TΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ ΑΡΧΑΙΑ ΖΩΝΗ Ι

Transcript

1 ΑΡΧΑΙΑ ΖΩΝΗ Ι TΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ Π. ΤΣΑΤΣΟΠΟΥΛΟΥ-KAΛΟΥ Η, CL. BRIXHE Χ. ΠΑΡ ΑΛΙ ΟΥ, Σ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ, Κ. ΚΑΛΟΥ ΗΣ Μ. ΓΑΛΑΝΗ-ΚΡΙΚΟΥ, Α. ΖΟΥΡΝΑΤΖΗ, Π. ΤΣΕΛΕΚΑΣ Ρ. ΒΕΡΟΠΟΥΛΙ ΟΥ,. ΝΙΚΟΛΑΪ ΟΥ ÅõñùðáúêÞ íùóç Åõñùðáúêü Ôáµåßï ÐåñéöåñåéáêÞò ÁíÜðôõîçò ÅÐÉ ÅÉÑÇÓÉÁÊÏ ÐÑÏÃÑÁÌÌÁ ÌÁÊÅÄÏÍÉÁ-ÈÑÁÊÇ Ìå óôü ï ôçí áíüðôõîç µå óåâáóµü óôïí Üíèñùðï êáé ôï ðåñéâüëëïí Ìå ôç óõã ñçµáôïäüôçóç ôçò ÅëëÜäáò êáé ôçò ÅõñùðáúêÞò íùóçò ISBN: ΑΡΧΑΙΑ ΖΩΝΗ I ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού- Εφορεία Αρχαιοτήτων Έβρου Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης ΚΟΜΟΤΗΝΗ 2015

2 ΑΡΧΑΙΑ ΖΩΝΗ Ι ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ

3 Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού - Εφορεία Αρχαιοτήτων "ΕJiρου Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας-θράκης Γενική Επιμέλεια Σειράς «Αρχαία Ζώvη>>: Πολυξένη Τσατσοπούλου-Καλοι!δη, Αρχαwλόyος, Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Έβρου Αρχαία Ζώνη Ι- Το Ιερό του Απόλλωνα ΚΕίμενα: Σχεδιαστική εmμέλεια και αναπαραστάσεις: Φωτσyραφίες: Αεpοφωτσyραφίες: Τυπογραφική επιμέλεια-διορθώσεu;: Δημιουργικό: Εξώφυλλο: Επεξεργασία φωτσyραφιών ~<αι σχεδ!rον: Μοντάζ, Διαχωρισμ.ο~ Εlcrύπωση, Παραγωγή: Πολυξένη Τσατοοπούλοι>-Καλούδη, C1aude Brixhe, Χρυσαφένια Παρδαλίδου, Σόφη Ηλιοπούλου, Κωνσταvr!νος Καλούδης, Μίνα Γαλάνη-Κρί1C01.1, Αντιγόνη Ζουρνατζή, Παναyιώτης Τσέλειαις, Ρένα Βεροπουλίδου, Δάφνη Νιmλαtδου Κωνσmντ!νυς Κσλοόδης Αρχείο Εφορείας Αρχαιοτήτων Έβρου, Γιώργος Βάτrης, Στέφανος Στοορνάpας, Δημήτρης Βλάχος Ανέστης Σαμουρκασίδης Τζένη Κατσαρή-Βαφειάδη Βαρβάρα Για"f'ζόγλου ΜαρiναΠαρασχ{tτη Αναστασία Καρυδοπούλου, Λένσ Καλτσίδου, Σωτήρης Μπελτές, Αθανάσιος Γεωργαντάς ΑθηναΊ'ς Ο.Ε. Θάνος ΒαφεΙάδης, Proιlw:t Manager τηλ ο Η πνεuματική ιδ101<τησία ωτοιctάται JΙ.Φp(ς καμiα δum\πωση ΙCαι JΙ.Φp(ς την ανάγ1<η ρήτρας απαyορεunιcής των πρυσβολών της. Επισημαίνεται πάντως ότι mτά τον Ν και κατά τη Δ!εθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει 1αιpαιθε! με τσν Ν. 100/1975), απαγορεύεται η αναδημοοίεοση κα1, γενοο'ι, η αναπσ.ρσyω Ί'l του παρόνtος έργου, με οποωνδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλ.η διασκευή, χωρ(ς γραιctή άδεlο του εκδότη. ISBN: 97Β ΟΟ-Ο

4 ΑΡΧΑΙΑ ΖΩΝΗ Ι ΤΟΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ Π. ΤΣΑΤΣΟΠΟΥΛΟΥ-ΚΑΛΟΥΔΗ, CL. BRIXHE Χ. ΠΑΡΔΑΛΙΔΟΥ, Σ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ, Κ. ΚΑΛΟΥΔΗΣ Μ. ΓΑΛΑΝΗ-ΚΡΙΚΟΥ, Α. ΖΟΥΡΝΑΤΖΗ, Π. ΤΣΕΛΕΚΑΣ Ρ. ΒΕΡΟΠΟΥΛΙΔΟΥ, Δ. ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ Υπουργείο Πολιnσμού και Αθλnnσμού- Εφορεία Αρχαιοπίrωv Έβρου Περιφέρεια Αvαrολικής Μακεδονίας-θράκης ΚΟΜοτΗΝΗ 2015

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 9 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ ΚΑΙ Η ΠΕΡΑΙΑ ΤΗΣ Γεωγραφία, γεrομορφολσyία, γεωλογία 16 Τονησ! 16 ΗΠεραία 17 ΗΖώνη(Γεωλογlα,Οtκοδομικο!λWοιτουοικισμσύ,Μάρμαρα, Κλιμαuκές συνθήκες, Υδρολογία- uδροyεωλσyία, Ύδρεuση του οικισμσύ, Χλωρίδα -πανίδα, Μεταβολή των αι<tών, Πιθανές αιτίες καταστροφής τσu οuασμσύ) Μύθος και Ιστορία: Οι aρχαίες πηγές και η νεότερη έρευνα 28 Η Σαμοθράκη και η Περαία πριν τον ελληνικό αποιια.σμό 28 Η εμφάνιση των Ελλήνων 33 Σχέσεις Ελλήνων και Θρακών 37 Η γλώσσα 38 Η Περαία 011ς aρχαίες πηγές 39 Η νεότερη έρευνα 44 Τι σομβα!νει με τσος γείτονες; Η ΑΡΧΑΙΑ ΖΩΝΗ Το ιστορικό της έρευνας Ζώνη, <<πόλις Σαμοθρηικίη» ή <<πόλις Κικόνων>>; Ελληνική... και Θραnκή Ποιοι Έλληνες... και πότε; Η Ζώνη ως κοινωνική, πολιτική και οικονομική οντότητα Ζώνη, πόλις Ακμή και παρακμή 94 Περίληψη 104 Summary 106 Βιβλιογραφία ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ ΣΤΗ ΖΩΝΗ ΗΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΠΟΛΑΩΝΑ Η λατρεία τοu Απόλλωνα στη Θράκη ΧΩΡΟΙ ΛΑΤΡΕΙΑΣ- ΙΕΡΑ ΚΑΙ Ί'ΕΜΕΝΗ Τεμένη Βωμοί Αναθήματα Ναοί Η αρχιτεκτονική δομή τοu αρχαίαu ελληνικοό ιερσό το ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ Τοιοτορικότηςανασκαφής Η θέση τοu Ιερσό Το κτηριακό σuγκρότημα Προσανατολισμός Ο ναός 138 Στερεοβάτης 138 Τοίχοι 141 Δάπεδο 144 Στέγαση Ο κεντρικός αόλειος χώρος 145 Ο βωμός 149

6 Τα βοηθητικά JCt!σματα του Ιερού 151 Το βόpεω JCtiσμα 151 Το δuτικό JCtiσμα 153 Το νότιο mσμα Περ!βολ<>ς και προσβάσεις Τα mσματα της νεότερης φάσης ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΛΟΠΙΣΗ ΤΟΥ IEPOY Η διάρκεια ζωής του Ιερού Η εξέλιξη της μορφής του Ιερού Η ΓΕΩΜΕΤΙ'ΙΑ ΤΟΥ IEI'OY Γεωμετρικές χαράξεις και αρμονικές α:vαλσy!ες Μετρολσyικά στοιχεία τοu Ιερού Η εφαρμογή της Χροσής Τομής στο Ιερό του Απόλλωνα Ερμηνεία ιεράρχησης μεγεθών 197 Περίληψη 200 Summary 203 Βιβλιογραφία ΕΝΑΣ ΕmΓΡΑΦΙΚΟΣ θησαυι'οσ 209 Εισαγιαyή CORPUS DES INSCRIPΠONS LES GRAFFΠES SUR VASES LES INSCRIPΊΊONS SURPIERRES LANGUE ΕΤ ECRITURE LANGUEETECRΠUREDES GRAFFΠES. Vl'/V' SIECLES La documentation Oήentation de l'όcήturc Les reperto!res graphiques: lraces et slruetures La segrnentatiou Typologie dos dόdicaces thraces L' apporl des dόdicaces grecques coutemporaiαes Tentative d'interprόtatiou Quelqucs formulations iαsolites Enseignements de la langne dos graffites LANGUE ΕΤ ECRΠURE DES INSCRIPΊΊONS SUR PIERRES. V"f'N' SIECLES 303 I Ο. Datation Conclusion Η ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΩΝ ΕΙm'ΡΑΦΩΝ ΟΙ ΕΙΙΙΓΡΑΦΕΣ ΣΕΑΓΙΈΙΑ ΟΙ ΛΙΘΙΝΕΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΓΡΑΦΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΓΡΑΦΗ Ί'ΩΝ ΕΓΧΆΡΑΚΤΩΝ ΕΠΙΓΡΑΦΩΝ. 6"'/5'< π.χ. αι Τα τεκμήρια Φορά της γραφής 386

7 3. Τα αλφάβητα: γράμματα και δομές Χωρισμός λέξεων Τυπολογία των θρακικών αναθηματικών επιγραφών Η συμβολή των ελληνικών αναθηματικών επιγραφών Απόπειρα ερμηνείας Μερικές ασυνήθιστες εκφράσεις Διδάγματα της γλώσσας των εγχάρακτων επιγραφών ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΛΙΘΙΝΩΝ ΕΠΙΓΡΑΦΩΝ. 5''/4"' π.χ. αι Χρονολόyηση Συμπέρασμα 412 CATALOGUE DES GRAFFΠES- ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΓΡΑΦΩΝ ΣΕ ΑΓΓΕΙΑ 13!ndex des graffites - Ευρετήριο των επιγραφών σε αγγεία 422 Περίληψη 425 Summary 426 Bibliographie- Βιβλιογραφία ENEillΠ'AΦH ΚΕΡΑΜΙΚΉ 432 Κατάλογος ενεπίγραφης κεραμικής 432 Εικόνες ενεπίγραφης κεραμικής 511 Εικόνες λίθινων επιγραφών 547 Συνοπτικός κατάλογος ενεπίγραφης κεραμικής 550 Βιβλιογραφία ΤΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ S6S 4.1. ΚΕΡΑΜΙΚΉ Αβαφήςκεpαμική Μελαμβαφής κεραμική Μελανόμορφη κεραμική Ερυθρόμορφη κεραμική Κορινθιακή κεραμική Γκρ!ζα κεραμική Κεραμική βορε(σu και ανατολικού Αιγαίου Θρακική κεραμική Πήλινα λuχνάρια Εναφράyιστεςλαβές ΙΙΛΑΣΠΚΗ Γλυπτά Ανάγλυφα ΚΟΡΟΠΛΑΣΤΙΚΗ Πήλτναειδώλια ΑΡΧ1ΤΕΚΤΟΝΙΚΟΣ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ Λiθινα αρχιτεκτονικά Πήλινα αρ:ι;ιτεκτονικά ΠΕΡΙΡΡΑΝ'ΠΙΡΙΑ, ΣΚΕΥΉ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΤΕΧΝΕΡΓΑ Λ!θινα περφραντήραι, σκεύη και άλλα τέιινεργα Πήλινα περιpραντήρια Λάσανα Υφαντικά βάρη 832

8 4.6. ΜΕΤΑΛΛΟτΕΧΝΊΑ Χάλκινα Σιδερένια Μολύβδινα ΥΑΛΟτΕΧΝΙΑ Σκεύη και μικροαντικείμενα ΤΑΝΟΜΙΣΜΑΤΑΑΠΟ ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ 890 Εισαγωγή 890 Α. Μέσα 5 00 αι. π.χ. - 4" αl π.χ. 891 Β. 3«αι. π.χ. -γ' τέταρτο ι 00 αl π.χ. 897 Γ. δ' τέταρτο ι οο αl π.χ. - 3«αι. μ.χ. 898 Δ. 4<>< αl μ.χ. - α' μισό 5 00 αl μ.χ. 901 Συμπεράσματα 903 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ 904 I. ΚΛΑΣΙΚΗ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝJΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 904 Ι.Α. Θησαυρός <<Ζώνη, 2012» 904 Ι.Β. Μεμονωμένα 90S Π. ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 917 Π.Α. ΕΙΙΑΡΧΙΑΚΕΣ ΚΟΠΕΣ 917 Π.Β. ΑΥrΟΚΡΑΤΟΡΙΚΕΣ ΚΟΠΕΣ 918 Πίνακες 932 Περίληψη 938 Summary 939 Βιβλιογραφία ΘΥΣΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΦΟΡΕΣ: ΤΑΖΩΟΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑΔΕΔΟΜΕΝΑ Εισαγωγή Μεθοδολαγία Παρουσίαση και ανάλuση ζωοαρχαιολογικοό συνόλιm Συζήτηση- Συμπεράσματα 947 Κατάλογος εικόνων - πινάκων 953 Περίληψη 961 Summary 962 ΒιβλtοΎpαφία ΠΟΦΕΣ ΚΑΙΑΝΑΘΗΜΑΤΑ: Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΟΣΤΡΕΟΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Εισαγωγή Μεθοδολαγία Παρουσίαση mι ανάλυση του οστρεολογικοό σuνόλιm Ανάλυση χωρικής κατανομής οστρεολογικοό συνόλιm Συζήτηση και προκαταp1αικά συμπεράσματα 972 Κατάλογος εικόνων - πινάκων 977 Περίληψη 983 Summary 984 Βιβλιογραφία 985 Συντομογραφίες 989

9 Ί'ΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΘΉΜΑΤΑ Τροφές και αναθήματα: Η συμβολή mς οσφεοαρχαιολοyικής μελέmς Pf:va Βεροπουλfδου Εισαγωγή' Η αναοί<αφή στο αρj(αϊκό σuγιφότημα του Ιερσύ του Απόλλωνα στην ΑΡJ(αία Ζώνη έφερε στο φως ένα μ.εyά.λο αριθμό ευρημάτων που καταδεικνύουν την ιδιαίτερη σημασία του τόσο ΎJ.α την εποχ;ή του, όσο και yια την αp)(αwλοyική έρευνα 2 Μεταξύ αυτών, αποκαλύφθηκε ένα σημαντικό σύνολο βιοαρj(αιολοyικών καταλοίπων, οστά ζώων' και όστρεα. Στην παρούσα εpyασία συζητιούνται τα αρj(αιολοyικά στοιjι:εία που μαρτυρούν τη J(pήση των μαλακίων οτο λατρευτικό πλαίσιο του συγκροτήματος. ΣτόJ(ος είναι να aποσαφηνιστούν οι διαδικασίες που δημwύpyησαν το σύνολο, ώστε να διατυπωθούν βάσιμες προτάσεις yια τη J(pήση των μαλακίων και γενικότερα ΎJ.α την παρουσία των οστρέων στον J(ώρο. Η εργασία βασίζεται στα στοιjι:εία που προέκυψαν από τη συστηματική μελέτη του οστρεολοyικού υλικού, την ανάλυση της Jι:ωpικής του κατανομής και την εξέτασή του με αναφορά στο πλαίσιο εύρεσης. Απώτερος στό)(ος είναι να ερμηνευθεί ο ρόλος των μαλακίων στις λατρευτικές και τελετουpyικές πρακτικές στο σuγιφότημα του Ιερού του Απόλλωνα, λαμβάνοντας επιπλέον υπόψη τα οστρεοαρjι:αιολοyικά δεδομένα από τα άλλα τμήματα της ΑΡJΙ:αίας Ζώνης (π.jι:. πόλη, νεκροταφείο) και από ανάλογα σuγιφοτήματα του ελλαδικού J(ώρου. Η συζήτηση φιλοδοξεί να προσθέσει νέα στοιjι:εία στην εικόνα, που μόλις πρόσφατα έj(ει αρ)(ίσει να διαμορφώνεται J(άρη στην αύξηση των ΟJ(ετικών δημοσιεύσεων, ΎJ.α το ρόλο των μαλακίων και των οστρέων ως τροφής και ως προσφοράς σε λατρευτικό πλαίσιο κατά τα ιστορικά J(pόνια Μεθοδολογία Το υλικό ανακτήθηκε κατά την αναοί<αφή με τα χέρια. Οι επιχώσεις δεν κοσκινίστηκαν (ξεpοκόσιcινο ), ούτε έyινε δειγματοληψία Ύ1.α επίπλευση (νεροκόσιcινο ), αλλά η παρουσία διαφόρων μεγεθών οστρέων, όπως και θρυμματισμένων καταλοίπων μικρού μ.εyέθους, συνιστά έμμεση ένδειξη ότι η συλλογή του υλικού κατά την αναοί<αφή ήταν συστηματική. I. Ευχαριστώ την Προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Έβρου, αρχαιολόγο Π. Τσατσοπούλσυ ΚrιΜόδη για την παραχώρηση τσυ υλικού και την άριστη συνεργασία κατά τη μελέτη τσυ. Ακόμη, ευχαριστώ πολύ τον ιαιθηyητή του Αριστοτέλειου Πανεπιοτημfuu Θεσσαλονίκης, Σ. Ανδρέσυ, δuruθwτή της Πανεπιστημιακής Ανασκαφής Τούμεας Θεσσαλονίκης, για την εξασφάλιαη!δανικών συνθηκών μελέτης στο εργαστήριο, τους Δ. Νιιcολαίδσι>, Α. Βασιλειάδου, δρ Α. Τσυλσυμτζ!δσυ ιαιι Γ. Παεαδιά για τη συνεισφορά τους με άρθρα και βιβλiα, ιαιθώς ιαιι τσν Ν. Βσλασιάδη για την ψηφιακή επεξεργασία των φωτσγρσφιών. 2. Λουκοπούλσυ- Ζουρνατζή- Παριοάκη- Ψωμά 2005, όπου κσι επιπλέον βιβλιογραφικές αναφορές. Επίσης, βλ. <<Εισαγωγή», σελ του παρόντος. 3. Νιιαιλα'ίδου, ι<θυσfι:ς και προσφορές: τα ζαιοαρχαωλοyικά δεδομένα>>, m:λ. 944 κ.εξ. του παρόντος.

10 966 ΑΡΧΑΙΑ ΖΩΝΗ Ι - το ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ Συνολικά, εντοπίστηκαν και μελετήθηκαν 135 κατάλοιπα θαλάσσιων μαλακίων και χερσαίων σαλιγκαριών. Η μεθοδολογία μελέτης του οστρεολοyικού συνόλου στηρίχrηκε σε ένα σύνολο ποσοτικών και ποιοτικών κριτηρίων. Αναλυτικά, έγινε αναγνώριση των θαλάσσιων και χερσαίων &Jδών μαλακίων με βάση σχετικούς οδηγούς του Αιγαίου και της Μεσογείου 4 και με αναφορά σε 01J'(1Cριτική συλλογή, ώστε να προσδιοριστεί τι συλλεγόταν και από ποια περιβάλλοντα. Ακόμη, καταγράφηκε η κατάσταση διατήρησης του κάθε οστρέου (βαθμός φθοράς, ακέραιη ή τμηματική διατήρηση, τύπος θρυμματισμού), προκειμένου να κατανοηθούν οι ταφονομικές διαδικασίες που διαμόρφωσαν το οστρεολοyικό σύνολο και να ανασυσταθεί η ιστορία των οστρέων'. Επιπλέον, μετρήθηκε το μέγεθος (ύψος, πλάτος) των καταλοίπων και λήφθηκε υπόψη η ποικιλία του συνόλου, ώστε να εξαχθσύν συμπεράσματα για τις συλλεκτικές πρακτικές των κατοίκων'. Στη συνέχεια, αναγνωρίστηκαν και καταγράφηκαν ίχνη πάνω στα κελύφη που σχετίζονται με φυσικούς ή aνθρωπογενείς παράγοντες, με στόχο να προσδιοριστούν οι τρόποι χρήσης των μαλακίων και των οστρέων 7 Η ποσοτικοποίηση των καταλοίπmν έγινε με βάση τον Αριθμό Προσδιορισθέντων Οστρέων (ΑΠΟ), τον Αριθμό Ακέραιων (ΛΑ), τον Αριθμό Θραυσμάτων (ΑΘ), καθώς και τον Ελάχιστο Αριθμό Ατόμmv (ΕΑΑ). Τα στοιχεία αυτά αποτελούν τη βάση για περαιτέρω 01J'(1Cρίσεις τόσο στην αρχαία Ζώνη όσο και με ανάλο-yα σύνολα. Παρότι αυτός ο τρόπος σύγκρισης έχει εγγενείς αδυναμίες', τα διαθέσιμα δημοσιευμένα σύνολα δεν παρέχουν τις απαραίτητες ποσοτικές πληροφορίες (π. χ. όγκος ανασκαμμένης επίχωσης) για μια πιο ενδελεχή ποσοτική ανάλυση (π. χ. πυκνότητα οστρέων). Η καταγραφή όλων των παραπάνω παραμέτρων έγινε στην &Jδικά σχεδιασμένη για την καταγραφή οστρεολοyικού υλικού βάση δεδομένων Ostreadb'. Τέλος, εξετάστηκε το πλαίσιο ~-ύρεσης των οστρέων και ανάλογα δημοσιευμένα σύνολα χρησίμευσαν ως 01J'(1Cpιτικό υλικό Παρουσίαση και ανάλυση του οσφεολογικού συνόλου Κατάλοιπα θαλάσσιων και χερσαίων μαλακίων εντοπίστηκαν στο σύνολο σχεδόν των ανασκαφικών τομών σε μικρές και μέτριες ποσότητες (Εικ. 1). Το υλικό αποτελείται από 135 όστρεα (1404 γρ.), η πλειονότητα των οποίων είναι κατάλοιπα θαλάσσιων μαλακίων (ΑΠΟ: 131) (Πiν. 1, Εικ. 2). Επιπλέον, εντοπίστηκαν λίγα χερσαία σαλιγκάρια (ΑΠΟ: 4), που δε λαμβάνονται υπόψη στη μελέτη, καθώς η καλή κατάσταση διατήρησής τους δείχνει ότι παρεισέφρησαν πρόσφατα στις aρχαιολογικές επιχώσεις. 4. Abbott 1989, De1amottc-Vardala-Theodorou 1994, Pflegcr 1999, Poppe-Goto 1991, 1993, Rombouts Βερmτουλίδου 2011, σελ , C!aassen 1998, σe.λ Claassen 1998, σελ , Kent 1988, Meehon Βεροπουλίδου 2011, σελ , Miller 1997, Lammers Βλ. Βεροπουλ!δοu 2011, σελ Βεροποuλίδου 2011, σελ

11 'ΓΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΘΉΜΑΤΑ 967 Ταφονομικές παρατηρήσεις Η πλειονότητα του υλικού (ΑΠΟ=89%, n= 116) αποτελείται από όστρεα που διατηρούνται σε ακέραια κατάσταση και η εξωτεριjcή επιφάνειά τους έχει φθαρεί σε μέτρω βαθμό. Το ποσοστό των θραυσμάτων είναι χαμηλό (ΑΠΟ=ΙΙ%, n=15), όπως και των οστρέων που έχσυν φθαρεί σε μεγάλο βαθμό. Έχει ενδιαφέρον να σημειrοθεί ότι σε κάθε σύνολο, το είδος Flexopecten glaber (χtένι) αvτιπροσωπεύεται από παρόμοιο αριθμό δεξιών και αριστερών θυρίδων 10 (συνολικά 38 δεξιές και 40 αριστερές, ΕΑΑ=40). Μάλιστα, στάθηκε δυνατό να εντοπιστούν και να συναρθρωθούν κάποιες θυρίδες σε ζεύγη, αλλά δεν ήταν εύκολο να προσδιοριστεί εάν η αποκόλληση των θυρίδων έyινε πριν ή μετά την απόθεση. Τα περισσότερα όστρεα (ΑΠΟ=83%, n=i09) είχαν συλλεχθεί με το μαλάκιο (φρέσκα) και άρα ήταν κατάλληλα προς βρώση. Τα υπόλοιπα (ΑΠ Ο= 17%, n=22) είχαν περισυλλεχθεί διαβρωμένα από την ακτή, δηλαδή χωρίς το μαλάκιο, αλλά διατηρούνταν σε καλή κατάσταση, καθώς σε λίγες μόνο περιπτώσεις παρατηρήθηκε απασβεστοποίηση και διάτρηση του κελύφους. Τα παραπάνω στοιχεία οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το οστρεολοyικό σύνολο δεν υπέστη σημαντικές μεταποθετικές διαταραχές. Αντίθετα, φαίνεται ότι τα περισσότερα όστρεα θάφτηκαν σε σύντομο χρονικό διάστημα μετά την απόθεσή τους και τουλάχιστον κάποια είχαν εναποτεθεί σε σημεία ή χώρους, στους οποίους η 1αικλοφορία των ανθρώπων ήταν περιορισμένη. Ταξινομική αντιπροσώπευση και σιιλλε~crικές πραιcrικές Στο σύνολο εντοπίστηκαν και ταυτίστηκαν συνολικά 15 είδη (ΑΠΟ=131) θαλάσσιων μαλακiων, εκ των οποίων τα εννέα ανήκουν στην τάξη των δίθυρων και τα έξι στην τάξη των γαστερόποδων (Εικ. 2, Πiv. 1). Δεν εντοπίστηκαν κατάλοιπα άλλων θαλάσσιων οργανισμών, όπως καβούρια, αχινοί ή κοράλλια. Όλα είναι γηγενή στην ευρύτερη περιοχή της Αρχαίας Ζώνης και γενικότερα στις ακτές της Θράκης 11, ενώ έχουν εντοπιστεί και σε άλλα τμήματα της αρχαίας πόλης". Παρόμοια είναι η ποικιλία και σε άλλα σύνολα οστρέων στη Θράκη, όπως στη Μάκρη", το Dikili-Tash'Ό το Κρυονέρι" και τον Παράδεισο" που χρονολογούνται στη νεολιθική εποχή. Ωστόσο, η σύγκριση με άλλα λατρευτικά συγκροτήματα των ιστορικών χρόνων, με εξαίρεση τον ναό της Δήμητρα και Κόρης στη Μυτιλήνη", δείχνει μεγάλες διαφορές στην ποικιλία και στη συχνότητα αντιπροσώπευσης των ειδών". 1 Ο. Ένα δίθυρο μαλά1<1.0 ( ά:tομο) αποτελείται από δύο θυρίδες, πιrο μόνο μεταξύ τcrος οvναρθρώνονται. 11. Delamotte -Vardala-Theodorou 1994, Zeιretos 1996, Zeru:tos κ.ά Βεροποuλlδου u.π. 13. Μποmοiδης Κarali-Yiannakopoulou Theodoropoulou Reese Ruscillo Βλ. « Συζήτηση και προκαταρκτικά σuμπεράσματω>, σελ. 972 του παρόντος.

12 968 ΑΡΧΑΙΑ ΖΩΝΗ Ι - το ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ Αναλmικά, η πλεmνότητα των φρέσκων μαλακίων (ΑΠΟ=87%, n=97) προήλθε από παρά- 1crl.ε<; περιοχές με αμμώδη υποστρώματα (Fl. glaber, Bolίnus brandarίs, Hexaplex trunculus), ενώ μόνο ένα είδος (Spondylus gaederopus) προήλθε από τα βραχώδη υποστρώματα των βαθ6τερων θαλάσmmν ζωνών (Πίν. 1). Χαμηλή (ΑΠΟ=ΙΟ%, n=ll) είναι η συχνότητα εύρεσης ειδών ( Cerastoderma glaucum, Ostrea edu/ίs, Mytilus sp.) πσu διαβισύν στα lλυώδη υποστρώματα των υφάλμυρων και μεταβαλλόμενης αλατότητας υδάτων. Η πρόταση ότι τα στρείδια διαβωύσαν στα ίδια περιβάλλοντα με τις μπουρλίθρες στηρίζεται στον εντοπισμό θυρίδων Ο. edulίs πσu στην εξωτεριιcή τσuς επιφάνεια φέρσuν τα αποτυπώματα των θυρίδων C. glaucum, πάνω στις οποίες Jώλλησαν και αναπτύχθηκαν (Εικ. 3)' 9 Υδάτινα περιβάλλοντα με τα παραπάνω χαρακτηριστικά θα πρέπει να κυριαρχούσαν στο τοπίο της αρχαίας Ζώνης. Σήμερα τμήμα της ακτογραμμής φαίνεται να έχει διαβρωθεί από τη θάλασσα αλλά σε μικρή έκταση, γεγονός που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η πόλη θα πρέπει να απείχε μερικές δεκάδες μέιρα από την ακτή κατά την εποχή κατοίκησης'", ενώ λίγο δυτικότερα της πόλης βρίσκονταν οι εκβολές τσu Σκοτεινο6 Ρέματος (Σαπλί Ντεpέ). Συνεπώς, οι κάτοικοι συνέλεγαν μαλάκια από ρηχά σημεία, με εύκολη πρόσβαση, πσu βρίσκονταν κοντά στον οικιστι!ώ χώρο, ενώ, σπανιότερα, μετέφεραν άδεια κελόφη από την ακτή και από βαθ6τερες ζώνες της θάλασσας. Λαμβάνοντας υπόψη τις οικολογικές προτιμήσεις τσu κάθε είδους, προκόπτει ότι τα μαλάκια θα πρέπει να συλλέγονταν με τα χέρια, τσσuγκράνες, αργαλεωύς" ή ανάλογα εργαλεία για να εντοπιστσύν όσα ήταν κρυμμένα μέσα (μπουρλίθρες) ή διαβωύσαν πάνω στην άμμο και άλλα βιογενή υλικά (χτένια)". Τέτοιου είδους εργαλεία που <<ξύνουν» ή <<Οργώνουν» τον πυθμένα της θάλασσας για τη συλλογή χtενιών είναι γνωστά στα ιστορικά χρόνια". Χρήσεις μαλακίων και οστρέων Η πλειονότητα των οστρέων από το συγκρότημα του Ιερού ανήκει σε εδώδιμα είδη μαλακ!ων"'. Πιο συγκεκριμένα, οι μπουρλίθρες, τα στρείδια και τα γαϊδουροπόδαρα αποτελσύν κάποια από τα είδη που συχνότερα αντιπροσωπεύονται σε οστpεολογικά σύνολα του ελλαδικού χώρου και έχουν ερμηνευθεί ως απορρίμματα από την κατανάλωση της τροφής", κάτι στο οποίο συμφωνσύν και οι πληροφορίες από τις γραπτές πηγές". Μάλιστα στα ιστορικά χρόνια τα χτένια θεωροόνταν εκλεκτή λιχουδιά, ενώ ως τροφή κατα- 19. Για το πεpιβάλλον διαβίωσης των στρειδuόν, βλ. Βεροπουλίδου 2011, σελ. 38, υποσ. 13, Kent 1988, Voultsiadou ΙC.ά. 2010, σελ Ξειδάτης Αργαλειός ή γάyyαμος: αλιεuτι!ώ όργανο αποτελούμενο από σιδερένιο σι<ελετό στον οποlο προσαρμόζεται διιcrοωτός σάκος μέσα στον οποίο συyκρατούνται όστρακα, σπόyyοι, κοράλλι.α, κ.ά., καθώς <<οργώνει>> το βυθό. 22. Βλ. Βεροπσuλίδου 2011, σελ Arisro11e HA603a 21-23, Vou11siadou Ι<.ά. 2010, σελ Daνidson 1981, Luchesi Βεροποuλlδσu 2011, 2014, Κarali 1999, Veropoulidou 2011, 2014, Theodoropoulou Voultsiadou-Vafidis 2007, Voultsiadou κ.ά. 201 Ο, Dalby 2003, σελ ,

13 Ί'ΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΘΉΜΑΤΑ 969 ναλώνονταν και οι πορφύρες'', οι οποίες επιπλέον χρησιμοποιούνταν Ύ1'1 την παρασια:οή της πολύτιμης πορφυρής βαφής'' και για τις θεραπειmκές τους ιδιότητες''. Το είδος Fl. glaber αντιπροσωπεύεται με τη μεγαλύτερη συχνότητα καταλο!πων (ΑΠΟ=62,2%). Εντοπίστηκαν σχεδόν σε όλες τις ανασκαφικές τομές του συ"fκpοτήματος, αλλά ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο σο"fκενtpώσεις (Ειιc. 1, Πίν. 2 ιcαι 3). Η πρώτη (ΑΠΟ=19, ΕΑΑ=9) εντοπiστηκε στο σηκό του ναού, ενώ η δεύτερη και μεγαλύτερη (ΑΠΟ=59, ΕΑΑ=31) στην περιοχή βόρεια του ναού. Όλα τα xrέvux, με εξαίρεση ένα κέλυφος, συλλέχθηκαν φρέσκα, δηλαδή ήταν κατάλληλα για βρώση. Τα περισσότερα ήταν μεγάλου μεγέθους (μ.ο Jl)λ. "')και ένα σημαντιιcό ποσοστό (40%) πολύ μεγάλου μεγέθους (>50χίλ.). Προκύπτει επομένως το συμπέρασμα ότι επιλέyονταν μεγάλα xrέvux, τα οποiα προσέφεραν και περισούτερη ποσότητα σάρκας για κατανάλωση, κάτι που f:χει παρατηρηθεί και στη μελέτη άλλων συνόλων οστρέων". Επιπλέον, σχεδόν οι μισές θυρfδες (ΑΠΟ=45%) έφεραν στην εξωτερική κοiλη επιφάνεια σκούρα γκρiζα ή μαι>ρα νέφη (Ειιc. 4), ενώ εντοπiστηκαν και λίγα κελύφη που ήταν ολοκληρωτικά μαόρα. Τα ίχνη αυτά προέκυψαν από την επαφή των οστρέων με φωτιά. Στην πρώτη περ!πταιση, οι θυρίδες μάλλον είχαν τοποθετηθεί οριζόνται πάνω στην καύσιμη ύλη για μικρό χρονικό δlάστημα, ενώ στη δεύτερη κάηκαν λόγω της παρατεταμένης επαφής με τη φωτιά. Λαμβάνοντας υπόψη ότι τα όστρεα που κάηκαν ολοσχερώς είναι ελάχωτα, φαίνεται λογικό να συμπεράνει κανείς ότι τα χι:ένια δεν είχαν καεί στο βωμό πριν ή μετά την κuρίαις θυσία, αλλά είχαν μαγεφευτε!. Συνοψίζοντας, η υψηλή συχνότητα εύρεσης ακέραιων και μεγάλου μεγέθους θυρίδων και η αναγνώριση ιχνών καύσης στην εξωτερική τους επιφάνεια οδη'γl:! στο συμπέρασμα ότι τα χrένια αποτελούν απορρίμματα από την κατανάλωση τροφής. Όσον αφορά στον τρόπο μαγειρέματος, φαίνεται ότι. ψήθηκαν για μικρό χρονικό δlάστημα σε άμεση επαφή με τη φωτιά. Η παρατήρηση αστή συμφωνεί με τις γραπτές πηγές, ούμφωνα με τις οποίες, τα χrένια γινόταν ιδιαιτέρως θρεπτικά και εύπεπτα, όταν ψήνονταν μέσα στο όστρεό τους 32 Τα υπόλο1πtl είδη (π. χ. Β. brandaris, C. glaucum, Sp. gaederopus, Η. trunculus καιαrcα noae) αντuφοσωπεύονται από μικρότερη ποσότητα καταλο!πων (ΑΠΟ=36%, n=37, ΕΑΑ=31%, n= 18) (Πίν. 1). Τα όστρεα αυτά βρέθηκαν διάσπαρτα στο συγκρότημα, με τις μεγαλύτερες ουyκεντρώσεις να προέρχονται από την περιοχή του σηκού (ΑΠΟ=12) και την περιοχή βόρεια του ναού (ΑΠΟ=23), όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα χrένια (Πίv. 2 και 3). Τα περισσότερα όστρεα πορφύρων, μυδιών και μπουρλίθρων είχαν συλλεχθεί φρέσκα. Πρόκειται για κατάλοιπα που διατηρούνται ακέραια, σε καλή κατάσταση και δε φέρουν απτά ίχνη από μαγείρεμα. Το τελευταίο ωστόσο δεν αποτελεί ισχυρό κριτήριο για να υποστηρίξει κανείς ότι δεν καταναλώθηκαν, δεδομένου ότι. η ωμοφαγία, το βράσιμο ή το 27. Athen. Deipnosophists 86b-92d. 28. Μοάτσος 1932, Veropoulidou 2012α. 29. Belis Το εύρος του μέσου μεγέθους των χτενιιbν ε!ναι 30-5()χιλ. (De1amotte -Vardala-Thoodorou 1994, σελ. 247). 31. Βεpοποuλlδου 2011, σελ Xenocrates, Food derived.from aquatίc animals, Voultsiadou κ:.ά. 2010, σελ. 39.

14 970 ΑΡΧΑΙΑ ΖΩΝΗ Ι -ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ άχνισμα δεν αφήνουν πάντα εμφανή ίχνη". Τέλ<Jς, να σημειωθεί ότι στο συγκρότημα του Ιερού, όπως και στα υπόλοutα τμήματα της πόλης, δεν υπάρχουν οι aρχαιολογικές ενδείξεις" που να μαρτυρούν την παρασκευή πορφυρής βαφής στην αρχαία Ζώνη. Τα περισσότερα όστρεα των υπόλοutων ειδών είχαν συλλεχθεί διαβρωμένα. Πρόκειται για μεσαίοu και μεγάλου μεγέθους ακέραια κατάλοιπα, που διατηρσόν το σχήμα και τα βασικά χαρακτηριστικά του κελύφους, είναι δηλαδή σε καλή κατάσταση. Δεδομένου ότι δεν έχοον κάποια αρχαιολογικά αναγνωρίσιμη χρήση (π. χ. αντικείμενα κόσμησης) και οι γραπτές πηγές παρέχοον ελάχιστες πληροφορίες, μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν με βάση τη ~των ίδιων των οστρέων κnι την εξέταση του πλοισ!ου εύρεσής τους. Η παρουσία διαβρωμένων καταλοίπων είναι λιγότερο ή περισσότερο συχνή σε διάφορα οστρεολογικά σύνολα". Ανάλογα με το πλοίσιο εύρεσης, μπορεί να θεωρηθεί ότι συλλέχθηκαν τυχαία μαζί με τα φρέσκα μαλάια.α ή μαζί με άμμο ή άλλα υλικά (π.χ. φ6κια) από την ακτή (για τροφή, μόνωση, δόμηση, κατασκευή διαφόρων αντικειμένων), ενώ σε άλλες περutτώσεις κρίνεται ότι αποτελούν διακοομητικά (π.χ. όστρεα με φυσική οπή), χρηστικά (π.χ. σκεύη, <<πρόχεφrο> εργαλεία)" ή συμβολικά αντικείμενα (π.χ. ρυτά, πυξίδες)''. Η εξυπηρέτηση άλλων αναγκών (π.χ. λατρευτικές, τελετουργικές) είναι ακόμη πιο δυσδιάκριτη. Τέλ<Jς, τρία όστρεα φέρουν ίχνη κατεργασίας και χρήσης. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για μία Α. noae με ακανόνιστη οπή στο σώμα (τομή Δ), ένα C. glaucum με στρογγυλή οπή στον σπόνδυλο (τομή Ε), που φέρει γυαλάδα στην περιφέρεια της οπής, καθώς και ένα όστρεο του είδους Μ. stultorum με aπολεπισμένο χεiλος (τομή Α). Τα διάτρητα όστρεα θα μπορσόσαν να είχαν αναρτηθεί για να κοσμήσοον το σώμα ή τον χώρο, όπως επιβεβαιώνει τουλάχιστον για το C. glaucum, η γυαλάδα από το νήμα ανάρτησης στην περιφέρεια της οπής του". Το όστρεο με το aπολεπισμένο χεiλος μπορεί να είχε χρησιμοποιηθεί ως <<πρόχειρο» εργαλείο, όπως φαίνεται από την κανονικότητα και τη μορφή των απολεπισμάτων (π.χ. σφήνα, ξέστρο)" Ανάλυση χωρικής κατανομής οστρεολογικού συνόλου Στο συγκρότημα του Ιερού του Απόλλωνα υπάρχοον αξιόλογες συγκεντρώσεις οστρέων σε δύο ανασκαφικές τομές. Η μεγαλύτερη εντοπίστηκε στην Τομή Δ (ΑΠΟ=63%, ΕΑΑ=72% του συνόλου) (Εικ. 1, Πίν. 2, 3), και συγκεκριμένα βόρεια του ναού. Η χρονολόγηση αυτών των συνόλων είναι σχετική, καθώς η περιοχή είχε δεχιεί επεμβάσεις ήδη από την αρχαιότητα, όπως φαίνεται και από τα ευρήματα που χρονολογούνται από τον 6 αι. π.χ. έως τον 5' 33. Βλ. Βεροποuλ!δσυ 2011, σελ Θρuμματισμtνα όστρεα σε μεγάλες ποσότητες, Μοάτσος 1932, σελ , Veropoulidou υ.π. 35. Βεροπουλ!δου 2011, Κarali 1999, Thoodoropoulou Βλ. Βεροπσuλ!δου 2011, σελ , Reese 1990, Κarali 1999,Apostolakou κ.ά. 2014, Veropoulidou 2012β. 38. Βεροποuλlδσu 2011, σελ Βλ. Lammers 2007.

15 Ί'ΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΘΉΜΑΤΑ 971 αι. μ.χ. 40 Παρόλα αυτά, η μελiτη του οστρεολσyuωύ σuνόλm> δείχνει ότι ένα τουλάχιστον τμήμα του, που προέρχεται από τα βαθiiτερα αρχαιολογικά στρώματα και δεν είναι διαταραyμένο, διαμορφώείηκε σε λίγα aποθετικά επεισόδια και αξiζει να διερευνηθεί περαιτέρω. Όπως αναφέρείηκε παραπάνω, εντοπίστηκαν σε υψηλή συχνότητα φρέσκα χτένια που είχαν ψηθεί σε άμεση επαφή με τη φωτιά, ενώ σε δύο άλλες ανασκαφικές ενότητες βρέείηκαν διαβρωμένα όστρεα διαφόρων ειδών και σε μια τρίτη ανασκαφική ενότητα εντοπίστηκαν ανάμικτα χτένια και πορφύρες. Το γεγονός ότι ο αριθμός των δεξιών και αριστερών θυρίδων των χτενιών δε διαφέρει σημαντικά στα ανασκαμμένα σύνολα υποδεικνύει ότι τα περισσότερα χτένια που απορρίφθηκαν στην αρχαιότητα εντοπίστηκαν κατά την ανασκαφή. Πρόκειται μάλλον για δύο ή τρία επεισόδια εναπόθεσης χτενιών πσu θάφτηκαν σε σύντομο χρονικό διάστημα. Συνεπώς, τα υπάpχοvτα στοιχεία οδηγσόν στο εύλογο συμπέρασμα ότι τα χτένια θα πρέπει να σχετiζονται με τελετουργικές πρακτικές (π.χ. γεύματα) που λάμβαναν χώρα στο συγκρότημα του Ιερού. Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα από τα ανώτερα αρχαιολογικά στρώματα, τόσο Β όσο και ΒΔ του ναού. Σε αυτά εντοπίστηκαν διάσπαρτα και κυρίως διαβρωμένα όστρεα, όπως πορφύρες, χτένια του Α γ. Ιακώβου, μπουρλ!θρες, γαϊδουροπόδαρα και μηλοκόδωνα. Στην ίδια περιοχή εντοπίστηκε ένα σύνολο έξι ακέραιων οστρέων του είδους Β. brandaris (πορφύρα). Οι πορφύρες είχαν συλλεχθεί φρέσκες, αλλά από τα υπάpχοvτα στοιχεία δε φαίνεται εάν είj(ilv καταναλωθεί ως τροφή. Το γεγονός ότι προήλθαν από τον καθαρισμό ενός τοίχου, ίσως σημαίνει ότι τον διακοσμούσαν ή ότι είχαν ενσωματωθεί σε αυτόν κατά την κατασκευή του ( ε-yκαίvιο ). Επιπρόσθετα, στην ίδια περιοχή βρέείηκαν αποκλειστικά διαβρωμένα όστρεα διαφόρων ειδών (κιβωτός του Νώε, μηλοκόδωνο, γαϊδοροπόδαρο). Η χρήση τους δεν μπορεί να προσδιοριστεί, αλλά μ!α πιθανότητα είναι κάποια να είχαν χρησιμοποιηθεί ως σκεύη μεταφοράς υγρών δεδομένου του ιω!λσu σχήματος και του μεγάλm> τους μεγέθους (Sp. gaederopus, Glycymeris sp. ). Το γεγονός όμως ότι η ανασκαφική έρευνα στην Τομή Δ αποκάλυψε κατάλοιπα διαφόρων κατεστραμμένων τοίχων, κάνει οποιαδήποτε απόπειρα περαιτέρω ερμηνείας παρακινδυνευμένη. Η δεύτερη σημαντική συγκέντρωση οστρέων εντοπίστηκε στην Τομή Β και συγκεκριμένα στο σηκό του ναού (ΑΠΟ=22%, ΕΑΑ=24% του συνόλm>) (Εικ. 1, Πίν. 2, 3). Εντοπίστηκαν 15 ακέραιες θυρίδες φρέσκων χτενιών, εκ των οποίων οι περισσότερες έφεραν νέφη καόοης, ε!χαν δηλαδή ψηθεί ελαφρά, μαζί με μία πορφύρα και δύο θραύσματα του είδους τ. galea. Το γεγονός ότι βρέείηκαν μέσα στο σηκό του ναού οδηγεί σε τρεις υποθέσεu;: είτε ότι αποτελούν προσφορές στο θεό, είτε απορρίμματα τελετουργικών γευμάτων ή ότι είχαν αναείηματικό χαραιcrήρα. Εντοπίστηκε επίσης και μια ποικιλία ειδών, όπως χτένια, πορφύρες, γαϊδουροπόδαρα, μόδια, στρείδια και πεταλίδες. Από τα εννέα συνολικά όστρεα, τα έξι ήταν φρέσκα (χτένια, γαϊδουροπόδαρο, πορφύρα, μύδια). Μόνο τα χτένια φέρουν νέφη καύσης και άρα σίγουρα είj(ilv μαγειρευτεί, ενώ τα υπόλοιπα μπορεί να είj(ilv επίσης μαγειρευτεί με τρόπους που δεν αφήνουν ίχνη. Οι συναρθρωμένες θυρίδες του μυδιού, που πιθανότατα είj(ilv εναποτεθεί κλειστές, δηλαδή χωρίς να εξαχθεί το μαλάκιο, συνιστούν ένα σημαντικό στοιχείο υπέρ της υπόθεσης ότι κάποια μαλάκια μπορεί να τοποθετούνταν στο σηκό ως προσφορά στο θεό. 40. Τσατσοπούλου-Καλαι\δη 2001, σελ. 21.

16 972 ΑΡΧΑΙΑ ΖΩΝΗ Ι -ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ Συzήmσn και προκαταρκτικά συμπεράσματα Το οστρεολογικό σύνολο από το συγκρότημα του Ιερού του Απόλλωνα στην αρχαία Ζώνη συνίσταται από ποι1ciλία θαλάσσιων μαλακίων σε διαφορετικές αναλογίες. Διακρίνονται δύο ομάδες: η μία, με το μ.εyσλύτερο αριθμό οστρέων, περιλαμβάνει κατάλοιπα από φρέσκα χτένια, πολλά από τα οποία είχαν ψηθεί πάνω στη φωτιά, ενώ η δεύτερη, με μικρότερη ποσότητα, περιλαμβάνει μία μ.εyάλη ποι1ciλία ειδών, εκ των οποίων τα περισσότερα είχαν συλλεχθεί διαβρωμένα από την αnή. Τα όστρεα της πρώτης ομάδας εντοπίστηκαν σε τρεις συγκεντρώσεις, μία στο σηκό του ναού και δύο στο πίσω μέρος του κτηρίου. Το πρώτο ερώτημα που ανακύπτει είναι το πώς είχαν χρησιμοποιηθεί τα χτένια. Η εξέταση των διαθέσιμων στοιχείων οδήγησε σε δύο υποθέσεις: είτε ότι αποτελούσαν προσφορά τροφής στο θεό ή τα απορρίμματα τελετουργικών γευμάτων. Στη δεότερη περίπτωση, θα πρέπει να υποθέσει κανείς ότι τα απορρίμματα μαζεύτηκαν προσεκτικά μετά την κατανάλωση (και για αυτό αντιπροσωπεύονται ζευγάρια θυρίδων) και εναποτέθηκαν στην περιοχή ως ανάμνηση αυτών των τελετουργικών γευμάτων. Με ανάλογο τρόπο, δηλαδή ως κατάλοιπα τελετουργικών γευμάτων που σχετίζονται με τους ιερείς του ναού, ερμηνεύονται τα οστά ζώων που βρέθηκαν στο σηκό του ναού 41 Από την άλλη, είναι πιθανό τα χrένια, ειδικά αυτά που βρέθηκαν μέσα στο σηκό, να προσφέρθηκαν στο θεό από πιστούς. Παρότι οι συνήθεις προσφορές και θυσίες στους θεούς περιλαμβάνουν ωμό κρέας οικόσιτων ή άγριων ζώων, οι αναίμακ:ι:ες προσφορές διαφόρων ειδών τροφής (ψωμί, τυρί, φρούτα και λαχανικά, ψάρια) είναι πρακτική γνωστή στο αρχαίο ελληνικό τελετουργικό 42 Για παράδειγμα, στο ναό του Πύθιου Απόλλωνα στην Ικαρία, την έβδομη μέρα κάθε μήνα τελούνταν θυσία στον Απόλλωνα και ακολουθούσε συμπόσιο μέσα στο ναό, καθώς απαγορευόταν να μεταφερθεί εκτός του κτηρίου κομμάτι από το σφάγιο. Μέσα στο ναό γίνονταν αναίμακτες προσφορές στο βωμό, που βρισκόταν στο κέντρο του σηκού 43 Επιπλέον, πέρα από αυτές τις θεσμοθετημένες προσφορές, υπάρχουν και οι ιδιωτικές πρωτοβουλίες των πιστών, οι οποίοι προσέφεραν στο θεό ανάλογα με το κοινωνικό, οικονομικό και επαγγελματικό τους επίπεδο. Για παράδειγμα, οι πηγές αναφέρουν ότι θαλασσινά και ψάρια προσέφεραν συνήθως οι ψαράδες (π.χ. από την πρώτη ψαριά, απαρχές) 44 Έτσι, θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι τα ψητά χrένια προσφέρονταν μαζί με άλλα φαγητά σε επίσημες ή πιο ανεπίσημες τελετουργlες (π. χ. του τύπου θεοξέvια) 45 Τα μαλάκια και τα άλλα είδη τροφής, που συνόδευαν το κρέας που παραδοσιακά προοριζόταν για τους θεούς, aύξαναν τη διαφοροποίηση των φαγητών, κάτι που σύμφωνα με την Ekroth, αποσκοπούσε στο να φέρει πιο κοντά τους πιστο6ς στο θεό, καθώς ο τελευταίος θα γευόταν όλο το εόρος των φαγητών των ανθρώπων. Επιπλέον, η παρουσία θαλασσινών οστρέων μέσα στο Ιερό του Απόλλωνα δεν θα πρι-πει να προκαλεί εντύπωση, εάν συνυπολσγίσει κανείς τη σύνδεση του θεού με τη θάλασσα και το γεyο- 41. Νικολαίδου, «Θυσίες""' προσφορές: τα ζωοαρχαιολσyικά δεδομένα>>, σελ. 944 κ.εξ. του παρόντος. 42. Gil\1974, σελ Λuldδou 2007, σελ Rouse 1902, σελ Βλ. Ekroth 2008, σελ

17 ΊΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΘΗΜΑΤΑ 973 νός ότι τον Απόλλωνα τιμούσαν οι ψαράδες, οι ταξίδεuτές και οι άποικοι 46 Άλλωστε, η εναπόθεση θαλασσινών οστρέων σε ιερούς χώρους έχει καταγραφεί και αλλού, όπως στη Σαμοθράκη, όπου έχει συνδεθεί με τη μεγάλη σημασία που είχε η θάλασσα για τους κατοίκους του νησιού 4 7. Ένα ερώτημα όμως που ανακόπτει είναι γιατί από το σύνολο των διαθέσιμων ειδών μαλακίων στην περωχή (τουλάχιστον 38), τα χ;ι:ένια είναι ιωτά που 1CUpίαις επιλέγονταν ως τροφή για το θεό ή για τους ανθρώπους σε τελετουργικό πλαίσιο. Έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι στο Ιερό της Δήμητρας στην αρχαία Ζώνη δεν εντοπίστηκαν καθόλου χ;ι:ένια, ενώ στην πόλη τα χ;ι:ένια ε!ναι το δεότερο σε προτίμηση είδος". Συνεπώς, διαπιστώνεται μια προτίμηση στη χρήση των χ;ι:ενιών στις λατρεuτικές πpα1αικές στο Ιερό του Απόλλωνα. Παρότι οι αρχαιολογικές πληροφορίες δεν επαρκούν για την ερμηνεία της aπόθεσης, κάποια στοιχεία μπορεί να ανιληθούν από άλλα αρχαιολογικά ευρήματα, τις πηγές και την εικονογραφία. Στα αρχαία ελληνικά το χtένι ονομάζεταιιm:ίς, δηλαδή χ;ι:ένα, ίσως γιατi οι κάθετες ραβδώσεις του παραπέμποον στη χ;ι:ένα. Η λέξη υποδηλώνει επίσης τη μήτρα και "(ΙΝΙ.Κώς το γοναικεiο φύλο"'. Τα χ;ι:ένια έχουν συνδεθεί με τη θεά Αφροδίτη, καθώς σύμφωνα με μία όψη του μύθου η θεά αναδύθηκε μέοα από ένα θαλασσινό κοχόλι". Η εικόνα ιωτή, δηλαδή η ανάδοση της Αφροδ!της μέοα από ένα χrένι, είναι γνωστή από ερυθρόμορφο αγγείο της κλασικής εποχής' 1 και από τερακότες της ελληνιστικής περιόδου". Αυτό το εικονογραφικό μοτίβο διατηρείται στα ρωμαϊκά χρόνια και φτάνει μέχρι την Αναγέννηση". Στο πλοίσιο ιωτό, θεωρείται ότι τα χrένια συμβ6λ1ζαν τη γονιμότητα και γενικότερα το γυναικείο φύλο, ενώ η ανάδοση της Αφροδ!της από το όστρεο έφτασε να συμβολίζει τη γέννηση". Από την άλλη, χrένια (ή ομοιώματά τους) έχουν εντοπιστεί προς το παρόν μόνο σε ιερά της aρχαϊκής και κλασικής εποχής που είναι αφιερωμένα στη Δήμητρα και Κόρη (Πίν. 4) και ως εκ τούτου έχουν συσχετιστεί με τη λατρεία αυτών των θεοτήτων. Για παράδειγμα, μια συγκέντρωση καμένων χrενιών και στρειδιών προέρχεται από την ακρόπολη της Μυτιλήνης (Λέσβος), όπου ερμηνεύτηκε ως κατάλοιπο τελετουργικών γευμάτων", ενώ αναφέρονται δύο διαβρωμένα χrένια από τη Μεσσήνη". Επίσης, μεταλλικά ομοιώματα χrενιών και μπουρλίθρων εντοπίστηκαν στο ναό της Δήμητρας και Κόρης στη Λιβύη" και 46. Miller Lebmann 1998, σελ Πρώτο εiναι οι μπσuρλiθρες, Βεροπουλ!δοu υ.π. 49. Βλ. Nankov 2011, σελ Gutzwiller 1992, Flory Κεφαλ!δοu Thompsσo 1952, σελ Wheeler Deonna Ruscillo Nobis 1997, σελ Warden 1990.

18 974 ΑΡΧΑΙΑ ΖΩΝΗ Ι -ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ ένα ομοίωμα στην Κόρινθο". Μία ακόμη σύνδεση με τη θεά Δήμητρα δείχνει η αναφορά ότι κατά τα Αλώα, την αγροτική γωpτή των αρχαίων Ελλήνων προς τιμήν της θεάς Δήμητρας και των θεών Δωνόσου και ΠοσεWώνα στην Ελευσίνα, γυναίκες προσέφεραν τους πρώτους καρπούς (aπαρχές) της yης και της θάλασσας και, στη συνέχεια, έκαναν πομπή κρατώντας μεγάλα χrένια και φαλλικά σύμβολα για να τιμήσουν τη θεά". Διαπιστώνεται επομένως ότι τα χrένια είχαν αποκτήσει εwική σημασία στη λατρεία της Δήμητρας"' και φαίνεται να χρησιμοποιούνταν με διάφορους τρόπους στις τελετουργίες προς τιμήν της. Τέλος, σύμφωνα με αρχαωλογικές πληροφορίες, χrένια ή μεταλλικά ομοιώματα χrενιών χρησιμοποιήθηκαν ως πυξίδες (κοσμηματοθήκες) και έτσι σχετ!ζονται με τον γυναικείο καλλωπισμό. Το γεγονός ότι τέτοιες πυξίδες εντοπίστηκαν σε ταφές (συνήθως γυναικείες της ελληνιστικής εποχής'") οδήyησε κάποιους ερευνητές να υποστηρίξουν ότι τα χrένια συμβόλιζαν την αθανασία"'. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι τα χτένια δεν είναι συχνά ευρήματα και ως γυναικεία σύμβολα σχετiζονται με τη λατρεία της Αφροδίτης και της Δήμητρας, κάτι που έρχεται σε αντ!θεση με τα στοιχεία από την αρχαία Ζώνη. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, κανένα χrένι δεν εντοπίστηκε στο Ιερό της Δήμητρας. Ωστόσο, είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι ένα αγγείο με σώμα σε σχήμα χrενιού εντοπίστηκε στο νεκροταφείο της αρχαίας Ζώνης", κάτι που ίσως δείχνει την ιδιαίτερη σημασία που είχαν τα χrένια για τους κατοίκους της. Σε κάθε περίπτωση και λαμβάνοντας υπόψη το σύνολο των πληροφοριών, θα μπορούσε να προτείνει κανείς ότι στο συγκρότημα του Ιερού του Απόλλωνα γινόταν και τελετουργίες που σχετlζονταν με τη γονιμότητα και την προσφορά των πρώτων καρπών. Στη δεότερη ομάδα εντάσσονται τα υπόλοιπα όστρεα, με μεγάλη ποικιλία ειδών αλλά μικρή ποσότητα καταλοίπων και με το ιδιαίτερο χαρι.ικτηριστικό ότι τα περισσότερα ήταν διαβρωμένι.ι. Εντοπίστηκαν σε δύο συγκεντρώσεις, μία στο σηκό τσu ναοό και μία βόρεια τσu ναοό, η οποία δε λαμβάνετι.ιι υπόψη στη συζήτηση, κι.ιθώς δεν είνι.ιι ξεκάθαρη η χρονολόyησή της. Στο σηκό του ναοό εντοπίστηκαν έξι είδη οστρέων (πορφύρες, γι.ιϊδουροπόδι.ιρο, μύδια, στρείδι, πεταλίδα, μπουρού), συνήθη σε διάφορες συχνότητες στις περωχές της υπόλοιπης πόλης και σε άλλα οστρεολογικά σύνολα της βόρειας Ελλάδας. Ωστόσο, στις περισσότερες θέσεις τι.ι είδη αυτά κατι.ιναλώνοντι.ιν ως τροφή, ενώ, σε σύνολα των ύστερων προϊστορικών κι.ιι ιστορικών χρόνων, οι πορφύρες χρησίμευαν στην πι.ιρι.ιγαιγή πορφυρής βαφής. Για παράδειγμα, πορφύρες και στρείδια εντοπίστηκαν σε σημι.ιντικές ποσότητες στην πόλη της Ζώνης, ενώ το γεγονός ότι είχαν συλλεχθεί φρέσκι.ι και βρέθηκαν ακέραια κι.ιι σε συγκεντρώσεις, συχνά μσζi με άλλα διατροφικά κι.ιτάλοιπα, οδήyησε στην πρόταση ότι αποτελοόν απορρίμματα από την κι.ιτανάλαιση φι.ιγητού. Με αυτό το δεδομένο, η παρουσία μιας ποικιλίας διαβρωμένων ειδών (που στην καθημερινή ζωή καταναλώνονταν ως τροφή) σε λατρευτικό πλαίσιο δεν είναι εύκολο να ερμηνευθεί. Ίσως να αποτελούν αναθήματα με- 58. Stroud 1968, σελ Johnson 1994, σελ Warden 1990, σελ Nankov 2011, σελ Tompson 1952, σελ Ηλωπούλου 2015, σελ. 80.

19 ΊΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΘΗΜΑΤΑ 975 μονωμένων πιστών. Το γεyονός ότι εντοπίστηκαν διάφορα είδη μαλακίων ίσως δεί;ινει ότι ιnιτά προσφέρθηκαν από διαφορετιj<ής ηλικίας, J<ύροuς και επαγyέλματος πιστσ6ς. Συ-γκρίνοντας τα σύνολα από το συ-γκρότημα του ναού του Απόλλωνα και από τις υπόλοιπες περιοχές της αρχ:αίας πόλης, παρατηρσύνται κάποιες γενικές ομοιότητες, αλλά και μεyαλύτερες ή μικρότερες διαφορές. Η J<ύρια ομοιότητα αφορά στην ποικιλ!α των ειδών μαλακίων, δείχνοντας ότι αυτά συλλέγονταν από τις ίδιες περιοχές και χρησιμοποισύνταν από το ίδιο πληθυσμιακό σύνολο. Ωστόσο, διαφοροποιούνται τόσο οι σχετικές αναλογίες των ειδών, όσο και η κατάσταση των οστρέων (φρέσκα, διαβρωμένα, μαγειρεμένα) που καταδεικνόει διαφορά στις αντιλήψεις για τη χρήση και τη σημα.σ!α των μαλακίων και των οστρέων σε λατρευτικό και σε οικιακό/κοσμικό πλαίσιο. Συνοψίζοντας τα παραπάνω, φαίνεται ότι τα χτένια θεωρούνταν κατάλληλη προσφορά στους θεούς, ίσως και τροφή για τους ανθρώπους στο πλαίσιο τελετουργικών πρα1crικών, ενώ άλλα είδη μαλακίων όχt. Παράλληλα, κάποια είδη που καταναλώνονταν σε οικιακές περιστάσεις δε θεωρσύνταν κατάλληλα για να καταναλωθούν στο ειδικό, τελετουργικό πλαίσιο του Ιερσ6, αλλά μπορεί να προσφέρονταν στους θεούς ως ανάθημα. Αντίστοιχα, η σύγκριση των στοιχε!ων από το συγκ:ρότημα του νασ6 του Απόλλωνα με ανάλογα ιερά συγκροτήματα καταδεικνόει διαφορετικές επιλογές ως προς τα είδη μαλακίων και ποικιλ!α ως προς τους τρόπους χρήσης τους (Πίν. 4). Σε κάποιες περιπτώσεις, όπως στο ναό της Άρτεμης, του Ερμή και του Ποσειδώνα στον Κομμ6 64, στο ναό της Δήμητρας στην Κόρινθο", στο ναό της Δήμητρας και Κόρης στη Μυτιλήνη" και στο ναό στην Κύθνο", κατάλοιπα μαλακίων έχουν ερμηνευθεί ως απορρίμματα τελετουργικών γευμάτων ή προσφορών στο θεό. Στα περισσότερα δημοσιευμένα σύνολα αναφέρονται μικρές ποσότητες οστρέων, π.χ. στο ναό Δήμητρας και Κόρης στη Μεσσήνη", πολλά εκ των οπο!ων διαβρωμένα. Σε ιnιτά συνήθως αποδίδεται αναθηματικός χαρακτήρας. Οι διαφορές στην ποικιλ!α των ειδών είναι καταρχάς αποτέλεσμα του περιβαλλαντικού πλαισίου του κάθε ιερσ6 συ-γκροτήματος, ενώ σημαντικό ρόλο θα πρέπει να έπαιζαν και οι αντιλήψεις των πιστών για τα διαφορετικά είδη μαλοκ!ων, αλλά και για το ποιες είναι κατάλληλες προσφορές για τον κάθε θεό. Έχει υποστηριχθεί ότι οι τελετουργικές πρακτικές των αρχαίων Ελλήνων αποσκοπσ6σαν στη μείωση των διακρίσεων και επομένως, ο κάθε πιστός προσέφερε ανάλογα με τις δονατότητές του". Σε κάθε περίπτωση, η εύρεση καταλοίπων μαλοκ!ων που είχαν προσφερθεί στο θεό ως τροφή ή που είχαν καταναλωθεί σε τελετουργικά γεύματα και μετά εναποτέθηκαν ως ανάμνηση αυτών των γευμάτων μέσα στο σηκό του ναού του Απόλλωνα στην αρχαία Ζώνη, είναι ενδεικτιj<ή των ποικίλων εκφάνσεων της τελετουργίας στην αρχα!α ελληνιj<ή θρησκεία. Οι παραπάνω προτάσεις ενέχουν το χαρακτήρα προκαταρκτικών παρατηρήσεων, καθώς δεν έχει ολοκληρωθεί η ανάλυση του συνόλου των οστρέων της αρχαίας Ζώνης, αλλά και 64. Reese Bookides κ.ά. 1999, σελ Ruscillo Theodoropoulou 2013β. 68. Nobis 1997, σελ Ekroth 2008, σελ. 87.

20 976 ΑΡΧΑΙΑ ΖΩΝΗ Ι -ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ ΎUΙτί η προσφορά 1αιι κατανάλωση των μαλακίων ως τροφής, όπως και -yενικότερα των θαλασσιών τροφών, σε τελετουργικό πλαίσω 1αιι ο αναθηματικός τους χαρακτήρας είναι ένα θέμα που μόλις έχει αρχίσει να απασχολεί την έρευνα. Αυτό συμβαίνει ΎU1 πολλούς λόγους, με ΙCUpιότερους ότι δεν υπάρχουν αρκετές πληροφορίες στις γραπτές πηγές, αυτές δεν έχουν διερευνηθεί ενδελεχώς όσον αφορά στα μαλάκια, αλλά 1αιι γιατί η ανάκτηση, μελέτη και δημοσίευση των οστρέων (όπως γενικότερα του βωαρχαωλογι!cού υλι!cού) δεν γινόταν συστηματικά μέχρι πρόσφατα, τουλάχιστον στα περωσότερα ανασ1αιψικά έργα. Οι σχετικές δημοσιεύσεις έχουν αρχίσει να πληθαίνουν τα τελευταία χρόνια, προσφέροντας έτσι στοιχεία που βοηθούν στην καλύτερη πραγμάτευση του θέματος. Παρόλα αυτά, η εικόνα που έχουμε είναι ακόμη ελλευττική, υπογραμμίζοντας την ανάγκη περισσότερων βωαρχαιολογικών μελετών με κοινή μέθοδο, ταφονομική 1αιι χωρική ανάλυση που θα διευκολύνουν τις συγκρίσεις και τη διατύπωση βάσιμων ερμηνευτικών προτάσεων.

21 Ί'ΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΘΉΜΑΤΑ 977 KATAΛOffiΣ ΕΙΚΟΝΩΝ- ΠΙΝΆΚΩΝ ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΣΥΜΒΟΛΩΝ _ι::,::::::::::.. ~ Εικόνα 1. Χωρική κατανομή των οστρέων στο συγκρότημα του Ιερού του Απόλλωνα με βάση τον Αριθμό Προσδιορισθέντων Οστρέων (ΑΠΟ)

22 978 ΑΡΧΑΙΑ ΖΩΝΗ Ι - ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ Εικόνα 2. Παραδείγματα ειδών οστρέων από το συγκρότημα του Ιερού του Απόλλωνα (η αρίθμηση παραπέμπει στον Πίνακα 1) Εικόνα 3. Όστρεο Ο. edulίs (στρείδι), το οποίο κόλλησε και αναπτύχθηκε πάνω σε θυρίδα C. glaucum (μπουρλίθρα) Εικόνα 4. Παραδείγματα οστρέων του είδους Fl. glaber (χτένια) με νέφη καύσης

23 Ί'ΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΘΉΜΑΤΑ ι::ι. "" Α/Α Είδη Περιpω.J.ον ~ ~ ~ ι ο U' 8.. ~ ~ ~ ~ ~ ~ "" l:iq l Κοινή ονομασία Flexopecten 1 glaber Θ/Α/Β 84 64, , χ;τένι 2 Bolinus brandaris Θ/Α/Ρ 9 6,9 7 12,ι πορφύρα Cerastoderma 3 glaucum Υ/Α/Ρ 8 6,ι 3 5, μποορλ{θρα Spondylus 4 ]!aederopus Θ/Β/Β 6 4,6 ι ι, ,5 γαϊδοοροπόδαρο 5 Hexaplex trunculus Θ/Α/Ρ 5 3,8 2 3, ,4 πορφύρα 6 Arcanoae Θ/Α/Χ 4 3,ι κιβωτός του Νώε 7 Glycymeris sp. Θ/Α/Χ 3 2, μηλοκύδωνο 8 Pecten jacobaeus Θ/Α/Β 2 1,5 2 3, χ;tένι 9 Mytilussp. Υ/Α/Χ 2 1,5 1 1,7 9 2 μύδι 10 Tonnagalea Θ/Χ/Β 2 1, τόννα, μπουρού 11 Patella ulyssiponensis Θ/Β/Ρ 2 1, πεταλίδα Stramonita 12 haemostoma Θ/Χ/Β ι 0,8 1 1,7 ι 25 2 πορφύρα 13 Mactra stultorum Θ-Υ/Α/Ρ ι 0,8 ι 1,7 ι 20 2 Cassidaria 14 echinophora Θ/Α/Β ι 0,8 ι ιg 2 15 Ostrea edulis Θ-Υ/Χ/Ρ ι 0,8 ι 16 3 στρείδι Σύνολο θαλάσσιων ειδdιν ! 2,1 16 Helix pomatia Χερσα{ο σαλιγκάρι 17 Helix aspersa Χερσαίο 1 1 ι 12 3 σαλι-yκάρι 18 Helix locorum Χερσα{ο ι ι ι ι ο ι σαλιγκάρι Σύνολο χερσcιiιον ειδόιν ελικ6 m5voλo ,1 Πiνακας 1: Το οσι:ρeοσρχαιολογικ:ό σύνολο από το συγκρότημα τοv Ιερού τοv Απόλλωνα. Είδη, Περιβάλλον διαβίωσης (1 στήλη: Θ= Θαλάσσια, Υ= Υφάλμυρα, Γ= 11.υταi ύδατα, 2 στήλη: Α= Αμμώδη υποστρώματα, Β= Βραχώδη, Χ= και τα δύο, 3 στήλη: Ρ= Ρηχά, Β= Βαθιό., Χ= κ:ω τα δύο), Αριθμός Προσδιορισθέντων Οσι:ρέων (ΑΠΟ) και ποσοστό, Ελάχιστος Αριθμός Ατόμων (ΕΑΑ) και ποσοσι:ό, Αριθμός Θραυσμάτων (ΑΘ), Αριθμός Ακέρωων (ΑΑ), Βάρος (σε γραμμάρια) και ΜΦ (Μέση Φθορό., όπου 1: χαμηλή, 2: μέτρια, 3: υψηλή). Στην τeλeυταία στήλη δίνεται η κοινή ελληνική ονομασία

24 980 ΑΡΧΑΙΑ ΖΩΝΗ Ι - το ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ ΤΟΜΗΑ ~ ~ r.."l ~ ~ Fl. J!laber Μ stultorum Sp. J{aederopus 1 1 ι95 2 Σύνολο ι8 2 ΤΟΜΗΒ Fl. J!laber Mvtίlus so. 2 ι 9 2 Η. trunculus τ.galea So. f[aederoous ι ι ι Β. brandaris ι ι ι 7 2 Η. oomatίa ι ι ι 2 2 Ο. edulis ι ι 16 3 Ρ. u/yssioonensis ι ι 5 2 Σ-6νολο 30 ι ΤΟΜΗΓ Α. noae C. J!laucum ι ι ι ι ο 2 Sp. J{aederopus Η. aspersa Σύνολο ΤΟΜΗΔ Fl.!ι!laber Β. brandaris Η. trunculus So. 2aederoous Ρ. ίacobaeus Α. noae 2 2 ι2 2 Glvcvmeris sp. 2 ι 27 2 C. J!laucum ι ι ι 2 2 Η. pomatia ι ι ι 2 2 Gl. J![νcymeris ι ι 8 2 C. echinophora Ρ. ulvssiponensis Σύνολο ι 700 2ι4 ΤΟΜΗΕ C.!ι!laucum ι7 2 Fl.!ι!laber ι ο 2 Σ'όνολο s 27 2 TOMIIH H.locurom ι Σύνολο ι ι ι 10 ι ΤΟΜΗΖ Fl. J!laber St. haemostoma Σύνολο s 4 s so 1.9 Πtvακαι; 2: Χωρική καταvομή των οστρέων στις wμές του σrυfκροτήματος ~ Ω, ~ ΜΦ

25 Ί'ΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΘΉΜΑΤΑ 981 ~ ~ ~ ~c:i.. ~ c:i.. ~j ΜΦ ~j l Fl.f!laber Β. brandaris ι ι ι 7 2 τ. galea Τομή Β, σηκός ο (llάθος 0,35μ) ~ Σ'6νολο 20 ι ο 4 ι ι,96 Τhμή Β, σηιώς (Ράθοc; 0,60μ) Fl. glaber Mytilussp Ο. edulis Sp. 1!aederopus ι ι ι ι ι π 2 Η. trunculus 2 1 ι 56 2 Η. pomatia ι 1 ι 2 2 Ρ ulyssiponensis ι ι 5 2 Σύνολο ι ο 5 ι 6 4 ι 27ι 2,ι4 Τομή Δ, Βόρεια τοίχου 4 (111 ομάδα οστρέων) Λ. noae Glycymeris sp. ι ι Sp. gaederopus 2 ι Β. brandaris Η. trunculus ι 11 3 Σ'6νολο ι3 6 ο ι ι ι 24 Τομή Δ, Βόρεια τοίχου 4 (211 ομάδα οστρέων) Fl. glaber Ρ ulvssi110nensis ι ι 2 2 Σ'6νολο Τομή Δ, Βόρεια τοίχου 4 (3'~ ομάδα οστρέων) C. glaucum ι ι ι Gl. glycymeris ι ι Glvcvmeris sp. ι ι 9 2 Pjacobaeus ι Sp. 1[aederopus ι ι C. echinophora ι ι 18 2 Η. trunculus 2 ι H.pomatia ι 1 ι 2 2 Σύνολο ι 1,ιs Τομή Δ, Βόρεια τοίχου 4 ( 411 ομάδα οστρέων) Fl. glaber Ρ ίacobaeus ι ι ι ι 22 2 Β. brandaris ι ι 10 2 Σ'6νολο ΠJναχας 3: Χωρική κατανομή των οστρέων στις τομές Β και Δ

26 982 ΑΡΧΑΙΑ ΖΩΝΗ Ι - το ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ Α/Α θέση Πηyή ι Ναός Δήμητρας και Κόρης, Μmιλήνη Ruscillo Ναός Από'λλ.ωνα Δαφνηφόρου, Ερέτρια Ί'heodoropoulou 2013α 3 Ναός Απδ'λλ.ωνα, Σωρός Ί'heodoropoulou 2013β: 212, υποσ Βωμός Αφροδ{της Ουραν(ας, Αθήνα Reese 1989: Ναός Ποσειδιbνα, Καλαυρεία Πόρου Mylona Αρχ.αϊκός ναός, Κύθνος Ί'heodoropoulou 2013 β 7 Ναός Δήμητρας και Κόρης, Κόρινθος Boukides κ.ά. 1999, Stroud Ναός Δήμητρας και Κόρης, Μεσσήνη Nobis 1997: Ναός Δήμητρας και Κόρης, Λιβύη Warden Ναός Άρτεμης, Ερμή και Ποσειδώνα, Κομμός Reese2000 Πtvακαι; 4: Δημοσιευμένα σύνολα οστρέων από λατρευτικά σvyιφοτήματα των ισr:ορικώv χpόvωv

27 Ί'ΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΘΉΜΑΤΑ 983 ΠΕΡΙΛΗΨΉ Η παρούσα εpyασ!α συζητά το οστρεολογικό m'>νολο από το αρχα!κό Ιερό τοu Απόλλωνα στην Αρχαία Ζώνη με στόχο να διερευνήσει το ρόλο των θαλασσινών μαλαιdων στο ειδικό α:υτό πλοίαιο, αλλά ιαιι να εξετάσει τη δυνατότητα των βωαρχαωλογικών καταλοίπων να σονεισφέροuν στην αποσαφήνιση των τελετοuρrικών πρακτικών. Κατά την ανασιαιφή εντοπίστηκαν 131 κατάλοιπα θαλασσινών μσ.λαιdων, η πλεωνότητα των οποirον προέρχεται από την περωχή βόρεια τοu ναού ιαιι από το σηκό του. Η ενδελεχής μελέτη του συνόλου, η σονεκτ!μηση των ταφονομικών παραμέτρων και των ανασκαφικών δεδομένων οδηγm'>ν στην υπόθεση ότι τα όστρεα είναι κατάλοιπα τελετουρrικών πρακτικών: απορρίμματα γευμάτων, προσφορές τροφής και αναθήματα στη θεότητα. Αναλυτικά, στο m'>νολο επικρατm'>ν τα φρέσκα, κατάλληλα προς βρώση, χrένια που φαίνεται πως είχαν ψηθεί μέσα στο κέλυφός τους. Σε μικρότερες ποσότητες εντοπίστηκαν άλλο είδη μαλαιdων, όπως πορφύρες, μποuρλίθρες, μύδια και γαwοοροπόδαρα, εκ των οποίων κόποια είχαν συλλεχθεί φρέσκα από τη θάλασσα και κάποια διαβρωμένα από την ακτή. Τα ιαιτάλοuτα των φρέσκων μαλακίων που εντοπίστηκαν μέσα στο ναό και στα βόρειά τοο είναι πιθανό να αποτελm'>ν απορρίμματα τελετοuρrικών γευμάτων. Το m'>νολο από το σηκό θα μποροόσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη αναίμακτων προσφορών τροφής (τελετοupyiες τύπου θεοξένια ή τραπεζώματα), ενώ τα όστρεα ποu είχαν συλλεχθεί διαβρωμένα, και άρα ακατάλληλα για βρώση, ίσως είχαν αναθηματικό χαρακτήρα. Εν κατακλείδι, η εόρεση θαλάσσιων οστρέων μέσα στο Ιερό δεν θα πρέπει να αποτελεί έκπληξη, εάν αναλογιστεl κανείς τη m'>νδεση του θεοό Απόλλωνα με τη θάλασσα και το γεγονός ότι τον τιμούσαν οι ψαράδες, οι ταξιδευτές και οι άποικοι. Παράλληλα, θα πρέπει να συwπολογιστεί η στενή σχέση της Αρχαίας Ζώνης με τη θάλασσα και οι πιστοί ποu θα επισκέπτονταν το Ιερό από διάφορες περιοχές του αρχαίου κόσμου. Συνεπώς, η μ.λέτη του οστρεοαρχαιολογικσ11 υλικού από το αρχα!κό Ιερό του Απόλλωνα παρέχει πληροφορίες για ru; τοπικές και προσωmκές παραμέτρους της θρησκείας, που σπανirος αναφέρονται στις γραπτές πηγές. Παρόμοια είναι τα συμπεράσματα ανάλογων μελετών σε ιερούς χώροuς του Αιγαίου, γεγονός ποu uπογραμμlζει την πολυπλοκότητα του αρχαίου ελλην1κσ6 τελετουρrικοό και της θρησκείας, ενώ παράλληλα αναδεικνόει τη σημασία των βωαρχαιολογικών μελετών στην προσέγγιαη αυτών των ζητημάτων.

28 984 ΑΡΧΑΙΑ ΖΩΝΗ Ι - το ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ SUMMARY '""f'he present study discusses the archaeomalacological assemblage ftom the archaic sanctuary 1 of Apollo in the ancient ooastal tcwn of Zone, Evros, with the aim tc discuss the role of the specific marine fjιunas within the ritcal sphere of the sanctuary and to esplore the potential of bioarchaeological remains to detect ritual activities. The excavation of tbe Ancient Zone revealed a walled ci1y, a ccmctery and two sanctuaries, one dedicated to Demeter and one to Apollo. The latter dates to the archaic period and the wealth of archaeological finds underline its importance. The excavation of the archaic oomplex yielded 131 marine molluscan remains; the vast majority was found in the area north of the temple and inside the sekos of the temple. The analytical study of the assemblage, the consideration of taphonomic parameters and other oontextual information suggest that seashells represent the remains of ritual activities, such as food waste from ήtual meals, as well as food and votive offerings to the dei1y. In detail, thc assemblage is dominsted by ftesb scallops thjit were cooked inside their shells, as well as small amounts of other molluscan species, such as purple-shells, cockles, mussels and thorny-oysters, some ofwhich have been gathered ftesh and some worn ftσm the beach. Scallop sbells and otlιer ftesh marine molluscs ftσm tlιe temple and tlιe area north of it may represent the remaius ftσm food cousumption events, possibly sacred meals. The assemblage inside the sekos may have been bloodless offerings to the divioities (theoxenia andlor trapezomata ), while tlιe sbells tlιat have been gatlιered wom ftom the beach and were found inside the sekos may represenι votive offerings. Το sum up, the recovery of marine molluscs at the sanctuary of Apollo is not smprising considering the marine Mture of the god, wbo was hailed by fishermen, seafarers and colonials, but also the maritime character of tlιe ci1y and the variable range of worshippers tlιat visited the sanctuary ftσm far way. Therefore, tlιe study of tlιe archaeomalacological maierial offers insights into the local snd personal parameters of tlιc cult bcyond tlιc written sources. Similar rcsults ftσm all over tlιe Aegean underline tlιe complexi1y of Greek ritual and religion and highlight tlιe potential of bioarchaeological analysis to discuss such concepts and practices.