Δρ. Παρασκευάς Παναγιώτης Τα ρητορικά κείμενα στη Β Λυκείου: διδακτική και ιδιαιτερότητες. Μια διδακτική προσέγγιση ενότητα 4-8

Transcript

1 Δρ. Παρασκευάς Παναγιώτης Τα ρητορικά κείμενα στη Β Λυκείου: διδακτική και ιδιαιτερότητες. Μια διδακτική προσέγγιση ενότητα 4-8

2 Α Γενικά Τα ρητορικά κείμενα του Λυσία,του Ισοκράτη και του Δημοσθένη σύμφωνα με το αναλυτικό πρόγραμμα προβλέπονται να διδαχθούν στην Θεωρητική Κατεύθυνση της Β τάξης. Είναι συγκεκριμένα κείμενα που αφορούν όλα στην ιστορία του 4ουπΧ. αι. Σύμφωνα με το αναλυτικό πρόγραμμα προβλέπεται να ακολουθηθεί μια σειρά κατά το σχολικό έτος από το Μαντίθεο, στον Υπέρ Ροδίων λόγο και από κει στον Περί ειρήνης. Καλόν είναι να τηρηθεί, διότι αντανακλά συγκεκριμένα ιστορικά πλαίσια στον 4ο αι π.χ. και συνδέονται τρόπον τινα μεταξύ τους παρά το ότι απέχουν.

3 Το ρητορικό κείμενο είναι ένα πολυσχιδές στην ουσία και τη φυσιογνωμία του κείμενο. Περιλαμβάνει το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο εκφωνείται ή γράφεται, το θέμα με το οποίο ασχολείται ο ρήτορας, τον τρόπο με τον οποίο το αναπτύσσει τα επιχειρήματα, τη λογική, τους, τον εντυπωσιασμό, την υπερβολή έως και την ακρότητα πολλές φορές, δεδομένου ότι υπάρχει σκοπός συγκεκριμένος δικανικός ή πολιτικός. Αυτό καθιστά τη διδασκαλία δυνάμει πολύπλευρη,εφόσον προσπαθεί ο διδάσκων να αναφερθεί σε κάθε πλευρά του κειμένου ενότητας που διδάσκει κάθε φορά, διότι δεν πρέπει :

4 1. να αρκεστεί στην επιχειρηματολογία μόνο 2. να υπερασχοληθεί με το ιστορικό πλαίσιο 3. να φορτώσει τους μαθητές με περιττή επίμονη διδασκαλία των σχημάτων λόγου 4.να κάνει λεπτομερή συντακτική ανάλυση του κειμένου Επισήμανση : οι μαθητές της Κατεύθυνσης έχουν μεν διδαχθεί αρκετά πράγματα γύρω από τη σύνταξη ή εν γένει τη λειτουργία της αρχαίας ελληνικής στο Γυμνάσιο και στην Α Λυκείου, όμως δεν έχουν επάρκεια πλην ελαχίστων και δεν έχουν κυρίως μάθει λέξεις, πράγμα που καθιστά δυσχερή τη διδασκαλία και την πρόσληψη του ίδιου του κειμένου από τη τάξη. Αυτό σε συνδυασμό με την ελλειπτικότητα ή την παντελή άγνοια της ιστορικής γνώσης της περιόδου στην οποία ανήκει κάθε λόγος καθιστά το μάθημα προβληματικό.

5 Ένα άλλο πρόβλημα των ρητορικών κειμένων είναι και η αποσπασματικότητα με την οποία το αναλυτικό πρόγραμμα καθοδηγεί τη διδασκαλία τους. Με εξαίρεση τον Υπέρ Μαντιθέου οι λοιποί δύο λόγοι είναι πιο αποσπασματικοί και έτσι καθίστανται σχεδόν αντικείμενα αδιάφορα για το μαθητή. Αυτό συμβαίνει λιγότερο στο Δημοσθένη και περισσότερο στον Ισοκράτη.

6 Αναγκαστικά λοιπόν πρέπει να επιμείνει ο διδάσκων στην αφομοίωση του ιστορικού πλαισίου από τους μαθητές, ώστε να διευκολυνθούν στην κατανόηση των επιχειρημάτων που σχετίζονται με αυτό, τη βαρύτητά τους, τα σχήματα λόγου και από κει και πέρα να «ανοίξει» το μάθημα σε μια μεγαλύτερη συμμετοχή των μαθητών στην τάξη. Υπό το πρίσμα αυτό θα κατανοηθεί η πορεία κάθε λόγου ρητορικού και η διαφορά του από το άλλο, εφόσον διδάσκονται στη Β τάξη δύο βασικά είδη λόγων: ο δικανικός και ο πολιτικός/συμβουλευτικός. Στην ουσία τους βέβαια όλοι είναι πολιτικοί λόγοι εκφωνημένοι μέσα στη δημοκρατική Αθήνα, στην αγορά ή στο δικαστήριο ή γραμμένοι σε φυλλάδια όπως ο Περί ειρήνης.

7 Οι μαθητές μπορεί σήμερα να μη βρίσκουν ενδιαφέρον σε ένα λόγο ρητορικό κινούμενοι από το ότι δεν έχουν διδαχθεί στο Γυμνάσιο κάτι ανάλογο όπως συνέβαινε με παλιότερες εποχές όταν διδάσκονταν ρητορικά κείμενα στη Β Γυμνασίου από μετάφραση έστω και εξοικειώνονταν με το είδος αυτό του λόγου κάπως. Ο διδάσκων ωσαύτως πρέπει να προσπαθήσει να κεντρίσει το ενδιαφέρον των μαθητών με ερωτήσεις κατάλληλες π.χ. για την αξιολόγηση ενός επιχειρήματος που διαβάζουν και αναλύουν, τη θέση του στο λόγο της παραγράφου ή του λόγου γενικά και ίσως με την τοποθέτηση των μαθητών οιονεί ως δικαστών στην περίπτωση του Μαντιθέου ή ως πολιτών στην περίπτωση των Αθηναίων στο Υπέρ Ροδίων. Δυσκολότερο θα είναι αυτό στον Περί ειρήνης εφόσον θα πρέπει να αρθούν πάνω από τον τοπικισμό που διέκρινε τους Έλληνες της εποχής και δη τους Αθηναίους.

8 Το βιβλίο του καθηγητή για τα ρητορικά κείμενα είναι επαρκές και ο διδάσκων μπορεί να το συμβουλεύεται καθώς και την βιβλιογραφία που το συνοδεύει. Περισσότερο όμως για το σχολιασμό επιμέρους θα πρέπει να καταφύγει σε ειδικά επιστημονικά συγγράμματα για την καθημερινή ζωή στην Αθήνα, για τις σχέσεις Αθήνας και Μαυσώλου, τα προβλήματα της Αθήνας με τους συμμάχους της και τις άλλες πόλεις, γιατί κατά βάση αυτά τα κείμενα είναι κείμενα πολιτικά και ιστορικά.

9 Όσον αφορά τον προγραμματισμό της διδασκαλίας των λόγων δίνεται από το αναλυτικό πρόγραμμα μεν, όμως δεν εφαρμόζεται παρά θεωρητικά, διότι απρόβλεπτοι ή προβλέψιμοι παράγοντες επιδρούν ανασταλτικά και ανατρέπουν το σχεδιασμό. Γι αυτό καλό θα είναι να υπάρχει ρεαλισμός στον προγραμματισμό και προσπάθεια έστω να διδαχθεί σωστά ένας ή δύο λόγοι και κατά το δυνατόν πληρέστερα. Άλλωστε προβλέπεται και η Λυρική Ποίηση το Β τετράμηνο.

10 Β Δειγματική διδακτική προσέγγιση του Λυσία, Υπέρ Μαντιθέου 4-8 Μέθοδος : συνεργασία μαθητών και διδάσκοντος και συνεργασία μαθητών μεταξύ τους υπό την καθοδήγηση του διδάσκοντος. Ι. Στόχοι της διδασκαλίας να κατανοηθεί από το μαθητή ο σκοπός της φυγής του Μαντιθέου και ο χρόνος να κατανοήσει ποια είναι τα πρόσωπα που δρουν ( πατέρας και γιος) να μάθει ποια είναι η εποχή των 30 τυράννων να κατανοήσει γιατί ο Μαντίθεος αδράνησε μετά την επιστροφή του στην Αθήνα λίγο πριν το τέλος των Τριάκοντα να κατανοηθεί ο ρόλος του σανιδίου ως αποδεικτικού μέσου ότι ο Μαντίθεος συνεργάστηκε με το καθεστώς των Τριάκοντα. να δει ο μαθητής πως ο Μαντίθεος απορρίπτει τη λογική των κατηγόρων του που ήταν στηριγμένη στο σανίδιο,δηλαδή τις ευθύνες των φυλάρχων να τηρηθεί αναλλοίωτο το σανίδιο. να συμπεράνουν οι μαθητές και αυτοί ως δικαστές την αθωότητα του ανδρός.

11 Γραμματικοσυντακτικοί στόχοι : οι μετοχές και τα συνηρημμένα ρήματα Οι στόχοι αυτοί πρέπει να επιτευχθούν μέσα από τη διδασκαλία ενός δίωρου, όχι μιας ώρας.

12 ΙΙ. Η επιχειρηματολογία 4-8 Η διήγηση των γεγονότων μετά το 404π.Χ. είναι σκόπιμη επιχειρηματολογία που έχει σκοπό της να υπενθυμίσει : 1. ένα κακό παρελθόν μέσα στο οποίο όμως η οικογένεια του Μαντίθεου και ο ίδιος δεν είχαν ενεργό ανάμιξη ιδίως στο καθεστώς των Τριάκοντα, 2. να καταρριφθεί μέσα από την εξιστόρηση η κατηγορία της συνεργασίας του Μαντίθεου με τους τυράννους, 3. να απαλλαγεί εκείνος από τον ενδεχόμενο αποκλεισμό και να αποκατασταθεί ως εκλεγμένος άρχων της Αθήνας, 4. να συντριβούν ηθικά και νομικά οι κατήγοροί του.

13 Όσον αφορά τον πρώτο στόχο ο Μαντίθεος έλειπε λόγω της πατρικής φροντίδας που τον έστειλε στον Κιμμέριο Βόσπορο, στον Σάτυρο, το βασιλιά, επιδιώκοντας από τη μια να γλιτώσει από ενδεχόμενο κίνδυνο εκ μέρους των Τριάκοντα και από τον κίνδυνο,αν εκτεθεί υπέρ αυτών ή αν συνταχθεί με τους δημοκρατικούς αντιπάλους τους στην περίπτωση επικράτησης της μιας ή της άλλης πτέρυγας στην Αθήνα.

14 Κριτική των επιχειρημάτων : η απουσία του Μαντιθέου προ του 404π.Χ. δείχνει μεν μιαν αντίθεση ή έστω προσπάθεια διάσωσης του εαυτού του, από την άλλη όμως δεν πιστοποιεί και δημοκρατικότητα, εφόσον δεν ήταν ανάγκη να πάει στον Πόντο,αλλά στη Θήβα και αλλού όπου συγκεντρώνονταν οι δημοκρατικοί. Η φυγή ήταν ύποπτη πράξη, η οποία δείχνει ότι απλά ήθελε να σωθεί από τις επερχόμενες συγκρούσεις.

15 Σχετικά με το δεύτερο στόχο, η μη συνεργασία δεν πιστοποιεί δημοκρατικότητα, αλλά μάλλον την επικίνδυνη για τη δημοκρατία πολιτική αδράνεια, αποχή διά της φυγής, που ήταν καταδικαστέα. Όφειλε ο Μαντίθεος και ο πατέρας του να αντιταχθούν στο καθεστώς και όχι να φύγουν και να επανέλθουν όταν θα έπεφτε. Αναφορικά με τον τρίτο στόχο, μένει μετέωρο το θέμα της πολιτικής του στάσης τον καιρό των Τριάκοντα, γιατί δεν είναι θετικό επιχείρημα ότι δεν ήταν ανόητος να συνεργαστεί όταν έπεφταν, διότι καταδεικνύει καιροσκοπισμό που δεν είναι ηθικά σωστός. Υπάρχει λοιπόν ένα ζήτημα αδιευκρίνιστο και επ αυτού στηρίχθηκαν ίσως οι κατήγοροί του

16 Ο τέταρτος στόχος πάσχει ηθικά και νομικά.δηλαδή δεν μπορεί να κατηγορηθούν οι κατήγοροί του ηθικά,ως συκοφάντες,γιατί ως καλοί πολίτες είχαν κάθε δικαίωμα να έχουν ενστάσεις για το Μαντίθεο και την ανάληψη του αξιώματός του, εφόσον δεν ήταν αποδεδειγμένη η δημοκρατική του ιδεολογία σε μιαν Αθήνα που πάσχιζε να στερεώσει το πολίτευμά της και να ανακάμψει σε ένα δύσκολο περιβάλλον.

17 Αντίλογος : μέσα στο κλίμα που διαμορφώθηκε στην Αθήνα μετά την πτώση των Τριάκοντα η αμνηστία ήταν εκείνη που επέφερε την ισορροπία στην πόλη και την κοινωνία της. Υπό το κλίμα αυτό αμνηστεύθηκαν και οι διασωθέντες τύραννοι, γιατί λοιπόν και οι ενστάσεις των κατηγόρων του Μαντιθέου να μην απορριφθούν μέσα στο πλαίσιο αυτό ; Ίσως να έγινε έτσι ίσως και όχι.

18 Το ισχυρότερο όλων των επιχειρημάτων είναι εκείνο του σανιδίου : σ αυτό επιρρίπτονται ευθύνες απροσδιόριστες, στην ελλιπή φύλαξή του τον καιρό των 30 τυράννων με αποτέλεσμα να διασυρθεί το όνομα και η υπόληψη του Μαντιθέου. Υπάρχει όμως ένα ερώτημα : ποιοι είχαν συμφέρον να καταλέξουν το Μαντίθεο στους ιππείς, ενώ ήταν απών; Μήπως ήταν πράγματι συμπαθών το καθεστώς; Σ αυτά τα ερωτήματα δεν αναφέρθηκε ο λόγος για ευνόητους λόγους. Ήταν πιο απλό να πει ο ρήτορας ότι κάποιοι αλλοίωσαν το σανίδιο και να γίνει πιστευτό.

19 ΙΙΙ. Παθοποιΐα Ο ρήτορας προσπαθεί να συνεγείρει στην ψυχή των βουλευτών οργή, αγανάκτηση και αντιπάθεια προς τους κατηγόρους του Μαντιθέου τους οποίους μέσα από τη αφήγηση της ιστορίας εμφανίζει ως συκοφάντες. (4-5) Προσπαθεί να πετύχει ώστε οι βουλευτές να αμφιβάλουν για τη σοβαρότητα του κατηγορητηρίου, να αντιπαθήσουν του κατηγόρους και αυτό το πετυχαίνει με σταδιακή παράσυρσή τους στη λογική της αφήγησης και της επιχειρηματολογίας (6-7). Στο 8 ρητά πλέον «αποδεινύει» την αθωότητά του και την ηθική κατάπτωση των κατηγόρων ζητώντας την αποδοχή του ως δημοκρατικού πολίτη από τους βουλευτές.

20 ΙV. Σχήματα λόγου (δειγματικά) Αντίθεση : οὐκ ἐπεδημοῢμεν.ἀλλά ἤλθομεν Υπερβατό : ἡμᾶς ὁ πατήρ ἐξέπεμψεν Πολυσύνδετο : οὒτε καθαιρουμένων οὒτε μεθισταμένης Ομοιοτέλευτο: οὒτε ἀπενεχθέντα οὒτε παραδοθέντα. οὒτε καταβαλόντα Χιαστόν : ἐκεῖνοι τοῖς γράμμασιν τούτοις ἐκ τούτων ἐν ἐκείνοις Κύκλος : ἐκ τοῢ σανιδίου..ἒλεγχος μέγιστος Χρήση προτρεπτικής προστακτικής: ἀνάβηθι μαρτύρησον

21 V. Ασκήσεις Ως ασκήσεις μπορεί ο διδάσκων να δώσει μερικές από το βιβλίο του καθηγητή σχετικά με την επιχειρηματολογία,τα πραγματικάσχόλια. Επίσης μπορεί να ζητήσει και ιδεολογικά ζητήματα που εθίγησαν στην τάξη γύρω από τη στάση του πολίτη σε δύσκολες εποχές όχι μόνο για την εποχή των 30 τυράννων αλλά και στη σημερινή. Βλ. λοιπόν σ. 40 κε του βιβλίου του καθηγητή

22 VI. ΤΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ ΑΡΕΙΟΣ ΠΑΓΟΣ: αρμοδιότητά του υποθέσεις θρησκευτικού χαρακτήρα ( ιεροσυλίες) και εκ προμελέτης φόνων. ΗΛΙΑΙΑ : λαϊκό δικαστήριο με ποινικού και αστικού χαρακτήρα αρμοδιότητες ( βλ. δίκη του Σωκράτη).Δίκαζε σε τμήματα των 501 ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ : η συνέλευση με δικαστική αρμοδιότητα επί πολιτικών και πολεμικών ζητημάτων π.χ. οστρακισμός, προδοσία κ.τ.τ. ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΩΝ : εξέταζε υποθέσεις πολιτικού χαρακτήρα. ΕΦΕΤΑΙ α. Παλλάδιον : δίκαζε ποινικές υποθέσεις φόνων εξ αμελείας χωρίς να επιβάλει τη θανατική ποινή β. Δελφίνιον : έκρινε αν το έγκλημα ήταν συγχωρητέον ή όχι γ. Το εν Φρεατοί : δίκαζε εξόριστους φονιάδες για υποτροπή. Οι δικαζόμενοι ήταν μέσα σε βάρκα για να μην μολύνουν την πόλη.

23 ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ 1. ΔΕΝ ΥΠΗΡΧΕ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΜΕΝΗ ΚΑΤΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ 2. ΔΕΝ ΥΠΗΡΧΕ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΤΑΓΕΓΡΑΜΜΕΝΟ ΟΠΩΣ ΣΤΗ ΡΩΜΗ ΣΕ ΣΩΜΑ 3. ΔΕΝ ΥΠΗΡΧΑΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΔΙΚΑΣΤΕΣ, ΑΛΛΑ ΚΛΗΡΩΤΟΙ

24 ΧΡΗΣΙΜΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ Μ.Dillon, Payments to the Disabled at Athens: Social Justice or Fear of Aristocratic Patronage, Anc.Soc. 26, J. de Romilly, Ο Νόμος στην ελληνική σκέψη από τις απαρχές στον Αριστοτέλη, Αθήνα 1997 ( το Αστυ). J.W.Jones, The law and legal theοry of the Greeks, Oxford 1956 R. Flaceliere, O δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Αρχαίων Ελλήνων,μτφ. Γ. Βανδώρου, Αθήνα 1990 ( Παπαδήμας σ.281 κε) Σεμινάριο ΠΕΦ 12 για τα ρητορικά κείμενα και τη διδασκαλία τους Ar.Biscardi, Αρχαίο ελληνικό δίκαιο, μτφ. Π.Δημάκης,Παπαδήμας 1991 Τρωιάνος Σπ.-Βελισσαροπούλου-Καράκωστα Ι., Ιστορία Δικαίου, Σάκκουλας 2002 Δημοσθένης, Κατά Τιμάρχου (αφορά τη δοκιμασία).