχυρή που εξέφραζε τόσο το πολιτειακό σύστημα της Αθήνας όσο και σε θεωρητικό επίπεδο είχε προβάλει ο Επιτάφιος του Περικλέους. Στην ουσία, το παρόν έργο είναι ένα είδος απάντησης, αντιθέσεως κατά της δημοκρατίας. Γεγονότα όμως τέτοιας αμφισβητήσεως δεν προέκυψαν μετά τον λόγο υπέρ των πρώτων νεκρών του πολέμου από τον Περικλή, αλλά και καθόλη την μετά τον Περικλή χρονική περίοδο, όπως π.χ. τα γεγονότα με τον δημαγωγό Κλέωνα ή τον Αλκιβιάδη ή τους Τριάκοντα κ.λπ. Άλλωστε, σύμφωνα με τους ειδικούς ερευνητές, δεν μπορεί να προσμετρηθεί με ακρίβεια πόσο αντίκτυπο είχε ο Επιτάφιος του Περικλή όταν εκφωνήθηκε, για να δώσει απάντηση εκφράζοντας την αντίθεση κάποιος ολιγαρχικός τότε αμέσως, αλλά δημοσιεύτηκε αρκετά μετέπειτα, το 404, οπότε ο αποκλεισμός του Ξενοφώντος ως συγγραφέως μιάς πιθανής απαντήσεως στον Επιτάφιο του Περικλέους δεν μπορεί να αποκλειστεί εντελώς. Συμπερασματικά, μπορεί να διατυπωθεί η σκέψη ότι τα λίγα στοιχεία που επικαλούνται οι ερευνητές για τον χρόνο συγγραφής της 36 δεν είναι ούτε πειστικά ούτε αρκετά και μπορεί να υποστηριχθεί η άποψη ότι ένας τέτοιος χρονικός προσδιορισμός ίσως επί του παρόντος είναι ή ανεπιτυχής ή ανέφικτος ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Διάφορες λεπτομέρειες του περιεχομένου της παρούσης Πολιτείας συζητούνται στα σχόλια που ακολουθούν μετά το κείμενο και την μετάφραση. Κρίθηκε, ωστόσο, απαραίτητο να γίνει εδώ μία σύντομη αναφορά από καθαρά διαρθρωτική άποψη και από την πρόθεση με συνοπτικό τρόπο να δηλωθεί το περιεχόμενο, 35 Βλ. σσ Είναι αυτονόητο ότι το θέμα της συγγραφής συνδέεται άμεσα και αναπόσπαστα με το όνομα του συγγραφέως. Συνεπώς, η μη απόδοση του έργου στον Ξενοφώντα δύναται να καταστήσει πιθανή τη συγγραφή του έργου γύρω στο 427 π.χ. Αν όμως ο Ξενοφών είναι ο πραγματικός συγγραφεύς του έργου, αφού ο Ξενοφών γεννήθηκε πιθανώς το 427 π.χ. στην Αθήνα, είναι αντικειμενικά αδύνατον να είναι ο συγγραφεύς του έργου, για αυτό και υπογραμμίζεται εδώ ότι ο χρόνος συγγραφής του έργου συνδέεται άμεσα και με τη γνησιότητα ή μη του ονόματος του συγγραφέως όπως παραδίδεται από την άμεση παράδοση του κειμένου. 22

23 έστω και με επιγραμματική μορφή, του έργου. Πιο συγκεκριμένα, το περιεχόμενο του έργου είναι το εξής και διαρθρώνεται ως ακολούθως 37 : I 1: Το Αθηναϊκό Πολίτευμα. Επιλογή των Αθηναίων. 2: Οι πένητες, ο δήμος, οι ευγενείς, οι πλούσιοι, οι ναυτικοί στην Αθήνα. 3: Πολίτες και αξιωματούχοι στην Αθήνα. Επιλογή τους. 4: Πονηροί, πένητες, χρηστοί στην Αθήνα. Στήριγμα της δημοκρατίας. 5: Οι άριστοι είναι χρηστοί, ενώ οι πολλοί μετέρχονται την φαυλότητα. 6: Στην βουλή οι πολλοί φαύλως διαβουλεύονται για τα συμφέροντά τους. 7: Η αμάθεια, η φαυλότητα και η εύνοια των πολλών δεν ωφελούν, αλλά η σοφία των χρηστών. 8: Οι πολλοί ενδιαφέρονται για την κακονομία και όχι την ευνομία. 9: Οι χρηστοί στηρίζουν την ευνομία. Οι πολλοί ως άφρονες οδηγούν στη δουλεία. 10: Κατά την εμφάνιση δεν διακρίνονται οι δούλοι και οι μέτοικοι από τους άλλους πολίτες. 11: Κάποιοι δούλοι καλοπερνούν εκμεταλλευόμενοι την ανάγκη των υπηρεσιών τους ως υπηρετικό προσωπικό του ναυτικού. 12: Οι δούλοι και οι μέτοικοι λόγω ανάγκης ισότιμοι με τους ελεύθερους Αθηναίους. 13: Ο δήμος. Οι επαγγελματίες. Οι χορηγίες. Τα δικαστήρια. 14: Οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους: αλληλοσυμπεριφορά. 15: Αθηναίοι. Συμμαχικά χρήματα. 16: Οι σύμμαχοι αναγκάζονται να προσέρχονται στα αθηναϊκά δικαστήρια. 17: Η φορολογία στον Πειραιά από την εκδίκαση συμμαχικών υποθέσεων στην Αθήνα. 18: Συμπεριφορά των συμμάχων έναντι των Αθηναίων δικαστών. 19: Οι Αθηναίοι κάτοικοι ως κωπηλάτες εκτός της χώρας τους. 20: Τα ταξίδια καθιστούν έμπειρους και ικανούς ως κυβερνήτες των πλοίων τους Αθηναίους. II 1: Η αξία του πεζικού στρατεύματος των Αθηναίων. 2: Συγκέντρωση και σύγκριση του στρατού της στεριάς και των νήσων. 3: Το δέος ως παράγων εξουσίας των Αθηναίων στις ηπειρωτικές πόλεις. 4: Πλεονεκτήματα όσων άρχουν στην θάλασσα. 5: Πλεονεκτήματα θαλασσινών έναντι στεριανών σε περίπτωση κινδύνου. 6: Σε θεομηνίες οι στεριανοί μειονεκτούν, ενώ οι θαλασσινοί πλεονεκτούν. 7: Η κυριαρχία των Αθηναίων στην θάλασσα εντός και εκτός του ελλαδικού χώρου. 8: Η γλώσσα των Αθηναίων και η ενδυμασία σε σχέση με Έλληνες και βαρβάρους 9: Δημόσιες θυσίες, ιερά, εορτές και τεμένη. Ωφέλειες για τον δήμο. 37 Δίδονται εν είδει τίτλου τα κύρια σημεία εκάστης παραγράφου χωρίς να σημειώνονται λεπτομέρειες, ώστε εποπτικά ο αναγνώστης να έχει συγκεντρωτική εικόνα ολοκλήρου του περιεχομένου του έργου. 23

24 10: Τα γυμναστήρια, τα λουτρά και τα αποδυτήρια των πλουσίων υπέρ των πολλών. 11: Οι πρώτες ύλες (ναυπηγήσιμη ξυλεία, σίδερο, χαλκός, λινάρι) ως ένδειξη πλουτισμού Ελλήνων και βαρβάρων. 12: Η μεταφορά πρώτων υλών μέσω στεριάς ή θαλάσσης. 13: Οι θαλασσινοί βλάπτουν τις ηπειρωτικές περιοχές λόγω εκτεταμένων παραλιών. 14: Πλεονεκτήματα από τη θαλασσοκρατορία νησιωτών. Φιλική προσέγγιση Αθηναίων έναντι των εχθρών προς αποφυγή προκλησης βλαβών. 15: Τα τυχόν πλεονεκτήματα των Αθηναίων σε περίπτωση στάσεων, αν κατοικούσαν σε νησί. 16: Εμπιστεύονται την φύλαξη των περιουσιών τους στα νησιά. 17: Επιχειρήματα απόσεισης ευθυνών του δήμου σε περίπτωση αθετήσεων συμμαχιών ή ενόρκων συμφωνιών. Εκμετάλλευση εκ πλεονεκτημάτων. 18: Στάση των Αθηναίων για την διακωμώδηση προσώπων στο θέατρο. 19: Κριτήρια του δήμου για τους χρηστούς και πονηρούς πολίτες. 20: Η επιλογή τόπου κατοικίας δημοκρατικών και ολιγαρχικών πολιτών. III 1: Το πολίτευμα των Αθηναίων αποκλειστική επιλογή τους. Καθυστέρηση εξέτασης υποθέσεων διαφόρων πολιτών στην Αθήνα λόγω πλήθους υποθέσεων. 2: Οι πολλές εορτές αιτία κωλυσιεργίας εκδίκασης διαφόρων υποθέσεων. 3: Η καταβολή χρημάτων διευκολύνει επιτάχυνση διεκπεραίωσης υποθέσεων. 4: Όταν τελούνται εορτές, παραμελούνται οι δίκες και άλλοι έλεγχοι. 5: Πώς να ρυθμίζονται ζητήματα στρατιωτικά, ηθικά και φορολογικά. 6: Η εκδίκαση υποθέσεων στην Αθήνα να γίνεται κατ έτος. 7: Λιγότερες δικαστικές υποθέσεις με λιγότερους δικαστές, για να αποφεύγεται η εξαγορά και να διεξάγονται δίκαιες δίκες. 8: Η διοργάνωση πολλών γιορτών δεν είναι αιτία κατάργησης αλλά βελτιώσεων του δημοκρατικού πολιτεύματος. 9: Η προσαρμογή του δημοκρατικού πολιτεύματος προς το καλύτερο. 10: Πολιτικές αλλαγές σε άλλες πόλεις και εγκατάσταση των χειρότερων. 11: Η εκλογή των αρίστων συνοδεύτηκε σε κάποιες πόλεις με δεινά. 12: Η ατιμία και η τιμή δίκαια ή άδικα στην Αθήνα σημείο κριτικής. 13: Κριτήρια για το ποιοι πρέπει να είναι άτιμοι ή με τιμή στην Αθήνα ΓΛΩΣΣΑ Αναφορικά με την γλώσσα του παρόντος έργου 38, πρέπει να σημειωθούν οι ακόλουθες παρατηρήσεις με την υπογράμμιση ότι αναμφίβολα δεν επαρκούν για να σκιαγραφήσουν με πληρότητα λεπτομέρειες της γλώσσας (φωνητική, μορφολογία / τυπολογικό, σύνταξη, ύφος, σημασιολογία) του παρόντος έργου. Όψη όμως γενικά του γλωσσικού χαρακτήρα αποκομίζει καθένας από το παρατιθέμενο εδώ λεξιλόγιο (πέμπτο κεφάλαιο: indices κ.λπ. 39 ). 38 Βλ. RE στήλες , όπου δίδεται και σχετική βιβλιογραφία. L. Gautier, La Langue de Xénophon, Diss., Genf Για την συγκρότηση του αναλυτικού λεξιλογίου βλ. στην οικεία θέση σελ. 128 [5.3.i.ii.iii.] 24

25 Η γλώσσα δεν είναι αυτή που οι περισσότεροι ίσως αβασάνιστα χαρακτηρίζουν αμιγώς αττική και κοινή ομιλουμένη, άποψη η οποία ήταν εδραιωμένη παλιότερα στην σχολική / γυμνασιακή πρακτική, αλλά είναι μία σύνθετη και συχνά μη ευκολονόητη γλώσσα. Είναι προφανές ότι είναι αναμεμιγμένη με ποικίλα στοιχεία, ως τούτο είναι ευνόητο και πιστοποιείται από το ίδιο το έργο του, δηλ. έχει τον απόηχο των φιλοσοφικών, των ιστορικών, των πολιτικών και άλλων πρακτικών / κοινωνικών ασχολιών του. Ως προς το θέμα ότι η Αθηναίων Πολιτεία είναι σε μία αρχαϊκή αττική, στην ουσία δεν απέχει πολύ από την γνήσια γλωσσική ιδιομορφία του Ξενοφώντος, διότι ο Ξενοφών είχε εγκαταλείψει τακτικά και για μακρά χρονικά διαστήματα την Αθήνα, όπου η αττική διάλεκτος εκαλλιεργείτο συστηματικά, π.χ. όπως την γνωρίζουμε από τον Αριστοφάνη, καλλιέργεια και εξέλιξη τις οποίες ο Ξενοφών εκ των πραγμάτων ήταν αδύνατο, αφού ήταν μακράν των Αθηνών, να παρακολουθήσει 40. Αντίστοιχο άλλωστε είναι και το παράδειγμα με την περίπτωση του Θουκυδίδη, ο οποίος μετά την γνωστή αυτοεξορία ( π.χ.) για διάστημα πέραν της εικοσαετίας εκτός Αθηνών δεν είχε βιώσει τις εξελίξεις, οι οποίες είχαν συντελεσθεί κατά την εικοσαετία αυτήν στην Αθήνα, για αυτό και η γλώσσα του παρέμεινε στα επίπεδα που γνώριζε ο ιστορικός, ενόσω δραστηριοποιούταν ακόμα στην Αθήνα, για αυτό και θεωρείται ως δείγμα καθαρής αρχαϊκής αττικής διαλέκτου ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Το κείμενο περιέχεται σχεδόν σε όλα τα χειρόγραφα με τα μείζονα και γνήσια του Ξενοφώντος (Ελληνικά, Κύρου Παιδεία, Κύρου Ανάβασις, Απομνημονεύματα κ.λπ.) έργα και έχουν γίνει εκτεταμένες έρευνες από τους διάφορους κατά καιρούς εκδότες 41 και άλλους μελετητές, τόσο γενικότερα του Ξενοφώντος όσο και του παρόντος έργου, για την χειρόγραφη παράδοση του κειμένου. Πέρα όμως από αυτές, αποφασιστικής σημασίας και συμβολής είναι όσα προτάσσονται στις γνωστές εκδόσεις, ως στην praefatio, της Οξφόρδης 42 και της Λ(ε)ιψίας 43. Ακόμα και στην εντελώς πρόσφατη έκδοση του G. Weber 44 υπάρχει σχετική αναφορά για την χειρόγραφη παράδοση του κειμένου. 40 Διάφορα γλωσσικά ζητήματα θίγονται στις εργασίες ερευνητών (βλ. RE στήλες ). Οι πληροφορίες αυτές έχουν ληφθεί υπόψη για την συγκρότηση του κειμένου, όπως τούτο προκύπτει από τις πολλαπλές καταγραφές των διαφόρων ερευνητών στο κριτικό υπόμνημα. 41 Π.χ. Kalinka, Marchant, Dindorf, Bekker, κ.ά. 42 Marchant (OCT): Xenophontis opera omnia recognovit E.C.M., tom. 5, opuscula, Oxon 1920 (ανατύπ. 1969). 43 E. Kalinka: Xenophontis qui inscribitur libellus ΑΠ, ed. E. Kalinka, BT, Lipsiae 1913 (ανατύπ. Stutgardiae 1967.) 44 G. Weber, Pseudo-Xenophon, Die Verfassung der Athener. Griechisch und deutsch. Herausgegeben, eingeleitet und übersetzt von Gregor Weber, Texte zur Forschung, Band 100, WBG (Wissenschaftliche Buchgesellschaft) Darmstadt 2010, σσ

26 Ο E. Kalinka (βλ. την εδώ σημ. 1) αναλύει στον Πρόλογο (Praefatio) αυτής της εκδόσεως του κειμένου εκτενώς τα σχετικά με την άμεση παράδοση του κειμένου θέματα, δηλ. των χειρογράφων, της άμεσης παράδοσής του. Προβαίνει ακόμα σε εξαντλητική επιστημονική αξιολόγηση των υπαρχόντων χφφ. στις μνημονευόμενες (εδώ στην σημ. 1) σελίδες. Στην πραγματικότητα ο πρώτος, ο οποίος ενασχολήθηκε συστηματικά με το θέμα αξιολόγησης των χφφ. είναι ο A. Kirchhoff 45 σε ένα πρώτο στάδιο και εν συνεχεία ως προελέχθη ο E. Kalinka 46. Να σημειωθεί ότι ο E. Kalinka έχει εκδώσει (βλ. σημ. 1) το κείμενο στην Σειρά της Biblioteca Teubneriana (Lipsiae Stutgardiae), ως edition stereotypa editionis prioris, 1914, η οποία επαναλήφθηκε, 1967, (σημ. 1), με πλούσιο κριτικό υπόμνημα, το οποίο περιέχει τα παραπάνω σημειούμενα χφφ. ως και τις μέχρι τότε προτάσεις των διαφόρων εκδοτών και κριτικών για την βελτίωση του κειμένου. Ο ίδιος, ο E. Kalinka, έχει εκδώσει 47 το έργο με λεπτομερή Εισαγωγή (σσ. 5-61), κείμενο (με κριτικό υπόμνημα) και Γερμανική μετάφραση (σσ ) και εκτενέστατες επ-εξηγήσεις/σχόλια (σσ ) σχεδόν κατά λέξη ολοκλήρου του κειμένου Συγκεφαλαιώνοντας και συγκρίνοντας τις διάφορες γύρω από την χειρόγραφη παράδοση μελέτες (ειδικές και όσες παρατίθενται στις διάφορες εκδόσεις), πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι 4 βασικά χειρόγραφα από ένα μεγάλο αριθμό 48 έχει αποφανθεί η ως τώρα έρευνα ότι είναι τα καλύτερα για την constitutio textus της παρούσης πραγματείας. Τα χειρόγραφα αυτά είναι τα εξής και χρησιμοποιούνται εδώ με τα ίδια sigla που χρησιμοποιούνται στις 2 βασικές εκδόσεις (Bibliotheca Oxoniensis, Oxford και Bibliotheca Teubneriana, Lipsiae / Leipzig) Βλ. A. Kirchhoff, Xenophontis qui festur libellus de repblica Atheniesium, ed. Berolini , σσ. III-XI. 46 Βλ. E. Kalinka, ed. minor, Viennae 1898, σσ. 3-8, και του ιδίου, στις Wiener Studien 1896 XVIII Βλ. Die Pseudoxenophontische ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, Einleitung, Übersetzung Erklärung, Verlag von B. G. Teubner in Leipzig und Berlin 1913, στην Σειρά: Sammlung wissenschaftlicher Kommentare zu griechischen und römischen Schriftstellern. 48 Μία πλήρης καταγραφή της χειρόγραφης παραδόσεως του κειμένου έχει γίνει από διαφόρους ερευνητές τόσο για το συνολικό έργο του Ξενοφώντος όσο και την παρούσα πραγματεία. Γενικώς βλ. RE στήλες , όπου υπάρχει και σχετική (με αξιολόγηση) βιβλιογραφία. Εννοείται ότι πολύτιμες πληροφορίες για την χειρόγραφη παράδοση του κειμένου αντλεί ο ενδιαφερόμενος από τις διάφορες εκδόσεις του κειμένου, του οποίου προτάσσεται (στην praefatio) σχετικές με αναλυτικό τρόπο πληροφορίες για την χειρόγραφη παράδοση του κειμένου. 49 Η προτίμηση εδώ των 2 αυτών εκδόσεων (της BT και της OCT) στηρίζεται στην γενικότερη ως γνωστόν αποδοχή των επιστημόνων για το κύρος των εκδοτικών αυτών σειρών. 26

27 1.7. ΕΚΔΟΣΕΙΣ, ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ, ΣΧΟΛΙΑ 1.7. ΕΚΔΟΣΕΙΣ Οι εκδόσεις τις οποίες γνώρισε το κείμενο στην κυριολεξία είναι αναρίθμητες είτε μαζί με τα άλλα έργα του Ξενοφώντος είτε μεμονωμένα. Υπάρχουν αρκετοί κατάλογοι με τις κατά καιρούς εκδόσεις του κειμένου, τις μεταφράσεις και τα σχόλια επί του κειμένου 50. Σχεδόν σε κάθε έκδοση προτάσσονται οι προηγούμενες από την εκάστοτε έκδοση εκδόσεις, όπως π.χ. συμβαίνει και με την τελευταία του G. Weber Από ό,τι μπορεί να ελεγχθεί με βάση τα βιβλιογραφικά δεδομένα, η πρώτη έκδοση του κειμένου έγινε το 1516 από τον Iuntinus (Iuntina). Εννιά χρόνια αργότερα, το 1525, θα ακολουθήσει η έκδοση του Άλδου Μανουτίου, γνωστή ως editio princeps (editio aldina). Μετά ακολουθεί η έκδοση του Zeune το 1540, λίγο αργότερα του Gail, μετά του Belot, ενώ το 1543 του J. Camerarius με λατινική μάλιστα μετάφρασή του. Δύο χρόνια αργότερα εξέδωκε το έργο ο Castalio, το 1545, και το ίδιο έτος ο N. Brylinger, στη Βασιλεία της Ελβετίας και λίγα χρόνια αργότερα, το 1561 ο H. Stefanus και το 1581 εξέδωκε το κείμενο ο Leunclavus. Το 1703 εξέδωκε το κείμενο ο Ed. Wells στην Οξφόρδη και την ίδια έκδοση με σημειώσεις το 1763 ο Car. Aug. Thieme. Λίγο νωρίτερα, το 1744, με ελληνική και γερμανική μετάφραση και σημειώσεις είχε εκδώσει το κείμενο ο J. H. Wackern. Το 1778 ακολούθησε η έκδοση του Weiske. Το 1808 και το 1814 εξέδωκε το κείμενο ο I. B. Gail, το 1815 ο I. G. Schneider, το 1838 ο G. A. Sauppe. Το 1824 εξέδωκε το κείμενο στη BT ο L. Dindorf. Το 1838 και το 1861 στο Παρίσι ο Dübner. Το 1874 ακολούθησε η έκδοση του A. Kirchhoff και ακολούθησε η έκδοση του M. Schmidt το 1876 και η έκδοση Müller Strübing το Μία άλλη έκδοση του 1874 του C. Wachsmuth είναι μία πολύ καλή έκδοση, όπως και η έκδοση του 1898, όπως και του 1913 από τον E. Kalinka, η οποία μπορεί να θεωρηθεί και ως η καλύτερη από τις προηγούμενες. Το κείμενο είχε εκδώσει και ο Fr. Ruehl το Να σημειωθεί ότι βιβλιογραφικές λεπτομέρειες των εκδοτικών αυτών προσπαθειών ανευρίσκει ο ενδιαφερόμενος στην Βιβλιογραφία. Ακόμα, αυτή η έκδοση (του 1913, ανατύπ. Stutgardiae 1967) της BT του E. Kalinka και η έκδοση του Marchant της Οξφόρδης θεωρούνται ως οι καλύτερες από όσες μέχρι σήμερα έχουν δει το φως της δημοσιότητας. Οι δύο τελευταίες, για τον λόγο αυτό, αποτέλεσαν την βάση εκτός σχεδόν όλων των άλλων οι οποίες ελήφθησαν υπόψη για την συγκρότηση του παρόντος κειμένου. 50 Βλ. π.χ. E. Kalinka, Pseudo-Xenophon Ἀθηναίων Πολιτεῖα, BT, Lipsiae 1913 (ανατύπ. Stutgardiae 1967), σσ. v-xxv. 51 Βλ. G. Weber, Pseudo-Xenophon κ.λπ., ό.π., σ

28 1.7. ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ Οι μεταφράσεις του κειμένου σε λατινική, ιταλική, γαλλική, γερμανική, αγγλική και νεοελληνική γλώσσα είναι πολλές. Ένας κατάλογος με τις σπουδαιότερες από αυτές παρατίθεται από τον G. Weber 52, όπου παρατίθεται και εκτενής βιβλιογραφία. Μερικές από τις πιο αξιοπρόσκτες είναι οι ακόλουθες: E. Kalinka, Die pseudo-xenoph. AP, Einl., Übersetz. Erklärung (εισαγ. κείμ., γερμαν. μετάφρ., σχόλια), BT, Leipzig-Berlin H. Frisch, The Constitution of the Athenians (κείμ. αγγλ. μετάφρ. σχόλια), Copenhagen: Gyldendal, G. W. Bowersock, Constit. of the Athenians, Loeb, London: Heinemann/Harward UP, 1968 (κείμ. αγγλ. μετάφρ.). - R. Osborne, The Old Oligarchs: Ps.-Xenophon s Constit. of the Athenians, 2 nd ed. (LACTOR 2, εισαγ. αγγλ. μετάφρ. σχόλια), London G. Weber, Ps.-Xenophon, Die Verfassung der Athener (εισαγ. κείμ. γερμ. μετάφρ.), WBG, Darmstadt M. Gigante, La constituzione degli Ateniesi. Studi sullo Pseudo- Senofonte (εισαγ. κείμ. ιταλ. μετάφρ. σχόλια), Napoli 1953, ελλην. μετάφρ. της εκδοτικής σειράς του «Παπύρου», Ξενοφ. Λακεδ. Πολιτ., Αθην. Πολιτ., αρχαίον κείμενον, εισαγ. μετάφρ., σημειώσεις υπό Αδ. Ν. Διαμαντοπούλου, 2 α έκδ., εν Αθήναις 1938, σσ ΣΧΟΛΙΑ Η πλέον συστηματική εργασία σχολίων στο κείμενο αναμφισβήτητα είναι αυτή του E. Kalinka, εκτός και άλλων πολλών, του G. Weber, του W. Lapini και του G. Serra. Να διευκρινιστεί ότι ένα πλήθος εργασιών σχολιασμού του κειμένου, όπως δίδεται στην Βιβλιογραφία δεν είναι αμελητέα για την ορθή κατανόηση του κειμένου, διότι πότε η μια και πότε η άλλη εργασία διαφωτίζουν ποικίλες πλευρές του κειμένου. Εδώ χρησιμοποιήθηκαν σχεδόν οι περισσότερες εργασίες, ακόμα και μερικές, οι οποίες δεν συμπεριελήφθηκαν στον κατάλογο της Βιβλιογραφίας, διότι δεν συνοδεύονταν με αντίστοιχες υποσημειώσεις στην παρούσα ΑΡΧΕΣ ΠΑΡΟΥΣΗΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ Ως σημειώθηκε 53, χρησιμοποιήθηκαν όχι μόνον οι αναφερθείσες εκδόσεις, αλλά και άλλες μελέτες με κριτικές προτάσεις διαφόρων ερευνητών σε διάφορα χωρία, οι αποκλίσεις των οποίων σημειώνονται εκάστοτε στο κριτικό υπόμνημα ως variae lectiones. Αξίζει να σημειωθεί ότι χρησιμοποιήθηκαν 67 γνωστών ερευνητών Ελλήνων και κυρίως ξένων επιστημόνων 52 Βλ. G. Weber, Pseudo-Xenophon κ.λπ., ό.π. σ Βλ. υποσημ

29 για να «υποστηριχθούν» οι επιλεγείσες γραφές / διορθώσεις / προτάσεις [βλ.: nomina virorum doctorum etc., σσ (1.9.2.)] Χειρόγραφα από αυτά τα οποία μνημονεύονται δεν αποδελτιώθηκαν, διότι, όπως προέκυψε από μία ενδελεχή συγκριτική παράθεσή τους, δεν υπήρξαν σχεδόν καθόλου διαφοροποιήσεις αναγνώσεώς τους από τους κατά καιρούς εκδότες του κειμένου, δηλ. από αυτούς που εξέδωκαν στο παρελθόν το κείμενο και είχαν χρησιμοποιήσει για τις εκδόσεις τους τα διάφορα γνωστά χειρόγραφα, ενν. και αυτά για τα οποία δίδονται εδώ τα sigla τους Η έκδοση συνοδεύεται από δύο υπομνήματα: i. το λεγόμενο υπόμνημα των πηγών (fontes / loci similes) προς υποβοήθηση της κατανοήσεως και του σχολιασμού του κειμένου. ii. το κριτικό υπόμνημα (apparatus criticus), το οποίο είναι λιτό, για να μην επιβαρύνει την ύλη. Περιορίστηκε, δηλ., στο να δοθούν οι σπουδαιότερες από τις γραφές των χειρογράφων και τις προτάσεις (conjecturae ή emendationes) των διαφόρων εκδοτών, κριτικών και σχολιαστών του κειμένου. Με άλλα λόγια, η έκδοση είναι χρηστική, ώστε να διευκολύνεται ο χρήστης ειδικός ή μη σε έναν πρώτο προσανατολισμό για το περιεχόμενο του κειμένου, χωρίς να χρειάζεται να καταφύγει σε εξεζητημένες γραφές ή προτάσεις για το κείμενο, οι οποίες μάλλον θα δυσκόλευαν παρά θα διευκόλυναν την μελέτη του ΣΥΜΒΟΛΑ (SIGLA) CONSPECTUS CODICUM 54 A cod. Vatic. Gr. 1950, s., f. 259v-265 B cod. Vatic. gr. 1335, s. xiv-xv, f C cod. Mutinens. gr. 145, s. sv, f. 117v-121v M cod. Marcian. gr. 501, s. xv, f Mα cod. Marcian. gr. 368, s. xv, f Mβ cod. Marcian. gr. 369, anno 1470, f L cod. LV 21, s. xiv, (cf. C. Wachsmuth, commentatio, l.l.) Lα cod. LV 22, s. xiv, (inest. in eo liber Ἀθην. πολιτ.) Lβ cod. LXXX 13, s. xv, (inest. in eo liber Ἀθην. πολιτ.) Par cod. gr. Parisin. gr. 2955, s. xv, finest in eo liber Ἀθην. πολιτ. usque ad verba φίλοι μάλιστα ἦσαν Ἀθηναίων = I 16) 55 Per cod. Perusinus gr. B 34, s. xv Ἀθην. πολιτ. usque ad verba φίλοι μάλιστα ἦσαν Ἀθηναίων = I Stob duo Ioannis Stobaei capita (I 14, II 20) 54 Βλ. Xenophontis qui inscribitur libellus ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, ed. E. Kalinka, BT, Stutgardiae 1967, σ. v-xxv. 55 Βλ. E. Kalinka, Xenophontis qui inscribitur etc., l.l., σ. XI. 56 Βλ. E. Kalinka, Xenophontis qui inscribitur etc., l.l., σ. XI. 29

30 Flor cod. Laurent. gr. conv. suppr. 110 (abb. Flor. 2657, ol. 24), s. xv, f EDITORES ET EMENDATORES: Nomina virorum doctorum in apparatibus (locis similibus/ fontibus et critico) decurtata, qui ps.-xenophontis rempublicam Atheniensium emendaverarum Πέραν αυτών των συμβόλων των χφφ. χρησιμοποιούνται στις διάφορες εκδόσεις και στους διαφόρους μελετητές, οι οποίοι προέβησαν κατά καιρούς σε ποικίλες βελτιωτικές προτάσεις, οι ακόλουθες Βραχυγραφίες σε σχέση με τις παρατιθέμενες στην Βιβλιογραφία αναλύσεις τους: 1. Ald. = Aldina 2. Bai. = Baiter 3. Ba. = Baker 4. Be. = Bekker 5. Bel. = Belot 6. Ber. = Bergk 7. Bl. = Blass 8. Br. = Brodaeus 9. Bü. = Bücheler 10. Ca. = Camerarius 11. Cas. = Castalio 12. Co. = Cobet 13. Cou. = Courier 14. Diam. = Diamantopoulos 15. Di. = Dindorf 16. Do. = Dobree 17. Dr. = Droysen 18. Du. = Ducas 19. El. = Elter 20. Elm. = Elmsley 21. Fa. = Faltin 22. Fr. = Frisch 23. Ga. = Gail 24. Gr. = Gray 25. Gu. = Gutschmid 26. He. = Heindorf 27. Hei. = Heinrich 28. Her. = Hermann 29. Hert. = Hertlein 30. Herw. = Herwerden 31. Ho. = Hofmann 32. Ju. = Juntina 33. Ka. = Kalinka 34. Ki. = Kirchoff 35. Kr. = Krüger 36. La. = Lapini 37. Lan. = Lange 38. Le. = Leonclavius 39. Leh. = Lehmann 30

31 40. Li. = Lipsius et alii 41. Lo. = Lolos 42. Ma. = Marchant 43. Mad. = Madvig 44. M.-R. = Marr-Rhodes 45. M.-St. = Müller-Strübing 46. Mo. = Morus 47. Mü. = Müller 48. Ni. = Nitsche 49. Or. = Orelli 50. Po. = Portus 51. Re. = Reiske 52. Rich. = Richards 53. Rü. = Rühl 54. Sa. = Sauppe 55. Schm. = Schmidt 56. Schn. = Schneider 57. Schö. = Schömann 58. Ste. = Stephanus 59. Vi. = Victorius, P. 60. Vil. = Villoison 61. Vo. = Voss 62. Wa. = Wachsmuth 63. We. = Weber 64. Wei. = Weise 65. Wel. = Wells 66. Wi. = Wilamowitz 67. Ze. = Zeune 68. Zu. = Zurborg Με την λίστα αυτή (68 ερευνητές παγκόσμιας εμβέλειας και αποδοχής) καθίσταται πλήρως σαφές ότι το διαχρονικό ενδιαφέρον των μελετητών για το κείμενο της λεγομένης Ψευδοξενοφώντειας Αθηναίων Πολιτείας ήταν αδιάλειπτο, ζωηρό και συνδεδεμένο με ποικίλα προβλήματα, όπως π.χ. η πατρότητα του έργου, ο χρόνος σύνθεσής του, η σχέση του με άλλα παρεμφερή κείμενα κ.ά., τα οποία διαλαμβάνονται στην Εισαγωγή της παρούσης (βλ. σ. 27: ) Για τα σύμβολα (sigla) που χρησιμοποιούνται στις σημαντικότερες εκδόσεις του κειμένου (της BT και της Οξφόρδης: OCT) παρατίθεται η ακόλουθη συγκριτική λίστα: TABULA in qua librorum manuscriptorum sigla editionum Kalinkenianae Marchantianaeque cum siglis huius editionis comparantur: Kalinka (= BT, Lipsiae) A = Vatic. gr [vel (A)] B = Vatic. gr C = Mut. gr. 145 Marchant (= OCT, Oxon.) B [vel (B)] a C 31

32 M = Marc. gr. 511 M BREVIATA a) linquae Latinae Στα υπομνήματα (appar. fontium = loci similes και apar. criticus) χρησιμοποιούνται οι εξής συνήθεις / γνωστές λατινικές βραχυγραφίες: ad loc. add. al. cett. ci. cod., codd. coll. cf. comment. corr. del. ed., edd. em., emend. fort. in. v. l.c., l.l. om. t., text., in t. v., vv. vol. = ad locum = addidi, addit, addiderat, addition = alii, alios locos, alibi, alli aliter = cetteri = coniekit = codex, codices = collato, collatis = confer, conferatur = commentarius = correxit, correctio = delevi, delevit, deleverat = editio / editor, editiones / editores = emendavit = fortasse = in versu = loco citato, loco lecto / laudato = omittit, omisit = textus, textus, in textu = versus, versus, vide = volumen ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΛΕΞΕΩΝ b) linquae Graece ΑΠ: AP βλ. δηλ. εισαγ. κ.α. κ.ά. κε., κεε. κείμ. κ.λπ. λ.χ. μετάφρ. ό.π. πρβλ. π.χ. σ., σσ. = Αθηναίων Πολιτεία: Atheniensium Respublica Politeia = βλέπε = δηλαδή = εισαγωγή = και αλλ(αχ)ού = και άλλα, και άλλες = και εξής, και εξής εξής = κείμενο = και λοιπά = λόγου χάριν = μετάφραση = όπως παραπάνω = παράβαλε = παραδείγματος χάριν = σελίδα, σελίδες 32

33 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΚΕΙΜΕΝΟ [ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ] ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ [ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ] ΤΟ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ 33

34 1. Όσον αφορά το πολίτευμα των Αθηναίων εγώ λοιπόν δεν τους επαινώ εξαιτίας του ότι αυτήν την μορφή πολιτεύματος επέλεξαν διότι όταν επέλεξαν αυτήν την μορφή πολιτεύματος, επέλεξαν να είναι οι φαύλοι ευτυχέστεροι από τους χρηστούς πολίτες εξαιτίας λοιπόν τούτου δεν τους επαινώ. Επειδή όμως τέτοια απόφαση πήραν οι Αθηναίοι για αυτά τα ζητήματα, εγώ θα αποδείξω αυτό εδώ το πράγμα, ότι δηλαδή διατηρούν σε καλή κατάσταση το πολίτευμα και διεκπεραιώνουν με επιτυχία ακόμη και τα άλλα πράγματα, τα οποία οι υπόλοιποι Έλληνες θεωρούν ότι οι Αθηναίοι διευθύνουν λανθασμένα. 2. Έτσι, πρώτα από όλα, αυτό λοιπόν το πράγμα θα εκφράσω, ότι δηλαδή δικαιολογημένα στην Αθήνα και οι πένητες και ο δήμος/ο λαός έχουν μεγαλύτερη δύναμη από ό,τι οι ευγενείς και οι πλούσιοι για αυτόν εδώ τον λόγο, ότι δηλαδή ο δήμος/ο λαός είναι αυτός που κινεί τα πλοία και αυτός που περιέβαλε με δύναμη την πόλη διότι πράγματι οι κυβερνήτες των πλοίων και οι κελευστές και οι πεντηκόνταρχοι και οι σκοποί της πλώρη και οι ναυπηγοί είναι αυτοί που περιέβαλαν με δύναμη την πόλη πολύ μάλλον παρά οι οπλίτες και οι ευγενείς και οι χρηστοί. 34