ΤΑ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΙΑΣ: ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Hatem Mohamed Ahmed Gad-Allah ΤΑ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ (2008

2 Hatem Mohamed Ahmed Gad-Allah ΤΑ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Τμήμα Ιστορίας &Αρχαιολογίας Τομέας: Ιστορίας της Τέχνης Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: 9 Ιουνίου 2008 Εξεταστική Επιτροπή Μελών ΔΕΠ της Τριμελούς Συμβουλευτική επιτροπή - Καθηγητής Μιλτιάδης Παπανικολάου, Επιβλέπων - Καθηγητής Ηλίας Μυκονιάτης, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής - επίκ. Καθηγητής Χασάν Μπαντάουη, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Μελών ΔΕΠ εξεταστών - Καθηγητής Αλκής Χαραλαμπίδης εξεταστής - αν. καθηγητής Π. Νίγδελης εξεταστής - αν. καθηγητής Γοργός Τσακίρης εξεταστής - επίκ. Καθηγητής Δημήτρης Ξόνογλου εξεταστής

3 Hatem Mohamed Ahmed Gad-Allah Α.Π.Θ ΤΑ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ ISBN "Η έγκριση της διδακτορικής διατριβής από το Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως" (Ν.5343/1932,αρθρο 202,παρ.2)

4 Στους γονείς µου στην γυναίκα μου και στις μικρές μου " Λόμπνα & Άϊα "

5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Πίνακας Περιεχομένων... Πίνακας Εικόνων I: II III:I Πρόλογος I:I Εισαγωγή 1:4 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ - Εισαγωγή Γενικά περί Αιγυπτιακής Τέχνης. 7 - H Διαχρονικότητα της Αιγυπτιακής χαρακτικής Η Αιγυπτιακή Χαρακτική στην περίοδο από την τεχνική του Παπύρου έως την τεχνική του Χαρτιού και η εξέλιξη της έως σήμερα.. 20 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΤΟ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ -Εισαγωγή Επιρροές στην σύγχρονη Αιγυπτιακή χαρακτική Το περιβάλλον της Αιγύπτου και η επίδραση του στα έργα των Αιγυπτίων καλλιτεχνών Η καθημερινή ζωή και η επιρροή της στην Αιγυπτιακή χαρακτική ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ - Εισαγωγή Η Αιγυπτιακή παράδοση και η επίδραση της στην Αιγυπτιακή χαρακτική 85 - Η Αιγυπτιακή μυθολογία ως ιδιαίτερος τομέας των έργων αιγυπτιακής χαρακτικής.. 87 ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ -Εισαγωγή Η Φαραωνική κληρονομιά και η θρησκεία της αρχαίας Αιγύπτου 116 -Κοπτική κληρονομιά I

6 -Η Ισλαμική κληρονομιά. ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΡΕΥΜΑΤΩΝ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΩΝ ΘΕΩΡΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ 126 -Εισαγωγή 143 -Ρεύματα μοντέρνας τέχνης και η επίδραση τους στην Αιγυπτιακή χαρακτική: Ρεαλισμός. - Εμπρεσιονισμός - Συμβολισμός... -Εξπρεσιονισμός Σουρεαλισμός 158 -Κυβισμός Η Αφηρημένη τέχνη ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΟΙ ΑΙΓΥΠΤΙΟΙ ΧΑΡΑΚΤΕΣ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΙΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΕΣ ΤΗΣ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗΣ -Εισαγωγή Ξυλογραφία Χαλκογραφία 193 -Λιθογραφία Λινόλαιο. -Μεταξοτυπία Μικτές τεχνικές Περίληψη English Summary Συμπεράσματα Βιβλιογραφία II

7 ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Αρθ. Εικόνας Ον. Καλλιτέχνης Τίτλος Έργου Τεχνοτροπία σ. 1 Αρχαίος Αιγύπτιος Καλλιτέχνης 2 Αρχαίος Αιγύπτιος Καλλιτέχνης 3 Αρχαίος Αιγύπτιος Καλλιτέχνης 4 Αρχαίος Αιγύπτιος Καλλιτέχνης 5 Αρχαίος Αιγύπτιος Καλλιτέχνης Άνθρωποι με Καμάκι, πιθανόν από ταφικό μνημείο της Σακάρας Σύνθεση με διαφορά ζώα ζωγραφική στο τοιχογραφία ζωγραφική στο τοιχογραφία Νακάντα Ι γλυπτική 28 Νακάντα ΙI γλυπτική 28 Αρχαίο αιγυπτιακή εγχάρακτη ξύλινη πλάκα Μεταξωτό της εποχής των κοπτών Ξυλογραφία από τον Αιγυπτιακό χώρο Φαγιούμ ξυλογραφία 29 μεταξωτό 29 ξυλογραφία 29 8 Al-Houssin Fawzi Μία Χωρική λινόλαιο 30 9 Nahmia Saad Χωριό χαλκογραφία Abdallah Gohar Άποψη σπιτιού στη Βενετιά χαλκογραφία Kamal Amin Το Παιδί με Μπαλόνια χαλκογραφία Ahmed M.Raef Σύνθεση χαλκογραφία Menhtallah Helmy Σύνθεση χαλκογραφία Houssin El-Gebali Σύνθεση έγχρωμη ξυλογραφία Fathi Ahmed πυραμίδα ξυλογραφία Farouk Shehata Δυο ερωτευμένοι ξυλογραφία Awadallah El-Shemy Ανατολικά Παράθυρα έγχρωμη χαλκογραφία Άποψη του Νείλου φωτογραφεία Αρχαίος Αιγύπτιος Καλλιτέχνης Αγροτικές εργασίες μ κατά την εποχή των Φαραώ 20 Al-Houssin Fawzi Μετρήσεις στην περιοχή Roda του Νείλου 21 Al-Houssin Fawzi Κάτω από την καμάρα του Al-Metouali τοιχογραφία 68 ζωγραφική με κινιζική μελάνη ζωγραφική με κινιζική μελάνη 22 Al-Houssin Fawzi Έρευνα λινόλαιο Al-Houssin Fawzi Σκιάχτρο στους αγρούς λινόλαιο Al-Houssin Fawzi Πρόσωπο από την Άνω Αίγυπτο λινόλαιο Al-Houssin Fawzi Άρδευση λινόλαιο Al-Houssin Fawzi Δυο γυναίκες λινόλαιο Al-Houssin Fawzi Γυναίκα με στάμνα λινόλαιο Al-Houssin Fawzi Αγρότισσα λινόλαιο Al-Houssin Fawzi Παιδί που θηλάζει λινόλαιο Nahmia Saad Συγκομιδή χαλκογραφία Nahmia Saad Ο Νείλος χαλκογραφία 72 III

8 32 Nahmia Saad Ζαχαροκάλαμα ξυλογραφία Abd Allah Gohar Βλέμμα προς την Ελευθερία χαλκογραφία Kamal Amin Αγροτική Συνεργασία χαλκογραφία Kamal Amin Πλόιμο το 6 ο Οκ.1973 χαλκογραφία Kamal Amin Το παιδί και αριθμοί χαλκογραφία Kamal Amin Αγόρια με ποδήλατα χαλκογραφία Kamal Amin Παιδική χαρά χαλκογραφία Kamal Amin χωριό χαλκογραφία Gazbia Seri Μητρότητα χαλκογραφία Thoraya Abd Al-Rsoul Στην Αγορά χαλκογραφία Thoraya Abd Al-Rsoul Το χωριό χαλκογραφία Thoraya Abd Al-Rsoul Ζωή Offset Saeid Al-Adawi Κηδεία του Αμπντ Ελ Νάσσερ, μελάνι σε χαρτί Mariam Abd El-Aliem Πωλητής καρπουζιών λινόλαιο Idris Faragalla Όργωμα στους αγρούς Έγχρωμη ξυλογραφία Fathi Ahmed Το Αιγυπτιακό χωριό ξυλογραφία Fathi Ahmed Η θλίψη στον νότο ξυλογραφία Fathi Ahmed Κατασκευή μεγάλου φράγματος, ξυλογραφία Fathi Ahmed Χωριό Τέχνα Αλ- Γκάμπαλ, ξυλογραφία Afaf Ahmed Kamel Λέγοντας το φλιτζάνι του καφέ, χαλκογραφία Afaf Ahmed Kamel Ασθενής χαλκογραφία - Ακουατίνα Afaf Ahmed Kamel Μητρότητα χαλκογραφία Amal Ahmed Kamel Πλύσιμο χαλκογραφία -Ακουατίνα Amal Ahmed Kamel Μητρότητα έγχρωμη χαλκογραφία Amal Ahmed Kamel Γάμος έγχρωμη χαλκογραφία Abdel-Sabour Abdelkader Αγροτική παραγωγή λινόλαιο Souheir Abu Chadi Παιδιά χωριού έγχρωμη ξυλογραφία Αρχαίος Αιγύπτιος Συμπόσιο Τοιχογραφία 103 Καλλιτέχνης 60 Αρχαίος Αιγύπτιος Καλλιτέχνης Πρόκειται για συλλογή κειμένων 61 Νότια Αίγυπτος παραδοσιακή τοιχογραφία εποχής του «χαγκ» Λαϊκά ταφικά μνημεία στη περιοχή του Nag-Hamadi Λαϊκά ταφικά μνημεία στη περιοχή του Nag-Hamadi απόδοση μυθικών θεμάτων αραβικής παράδοσης απόδοση μυθικών θεμάτων αραβικής παράδοσης απόδοση μυθικών θεμάτων αραβικής παράδοσης 67 Saad Kamel Σύνθεση από Αραβική Λαϊκή τέχνη ζωγραφική στο τοίχο 103 ζωγραφική στο τοίχο 104 ζωγραφική 104 ζωγραφική 104 ζωγραφική 105 ζωγραφική 105 ζωγραφική 105 λινόλαιο 106 IV

9 68 Saad Kamel Σύνθεση από τη Λαϊκή τέχνη λινόλαιο Saad Kamel Σύνθεση από Αραβική Λαϊκή τέχνη 70 Saad Kamel Σύνθεση μορφών και γραμμάτων λινόλαιο 106 λινόλαιο Saad Kamel Σύνθεση Μυθολογική λινόλαιο Saad Kamel Νύφη πάνω σε λιοντάρι λινόλαιο Nahmia Saad Παιχνίδι με μπαστούνια ξυλογραφία Kamal Amin Γυναίκα με εμπορεύματα λινόλαιο Kamal Amin Χωριάτισσες με πιθάρια λινόλαιο Sayed Abdelrasul Σύνθεση με σκηνές από την καθημερινή ζωή οξυγραφία Thoraya Abdelrsoul Καλλωπισμός Offset Mariem Abd El-Aliem Χάσαν και Ναίμα λινόλαιο Mariem Abd El-Aliem Λαϊκός τραγουδιστής λινόλαιο Saeid Al-Adawi Μάχη Σινική μελάνη σε χαρτί Abd El-Wahab Morsi Γεωμετρική σύνθεση λινόλαιο Saead Heddaya: Σύνθεση (πουλιά No.1) χαλκογραφία Suheir Othman Σύνθεση από λαϊκή φαραωνική μυθολογία 84 Eid Abd Al-Latif Σύνθεση με επιρροές από λαϊκή φαραωνική μυθολογία μεταξοτυπία 111 χαλκογραφία Fathi Ahmed Τα μάτια της Αιγύπτου ξυλογραφία Fathi Ahmed Πολιτισμό της Αίγυπτο ξυλογραφία Fathi Ahmed Σύνθεση από φαραωνική Αίγυπτο ξυλογραφία Fathi Ahmed Σύνθεση ξυλογραφία Saif El-Islam Saqr Σταμνο φορείς ξυλογραφία Metwaly Assab Σύνθεση από Αιγυπτιακής λαϊκής παράδοσης οξυγραφία Metwaly Assab δυο κορίτσια τραγουδούν οξυγραφία Mohamed El-Tahan Σύνθεση από Αιγυπτιακής λαϊκής μοτειφες 93 Mohamed El-Tahan Σύνθεση από Αιγυπτιακής λαϊκής μοτειφες λιθογραφία 114 λιθογραφία Zanb El-Dmrdash Σύνθεση λινόλαιο Ashraf Abass Δεισιδαιμονίες, χαλκογραφία O Akhenaton και η οικογένεια του λατρεύουν τον Ήλιο Λαϊκή εικόνα που απεικονίζει τον Χριστό να μάχεται έναν δαίμονα Ο Άγιος Γεώργιος και ο δράκοντας 99 Omar El-Najdi Η φυγή της αγίας οικογένειας στην Αίγυπτο χαλκογραφία Farouk Shehata Η Παλαιστίνη στον σταυρό ξυλογραφία Mariem Abd El-Aleim Η Αγίας Οικογένειας ξυλογραφία Hossein El-Gebaly Σύνθεση με αραβικά ξυλογραφία 138 V

10 γράμματα 103 Hossein El-Gebaly Σύνθεση με αραβικά γράμματα ξυλογραφία Mohamed Abd Elaal Σύνθεση μεταξοτυπία Magdi Abd El-Aziz Σύνθεση μεταξοτυπία Awad El-Shimy Σύνθεση με αναφορά στην εποχή των Μαμελούκων 107 Awad El-Shimy Σύνθεση με αναφορά στην εποχή των Μαμελούκων 108 Saied Abd El-Haleim Σύνθεση με αποσπάσματα από το Κοράνι 109 A.El Sabour A.El Qader Σύνθεση με στίχους από το Κοράνι 110 Ahmed Waseif Σύνθεση αραβικών γραμμάτων 111 Ahmed H. Abd El- Gawad Σύνθεση στοιχείων Ισλαμικής παράδοσης 112 Sohair Othman Σύνθεση στοιχείων Ισλαμικής παράδοσης 113 Mahmoud Abd Alla Σύνθεση από Αραβικά γράμματα 114 Mohamed Taha Hussein Σύνθεση από Αραβικά γράμματα 115 NagwaAbd El Gawad Σύνθεση με την λέξη Αλλάχ(θεός) 116 Ahmed Emam Γεωμετρική σύνθεση με στίχους από το Κοράνι 117 Al-Houssin Fawzi Πρόσωπο ηλικιωμένου άνθρωπος χαλκογραφία 139 χαλκογραφία 139 μεταξοτυπία 139 έγχρωμη ξυλογραφία 140 έγχρωμη ξυλογραφία 140 μεταξοτυπία 140 μεταξοτυπία 140 μεταξοτυπία 141 μεταξοτυπία 141 μεταξοτυπία 141 χαλκογραφία 141 λινόλαιο Abd Allah Gohar Μητέρα χαλκογραφία Abd Allah Gohar Διωγμός Παλαιστινίων από τα σπίτια τους χαλκογραφία Abd Allah Gohar Γυναικόπαιδα υπό διωγμό χαλκογραφία Abd Allah Gohar Άστεγοι χαλκογραφία Abd Allah Gohar Παλαιστίνη χαλκογραφία Farouk Shehata θλίψη λινόλαιο Farouk Shehata Αναμονή λινόλαιο Fathi Ahmed Θλίψη στον Νότο-2 ξυλογραφία Fathi Ahmed Πλαστίνη ξυλογραφία Fathi Ahmed Σύνθεση ξυλογραφία Fathi Ahmed Λιμοκτονούντες Αφρικανοί ξυλογραφία Sabry Hegazi Οι εργάτες χαλκογραφία Ahmed Nawar Ξεκούραση ξυλογραφία Eman Mamdoh Σύνθεση ξυλογραφία Hazem Fatahalla Φανταστικό τοπίο λιθογραφία Hazem Fatahalla Όνειρο λιθογραφία Mostafa Kamal Σύνθεση λιθογραφία Mohamed Kater Σύνθεση χαλκογραφία Kamal Amin Η Άνοιξη χαλκογραφία 174 VI

11 137 Kamal Amin κοπέλες παραδοσιακό δεσμό χαλκογραφία Kamal Amin Χωριατόπαιδα χαλκογραφία Al-Houssin Fawzi Κοπέλα λινόλαιο Ayman Kaoud Σιωπή ξυλογραφία Abd El-Wahab A.El- Mohsin Γεωμετρική Σύνθεση ξυλογραφία M.Abdelah El-Sehly Γεωμετρική Σύνθεση λινόλαιο Ahmed Nawar Σύνθεση χαλκογραφία Ahmed Nawar Σύνθεση χαλκογραφία Medhat Nasr Σύνθεση φωτογραφία χαρακτική Hassan Al A'sar Εφημερίδες λινόλαιο Mohsen Alaam Σύνθεση χαλκογραφία Atef Zromba Σύνθεση ξυλογραφία Wael A.Sabour Σύνθεση χαλκογραφία Ahmed Omar Παιχνίδια λινόλαιο Hatem El-Helw Σύνθεση έγχρωμη ξυλογραφία Hatem El-Helw Σύνθεση έγχρωμη ξυλογραφία Hatem El-Helw Σύνθεση έγχρωμη ξυλογραφία Hatem El-Helw Σύνθεση έγχρωμη ξυλογραφία Hatem El-Helw Σύνθεση έγχρωμη ξυλογραφία Hatem El-Helw Σύνθεση έγχρωμη ξυλογραφία χαλκογραφία ξυλογραφία λιθογραφία μεταξοτυπία Εργαλεία της ξυλογραφίας σε πλάγιο ξύλο 162 Εργαλεία της ξυλογραφίας σε όρθιο ξύλο 163 Εργαλεία ξεστής χαλκογραφίας 164 Εργαλεία γραμμικής χαλκογραφίας 165 Εργαλεία χαλκογραφία με οπές 166 Εργαλεία οξυγραφίας μαλακού βερνικιού 167 Εργαλεία λιθογραφίας Η πρώτη τυπωμένη εικόνα σε χαρτί χρονολογείται στην Κίνα 169 Από το πρώτο τυπωμένο βιβλίο σε χαρτί στην Κοριέα 170 Από το πρώτο τυπωμένο βιβλίο σε χαρτί στην Ιαπωνία 171 ο Άγιος Χριστόφορος Από τα πρώτα ευρωπαϊκά τυπωμένα σε ξύλινο μπλοκ ξυλογραφία 216 ξυλογραφία 216 ξυλογραφία 216 ξυλογραφία 216 VII

12 172 Abdallah Gohar Ιχθείς ξυλογραφίες σε πλάγιο ξύλο 173 Houssin El-Gebaly Σύνθεση γραμμάτων ξυλογραφίες σε όρθιο ξύλο Fathi Ahmed μάχη ξυλογραφίες σε όρθιο ξύλο Farouk Shehata Τρία πουλιά ξυλογραφίες σε όρθιο ξύλο Saifelislam Saqr Πορτρέτο ξυλογραφίες σε όρθιο ξύλο Mohamed Khater Σύνθεση γραμμική χαλκογραφία Mahmoud Abdalla Η παραλία βελονογραφία Kamal Amin Είμαι Άραβας βελονογραφία χαλκογραφία 180 Mohamed Attia Σύνθεση Οξυγραφίας μαλακού βερνικιού 181 Sabri Hegazi Σύνθεση χαλκογραφία μίμησης μολυβιού 182 Ahmed Saqr Σύνθεση Τονική οξυγραφία Awadalla El-Shemy Σύνθεση Οξυγραφίας μαλακού βερνικιού 184 Ahmed Nawar Στόχος Τονική οξυγραφία Mohamed Galal Σύνθεση Τονική οξυγραφία Mareim Abd El-Aleim Σύνθεση λιθογραφία Hossein El-Gebaly Σύνθεση λιθογραφία Saleh Reda Σύνθεση λιθογραφία Al-Hussin Fawzi Σύνθεση λινόλαιο Azaa Abu El-Soud Σύνθεση λινόλαιο και ξυλογραφία Mohamed Nabil Σύνθεση λινόλαιο Sherif Carawan Σύνθεση μεταξοτυπία Edris Fargalla Θαλασσινό τοπίο μεταξοτυπία Al-Basheir A.Salam Σύνθεση μεταξοτυπία Saeid Abd El-Haleim Σύνθεση μεταξοτυπία Hassan Koraem Χουρμαδί μεταξοτυπία Samah Nabil Σύνθεση μεταξοτυπία Amera Ehsan Σύνθεση μεταξοτυπία VIII

13 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Επιδίωξη αυτής της διατριβής είναι να αναδείξει και να συγκρίνει τις ποικίλες και ιδιαίτερες μεθόδους καθώς επίσης και τα χαρακτηριστικά της Αιγυπτιακής Χαρακτικής. Η Χαρακτική ως ξεχωριστός κλάδος έχει σημαντικότατη συνεισφορά στην σύγχρονη Αιγυπτιακή τέχνη, και ακόμα έχει να επιδείξει πολλούς και άξιους καλλιτέχνες, παλαιότερους και νεότερους. Συνεχίζοντας την παράδοση της προπολεμικής περιόδου με τους μεγάλους μαστόρους που πραγματικά ανάλωσαν τη ζωή τους υπηρετώντας την Αιγυπτιακή χαρακτική, οι χαράκτες με το έργο τους έδωσαν το παρόν σε όλο το χρονολογικό φάσμα της ζωής του Αιγυπτιακού πολιτισμού και συνέχισαν να δημιουργούν ως τις μέρες μας, παρά τις μεγάλες δυσκολίες και την ελάχιστη έως μηδαμινή στήριξη από την πολιτεία, προσπαθώντας να διατηρήσουν ζωντανή την τέχνη τους αλλά και να βελτιώσουν και την τεχνική τους, στηριγμένοι μόνο στο μεράκι τους. Η Ερευνά μου περιέχει έξι κεφάλαια και ξεκινάει με την Ιστορική επισκόπηση σχετικά με την Χαρακτική τέχνη στην Αίγυπτο η οποία και περιλαμβάνεται στο πρώτο κεφάλαιο. Από τα άλλα πέντε κεφάλαια: Στο δεύτερο κεφαλαίο εξετάζεται η επίδραση του αιγυπτιακού περιβάλλοντος και της καθημερινής ζωής τις σύγχρονες καλλιτεχνικές δημιουργίες χαρακτικών στην Αίγυπτο. Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζεται ο ρόλος της παραδεδομένης Λαϊκής τέχνης και της Αιγυπτιακής μυθολογίας και στο τέταρτο κεφάλαιο αναφερόμαστε στη λειτουργία της Φαραωνικής τέχνης, της Κοπτικής και της Ισλαμικής κληρονομιάς στη διαμόρφωση του Αιγυπτιακού πολιτισμού. Στο πέμπτο κεφάλαιο εξετάζουμε τις σύγχρονες μεθόδους καθώς και τις νέες καλλιτεχνικές Θεωρίες όπως ο Ρεαλισμός,, ο Εξπρεσιονισμός, ο Ιμπρεσιονισμός, ο Συμβολισμός, ο Κυβισμός, ο Σουρεαλισμός και η Αφηρημένη Τέχνη καθώς επίσης και την επίδρασή τους στη σύγχρονη Αιγυπτιακή Χαρακτική. Τελειώνοντας, θα ασχοληθούμε με την ιδιαίτερη σχέση την οποία ανέπτυξαν κατά καιρούς οι καλλιτέχνες με τις ξεχωριστές τεχνοτροπίες της Χαρακτικής όπως η ξυλογραφία, η χαλκογραφία, η λιθογραφία, η μεταξοτυπία και οι μεικτές τεχνικές. IX

14 Επιχειρείται μια καταγραφή των σημαντικότερων καλλιτεχνικών γεγονότων καθώς και των πιο αξιόλογων καλλιτεχνών, οι οποίοι επηρέασαν και συνεχίζουν ακόμη να επηρεάζουν με το έργο τους την πορεία της Αιγυπτιακής Χαρακτικής τέχνης. Επίσης στην εργασία είναι ενσωματωμένος ένας διεξοδικός οδηγός, ο οποίος περιέχει βιογραφικά στοιχεία και έργα σημαντικών καλλιτεχνών της Χαρακτικής τέχνης, καθώς και μία σύντομη αναφορά στην ιστορία της Σύγχρονης Αιγυπτιακής Χαρακτικής Τέχνης.Θα ήθελα τέλος να πω ότι, πραγματικά κατέβαλα μεγάλες προσπάθειες προκειμένου να παρουσιάσω την εργασία αυτή στη μορφή που βρίσκεται, καθώς ιδιαίτερα βοηθητικός παράγοντας για μένα στην επίτευξη αυτού του έργου θα ήταν η βαθύτερη γνώση της ελληνικής γλώσσας. Πάντως εγώ προσπάθησα για το όσο δυνατόν καλύτερο αποτέλεσμα. X

15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Τέχνη είναι η ανακάλυψη, η δημιουργία, η έκφραση, ο χαρακτήρας, η προσωπικότητα, είναι ο φίλος του ανθρώπου στη ζωή για να καταφέρει να ξεπεράσει τα εμπόδια και να συνεχίσει τον αγώνα του πιο δυνατός και με περισσότερη θέληση. Οι άνθρωποι επινόησαν τις Καλές Τέχνες για να αντικατοπτρίσουν ό,τι ωραίο υπάρχει στο φυσικό περιβάλλον τους σε έναν πίνακα, σε ένα άγαλμα, σε ένα λογοτεχνικό κείμενο. Οι Καλές Τέχνες μπορούν βέβαια να παίξουν και άλλους ρόλους στη ζωή μας. Οι τέχνες από τα αρχαία χρόνια εκφράζουν όλους εκείνους που ασχολούνται με δεξιότητα, με ικανότητα, με μαστοριά, με επινοητικότητα, πάνω σ ένα υλικό που τους ενδιαφέρει και θέλουν μέσα απ αυτό να εξωτερικεύσουν το ταλέντο τους ή τη δύναμη της ψυχής τους, τις ανησυχίες τους, τις αναζητήσεις τους. Πάνω απ όλα όμως χρειάζεται το ταλέντο, το οποίο είναι θεόσταλτο. Όλοι οι άνθρωποι δεν μπορεί να έχουν αυτό το θείο χάρισμα, γι αυτό οι άνθρωποι που ασχολούνται με την τέχνη, όταν τους παρακολουθείς μέσα από τη δουλειά τους, μπορεί να τους αναγνωρίσεις χωρίς καν να τους γνωρίζεις. Βάζουν τη διαφορετική σφραγίδα τους είτε κάποιος είναι ζωγράφος, είτε ποιητής, ή συγγραφέας, ή γλύπτης. Τα καλλιτεχνικά τους δημιουργήματα έχουν τη δική τους σφραγίδα, που όμοιά τους δεν υπάρχει αλλού. Έτσι, μέσα από τη γλυπτική, τη ζωγραφική, τη χαρακτική, ανακαλύπτουμε τις Καλές Τέχνες, που αναπτύσσουν τις καλλιτεχνικές δεξιότητες των ανθρώπων οι οποίοι ασχολούνται ενεργά με αυτές και συμβάλλουν στην κοινωνική, πολιτιστική και οικονομική ανάπτυξη του τόπου μας. Η Τέχνη γεννήθηκε μαζί με τον άνθρωπο. Ο πρωτόγονος άνθρωπος σκάλισε το ξύλο, το κόκαλο και την πέτρα και τους έδωσε σχήμα και μορφή. Μιμήθηκε τις κινήσεις, τα σχήματα, και τους ήχους των φυτών και των ζώων και δημιούργησε τις εικαστικές τέχνες, τον χορό και τη μουσική. Για να ευχαριστήσει τους θεούς και να εξευμενίσει τα πνεύματα, χρησιμοποίησε τον λόγο και συνέθεσε τους πρώτους ύμνους. Ο άνθρωπος χρειάζεται τις Καλές Τέχνες για να μπορεί μέσα απ αυτές να εκφράζει τη δημιουργικότητά του. Χρησιμοποιεί, συνδυάζει και συνθέτει εικόνες, μορφές, ήχους, λέξεις για να δώσει υπόσταση στα δημιουργήματα της φαντασίας του. 1

16 Kαι ο καλλιτέχνης επιχειρεί, μέσα από την τέχνη του, να εκφράσει την αλήθεια για τη ζωή και τις αξίες της 1 Η χαρακτική και τα τυπώματα έχουν ένα μοναδικό εκφραστικά και αισθητικά χαρακτηριστικό. Δεν πρόκειται απλά για μια ζωγραφιά ή ένα σχέδιο που πραγματοποιείται πάνω σε ένα κομμάτι ξύλου ή μετάλλου ή πέτρας για να δημιουργηθούν αντίγραφα, αλλά αυτό είναι ένα όραμα της τέχνης. Η σύγχρονη χαρακτική τέχνη στην Αίγυπτο διακρίνεται από ειδικά χαρακτηριστικά, η προέλευση των οποίων εντοπίζεται στην πλούσια κληρονομιά της μακραίωνης παράδοσης. Η Ανώτερη Σχολή Καλών Τεχνών άρχισε τις πρώτες σειρές μαθημάτων χαρακτικής τέχνης, ως ανεξάρτητο μάθημα με διακριτά αισθητικά χαρακτηριστικά στις αρχές του 20 ου αιώνα, στα Οι σύγχρονοι Αιγύπτιοι καλλιτέχνες, με βασικό άξονα την ελεύθερη σκέψη αντιπροσωπεύουν διαφορετικές τοποθετήσεις και καλλιτεχνικά ρεύματα, από την παραδοσιακή λαϊκή εικονογραφία ως τις περίπλοκες σύγχρονες ιδέες και παρά τις διαφορές τους, αντιπροσωπεύουν από κοινού τη λαμπρότητα, την αθανασία και τη μεγαλοφυΐα της αιγυπτιακής δημιουργικότητας. Τα αίτια της Έρευνας: Ο ερευνητής έχοντας έντονο ενδιαφέρον για την πορεία του λαϊκού τυπώματος στη σύγχρονη εικαστική έκφραση, επέλεξε το παρόν θέμα με σκοπό τη σκιαγράφηση των διακριτών χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της σύγχρονης αιγυπτιακής χαρακτικής τέχνης Στόχοι της Έρευνας: - Η προσπάθεια ανάδειξης των διακριτών χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της σύγχρονης αιγυπτιακής χαρακτικής μέσα από έργα σύγχρονων καλλιτεχνών - Η προσπάθεια ανάδειξης του αιγυπτιακού περιβάλλοντος ως καθοριστικού παράγοντα στην πορεία εξέλιξης της αιγυπτιακής χαρακτικής τέχνης

17 Σημασία της Έρευνας: 1- Να ευνοηθεί ο ερευνητής από την εμπειρία των πρωτοπόρων Αιγυπτίων χαρακτών, βρίσκοντας ταυτόχρονα λύσεις στις δικές του καλλιτεχνικές αναζητήσεις. 2- Να αναζητήσει τον βαθύτερο συμβολισμό των έργων αιγυπτιακής χαρακτικής εντρυφώντας στις πηγές έμπνευσης τους. Όρια της Έρευνας: -Χρονικό όριο: Ο ερευνητής θα παρουσιάσει διακεκριμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της σύγχρονης χαρακτικής τέχνης στην Αίγυπτο. (από το δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα μέχρι τώρα). - Όριο θέσεων : Αίγυπτος. Προσέγγιση της Έρευνας: Ο ερευνητής θα ακολουθήσει την μέθοδο της ανάλυσης και περιγραφής και την ιστορική προσέγγιση στην εξιστόρηση των γεγονότων. Η εργασία ρίχνει φως στην ιστορία και τα έργα της Αιγυπτιακής χαρακτικής. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στην ιστορική και στην τεχνολογική διάσταση της χαρακτικής και των γραφικών τεχνών στην Αίγυπτο. Οι τεχνικές και οι μέθοδοι της χαρακτικής και των γραφικών τεχνών εξετάζονται στην ιστορική πορεία τους και περιγράφονται στο τεχνολογικό μέρος τους. Πρόκειται για ένα οδηγό της σύγχρονης Αιγυπτιακής Χαρακτικής τέχνης από δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα μέχρι και σήμερα. Η παρούσα έρευνα περιέχει έξι κεφάλαια: Πρώτο Κεφαλαίο: ιστορική επισκόπηση σχετικά με την χαρακτική τέχνη στην Αίγυπτο. Περιέχει γενικές πληροφορίες περί Αιγυπτιακής τέχνης, κατηγορίες τεχνικών χαρακτικής και γραφικών τεχνών, χαρακτηριστικά τους καθώς και ιστορική αναδρομή για την εξέλιξη τους από την εποχή της αρχαίας Αιγύπτου έως σήμερα. Ένα τμήμα της διατριβής αφιερώνεται στο να ορίσει την τέχνη της Χαρακτικής ως προσπάθεια παραγωγής επιφανειών εκτύπωσης και κατά συνέπεια επίτευξης καλλιτεχνικών πλαστικών αποτελεσμάτων διαφόρων τύπων. Δεύτερο Κεφαλαίο: Το περιβάλλον της Αιγύπτου και η επίδραση της καθημερινής ζωής στη σύγχρονη Αιγυπτιακή χαρακτική. Αναφέρεται στο περιβάλλον και την καθημερινή ζωή στην Αίγυπτο και στην επίδραση τους στα έργα χαρακτικής. 3

18 Τρίτο Κεφαλαίο: η παραδοσιακή πολιτιστική κληρονομιά και ο ρόλος της στην σύγχρονη αιγυπτιακή χαρακτική, περιλαμβάνει τη σημασία της φαραωνικής πολιτιστικής κληρονομιάς στην αρχαία Αιγυπτιακή μυθολογία σαν ιδιαίτερο τομέα Αιγυπτιακής χαρακτικής και την επίδραση της λαϊκής παράδοσης στην Αιγυπτιακή χαρακτική. Τέταρτο Κεφαλαίο: πολιτιστική κληρονομιά της Αιγύπτου και η επίδραση της στην σύγχρονη Αιγυπτιακή χαρακτική: Η Φαραωνική, Κοπτική, Ισλαμική κληρονομιά και η επίδραση τους. Πέμπτο Κεφαλαίο: Οι μέθοδοι και οι σύγχρονες καλλιτεχνικές θεωρίες στην Αίγυπτο: - Ρεύματα μοντέρνας τέχνης: "Ρεαλισμός - Ιμπρεσιονισμός Εξπρεσιονισμός - Σουρεαλισμός - Συμβολισμός - Αφηρημένη Τέχνη -Κυβισμός" - Επίδραση των ρευμάτων μοντέρνας τέχνης στην Αιγυπτιακή χαρακτική. Έκτο Κεφαλαίο: Αιγύπτιοι χαράκτες και η σχέση τους με τις διάφορες τεχνοτροπίες της χαρακτικής: «ξυλογραφία, χαλκογραφία λιθογραφία, μεταξοτυπία και μικτές τεχνικές» και λίγο λόγια για τις κατηγορίες της χαρακτικής, τεχνικές και χαρακτηριστικά της. Τελειώνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών(IKY) ευχαριστήσω θερμά τον κ. Μιλτιάδη Παπανικολάου για την συνεργασία και υποστήριξη του στην εκπόνηση αυτής της εργασίας καθώς και τους καθηγητές μου κ. Ηλία Μυκονιάτη και κ. Χασάν Μπαντάουη που με βοηθήσαν πολύ την εποχής της ερευνάς. Ακόμη, θέλω να ευχαριστήσω τους ανθρώπους της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Θεσσαλονίκης, τους ανθρώπους του σπουδαστηρίου Ιστορίας της Τέχνης του Α.Π.Θ., την Βιβλιοθήκη της Σχολή Καλών Τεχνών Θεσσαλονίκης, και την κεντρική Βιβλιοθήκη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Θέλω να ευχαριστήσω επίσης τον κ. Δημήτρη, την Σταματία Σατσάνη, την Λαμπρινή Νάστου, τον Δημήτρη Ζαφειρίου, τον Αινεία Κλήμη, τον Αντώνη Μπαλάκα, την Κάλλια Κλεισαρχάκη και τον Θεόδωρο Παρθενίδη για την βοήθεια τους, την σύζυγο μου για την υποστήριξη της όλα αυτά τα χρονιά, τα παιδιά μου, τους συνάδελφους και τους φίλους μου, που με στήριξαν στην εποχή της ερευνάς. Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος

19 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ - ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΓΕΝΙΚΑ ΠΕΡΙ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ. - Η ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΑΠΥΡΟΥ ΕΩΣ ΤΗΝ ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΟΥ ΧΑΡΤΙΟΥ ΚΑΙ H ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ.

20 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο άνθρωπος ως δημιούργημα του Θεού έχει και ο ίδιος τη δημιουργική δύναμη να αναπτύσσει επιστήμη και τέχνη. Αυτό το γεγονός τον καθιστά μοναδικά διαφορετικό από όλα τα άλλα Πλάσματα, τα οποία είναι εντούτοις είναι και αυτά δημιουργήματα του Θεού. Έτσι, μπορεί να δημιουργεί πολιτισμό και πολιτιστική κληρονομιά εκ θεμελίων, και η δημιουργική αυτή δύναμη αντανακλάται στην τέχνη ως απεικόνιση κατά τρόπο μοναδικό, ως το αποτέλεσμα δηλαδή της ωραίας έμπνευσης στα έργα των καλλιτεχνών και γι αυτό τον λόγο η τέχνη ήταν και συνεχίζει να είναι η πρωτοπορία της ανθρώπινης δημιουργίας. 1 Η τέχνη είναι γνώση που έχει το δικό της γνώρισμα: προκαλεί και πρέπει να προκαλεί αισθητικό ευφραίνειν και χαίρειν. Είναι ο πρώτος σύντροφος του ανθρώπου, σ αυτήν αποτυπώθηκε η πρώτη σκέψη του. Την ξεχωριστή αυτή εκδήλωση της πνευματικής ζωής του ανθρώπου, αν θέλουμε να την καταλάβουμε και να την εκτιμήσουμε, πρέπει να την δούμε μέσα από τον ιδιότυπο οργανισμό της και την εξέλιξη της. Όπως είναι φυσικό, η τέχνη είναι γέννημα ενός πολιτισμού με ξεχωριστό περιεχόμενο και δίνει στα πράγματα έναν ιδιαίτερο παλμό ζωής και τα παρουσιάζει κάτω από ένα πρίσμα που τους δίνει το δικό τους χρώμα. Το καταπληκτικό όμως είναι ότι η τέχνη υπάρχει από πάντα, όσο κι' ο άνθρωπος απάνω στο φλούδι της γης. Είναι, λοιπόν, μια πολυσέβαστη / ικανότητα του ανθρώπου/ πανάρχαια όσο και η αναπνοή, το βάδισμα, ο χορός και το τραγούδι - να εκφράζεται με το σχέδιο, το χρώμα, το φως, τον όγκο και να δημιουργεί φανταστικούς κόσμους, πολλές φορές πιο πραγματικούς και πιο αγαπημένους από την καθημερινή πραγματικότητα. Και η 1 -Gaber Abdelmoneim:(Al-Shakhsya Al-Masria fi fan Al-Naht)Αιγυπτιακός Χαρακτήρας στην Γλυπτική Τέχνη, Συνέδριο "Το Μέλλον της Τέχνης και του Πολιτισμού στην Άνω Αίγυπτο" Πανεπιστήμιο του Μίνια,1993,σ. 96.( Αραβική βιβλιογραφία) 6

21 ικανότητα αυτή του ανθρώπου είναι πηγαία, οργανική, ασίγαστη κι' αδέσμευτη - όσο είναι και καθολική. Η Ανατολή ήταν πάντα το λίκνο για θεϊκώς-αποκαλυφθείσες θρησκείες, οι οποίες προορίστηκαν για να διαδοθούν μεταξύ των ανθρώπων. με δεδομένο ότι η "πενία τέχνας κατεργάζεται", το µελάνι, ο πάπυρος, η περγαμηνή, το χαρτί, ανακαλύφθηκαν στην Ανατολή για να προωθηθούν αυτές οι θρησκείες. Είναι αρκετά δίκαιο, εντούτοις, να υποστηριχτεί ότι αυτές οι ανακαλύψεις αναπτύχθηκαν περαιτέρω από τις δυτικές τεχνολογίες. Σήμερα ο πολιτισμός μας γίνεται όλο και περισσότερο ένας πολιτισμός της εικόνας. Είναι ακριβώς οι εικόνες που μας βομβαρδίζουν σχεδόν κάθε στιγμή, με την τηλεόραση, τη διαφήμιση, την αφίσα, στο δρόμο, στο σπίτι, στη δουλειά μας. Οι εικόνες διαμορφώνουν το πολιτικό κλίμα, κρίνουν το οικονομικό σύστημα, εξηγούν τις κοινωνικές διαφοροποιήσεις, ομορφαίνουν και εμπλουτίζουν όμως και τη ζωή μας. Το έργο τέχνης - του παρελθόντος ή του παρόντος - δε μας βοηθά απλά να αποκτήσουμε συνείδηση της ιστορίας του ανθρώπου αλλά δίνει μία μορφή στο περιεχόμενο κάθε περιόδου. Μια αιγυπτιακή πυραμίδα και ένας μυκηναϊκός θολωτός τάφος, ένας αρχαίος ελληνικός ναός και ένα ρωμαϊκό υδραγωγείο, ένα βυζαντινό οικοδόμημα και μια γοτθική μητρόπολη, μας φέρνουν σε επαφή όχι μόνο με τις αισθητικές αξίες ενός λαού ή μιας περιόδου αλλά και με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, τις πολιτισμικές συγκρούσεις, τις κοινωνικές μεταβολές και τις οικονομικές συνθήκες μιας ολόκληρης εποχής. Μ' άλλα λόγια, μας φέρνουν πιο κοντά στον ίδιο τον άνθρωπο 2. ΓΕΝΙΚΑ ΠΕΡΙ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ (από εποχή των φαραώ έως και σήμερα) Η τέχνη ήταν και παραµένει η παγκόσµια γλώσσα των λαών σ όλο τον κόσµο, οι οποίοι επιθυμούν ειρήνη και ονειρεύονται έναν κόσμο ελπίδας και αλήθειας, φαντασίας M. Hazem Fathalla: Κατάλογος της 2 ης Αιγυπτιακής διεθνούς Triennial, Κάιρο, 1997.σ. 5. (Αραβική βιβλιογραφία) 7

22 και έμπνευσης, τέχνης και δηµιουργίας. 3 Η Αίγυπτος θεωρείται η χώρα του µυστηρίου, η γη του Νείλου, ίσως η πιο µυστικιστική γωνιά του πλανήτη µε τα σηµαντικότερα αρχιτεκτονικά οικοδοµήµατα. Υπήρξε η κοιτίδα ενός από τους σπουδαιότερους πολιτισµούς της αρχαίας Εγγύς Ανατολής. Και τούτο διότι τα έργα Τέχνης στην Αρχαία Αίγυπτο θεωρούνταν ως σύµβολα του Φωτός του ανθρώπινου πολιτισµού, και ως καταγραφή των αυθεντικότερων και πλέον θεµιτών επιτευγµάτων της τέχνης, που αποτελεί ιδιαίτερο γνώρισµα και στην σηµερινή Αιγυπτιακή τέχνη. 4 Όμως, και η αναβίωσή της μετά από κάθε περίοδο στασιμότητας και παρακμής, είναι αψευδής μάρτυρας της ανθεκτικότητας και της δύναμης των παραδόσεων της Αιγυπτιακής τέχνης. 5 Είναι γνωστό ότι η Αίγυπτος υπερηφανεύεται για ένα ειδικό καθεστώς σ αυτό το τµήµα του κόσµου, καθώς η µοναδική ιστορία της την έχει καταστήσει µια κεντρική περιοχή, όπου έχουν συναντηθεί πολιτισµοί της Δύσης και της Ανατολής. Οι πολιτισµοί αυτοί συγχωνεύθηκαν στην χώρα της Αιγύπτου πριν µερικούς αιώνες. Αυτός είναι ο λόγος που η Αίγυπτος σήµερα παίζει ένα σηµαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του πολιτισµού, διότι ένας από τους µεγαλύτερους σε διάρκεια πολιτισµούς, αυτός της Αιγύπτου, διήρκησε περισσότερο από 7000 χρόνια και επηρέασε πολλούς άλλους πολιτισµούς.. Για αυτό πολλοί αρχαιολόγοι πιστεύουν κι αναζητούν σε άλλους πολιτισµούς στοιχεία αιγυπτιακής επιρροής και δεν έχουν άδικο, αφού είναι κοινός τόπος για τους επιστήµονες ότι οι Αιγύπτιοι σηµατοδότησαν το δρόµο της επιστήµης και των τεχνών και σ' αυτούς πρέπει να αποδώσουµε τις πρωταρχικές ανακαλύψεις που οδήγησαν στην σηµερινή επιστήµη. Οι επιγραφές και τα είδωλα που χαράχτηκαν προσεκτικά από αρχαίους Αιγυπτίους στους τοίχους των σπηλαίων ήταν πιθανώς οι πρώτοι τρόποι επικοινωνίας του ανθρώπου. Οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι ανακάλυψαν επίσης το πρώτο αλφάβητο, το οποίο χρησιμοποίησαν για 4 - B.G.Trigger,B.j.kamp,D.O.Connor,A.BLloyd: Ancient Egypt A social History, Cambridge University press,1989, σ. ΧΙ 5 -Χίού Χόνορ- Τζον Φλέμινγκ :Ιστορία της Τέχνης Τόμος 1, Μετάφραση: Ανδρέας Παππάς. Εκδόσεις Υποδομή, Αθηνά 199, σ

23 να εξιστορήσουν κατά γράμμα τις ζωές τους στους τοίχους των ναών και στους κυλίνδρους των παπύρων. Κατέγραψαν το παρόν τους και πρόβλεψαν ακόμη και το μέλλον τους χρησιμοποιώντας αυτό σαν μέσο επικοινωνίας. Παρά την ανάπτυξη στις τεχνολογίες επικοινωνιών, ο γραπτός λόγος σε χαρτί θα συνεχίσει να κατέχει ένα διακριτικό δικό του γόητρο. Η εκτύπωση μπορεί να είχε εμφανιστεί για να ικανοποιήσει μια συγκεκριμένη ανάγκη για την επικοινωνία, αλλά η εμφάνιση άλλων τρόπων πιο προηγμένων τεχνολογιών επικοινωνίας, άλλαξε βαθμιαία την μορφή της δημιουργικής τέχνης. Μία σοβαρή παρατήρηση, απαλλαγμένη από έτοιμες ιδέες, μας επιτρέπει να διαπιστώσουμε ότι η Αιγυπτιακή Τέχνη είναι τέχνη ρεαλιστική και όχι το αποτέλεσμα μίας εξιδανίκευσης ή ενός στυλιζαρίσματος χωρίς σχέση με την πραγματικότητα. 6 Το ανθρώπινο όν απεικονίζεται σε μία πραγματικότητα 4 διαστάσεων, δηλαδή σαν ένας όγκος που αναπτύσσεται στο χρόνο. Πρόσθια όψη (ανφάς), πλάγια όψη (προφίλ), νώτα, δεν αποτελούν παρά μία από τις όψεις των διαφορετικών επί μέρους σχεδίων, το σύνολο των οποίων δίνει την εντύπωση της ολότητας. Ο ρεαλισμός της Αιγυπτιακής τέχνης έγκειται σε αυτή την ειλλημένη απόφαση της ένωσης των διαφορετικών όψεων και της δυναμικής ενέργειας που τις συνδέει. Αγνοώντας την μαρτυρία των αισθήσεών τους και της οπτικής απάτης, που ονομάζεται συνήθως προοπτική, οι Αιγύπτιοι προσπάθησαν να απεικονίσουν τα αντικείμενα και τα όντα, όχι μόνο όπως ήταν - ούτε όπως τα έβλεπαν - αλλά από την πιο χαρακτηριστική τους άποψη. Ας παρατηρήσουμε μία απεικόνιση ανθρώπινου σώματος στην Αιγυπτιακή τέχνη. Από πρώτη άποψη, μοιάζει να είναι σε πλάγια όψη. Αλλά μία πιο προσεκτική παρατήρηση, μας επιτρέπει να δούμε ότι στο πρόσωπο που απεικονίζεται σε πλάγια όψη, το μάτι είναι σε πρόσθια όψη, αν οι κνήμες είναι σε πλάγια όψη, ο κορμός είναι σε πρόσθια και σε μία κοιλιά σε πρόσθια όψη ο ομφαλός απεικονίζεται κατεβασμένος περίπου 90 μοίρες. 6 - A. Rosalie David :The Egyptian Kingdoms(The making of the Past),Preblos,Turnhout-Belgium, 1975, p. 11:18 9

24 Έτσι η απεικόνιση του ανθρώπινου σώματος αποτελεί μία σύνθεση όλων των ορατών οργάνων. Πρέπει άλλωστε να σημειώσουμε ότι οι Αιγύπτιοι σχεδιαστές βρίσκονταν πάντα σε στενή εξάρτηση με την θρησκεία. Είναι πιθανό τα μεγάλα θρησκευτικά κέντρα να είχαν σχολή, όπου οι καλλιτέχνες να μάθαιναν όλα τα στοιχεία της δουλειάς τους, σύμφωνα με τους κανόνες της λειτουργικής. Η αιγυπτιακή τέχνη είναι ίσως η αρχαιότερη τέχνη της ανθρωπότητας και συνενώνει την καθημερινή ζωή των ανθρώπων με την θρησκευτική παράδοση και τις κοινωνικές αξίες και η εξέλιξή της συνεχίζεται από την εποχή των Φαραώ μέχρι σήμερα, διατηρώντας ωστόσο μια θεμελιώδη ενότητα ύφους: σταθερά είναι η γεωμετρική απλοποίηση των μεγεθών, οι αυστηροί κανόνες του μέτρου που ρυθμίζουν τις αναλογίες του σώματος, η αντίληψη δύο διαστάσεων χωρίς προοπτική, η εξιδανίκευση των πορτραίτων. Αυτή η εξαιρετική συνέχεια οφείλεται στο γεγονός ότι όλη η αιγυπτιακή τέχνη, εκφρασμένη κατ εξοχήν στα μνημεία και στους τάφους, είναι βασισμένη στον εγκωμιασμό της εξουσίας του Φαραώ-ιερέα και στη διάρκεια της δύναμης του και μετά το θάνατο. Το Αρχαίο Βασίλειο το χαρακτηρίζει η μνημειακή αρχιτεκτονική των μαστάμπα (κτίρια από τούβλα κατασκευασμένα από το ένα μέρος υπόγεια, περιέχοντας νεκρώσιμα και τάφο και ένα μέρος στην επιφάνεια σε σχήμα ορθογωνίου), έπειτα των πυραμίδων σε ορόφους (γεννημένες από την επάλληλη τοποθέτηση των διαφόρων μνημείων ταφής, διάσημη όπως εκείνη του Ζόσερ στην Σακάρα) και τέλος οι ίδιες πυραμίδες, όπως εκείνες του Χέοπα, του Χεφρήνου και του Μυκερίνου, που μαζί με τις Σφίγγες στο Ελ-Γκίζα. Και η γλυπτική στο Αρχαίο Βασίλειο χαρακτηρίζεται από την αυστηρή σχέση των σχηματικών μεγεθών. Τα εσωτερικά τοιχώματα των τάφων με τον καιρό πλουτίζονταν με χρωματισμένα ανάγλυφα που παρουσίαζαν σκηνές από την ζωή του νεκρού και από το ταξίδι του στον άλλο κόσμο. (εικ. 1-2) Η Αίγυπτος έδωσε επίσης στην Αφρική τον πρωιμότερο πολιτισμό της. Το πρώτο, ίσως και σημαντικότερο, αντιπροσωπευτικό χαρακτηριστικό του πολιτισμού αυτού ήταν η συνέχεια. Το αίσθημα της ακλόνητης σταθερότητας και της αιωνιότητας χαρακτηρίζουν την τέχνη και τον πολιτισμό της Αιγύπτου. Η ''Τέχνη για την Τέχνη'' ήταν μια αρχή άγνωστη για την Αρχαία Αίγυπτο. Κάθε καλλιτεχνική δημιουργία εξυπηρετούσε ένα σκοπό: τη διαιώνιση της ευημερίας και του θριάμβου της Αιγύπτου και την εξασφάλιση 10

25 της μετά θάνατον ζωής των ηγεμόνων και των αρχόντων. 7 Κατά την διάρκεια του Παλαιού Βασιλείου περίπου την περίοδο γύρω στο 1400 π.χ., η τέχνη χαρακτηριζόταν για το δυναμικό συνθετικό μοντέλο και την έντονα ρεαλιστική οπτική της που ενέπνευσαν τα κυριότερα έργα τέχνης αυτής της εποχής. Αλλά, αυτή η πειραματική τάση τέθηκε υπό αναθεώρηση κατά την διάρκεια της Πρώτης Θηβαϊκής Αυτοκρατορίας, οπότε παρεχώρησε την θέση της σε ένα κλασικισμό που απέρριπτε τα ατομικά χαρακτηριστικά και έτεινε περισσότερο προς το ιδανικό του απρόσωπου. 8 Τα πάντα στην Αιγυπτιακή τέχνη είναι συμβολισμός. Ο καλλιτέχνης ήταν στην πραγματικότητα ένας τεχνίτης στην υπηρεσία ενός τεράστιου θρησκευτικού μηχανισμού. Δεν υπέγραφε τα έργα του. Λίγοι καλλιτέχνες της Αιγύπτου είναι γνωστοί, κι αυτοί είτε από αναφορές που υπάρχουν στους τάφους τους, είτε από τα κτερίσματα που βρέθηκαν εκεί. Η κεραμική, ιδιάζουσα στην Αίγυπτο, δεν μπορεί να συγκριθεί με αυτή καμιάς άλλης χώρας και προδίδει από τα αρχαιότατα δείγματά της μια αξιόλογη δεξιότητα και μακρά εξάσκηση. Ο πολιτισμός Μπαντάρι ( π.χ) επίσης χαρακτηρίζονταν από την υψηλή ποιότητα της αγγειοπλαστικής τους, ιδιαίτερα μερικά πολύ λεπτά στιλβωμένα ερυθρόχρωμα αγγεία, μαυρισμένα εν μέρει και συχνά διακοσμημένα με ένα κυματιστό μοτίβο. Στη συνέχεια ακολούθησαν οι μεταγενέστεροι προδυναστικοί πολιτισμοί της κοιλάδας του Νείλου που είναι σήμερα γνωστοί με την ονομασία Νακάντα Ι (Εικόνα Νο.5),και (Νακάντα ΙΙ)- 3200,από το ομώνυμο σύγχρονο χωριό Νακάντα της Άνω Αιγύπτου. Το στάδιο Νακάντα Ι ονομάστηκε και Αμρατιανό, από το χωριό Ελ-Άμρα κοντά στην Άβυδο. Το στάδιο Νακάντα ΙΙ ονομάστηκε και Γκερζεάνιο από το χωριό Ελ-Γκίρζα πολύ πιο βόρεια. Ο αυστηρός χρονικός διαχωρισμός ανάμεσα στους δύο πολιτισμούς Νακάντα ( )και ( )είναι δύσκολος. 9 (εικ. 3-4) Θεωρείται ότι η Νακάντα ΙΙ αντιπροσωπεύει μια πιο ανεπτυγμένη μορφή 7 - Tharwat Okasha: Al-Fan Al-Masri (H Αιγυπτιακή Τέχνης) " Μέρος Ι ", Dar Al-Maarif, Κάιρο, σ Germain Bazin: A Concise History of Art, Thames and Hudson, London 1964, σ A.J.Spencer: Early Egypt The Rise of Civilization in the Nile Valley, British Museum Press1993,σ. 51:60 11

26 πολιτισμού που ξεκίνησε από την Κάτω Αίγυπτο και βαθμηδόν επιβλήθηκε, αντικαθιστώντας τελικά τον απλοϊκότερο πολιτισμό Νακάντα Ι που βασικά αναπτύχθηκε στην Άνω Αίγυπτο. Ο πολιτισμός Νακάντα Ι αποτελεί σαφή πρόοδο ως προς τον πολιτισμό Μπαντάρι. Η τεχνική της επεξεργασίας των βασικών πρώτων υλών βελτιώνεται πολύ και τα προϊόντα της αγγειοπλαστικής είναι καλύτερα σχεδιασμένα και φινιρισμένα. Στην Άνω Αίγυπτο, οι τάφοι της περιόδου Νακάντα Ι περιέχουν αγγεία, ψήφους πήλινες και λίθινες και καμιά φορά χονδροειδή ειδώλια ανδρών και γυναικών. 10 Τα ευρήματα των τάφων της Κάτω Αιγύπτου και των λίγο μεταγενέστερων τάφων της Άνω Αιγύπτου υπερέχουν ως προς την καλλιτεχνική επιδεξιότητα και το σχέδιο. Τα αγγεία, φτιαγμένα από ανοιχτόχρωμο ψημένο πηλό, φέρουν ζωγραφικές αναπαραστάσεις λέμβων και ανθρώπινων μορφών. Στην περίοδο Νακάντα Ι ανήκουν τα αγγεία ''με μαύρο χείλος'' και χαρακτηρίζονται από μια σκούρα ζώνη γύρω από το χείλος τους. Το υπόλοιπο της εξωτερικής τους επιφάνειας είναι χρωματισμένο κόκκινο με αιματίτη, ενώ το εσωτερικό τους είναι κατάμαυρο. Αυτό το ασυνήθιστο δίχρωμο αποτέλεσμα επιτυγχάνονταν με το στήσιμο του αγγείου ανάποδα πάνω σε κάρβουνα που σιγόκαιγαν. Η αργή καύση με έλλειψη οξυγόνου απανθράκωνε την επιφάνεια, μαυρίζοντας τον πηλό. Τα σκεύη μπορούσαν να περιέχουν είτε υγρά είτε στερεές τροφές και ήταν τοποθετημένα σε τάφους ως κτερίσματα. Η διακόσμηση γενικά χαρακτηρίζεται από το κόκκινο χρώμα των επιφανειών και αποτελείται από γεωμετρικά μοτίβα ή σχηματοποιημένα φυτά ή ζώα που έχουν αποδοθεί με γρήγορες λευκές πινελιές. Κατά την περίοδο Νακάντα ΙΙ, γνωστή κι ως Γκερζιανή, η παραγωγή αγγείων αναπτύχθηκε σημαντικά και υπήρξαν καινοτομίες στα σχήματα, στη διακόσμηση και στην τεχνική. Η κεραμική της περιόδου αυτής χαρακτηρίζεται από τη χρήση ενός ανοιχτόχρωμου πηλού, ο οποίος είχε δουλευτεί πιθανότατα πρώτα σε χειροκίνητο τροχό. Την περίοδο αυτή καθιερώθηκε η χρήση του κεραμικού τροχού σημειώνοντας μια ριζική αλλαγή στην αγγειοπλαστική. O πηλός αφήνονταν στο φυσικό του χρώμα και 10 - Germain Bazin: A Concise History of Art, Thames and Hudson, London 1964, σ

27 κοσμούνταν με ζωγραφισμένα μοτίβα που αναπαριστούσαν σχηματοποιημένα ζώα, φυτά, ανθρώπινες μορφές και πλοία. Οι παραστάσεις αυτές αντλούνταν από το τοπίο της κοιλάδας του Νείλου, που χαρακτηρίζεται από την τυπική πανίδα και χλωρίδα(ποτάμια). Προτιμώνται τα κλειστά σχήματα, με λαβές και σαφώς καθορισμένα επιμέρους στοιχεία. Να σημειωθεί εδώ ότι το μεγαλύτερο επίτευγμα της Αιγυπτιακής αγγειοπλαστικής ήταν η ανακάλυψη του υαλώματος γύρω στο 5000 π.χ. Το υάλωμα που χρησιμοποιούσαν περιείχε μέχρι 95% διοξείδιο του πυριτίου, καθώς και άλατα νατρίου και καλίου, γεγονός που σήμαινε ότι δεν ήταν και τόσο εύπλαστο. Για να βελτιώσουν την πλαστικότητά του πρόσθεταν και άργιλο. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ανέπτυξαν διάφορες τεχνικές, ώστε να πετύχουν όμορφα χρώματα, όπως το τιρκουάζ και να φαίνεται ο διάκοσμος κάτω από το βερνίκι. Αυτή είναι η κεραμική στην προδυναστική περίοδο της Αιγύπτου. Μια περίοδο που ανήκει χρονολογικά στην μυθική εποχή της Αιγύπτου πριν την βασιλεία του Μίνας της οποίας τα ιστορικά στοιχεία χάνονται μέσα στο χρόνο. 11 Είναι η εποχή των μεγάλων, μυθικών Φαραώ, της μεγαλύτερης ακμής του Αιγυπτιακού πολιτισμού. Η κεραμική, όπως η αρχιτεκτονική, η ζωγραφική και γενικά οι τέχνες ήταν η προσπάθεια των Αιγυπτίων να αφήσουν τα χνάρια τους στο χρόνο. Να νικήσουν τον χρόνο, τη φθορά.να μιλήσουν στους Θεούς. Η τέχνη είναι κάτι ζωντανό. Είναι μια γλώσσα. Η γλώσσα της Ζωής και των Συμβόλων για τους Αιγυπτίους. Η γλώσσα του Μυστηρίου. Η ζωγραφική ήταν συμπλήρωμα κατά κάποιο τρόπο της γλυπτικής και του ανάγλυφου. Αυτό όμως δε σημαίνει πως δεν ήταν αξιόλογη. Οι επιφάνειες των τοίχων και των επίπλων που σώθηκαν δείχνουν τις περίφημες ζωγραφικές συνθέσεις, την άρτια τεχνική και αρμονία. Τα χρώματα που χρησιμοποιούνταν είναι το άσπρο, το μαύρο, το κόκκινο, το κίτρινο, το γαλάζιο και το πράσινο. Όλα παριστάνονται κατά τέτοιο τρόπο, ώστε αποδίδουν απόλυτα το σκοπό που επιδιώκει η εικόνα. Τα ανάγλυφα είναι αβαθή, και 11 - A. Rosalie David :The Egyptian Kingdoms(The making of the Past),Preblos,Turnhout-Belgium, 1975,σ.71 13

28 μόλις φτάνουν στο πάχος λίγα χιλιοστά. Χρησιμοποιούνταν επίσης από τους καλλιτέχνες και το κοίλο ανάγλυφο. Οι πλακοστρώσεις, οι τοίχοι των ναών, οι κολόνες, καλύπτονται με χρυσές πλάκες ή με ζωγραφικές παραστάσεις, που παριστάνουν γεγονότα της καθημερινής ζωής ή αντικείμενα λατρείας και γεγονότα της ζωή των φαραώ. Τα κοσμήματα, τα αντικείμενα τω τάφων, τα καθημερινά σκεύη, είναι διακοσμημένα με παραστάσεις ζώων, που ονομάζονται βουκολικές παραστάσεις. Αλλά εκεί που είναι αξιοθαύμαστοι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι είναι η γλυπτική. Αγάλματα των βασιλιάδων, σφίγγες, συνθηματικά ανάγλυφα, αγάλματα που στολίζουν τους πρώτους τάφους των φαραώ, προκαλούν σήμερα το θαυμασμό του αρχαιολάτρη επισκέπτη. Η γλυπτική της 2 ης δυναστείας άφησε αριστουργήματα που διακρίνονται για τη φυσικότητα και την εκφραστικότητά τους. Το κεφάλι και το κορμί των αγαλμάτων είναι πολύ συμμετρικά. Τα χέρια και τα πόδια δε διακρίνονται για την ελευθερία της κίνησης. Φαίνονται σαν να είναι νεκρά. Αγάλματα αυτής της αρχαίας περιόδου είναι του Χεφρήνα, της Τίι, του Ακαέφ, που βρίσκεται στο Λούβρο κ.ά. Η δεύτερη περίοδος έχει να επιδείξει αγάλματα με εντονότερη ανθρώπινη έκφραση στο πρόσωπο και με πιο τραγική όψη. Τέτοια είναι του Σέσωστρη, του Αμενεμχά Γ κ.ά. Σιγά σιγά οι μορφές άρχισαν να εξιδανικεύονται. Αργότερα, στη θηβαϊκή εποχή, τα γλυπτά διακρίνονται για τη λεπτότητά τους. Γλυκύτητα και λεπτή ομορφιά έχουν τα χαρακτηριστικά του προσώπου της προτομής του φαραώ Τούθμωση ( π.χ) Η ανάπτυξη της τέχνης οφείλεται στην τελειοποίηση της τεχνικής και προπάντων στην οικονομική και πολιτική εξέλιξη της χώρας. Κατά την εποχή του Αμένωφη του Δ, διακόπηκε η παράδοση και για είκοσι περίπου χρόνια επικράτησε ένα είδος ρεαλισμού με μεγαλύτερη ελευθερία και με περισσότερη εκφραστικότητα στο πρόσωπο. Δείγμα αυτής της τεχνικής είναι το άγαλμα του Αμένωφη του Δ που σήμερα βρίσκεται στο Λούβρο, η Νεφερτίτη που βρίσκεται στο Βερολίνο κ.ά στο Κάιρο. Στην εποχή των Ριαμσιδών, έγιναν οι προτομές του Σήθου Α και του Ραμσή Β. Σώζονται μέχρι σήμερα και βρίσκονται στα μουσεία του Τορίνου και του Καΐρου. Στην περίοδο της 25 ης και 26 ης δυναστείας δημιουργήθηκαν πραγματικά αριστουργήματα. Η εποχή αυτή είναι η εποχή της αναγέννησης της αιγυπτιακής τέχνης. Το 14

29 καινούριο στοιχείο στη γλυπτική είναι το ελαφρύ χαμόγελο. Από ορειχάλκινα αγάλματα σώζονται τα λιοντάρια της Χαϊβρία στο Κάιρο, η βασίλισσα Καρομαμά και τα ορειχάλκινα του Ποσυό στο Λούβρο και η Τακουσίτ στην Αθήνα. Από τα αγάλματα σώζονται: η βασίλισσα Χατσεψούτ στο μουσείο της Νέας Υόρκης, η βασίλισσα Νεφερτίτη στο μουσείο Βερολίνου, ο Αμένωφης ο Γ και η σύζυγος του βασίλισσα Τίι, άγαλμα του 14ου αι. στο μουσείο του Καΐρου, το χρυσό προσωπείο του Τουταγχαμών στο μουσείο Καΐρου, κεφαλή γερακιού της 22 ης δυναστείας, ανθρωποειδής σαρκοφάγος της 18ης δυναστείας στο μουσείο Λούβρου, η σαρκοφάγος του Ταουχοτέπ στο Λούβρο, μια γυναίκα που φέρνει στα χέρια της προσφορές, στο μουσείο του Λούβρου, ένας γραφέας φτιαγμένος από ασβεστόλιθο, το άγαλμα του Μετέν, ο Αμενεμχάτ ο Γ από ασβεστόλιθο, ο Αμένωφης ο Δ, ο Ραμσής ο Β από γρανίτη, άγαλμα του Σεν - Μουθ κ.ά. 12 Σπουδαιότερες τοιχογραφίες που διασώθηκαν είναι: αυτή που παριστάνει μουσικούς με άρπα, με βάρβιτο, με διπλό αυλό και με λύρα και ανάμεσά τους μια γυμνή χορεύτρια (μουσείο Νέας Υόρκης). Μια τοιχογραφία που παριστάνει γραφείς να ασκούν το επάγγελμά τους (μουσείο Φλωρεντίας). Περίφημη επίσης είναι η τοιχογραφία με τους ηγεμόνες της Νουβίας να προσφέρουν δώρα στο φαραώ. Ανακαλύφτηκε στον τάφο των Θηβών. Επίσης σπουδαίες τοιχογραφίες ανακαλύφτηκαν στον τάφο Νακχτ στη Θήβα. Περίφημα, τέλος είναι τα σωζόμενα ανάγλυφα: η ράχη του θρόνου του Τουταγχαμών από ξύλο ντυμένο με φύλλα χρυσού και κολλημένα πάνω σ' αυτά διακοσμητικά από γυαλί, το ανάγλυφο στον τάφο του Ραμσή στη Θήβα, το ανάγλυφο από τον τάφο ανώτατου δημόσιου υπαλλήλου στη Σακκάρα, οι επιτύμβιες στήλες της Μέσης αυτοκρατορίας που βρίσκονται στο Λούβρο, η στήλη του Ουρσιρτεσέν στο Λούβρο, η στήλη του Μεντουχοτέπ με τα ιερογλυφικά της στο Λούβρο. Αλλά το μεγαλοπρεπέστερο μνημείο που μας άφησε η αιγυπτιακή αρχαιότητα είναι η περίφημη μεγάλη Σφίγγα της Γκίζας B.G.Trigger,B.j.kamp,D.O.Connor,A.BLloyd: Ancient Egypt A Social History, Cambridge University press,1989,σ. 76:85 15

30 Στην Αλεξανδρινή εποχή έχουμε: τον Πτολεμαίο τον Α στο μουσείο της Κοπεγχάγης και την Κλεοπάτρα, ανάγλυφο στο ναό της βασίλισσας Χατσεψούτ. Κεραμική - Κοσμηματοποιΐα. Το διακοσμημένο με σμάλτο κεραμίδι είναι η πρώτη επινόηση της κεραμικής τέχνης στην Αίγυπτο. Το κεραμίδι αυτό αποτελείται από ένα χάλκινο πυρήνα που είναι καλυμμένος με γυαλί. Το χρησιμοποιούσαν για την κατασκευή μαργαριταριών, περιλαίμιων, δαχτυλιδιών, μικρών αγαλμάτων, κυπέλλων και δοχείων. Στον καιρό της μέσης αυτοκρατορίας κατασκευάζονταν πήλινα γαλάζια κύπελλα διακοσμημένα με μαύρο χρώμα και με παραστάσεις πουλιών και φυτών. Την εποχή της νέας αυτοκρατορίας κατασκευάζονταν γυάλινα δοχεία και διάφορα διακοσμητικά αγγεία. Περίφημα είναι τα λίθινα τελετουργικά αγγεία. που κατασκευάστηκαν με το χέρι. Τα κοσμήματα είναι γνωστά από την προϊστορική εποχή. Τα περιδέραια μαργαριταριών, τα βραχιόλια, τα γυναικεία διαδήματα και αργότερα τα διάφορα χρυσά και από πολύτιμους λίθους κατασκευασμένα κοσμήματα, ήταν γνωστότατα στην αρχαία Αίγυπτο. Περίφημα είναι τα βασιλικά χρυσά στηθιαία και τα βασιλικά διαδήματα. Τέτοια αντικείμενα χρυσά είναι τα διαδήματα της πριγκίπισσας Χνουμίτ που ανακαλύφτηκαν στο Νασούρ. Αργότερα έγιναν γνωστά τα κοσμήματα που ανακαλύφτηκαν στον τάφο του Τουταγχαμών. Το δαχτυλίδι του Ραμσή Β είναι ένα από τα ωραιότερα κοσμήματα. Πηγές της ιστορίας και του πολιτισμού. Κυριότερες πηγές για την ιστορία και τον πολιτισμό της αρχαίας Αιγύπτου αποτελούν όσα γράφτηκαν για τη χώρα από τους συγγραφείς του ελληνορωμαϊκού κόσμου, την Παλαιά Διαθήκη και όχι μόνο. Ο Ηρόδοτος είναι αναμφισβήτητα ο πρώτος που έγραψε συστηματικά για τους κατοίκους, την ιστορία και τον πολιτισμό της Αιγύπτου επίσης ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, ο γεωγράφος Στράβωνας, ο Λατίνος Πλίνιος ο νεώτερος. Ακόμα υπάρχουν τα Ιερογλυφικά του Ωραπόλλωνα για τη θρησκεία, οι Πλουτάρχειες και Ψευτοπλουτάρχειες πραγματείες, τα αποσπάσματα του Ερατοσθένη και τα Αιγυπτιακά (εξιστόρηση των κυριότερων γεγονότων της φαραωνικής Αιγύπτου) του Μανέθωνα. 16

31 Σημαντικότερης όμως αξίας πηγές είναι τα μνημεία που ήρθαν στο φως από τις ανασκαφές που έγιναν κι από την ανάγνωση και τη λύση του αινίγματος της ιερογλυφικής γραφής. Για τη μελέτη των αιγυπτιακών μνημείων αναπτύχθηκε ιδιαίτερη επιστήμη, που ονομάστηκε Αιγυπτιολογία. Πολλά ήρθαν στο φως κατά την κατοχή της Αιγύπτου από το Ναπολέοντα. Ο διάσημος Γάλλος αρχαιολόγος Σαμπολιόν, ήταν ο άνθρωπος που βοήθησε σημαντικά στη γνωριμία και μελέτη του πολιτισμού και της ιστορίας της χώρας του Νείλου, ανακαλύπτοντας το κλειδί της ιερογλυφικής γραφής. Τα γράμματα αυτής της γραφής είναι σκίτσα που παρασταίνουν εικόνες αντικειμένων και άλλες παρμένες από την καθημερινή ζωή. Από τους Αιγυπτιολόγους ερευνητές συγκεντρώθηκαν κατάλογοι μνημείων, πίνακες ναών, πάπυροι, η πέτρα του Παλέρμου, οι κατάλογοι της Αβύδου, της Σακάρας, της αίθουσας των Τρυγόνων στο Καρνάκ κι ο πάπυρος του Τορίνου. Η ανάπτυξη της Αιγυπτιολογίας συνέβαλε στην αναγνώριση της συμβολής της αρχαίας Αιγύπτου στον παγκόσμιο πολιτισμό. H ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗΣ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗΣ Το Έργο Τέχνης, είτε Ζωγραφικής, είτε Γλυπτικής, είτε Χαρακτικής, αποτελεί ένα εικαστικό δεδομένο μοναδικό, και αυτό ισχύει για όλα τα είδη Τέχνης. Η χαρακτική τέχνη έχει την ιδιότητα να παράγει αντίγραφα από μία εικόνα - παράσταση αποτυπωμένη σε επίπεδες επιφάνειες. Οι εφαρμογές είναι άπειρες και οι τεχνικές προδιαγραφές ποικίλλουν από απλές έως ιδιαίτερα πολύπλοκες. Η αυτονομία της χαρακτικής, δηλαδή αυτό που τη διακρίνει σαν ανεξάρτητο εκφραστικό μέσο, οριοθετείται από τη συνεργασία της αισθητικής αντίληψης του καλλιτέχνη με τη φορμαλιστική αντιμετώπιση που επιβάλλει η μέθοδος της εκτύπωσης. Στη μεγάλη πορεία της ιστορίας της Τέχνης η χαρακτική απλώνεται σε ένα ευρύτατο χώρο, συμβαδίζοντας με την τυπωμένη εικόνα.χαράγματα σε πέτρες, κόκαλα βρίσκονται από την παλαιολιθική εποχή. Χαρακτικό έργο όμως λέγεται κάθε τυπωμένη εικόνα που έχει πρώτα χαραχτεί στο ξύλο,στο μέταλλο,στην πέτρα ή σε οποιαδήποτε άλλη επιφάνεια. Σημαντικοί καλλιτέχνες γοητευμένοι από τη δύναμη και την πολυμορφία της εκφράζονται με τη χαρακτική,ενώ ταυτόχρονα δίνεται η ευκαιρία στο έργο τους να 17

32 κυκλοφορήσει πλατύτερα στον κόσμο. Η έκρηξη της τεχνολογίας, σε σχέση με τις μεθόδους εκτύπωσης,βασικό χαρακτηριστικό της εποχή μας, έχει δημιουργήσει πολλές αμφιβολίες,συζητήσεις και απορίες πάνω στην γνησιότητα του χαρακτικού έργου. 13 Το γνήσιο χαρακτικό έργο είναι μια εικόνα που δημιουργείται ειδικά για αυτό το σκοπό πάνω στην εκτυπωτική επιφάνεια και είναι συνδεμένο με το υλικό από όπου βγαίνει, γιατί αυτό του δίνει και το ιδιαίτερο χαρακτήρα του. Βασική προϋπόθεση για τη δημιουργία του είναι η γνώση της τεχνικής και των δυνατοτήτων της. Το χαρακτικό έργο είναι μια αυτόνομη δημιουργία που μεταφράζει μια ιδέα όπως η ζωγραφική και η Γλυπτική. Δεν πρέπει να συγχέουμε το πρωτότυπο χαρακτικό έργο το σχεδιασμένο και χαραγμένο από τον ίδιο τον καλλιτέχνη με το ζωγραφικό έργο που αναπαράγεται φωτομηχανικά και τυπώνεται με την μέθοδο της Offset ή της Μεταξοτυπίας. Είναι φανερό ότι αυτές οι αναπαραγωγές, reproductions ζωγραφικών έργων, όσο τεχνικά τέλειες και να είναι, δεν μπορούν να αναγνωριστούν ως πρωτότυπα χαρακτικά έργα. Στην περίπτωση αυτή η αξία τους δεν ξεπερνά την αξία του χαρτιού και της δαπάνης παραγωγής τους. Ένα χαρακτικό έργο είναι γνήσιο όταν: Το σχέδιο του καλλιτέχνη έχει γίνει ειδικά γι αυτό το σκοπό πάνω στην επιφάνεια που θα τυπώσει. Ο καλλιτέχνης έχει μόνος του σχεδιάσει, χαράξει και ετοιμάσει τις επιφάνειες που θα τυπώσει. Τα αντίτυπα έχουν τυπωθεί από τον ίδιο ή με τη βοήθεια ειδικευμένου τυπωτή κάτω από την δική του επίβλεψη. Η Χαρακτική με την ομορφιά, την ποικιλία και τις εκφραστικές της δυνατότητες, πλουτίζει με αναρίθμητα στοιχεία την τέχνη έχοντας παράλληλα ένα μεγάλο προνόμιο, τα αντίτυπα. Έτσι κυκλοφορεί ευκολότερα, επικοινωνεί με περισσότερο κόσμο, είναι προσιτή, γι αυτό και πρέπει να προστατεύεται από τυχαίες ή σκόπιμες παρεξηγήσεις. 14 Η ξυλογραφία αποτελεί το πλέον αρχαίο είδος εκτύπωσης στον εξπρεσιονισμό, όμως η Τέχνη της Χαρακτικής δεν είχε την εικόνα την οποία γνωρίζουμε σήμερα, όπως 13 - Από ιστοσελίδα την ΕΝΩΣΗ ΕΛΛΗΝΩΝ ΧΑΡΑΚΤΩΝ : Το γνήσιο Χαρακτικό έργο, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, 1988.σ.13 18

33 επίσης η τέχνη της Αιγυπτιακής Χαρακτικής δεν είχε αναγνώριση ως αυτόνομο είδος τέχνης σε όλη σχεδόν την ιστορία της Αιγύπτου έως τις αρχές του 20 ου αιώνα. Αλλά έχουν ανακαλυφθεί ντοκουμέντα που δείχνουν ότι οι Φαραώ χρησιμοποιούσαν την χαρακτική για να απεικονίσουν παραστάσεις επάνω σε πλεκτά κάνοντας χρήση λίθινων και πήλινων, καθώς και ξύλινων, σφραγίδων, όπως επίσης από πηλό και κερί 15, τεχνική που την ίδια εποχή χρησιμοποιούσαν και στην Κίνα, σύμφωνα με ευρήματα που χρονολογούνται π.χ. 16 (εικ. 5) Ο "Aleksandar Stipcvi c", αναφέρει στο βιβλίο του ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ότι στο τέλος του 19 ου αιώνα ανακαλύφθηκαν σε Αρχαιολογικό χώρο κοντά στην πόλη της Φαγιούμ κείμενα περίπου πενήντα βιβλίων που είχαν παραχθεί από ξύλινους φλοιούς μεταξύ ( ) και όλα τα βιβλία ήταν στην Αραβική γλώσσα και περιείχαν θρησκευτικά θέματα, από τα οποία τα περισσότερα τώρα είναι αποθηκευμένα στη Εθνική Βιβλιοθήκη της Βιέννης, ενώ τα υπόλοιπα βρίσκονται σε άλλες ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες. 17 Τούτο σημαίνει ότι η Αίγυπτος υπήρξε η προγονική κοιτίδα του πολιτισμού. 18 (εικ. 7) Σύμφωνα με τον Γιουγκοσλάβο ερευνητή Aleksandar Stipcvi c, καθώς και άλλους ανά τον κόσμο ερευνητές, όταν στην Ευρώπη ξεκίνησε η χρήση της Τυπογραφίας για την εκτύπωση βιβλίων ήδη είχε σταματήσει η ξυλογραφία ως μέθοδος στην Αίγυπτο. 19 Βάσιμη πηγή αναφέρει ότι η ξυλογραφία χρησιμοποιήθηκε στην Αίγυπτο κατά την διάρκεια του 13 ου αιώνα μ.χ John Ross, Clare Romano: The Complete Printmaking. και - -William A. Emerson: Hand-book of wood engraving, New Edition, Boston, Lee and Shepard publishers, New York,1881.p.9: Ali Rashwan: (Al-Tepaa bein Al-Mwasfat we Al-Gwda) Εκτύπωση μεταξύ των προδιαγραφών και της ποιότητας, Dar Al- Maaref, Κάιρο,1983, σ Alexander Stimptisfitsh: Ιστορία του βιβλίου, Aalam Al-Maarifa, Kuwait Council for Art and Culture, Kuwait, January,1993,P.249.( βιβλίο μεταφρασμένο για Αραβική γλωσσά). 18 -Dr. Mohamed M. Elarnaoty Άρθρο στη Εφημερίδα Ελ-Γαντ, Ιορδανία, Δευτέρα 4 η Οκτωβρίου Alexander Sτεmptisfitsh: Ιστορία του Βιβλίου, Ibid, P W.Turner Perey &h.edmund Boole: Annals of Printing, Blond Ford Press, London, 1966, σ.4. 19

34 Η εξέλιξη αυτή τόσο στην Αίγυπτο, όσο και στην Ευρώπη αργότερα, έγινε προσπάθεια να αξιοποιηθεί προς όφελος του απλού λαού, αλλά δυστυχώς προκάλεσε την αντίδραση των ιερωμένων στην Ευρώπη. Στην εποχή των Κοπτών 21 η Χαρακτική χρησιμοποιούνταν για την δημιουργία διακοσμητικών συμβόλων επάνω σε διάφορα υλικά με την χρήση ξύλινων σφραγίδων, όπως επί ταπήτων και λινών γενικά, όπως αυτό απεικονίζεται σε ευρήματα του 4 ου αιώνα μ.χ. 22 (εικ. 6) Πολλοί ερευνητές ασχολούνται με την μελέτη των προαναφερθέντων βιβλίων που βρέθηκαν στον αρχαιολογικό χώρο της Φαγιούμ 23 και απέδειξαν ότι οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν αυτή την τεχνική άμεσα ή έμμεσα, η οποία ως τεχνική ξυλογραφίας ήταν συνήθης στην Κίνα. 24 Η ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΟΥ ΠΑΠΥΡΟΥ ΕΩΣ ΤΗΝ ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΟΥ ΧΑΡΤΙΟΥ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ. Η Τεχνική κατασκευής παπύρου είχε ανακαλυφθεί στην αρχαία Αίγυπτο την εποχή των Φαραώ, αρχικά ξεκινώντας με την χρήση δερμάτων από ζώα και στην συνέχεια αναπτύσσοντας την τεχνική της κατασκευής "παπύρων", η οποία στηρίχτηκε στην χρήση άφθονων φυτών κατά μήκος των όχθεων του ποταμού Νείλου αποξηραίνοντας αυτά κατ αρχήν και με χρήση κατόπιν πιεστηρίων κατασκευάζοντας λεπτές λωρίδες παπύρου, σε μια περίοδο που σηματοδότησε μεγάλες πολιτιστικές εξελίξεις και που χαρακτηρίζεται από την ταυτόχρονη διάδοση του παπύρου στην αρχαία Ελλάδα Βλ. κεφ. 3, σ Aly Rashwan: (Al-Tepaa bein Al-Mwasfat we Al-Gwda) Η Εκτύπωση Μεταξύ των Προδιαγραφών και της Ποιότητας, Dar Al- Maaref, Κάιρο, 1983, σ Μια από τις μεγαλύτερες Οάσεις της Αιγύπτου. Βρίσκεται νοτιοδυτικά του Κάιρου περίπου 150 χλμ. Είναι ο λεγόμενος Ασρινοητός Νομός της Πτολεμαικής εποχής. Είναι πλούσια σε ευρύματα πολυπολιτισμικής ταυτότητας 24 - Αυτόθι 20

35 Κατά την Αραβικοϊσλαμική εποχή στην Αίγυπτο αναπτύχθηκε η τεχνική του χάρτου που μεταδόθηκε από την Κίνα περίπου 900 μ.χ. 25, με συνέπεια σταδιακά να εγκαταλειφθεί η έως τότε επικρατούσα χρήση του πάπυρου, οπότε και υπήρξε μια μεταβατική περίοδος μεταξύ του 12 ου και 13 ου αιώνα μ.χ. στην οποία παρατηρήθηκε ανταγωνισμός των δύο τεχνικών, αποτέλεσμα του οποίου ήταν η επικράτηση της τεχνικής και χρήσης του χαρτί. 26 Χαρακτηριστικές είναι οι συνθήκες υπό τις οποίες πραγματοποιήθηκε η ανωτέρω αναφερομένη μετάδοση της τεχνικής της κατασκευής χαρτιού στην Αραβομουσουλμανική Αίγυπτο. Έλαβε χώρα σε ένα περιστατικό στην περιοχή της Σαμαρκάνδης κατά την διάρκεια εμπόλεμης αντιπαράθεσης Αράβων και Κινέζων, όταν Κινέζοι αιχμάλωτοι αποκάλυψαν μετά από απαίτηση των Αράβων την τεχνική που ήδη χρησιμοποιείτο ευρύτατα στην Κίνα. Η αποκαλυφθείσα τεχνική εφαρμόστηκε κατόπιν από τους Άραβες για πρώτη φορά στην Αίγυπτο και αργότερα αφού ήδη είχε εξαπλωθεί η εφαρμογή της στον Αραβικό κόσμο, μεταδόθηκε από τους Άραβες που είχαν καταλάβει την Ισπανία στους Ευρωπαίους και συγκεκριμένα στην περιοχή της Ανδαλουσίας. Στην εποχή των Φατιμίδων 27 στην Αίγυπτο χρησιμοποιούνταν μικρά ξύλινα τετράγωνα και παραλληλόγραμμα πλαίσια για να αποτυπώνονται παραστάσεις επάνω σε υφαντά, όπου τις περισσότερες φορές οι απεικονίσεις παριστούσαν λουλούδια και πτηνά, κατά τρόπο που να απεικονίζουν ενιαίες παραστάσεις. 28 Επίσης, στην εποχή του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν στην Αίγυπτο ως μέσο Χαρακτικής διάφορες χημικές ουσίες Chang Gia Mien: Περιοδικό "China Today" 12 Δε Mohamed Sayed M., Book Production and Publishing, P.297..( στα Αραβικά) 27 - Φατιμιδες είναι Πολιτική και θρησκευτική δυναστεία, η οποία ηγήθηκε από 909 έως το 1171 μιας αυτοκρατορίας, στην αρχή στη βόρεια Αφρική και κατόπιν στη Μέση Ανατολή. Οι Φατιμίδες ισχυρίζονταν ότι ήταν απόγονοι της Φατιμά, θυγατέρας του Μωάμεθ, από την οποία προήλθε το όνομά τους. Το 969, στην εξάπλωση τους προς ανατολάς κατέλαβαν την Αίγυπτο, το Σινά, την Παλαιστίνη και τη νότια Συρία και ίδρυσαν το Κάιρο που αποτέλεσε πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας τους. Στο χαλιφάτο των Φατιμίδων ο χαλίφης δεν ήταν απλώς πολιτικός ηγέτης, ήταν και ιμάμης, πνευματικός ηγέτης των Ισμαηλιτών σ όλο τον κόσμο. Το κράτος των Φατιμδών έφτασε στο αποκορύφωμα του το Από κει και πέρα περνάει σε φάση παρακμής και το 1171 πέθανε και ο τελευταίος χαλίφης και ο Σαλαδίνος που ήταν ο ουσιαστικός κύριος της Αιγύπτου κατάργησε το χαλιφάτο των Φατιμίδων. 28 -Amira Abdel-Galil Mattar: Graphic Art and Relation with Contemporary artists, thesis Ph.D., Faculty of Fine arts, Helwan University, p.224..( Αραβική βιβλιογραφία) 21

36 Η χαρακτική τέχνη παρουσιάστηκε αρχικά στην Αίγυπτο μέσω της Γαλλικής Αποστολής ( ). Οι επιστήμονες και οι καλλιτέχνες ήταν σε θέση να καταχωρήσουν στα σχέδιά τους τα χαρακτηριστικά της αιγυπτιακής καθημερινής ζωής, όπως και τα τοπία όλων των περιοχών του Καΐρου με τα αρχαιολογικά χαρακτηριστικά γνωρίσματά του που αφορούν την τελευταία περίοδο του δέκατου όγδοου αιώνα και της αρχής του δέκατου ένατου αιώνα. Η γαλλική εκστρατεία με τον "Μέγα Ναπολέοντα" στην Αίγυπτο ήταν η πρώτη επαφή μεταξύ της Ανατολής και της Δύσης, οπότε και για πρώτη φορά μοντέρνο τυπογραφικό μηχάνημα εισήλθε στην Αίγυπτο, καθ ό,τι ο Ναπολέων συνοδεύονταν από καλλιτέχνες και επιστήμονες. Μέσω της εργασίας εκείνων των καλλιτεχνών που είχαν δώσει μια εικόνα της εκστρατείας και είχαν καθιερώσει τον πρώτο Τύπο εκτύπωσης στην Αίγυπτο, πραγματοποιήθηκε η εισαγωγή του Τύπου εκτύπωσης και τα έγγραφα ειδήσεων εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην Αίγυπτο, όταν και εκδόθηκε η πρώτη εβδομαδιαία εφημερίδα «Μπαρίντ Μάσρ». (= Τα Ταχυδρομεία της Αιγύπτου) 29. Στην εποχή του Mohammed Aly ( ) υπήρξε ένα αξιοπρόσεκτο ενδιαφέρον για την εκπαίδευση, στα πλαίσια του οποίου αυτός δημιούργησε ένα μεγάλων διαστάσεων τυπογραφείο που αποτέλεσε το πρώτο Αιγυπτιακό Τυπογραφείο στην περιοχή Μπουλάκ του Καΐρου το Έστειλε πολλές ακαδημαϊκές αποστολές στην Ευρώπη, και σ αυτήν την εποχή υπήρξε επίσης αυξανόμενο ενδιαφέρον των μελετητών της Ανατολής για την καταγραφή των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων του παλαιού Καΐρου, των αγορών και των σπιτιών του καθώς επίσης και της πραγματοποίησης εκθέσεων στην Αίγυπτο στο κτίριο της όπερας. Η πρώτη έκθεση τέχνης πραγματοποιήθηκε το Η Σχολή καλών τεχνών ξεκίνησε τα πρώτα μαθήματα διδασκαλίας γραφικής τέχνης ως ανεξάρτητο είδος τέχνης με τις διακριτικές παραδόσεις και αισθητικές αξίες της στις αρχές της δεκαετίας του 1930 του 20 ου αιώνα kristouffer Herald: Ο Ναπολέων ο Βοναπάρτης στην Αίγυπτο, μετάφραση Foaad Andraues και M.A.Aneis, Dar al-kitab Al-Arabi, σελ.228.( βιβλίο μεταφρασμένο στην Αραβική γλώσσα) 30 -Fathi Ahmed: Η Αιγυπτιακή Γραφική Τέχνη,O Αιγυπτιακός Γενικός Οργανισμός Βιβλίου, Κάιρο, σ. 442:444. (στα Αραβικά), και Amira Abdel-Galil Matar, Graphic art and Relation with Contemporary artists, Ph.d., Faculty of fine Arts, Helwan University, P.234. και Mohamed Sayed M., Book production and publishing, P

37 Από τότε και μέχρι τώρα, η Αίγυπτος έχει παραγάγει πέντε γενεές γραφικών καλλιτεχνών που συνέβαλαν στην ανάπτυξη της γραφικής τέχνης όχι μόνο στην Αίγυπτο, αλλά και σε όλο τον κόσμο. Παρά τις διαφορές στις προοπτικές ως προς αυτά που η γραφική τέχνη συμβόλιζε πραγματικά, η συλλογική εργασία τους οριοθέτησε τις παραδόσεις αυτής της σχετικά αναπτυσσόμενης τέχνης στην Αίγυπτο και τον αραβικό κόσμο. Οι εργασίες τους εκτέθηκαν επίσης σε πολλά μουσεία στις ΗΠΑ και στη δυτική Ευρώπη. θαυμάστηκε πολύ η καλλιτεχνική δημιουργία αυτών των καλλιτεχνών που γοήτευσε τη φαντασία των εραστών και των κριτικών τέχνης κατά τη διάρκεια της συμμετοχής τους στους διεθνείς διαγωνισμούς. Το Υπουργείο Πολιτισμού και το Εθνικό Κέντρο για τις Καλές Τέχνες έχουν ιδρύσει ένα μουσείο για τη Γραφική Τέχνη, που περιέχει τις εργασίες πολλών αιγυπτιακών και διεθνών καλλιτεχνών γραφικής τέχνης. Ο πρωτοπόρος της Αιγυπτιακής Γραφικής Τέχνης, AL- Hussein Fawzi, επιστρέφοντας στην Αίγυπτο στις αρχές της δεκαετίας του '30 καθιέρωσε την Σχολή Καλών Τεχνών, η οποία εκκόλαψε διάφορες γενεές καλλιτεχνών Γραφικής, συμπεριλαμβανομένων των Abdalla Gohar, Kamal Amin, Nehmia Saad, Ahmed Maher Raaef ( ), Menhahallah Helmy ( ), Houssin El-Gebaly, Fathy Ahmed( ), Farouk Shehata, Awadallah El-Sheimi, και άλλους που έθεσαν τα θεμέλια της Αιγυπτιακής Γραφικής Τέχνης. (εικ. 8:17) Η ιδέα της καθιέρωσης ενός σχολείου για τις Καλές Τέχνες υιοθετήθηκε από τον πρίγκιπα Yossef Kamal το έτος 1908 στην Darb EI Gamameez Το σχολείο αυτό ιδρύθηκε από τον Γάλλο καλλιτέχνη La Plagne και από εκείνη την ημερομηνία συνέχισε την ανάπτυξή του. Το τμήμα χαρακτικής ιδρύθηκε το Ο Άγγλος καλλιτέχνης, Bernard Rice, ήταν ο πρώτος δάσκαλος σ αυτό το τμήμα. Ο πρώτος Αιγύπτιος δάσκαλος χαρακτικής ήταν ο Πρωτοπόρος ο καθηγητής AI-Hussein Fawzi που άρχισε τη σταδιοδρομία του τον 23

38 Ιανουάριο του 1934, και μετά την επιστροφή του από το εξωτερικό, ανέπτυξε την ακαδημαϊκή σταδιοδρομία του έως ότου προήδρευσε στο τμήμα χαρακτικής. Το 1937 πέντε πρωτοποριακοί καλλιτέχνες εξειδικεύτηκαν στη μελέτη αυτής της τέχνης. Η έκθεση του 1934 απεικόνισε την ωριμότητα των εκθεμάτων των Αιγυπτίων καλλιτεχνών των οποίων οι εργασίες εμφανίζονται ανώτερες και στην ποιότητα και στην ποσότητα από τις εργασίες μη Αιγυπτίων καλλιτεχνών που διαβιούσαν στην Αίγυπτο. Η καλλιτεχνική κριτική των συγγραφέων και των κριτικών εκείνης της έκθεσης συνέβαλε στην ανάπτυξη αυτής της τέχνης. Κατόπιν ακολούθησαν διάφορες αποστολές Αιγυπτίων καλλιτεχνών στην Ευρώπη, όπου απόκτησαν διαφορετική εμπειρία μοντέρνων τεχνικών. Σε όλες τις παραπάνω αναφερθείσες περιόδους, η χαρακτική ως Τέχνη δεν διακρινόνταν τόσο πολύ, όσο η Ζωγραφική και η Γλυπτική σαν είδη Τέχνης, και ήταν την δεκαετία του 1950 όταν η χαρακτική άρχισε να καθιερώνεται σαν ισότιμο είδος Τέχνης όπως τα άλλα είδη της Τέχνης. Από τότε πολλοί νέοι καλλιτέχνες που αποφοίτησαν από την Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, δημιούργησαν καλλιτεχνικό ρεύμα χαρακτικής λαμβάνοντας μέρος σε πολλές διεθνείς εκθέσεις, καθώς και σε εθνικές παράγοντας έργα υψηλού επιπέδου. Την ίδια περίοδο αρκετοί καλλιτέχνες Ζωγραφικής ή Γλυπτικής χρησιμοποιώντας την μέχρι τότε καλλιτεχνική τους δεξιοτεχνία αποπειράθηκαν να δημιουργήσουν έργα χαρακτικής στα οποία είναι προφανής η επίδραση της Ζωγραφικής ή της Γλυπτικής με το αποτέλεσμα αυτό σ οτιδήποτε έκαναν, γεγονός που καταδεικνύει την αλληλεπίδραση μεταξύ της χαρακτικής και των άλλων ειδών Τέχνης. Το παραπάνω γεγονός επέφερε μεγάλη εξέλιξη στην Αιγυπτιακή Χαρακτική που αναπτύχθηκε με γοργά βήματα και ανέδειξε πολλούς πρωταγωνιστές, οι οποίοι δημιούργησαν την δομή της, όπως ο Abdalla Gohar, Nehmia Saad, Ahmed Maher Raaef, Kamal Amin, και άλλοι. Όλοι αυτοί επηρεάστηκαν από το πνεύμα της μεθοδολογίας της Σύγχρονης Τέχνης και προσπάθησαν να επιβεβαιώσουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της Αιγύπτου και αυτό εμπλούτισε την Αιγυπτιακή χαρακτική. Το 1938 ο Abdalla Gohar, σαν πρωταγωνιστής ίδρυσε το Τμήμα Χαρακτικής στην Αλεξάνδρεια από το οποίο αποφοίτησαν πάρα πολλοί καλλιτέχνες που με το έργο τους 24

39 σφράγισαν την ανάπτυξη της Αιγυπτιακής χαρακτικής, όπως η Mariem Abd El-Aliem, ο Mahmoud Abdalla, ο Farouk Shehata, ο Saied Hedaya, και ο Magdi Qenawi, και άλλοι. Υπεράνω όλων όμως, την μεγαλύτερη επίδραση στην χαρακτική της Αλεξάνδρειας, άσκησαν καλλιτεχνικά ρεύματα από Μεσογειακές χώρες και οι τεχνικές που εισήγαγε γενικώς η Τεχνολογική Πρόοδος. 31 Το 1984 ιδρύθηκε η Σχολή Καλών Τεχνών στο Πανεπιστήμιο του "Minia", η οποία είναι η πρώτη ιδρυθείσα Σχολή στην Άνω Αίγυπτο. Το Τμήμα Χαρακτικής της έχει μεγάλη συμβολή στην εξέλιξη της χαρακτικής Τέχνης στην Άνω Αίγυπτο και ευρύτερα στην αιγυπτιακή χαρακτική. Από αυτό έχουν αποφοιτήσει νεώτεροι καλλιτέχνες που άσκησαν μεγάλη επιρροή στην χαρακτική της Αιγύπτου με τα περισσότερα έργα τους να είναι έργα ξυλογραφίας. Το 1997 ιδρύθηκε η Σχολή Καλών Τεχνών στο Λούξορ (Luxor) πάλι στην Άνω Αίγυπτο), οι απόφοιτοι της οποίας έχουν επηρεαστεί από το πνεύμα της Αρχαιολογίας, που διέπει την περιοχή γενικότερα και αυτό διακρίνεται στα καλλιτεχνικά τους έργα. Υπάρχουν μαθήματα ελεύθερης επιλογής για ανθρώπους που έχουν καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα σαν χόμπι στις Σχολές Καλών Τεχνών και σε άλλα Τμήματα, όπου καλλιεργούν αυτά τα ενδιαφέροντά τους. Το 1993 για πρώτη φορά πραγματοποιήθηκε διεθνής Triennial Χαρακτικής Τέχνης στο Κάιρο, για να δώσει την ευκαιρία σε καλλιτέχνες να γνωρίσουν τα έργα άλλων καλλιτεχνών, να συναντηθούν και να επικοινωνήσουν οι καλλιτέχνες μεταξύ τους, γεγονός πολύ σημαντικό για τους Αιγυπτίους καλλιτέχνες, στην οποία οι Αιγύπτιοι Χαράκτες αντάλλαξαν εμπειρίες με συναδέλφους τους από άλλες χώρες Fathi Ahmed: Fan Al-Graphic Al-Masri (Η Αιγυπτιακή Γραφική Τέχνη), Ο Αιγυπτιακός Γενικός Οργανισμός Βιβλίου, Κάιρο,1985. σελ

40 Η ανωτέρω εκδήλωση συνεχίζει να πραγματοποιείται από τότε κάθε τρία χρόνια, ενώ επίσης καθιερώθηκε να πραγματοποιείται κάθε δύο χρόνια "Bienalle" στο Κάιρο καθώς και στην Αλεξάνδρεια, παράλληλα επίσης λαμβάνει χώρα "Εθνική Έκθεση" κάθε δύο χρόνια και "Salon of Youth" ετησίως, και πολλές άλλες. Η καλλιτεχνική ζωή της Αιγύπτου χαρακτηρίζεται από την μεγάλη επιρροή που η Πολιτιστική Κληρονομιά, η Καθημερινή Ζωή, και η Λαϊκή Παράδοση ασκεί σ όλους τους Αιγυπτίους Καλλιτέχνες, γεγονός που αντικατοπτρίζεται στα έργα τους της χαρακτικής, και πρόκειται να σχολιάσουμε εκτενέστερα σε επόμενα κεφάλαια αυτής της διατριβής. Η χαρακτική σήμερα συνιστά στην Αίγυπτο κύριο και, επίσης, εξειδικευμένο Τομέα της Τέχνης, τον οποίο επιθυμούν και προσπαθούν να ακολουθήσουν όλο και περισσότεροι καλλιτέχνες. 26

41 (1) Άνθρωποι με Καμάκι, πιθανόν από ταφικό μνημείο της Σακάρας, περ π.χ. Ασβεστόλιθος, πρόστυπο ανάγλυφο πλ. 145 εκ. Αιγυπτιακό Μουσείο, Κάιρο. (2) Σύνθεση με διαφορά ζώα,ζωγραφική σε φαραωνική τοιχογραφία 27

42 (3) Νακάντα Ι (4) Νακάντα ΙΙ 28

43 (5) Αρχαία αιγυπτιακή εγχάρακτη ξύλινη πλάκα, από το βιβλίο του William A. Emerson: Hand-book of wood engraving, New Edition, Boston, Lee and Shepard publishers, New York, 1881.p.9:10 (6) Μεταξωτό της εποχής των κοπτών στην Αίγυπτο. (7) Ξυλογραφία από τον αρχαιολογικό χώρο της Φαγιούμ. Από: το βιβλίο του J.H: The Invention of Printing Vo.III The World s Great Events- Hassles, P.F.Collier Son Corporation, New York1945.P

44 (8) Al-Houssin Fawzi: Μία Χωρική, λινόλαιο (9) Nahmia Saad : Χωριό, χαλκογραφία,

45 (11) Kamal Amin: Παιδί με Μπαλόνια, Χαλκογραφία, 14 x 19, ½ εκ (10) Abdallah Gohar: Άποψη σπιτιού στη Βενετιά, χαλκογραφία-ακουατιντα, 55x36,1952. (12) Ahmed M.Raef: Σύνθεση, χαλκογραφία (13) Menhahallah Helmy: Σύνθεση, Μεταξοτυπία 31

46 (14) Houssin El-Gebali: Σύνθεση, Έγχρωμη ξυλογραφία, (15)Fathi Ahmed: πυραμίδα, ξυλογραφία, (16) Farouk Shehata: Δυο ερωτευμένοι, ξυλογραφία, 1978,53X70 εκ. (17) Awadallah El-Sheimi: Ανατολικά Παράθυρα, χαλκογραφία,

47 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ ΖΩΗΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ - ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΣΤΑ ΕΡΓΑ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΩΝ - Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΚΑΙ Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ - ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ

48 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ ΖΩΗΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η τέχνη υπήρξε πάντοτε άμεσα συνδεδεμένη με κάθε κοινωνική δραστηριότητα καθώς και με όλες τις πτυχές της καθημερινής ζωής σε όλες τις κοινωνίες ανά τον κόσμο, αναδεικνύοντας τα προβλήματα όλων των κοινωνικών δραστηριοτήτων. Η άμεση αυτή συσχέτιση της τέχνης με κάθε κοινωνική δραστηριότητα προκύπτει από την αλληλεπίδραση των κοινωνικών δρώμενων στην τέχνη και αμοιβαία της τέχνης στην κοινωνική εξέλιξη, σκιαγραφώντας τους στενούς δεσμούς μεταξύ της τέχνης και του περιβάλλοντος, τόσο του φυσικού όσο και του κοινωνικού. Οι σημαντικότερες πτυχές του αιγυπτιακού φυσικού περιβάλλοντος άφησαν ένα ανεξίτηλο σημάδι στο πνεύμα της αιγυπτιακής παιδείας, και αυτή με τη σειρά της είχε διαρκή αντίκτυπο στις καλλιτεχνικές δημιουργίες. Οι επιστήμονες ερευνητές και τα πειραματικά δεδομένα αποτελούν διακεκριμένα χαρακτηριστικά στοιχεία της σύγχρονης πραγματικότητας που συνέβαλαν στην ανάπτυξη της ταχείας εξέλιξης των Μέσων Επικοινωνίας και Πληροφόρησης σ ολόκληρο τον κόσμο, γεγονός που μετέβαλε όλα τα δεδομένα στις σχέσεις διαφορετικών περιοχών του κόσμου, με αποτέλεσμα να επιφέρει την αμεσότερη επικοινωνία και επαφή μεταξύ των καλλιτεχνών, καθώς και την στενότερη σχέση μεταξύ των λαών, ως προς την πνευματική και ψυχική τους σύνδεση. Κάθε έργο τέχνης χαρακτηρίζεται από την απεικόνιση των δεδομένων τόσον του φυσικού περιβάλλοντος, όσο και του κοινωνικού πλαισίου, που επιχειρεί να περιγράψει. 1 Ο καλλιτέχνης είναι ο καθρέπτης του περιβάλλοντός του στην ανάλογη εποχή όπως αυτός το εκφράζει στα έργα του, αντιλαμβανόμενος με τον δικό του τρόπο όλα εκείνα τα 1 - Metwali M. Aly Assab: Abstract Direction and its effect in Contemporary graphic Art Ph.D.,Faculty of Fine Arts, Helwan Universtiy,Egypt,1996 P.4. 34

49 στοιχεία του περιβάλλοντος όπου αυτός είναι παρών και το οποία προβάλλει μέσα από τα έργα του. ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ Αναφορικά με την Χαρακτική Τέχνη μπορούμε να ισχυριστούμε ότι δεν είναι δυνατόν να καθορίσουμε έναν ειδικό τύπο, αλλά απαιτείται να συνενώσουμε όλα εκείνα τα στοιχεία που επιθυμούμε να παρουσιάσουμε με την ευρύτερη και καλύτερη δυνατή απεικόνιση, στηριζόμενη στην αντίληψή μας ως προς τις αξίες που παίζουν καθοριστικό ρόλο στην δημιουργία του έργου μας. 2 Έτσι λοιπόν, κάθε καλλιτέχνης πρέπει να κατέχει και να αξιοποιεί όλα τα απαραίτητα εργαλεία τεχνοτροπίας, τα οποία διαφυλάσσοντας και βελτιώνοντας, δύναται να αποτυπώσει τα έργα του με τον πλέον παραστατικό τρόπο. Ακολουθώντας την επιταγή αυτή, οι Αιγύπτιοι Χαράκτες κατόρθωσαν να βελτιώσουν το επίπεδο της καλλιτεχνικής τους δημιουργίας σε σημαντικό βαθμό. Στην εξέλιξη της Αιγυπτιακής χαρακτικής τέχνης επέδρασαν πολλοί διαφορετικοί παράγοντες, όπως : o Το περιβάλλον, το οποίο με τα διαφορετικά χαρακτηριστικά του από περιοχή σε περιοχή παίζει καθοριστικό ρόλο στην φόρμα (τύπο) των έργων των Αιγυπτίων καλλιτεχνών και κατά συνέπεια επηρεάζει αποφασιστικά το σήμα κατατεθέν ενός εκάστου καλλιτέχνη. o Η πολιτιστική κληρονομιά, βρίσκει μεγάλη απήχηση στα δημιουργήματα των Αιγυπτίων καλλιτεχνών διότι η επίδρασή της φανερώνεται μέσα από αυτά στην προσπάθεια των καλλιτεχνών να εκφράσουν τον πολιτιστικό πλούτο των παραδόσεων του Αιγυπτιακού λαού. o Οι διαφορετικές αντιλήψεις, που αναμιγνύονται η κάθε μία με όλες τις άλλες μέσα από τα διάφορα καλλιτεχνικά έργα και αποδίδουν μια γενικότερη ισορροπία πολιτιστικών αντιλήψεων που συνολικά ενσωματώνουν την πολιτιστική παράδοση της Αιγύπτου. o Τα δρώμενα της εποχής, τα οποία με τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα όλων των πτυχών της Αιγυπτιακής κοινωνίας και ευρύτερα της περιοχής της Μέσης Ανατολής, αφήνουν την 2 - Awad El-Shimey : (Al-Tegnyat Al-Grahpicia Al-Moasera)Σύγχρονες Τεχνοτροπίες στην Χαρακτική Τέχνη, 6 ο Συνέδριο Σχολής Καλών Τεχνών Πανεπιστημίου του Μίνια, 1992,σ ( Αραβική βιβλιογραφία) 35

50 σφραγίδα τους στα έργα των καλλιτεχνών καθ όσον μέσα από αυτά εκφράζεται ο ψυχισμός των ανθρώπων, όπως τον αντιλαμβάνεται κάθε καλλιτέχνης. o Η εξέλιξη του πολιτισμού, η οποία είχε σαν αποτέλεσμα να προκαλέσει το ενδιαφέρον όλο και περισσότερων ανθρώπων για τα έργα τέχνης, γεγονός που με τη σειρά του άσκησε πίεση στους Αιγυπτίους καλλιτέχνες να επιδιώξουν την όσο το δυνατότερο εξύψωση του ποιοτικού επιπέδου των έργων τους. o Τα τεχνοτροπικά ρεύματα από το εξωτερικό, τα οποία επέδρασαν αποφασιστικά στους Αιγυπτίους καλλιτέχνες, με αποτέλεσμα η καλλιτεχνική έκφραση των Αιγυπτίων καλλιτεχνών να δεχθεί σοβαρή επιρροή απ αυτά και τούτο ως προς την εξέλιξη της τεχνοτροπίας τους. o Η ατομική ιδιοφυΐα κάθε καλλιτέχνη, που αποτυπώνεται στα έργα του σύμφωνα με το έμφυτο ταλέντο του να προβάλει τα αισθήματά του μέσω των έργων του, υποδηλώνει τη διαφορετικότητά του, δίχως την οποία είναι αδύνατη η ύπαρξη υψηλής στάθμης τέχνης. Η δημιουργία καλλιτεχνικών έργων απαιτεί δυνατότητα εκ μέρους κάθε καλλιτέχνη να εκφράσει με τον πλέον εντυπωσιακό τρόπο τις εμπνεύσεις του και το επιτυγχάνει αυτό με την συνεχή βελτίωση της τεχνοτροπίας του και με τη χρήση των εργαλείων του. Η Χαρακτική είναι δημιουργική τέχνη που χαρακτηρίζεται από την ποικιλία των εκφάνσεών της σε πλούσιο πλαίσιο εξέλιξης που διέπεται από πληθώρα εικόνων που παρουσιάζουν τις αλλαγές στην κοινωνική, πολιτιστική, και τεχνολογική πρόοδο. Γι αυτό, τα έργα των πρωτοπόρων Αιγυπτίων Χαρακτών θεωρούνται φορείς έκφρασης των προαναφερθέντων αλλαγών στην εποχή μας, συμβάλλουν στην ανανέωση και περαιτέρω εξελικτική πορεία της Αιγυπτιακής Χαρακτικής και σηματοδοτούν την δημιουργικότητα των καλλιτεχνών Χαρακτικής ευρύτερα. ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΣΤΑ ΕΡΓΑ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΩΝ Το Περιβάλλον γενικά επιδρά στην διαμόρφωση κάθε πτυχής της ζωής των ανθρώπων μιας κοινωνίας, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, ανάλογα με τις 36

51 κοινωνικές, οικονομικές, και πολιτισμικές συνθήκες που υπάρχουν κάθε περίοδο. Αυτές διαμορφώνονται σε διαρκή εξέλιξη εντός του φυσικού περιβάλλοντος που επηρεάζει τόσο την κοινωνικά, όσο και την καλλιτεχνική δραστηριότητα, η οποία εμπνέεται από αυτό και ταυτόχρονα επιδρά στην διαμόρφωσή του. Το φυσικό περιβάλλον της Αιγύπτου διακρίνεται για την μεγάλη ποικιλία των ειδών του, όπως επίσης για τον πλούτο των αντιθέσεων που διέπουν την πληθώρα αυτών των ειδών, σαν τον Νείλο και την έρημο κάτω από ένα λαμπερό ουρανό σε μια πολύ καθαρή ατμόσφαιρα, με ιδιαίτερα στοιχεία την ανατολή του ηλίου και τις μεγάλες αντιθέσεις που ο ήλιος δημιουργεί ανάμεσα στα πολλά είδη του φυσικού περιβάλλοντος της Αιγύπτου παρέχοντας έτσι μαγευτικές εικόνες πράσινου χρώματος κατά μήκος του Νείλου και στους αγρούς, και κίτρινου χρώματος στην έρημο, στους αρχαιολογικούς χώρους και στις οικίες της υπαίθρου. 3 Καμία άλλη χώρα στον κόσμο δεν επηρεάστηκε τόσο στην οικονομική,πολιτική και πολιτιστική της εξέλιξη από τα γεωγραφικά δεδομένα, όπως συνέβη με την Αίγυπτο. Χωρίζεται με φυσικό τρόπο σε τρία μέρη: στην Άνω Αίγυπτο με την κοιλάδα του Νείλου, στο Μεγάλο Δέλτα του ποταμού, και τις δυτικές και ανατολικές περιοχές με τις έρημους και τις οάσεις τους. Ο Νείλος είναι ο μακρύτερος ποταμός στον κόσμο, διαρρέοντας την Αφρική για περίπου μίλια από την Ανατολική Αφρική έως την Μεσόγειο. Συνήθως η αναφορά του ονόματος του Νείλου γίνεται σε σχέση με τις σύγχρονες εικόνες των πυραμίδων και των μεγάλων ναών, τις φανταστικές ιστορίες για μούμιες και τους θαυμάσιους θησαυρούς. Αλλά ο Νείλος αντιπροσωπεύει βασικά την ίδια τη ζωή για τους πληθυσμούς της Αιγύπτου, αρχαίους και σύγχρονους. Υπήρξε ανέκαθεν το σημαντικότερο φυσικό χαρακτηριστικό της Αιγύπτου, καθώς και το βασικότερο στοιχείο της ζωής των κατοίκων της, αποτελώντας πηγή ζωής για την χώρα. Παραμένει άγνωστο για ποιο λόγο τα νερά του Νείλου αρχίζουν να ανεβαίνουν από 3 -Χρύσανθου Χρηστού: Η Αγροτική Ζωή στην Τέχνη, Μορφωτικό ινστιτούτο ΑΤΕ σ. 39:55 37

52 το θερινό ηλιοστάσιο και συνεχίζουν για εκατό ημέρες και, όταν συμπληρωθεί ο αριθμός αυτών των ημερών, υποχωρούν, και η στάθμη του ποταμού κατεβαίνει έτσι ώστε όλο τον χειμώνα έως το επόμενο θερινό ηλιοστάσιο ο Νείλος έχει λίγο νερό. Ποία δύναμη έχει ο Νείλος ώστε να συμπεριφέρεται αντίθετα από τους άλλους ποταμούς, αναρωτούνται πολλοί γιατί μόνον αυτός από όλους τους άλλους, δεν προκαλεί ρεύματα αέρα. Γι αυτό ο Ηρόδοτος, ο οποίος ήταν ο πρώτος ταξιδιώτης στην Αίγυπτο, του οποίου διαθέτουμε γραπτές μαρτυρίες, συνοψίζει με την χαρακτηριστική φράση για τις εντυπώσεις του από τον θαυμαστό αυτό κόσμο: "H Αίγυπτος είναι δώρο του Νείλου". Ο Νείλος είναι ενδεχομένως ο διασημότερος ποταμός στην ιστορία. Ήταν στις όχθες του, όπου ένας από τους αρχαιότερους πολιτισμούς στον κόσμο άρχισε. Όπως ήταν αναμενόμενο, ο Νείλος αφθονεί σε ζωή. Πολλοί διαφορετικοί τύποι ζώων, πουλιών, και ψαριών θεωρούν τον Νείλο σπίτι τους. Πριν εκατοντάδες χρόνια ακόμη και ιπποπόταμοι και λιοντάρια μπορούσαν να βρεθούν εδώ στην κοιλάδα του Νείλου. Αυτή είναι η ''επιμήκης όαση'' στην οποία αναπτύχθηκε γεωργία με μεγάλο πλούτο και ποικιλία προϊόντων, ενώ ευνοήθηκε και η ανάπτυξη χλωρίδας και πανίδας. Η Κοιλάδα του Νείλου 4 μετατράπηκε από ένα φυσικό περιβάλλον σε περιοχή πολιτισμού για περισσότερο από 7000 χρόνια. Οι κάτοικοι του Νείλου μπορεί να είχαν καλλιεργήσει τα μισά από τα εδάφη της Σαβάνας. Σε τέτοιες περιοχές οι άνθρωποι εξέθρεψαν κατοικίδια ζώα, κυνήγησαν άγρια ζώα και αλίευσαν στον Νείλο. Αυτοί επίσης, καλλιέργησαν τα εδάφη τους χρησιμοποιώντας άρδευση από τις πλημμύρες. (εικ. 18) Η Αίγυπτος έκανε το άλμα της γύρω στο 3000π.Χ με την ανακάλυψη των ιερογλυφικών, ενός συνδυασμού συμβολικής και φθογγικής γραφής. Στη λεγόμενη θινιτική περίοδο αναπτύχθηκε επίσης η θρησκεία, η τεχνολογία, η επεξεργασία του χρυσού, 4 - Ο Αιγυπτιακός ''Μεγάλος Νείλος'' σχηματίζεται από τη σύγκλιση του Λευκού Νείλου, που πηγάζει από τον ορεινό όγκο Ρουβενζόρι στο Ζαΐρ, και του Γαλάζιου Νείλου, που πηγάζει από τα οροπέδια της Αιθιοπίας. Ο Νείλος εκβάλλει στη Μεσόγειο σε ένα μεγάλο δέλτα. Στο πέρασμα των αιώνων αποτέθηκαν προσχώσεις, με αποτέλεσμα το έδαφος να γίνει εξαιρετικά γόνιμο σε μια ζώνη που φτάνει τα 20 χλμ. σε πλάτος

53 του Χαλκού, και του Ελεφαντόδοντου που εφαρμόστηκαν σε διάφορες τεχνοτροπίες, χαρακτηριστικές της Αιγυπτιακής τέχνης και τεχνικής. Δεδομένου ότι το φως είναι το φυσικό φαινόμενο που αποκαλύπτει τα πάντα όσα είναι γνωστά στον κόσμο και που αποτελεί την μεγαλύτερη απόδειξη της ύπαρξης του κόσμου συνολικά, ο αρχαίος Αιγύπτιος καλλιτέχνης δημιουργούσε τα έργα του με γνώμονα τις εντυπώσεις που του προκαλούσαν οι ποικίλες αντανακλάσεις του φωτός επί των διαφορετικών τοιχογραφιών και ναών. Ως συνέπεια των ανωτέρω, ο σύγχρονος Αιγύπτιος καλλιτέχνης αξιοποιεί το φως, που είναι άπλετο στο φυσικό περιβάλλον της Αιγύπτου για να εξωτερικεύσει την ψυχή και το πνεύμα του στα έργα του, με ιδιαίτερη την επίδραση στην διαδικασία αυτή της ανατολής καθώς και της δύσης του ηλίου, αποκομίζοντας επιπρόσθετα στοιχεία από τις άμεσες απόψεις και εντυπώσεις του από τις αντανακλάσεις δηλαδή του φωτός επί των οικιών, των ναών, και των τοιχογραφιών. Όλο αυτό το πλαίσιο των πολλών και μεγάλων αντιθέσεων ενέπνευσε τους Αιγυπτίους ως λαό που περιβάλλονται απ αυτό να τις αξιοποιήσουν στην πολιτιστική τους εξέλιξη προσδίδοντας σε τούτο τον χαρακτήρα της συνέχειας και της αθανασίας του. 5 Η εξέταση "του χαρακτήρα" ως δομή που ομαδοποιεί τις μεμονωμένες τάσεις και αναπτύσσεται όπως προκύπτει μέσω των αλληλεπιδράσεών του με τις κοινωνικές πτυχές, επισημαίνει ότι η κεντρικότητα του ατόμου στο κοινωνικό πλαίσιο εξετάζεται με τρόπο τέτοιο, ώστε ο αιγυπτιακός πολιτισμός και η τέχνη να χρησιμοποιούνται για να ρίξουν αποκαλυπτικό φως στο συγκεκριμένο χαρακτήρα του Αιγυπτίου μέσω των έργων Χαρακτικής. Καθ όσον η γεωγραφική θέση της Αιγύπτου είναι πολύ σημαντική, όπως έχει περιγράψει ο Gamal Hemdan στο βιβλίο του Χαρακτήρας της Αιγύπτου αναφορικά με το εύκρατο κλίμα και τις διαφορετικές συνθήκες, όπου διασταυρώνονται όλα τα καλλιτεχνικά 5 - Αυτόθι 39

54 ρεύματα μεταξύ Ανατολής και Δύσης, γ αυτό ως φυσικό περιβάλλον συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό θετικά στα έργα των Αιγυπτίων καλλιτεχνών. και ιδιαίτερα των Χαρακτών. 6 Επιπρόσθετα, οι Αιγύπτιοι καλλιτέχνες ανήγαγαν τις σημαντικές για την καθημερινή ζωή στην ύπαιθρο καλλιέργειες σε θέματα των έργων της χαρακτικής τέχνης, με κυριότερες απεικονίσεις την διαδικασία συλλογής γεωργικών προϊόντων από τους χωρικούς και διανομής τους στις αγορές, όπως θα αναφερθεί σε άλλο σημείο του παρόντος κεφαλαίου παρακάτω. Αφετηρία έμπνευσης των Αιγυπτίων Καλλιτεχνών ως προς το δεύτερο σημαντικότερο θέμα των έργων τους, δίπλα στο θέμα του φυσικού περιβάλλοντος της Αιγύπτου, είναι η Καθημερινότητα των Αιγυπτίων σε αγροτικές εργασίες με τον Νείλο ξανά σε καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση των συνθηκών εργασίας και διαβίωσης των Αιγυπτίων στην ύπαιθρο. Τούτο αναδεικνύεται από το γεγονός επίσης ότι ο αιγυπτιακός φαραωνικός πολιτισμός αναπτύχθηκε και καθιερώθηκε στις όχθες του Νείλου. Προήχθη ακόμη και από την ανάπτυξη της νέας τεχνολογίας άρδευσης που αντικατέστησε την άρδευση μέσω πλημμύρων, με τα δίκτυα καναλιών άρδευσης να έχουν αναβαθμιστεί και με την ίδρυση διαχειριστικής αρχής του Νείλου. ( εκι. 19) Η ζωτικής σημασίας συνεισφορά του Νείλου για την Αίγυπτο και τον πολιτισμό των κατοίκων της σημειώνεται και με την εξήγηση για τη μορφή του "Ankh", του αρχαίου αιγυπτιακού συμβόλου για την αιώνια ζωή, με την πιθανή εξήγηση ότι αντιπροσωπεύει τον Νείλο και την σημασία αυτού στην ζωή και συνεπώς στην θρησκεία τους, με τις δύο όχθες του ποταμού να αντιπροσωπεύουν η μεν ανατολική την ζωή, η δε δυτική την μετά θάνατον ζωή, γεγονός που αποτελεί έναυσμα για τους Αιγυπτίους καλλιτέχνες να προβάλλουν μέσω των έργων τους το σημαντικό αυτό στοιχείο. Χαρακτηριστικές είναι οι ιδιαιτερότητες των τεχνικών που επιστρατεύτηκαν για την 6 - Mohamed Abass : Το Αιγυπτιακό περιβάλλον και η επίδρασή του στους γραφικούς σύγχρονους καλλιτέχνες, Δημιουργία στην Αίγυπτο, Διδακτορική Διατριβή, Σχολή Καλών Τεχνών, Πανεπιστήμιο του Helwan, Αίγυπτος, 2001 σ

55 αξιοποίηση της κοιλάδας του Νείλου, όπου το νερό του διανέμεται στην γύρω περιοχή με παροχέτευση, αφού πρώτα ανυψωθεί με τεχνητά μέσα. Η άρδευση γίνεται από το ποτάμι σταδιακά, με τη βοήθεια υδραυλικών μηχανών που κινούνται από τον άνθρωπο, τα ζώα ή τους κινητήρες, και διοχετεύεται, μέσω ενός δικτύου διαδοχικών καναλιών και θυρίδων, στα τμήματα του εδάφους που βρίσκονται πιο ψηλά. Ο χωρικός, το εργαλείο του οποίου είναι εδώ και χιλιετίες "η σελούκα" (σκαπάνη με πλατιά λεπίδα), κατευθύνει με εκπληκτική δεξιοτεχνία το νερό έως το χωράφι του, ανοίγοντας αυλάκια που διακόπτονται από απλές θυρίδες. Τα χωράφια είναι χωρισμένα σε τόσα αυλάκια, όσο χρειάζεται το έδαφος για να κατανέμεται ομοιόμορφα το νερό. 7 Σημαντική μαρτυρία ότι ο Νείλος υπήρξε υψίστης σημασίας παράγοντας για την ζωή των κατοίκων της Αιγύπτου αποτελούν τα μνημεία που διακοσμούν την Άνω Αίγυπτο και απόδειξη ταυτόχρονα ότι ο Νείλος υπήρξε το λίκνο του πολιτισμού για την χώρα αυτή. Σήμερα, οι καλλιτέχνες μπορούν να εμπνευσθούν από την μεγαλοπρέπεια της όμορφης φύσης για να εκφράσουν με τα έργα τους τα συναισθήματά τους γι αυτήν. Στην πρόσφατη και σημερινή εποχή, η πόλη Aswan στην Άνω Αίγυπτο ορίζει το νότιο όριο της αρχαίας Αιγύπτου και είναι ένα από τα ομορφότερα μέρη στη χώρα. Την πόλη διασχίζει ο Νείλος με την έρημο δεξιά και αριστερά του, με νησάκια εντός του Νείλου και το παλαιό φράγμα που χτίστηκε στην αρχή του 20 ου αιώνα και αργότερα επεκτάθηκε στη δεκαετία του '60 με την δημιουργία της λίμνης Nasser που συχνά αναφέρεται ως θάλασσα Nubian. Διακρίνεται για τα υπέροχα κτίσματα της περιοχής της σε αμφιθεατρική τοποθεσία, και αποτελεί δικαίως το υπόβαθρο έμπνευσης των Αιγυπτίων καλλιτεχνών στα έργα τους που αφορούν την περιοχή αυτή, δεδομένου ότι ιδίως κατά την ανατολή του ηλίου τα ολόλευκα κτίρια αντανακλούν το ηλιακό φως σε πολύχρωμες ανταύγειες και ταυτόχρονα δημιουργούνται ωραία γεωμετρικά σχήματα σκιάς. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΚΑΙ Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΗΣ ΣΤΗ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ

56 Κλασσικό παράδειγμα διαχρονικού στοιχείου της καθημερινής ζωής στην Αίγυπτο αποτελεί ο τρόπος που οι Αιγύπτιοι έχτιζαν τα σπίτια τους, χρησιμοποιώντας λάσπη και τούβλα που προμηθεύονταν από τις όχθες κατά μήκος του ποταμού Νείλου με ανάμιξη άχυρου και χαλικιών, τεχνική που συνεχίζουν μέχρι και σήμερα να χρησιμοποιούν στην ύπαιθρο. Ο Αιγύπτιος καλλιτέχνης σαν απλός πολίτης της καθημερινότητας της χώρας του, εκτιμά το ανωτέρω παράδειγμα σαν από τα πλέον πλούσια σε ιστορική και κοινωνική σημασία στοιχεία που περικλείει ο τρόπος κατασκευής των οικιών, δεδομένου ότι όλα τα προβλήματα της καθημερινής ζωής των απλών ανθρώπων, καθώς και οι επιθυμίες τους παρουσιάζονται στα έργα του. Ο αρχαίος Αιγύπτιος καλλιτέχνης στα έργα του βλέπομε ότι απεικόνιζε παραστάσεις της καθημερινής ζωής. Τα ανθρώπινα όντα διακρίνονταν για το χαρακτηριστικό ότι το πρόσωπό τους δεν έπαιζε ως έκφραση κανένα ρόλο στην συνολική παράσταση, και συνεπώς εμφανίζονταν σαν "απρόσωπα" όντα, ενώ οι χειρονομίες ήταν πάντα υποταγμένες στην σκοπιμότητα της ρυθμικής αρμονίας που της προσέδιδε πνεύμα ιερατικής ταπεινότητας, 8 γεγονός που διέπει μέχρι σήμερα την απόδοση της καθημερινότητας των Αιγυπτίων καλλιτεχνών, ιδιαίτερα στην Χαρακτική όπως φαίνεται για παράδειγμα στον τρόπο που απέδωσε ο Kamal Amin, χρησιμοποιώντας τεχνοτροπία χαλκογραφίας. Τα καθαρά γεωμετρικά στοιχεία που επιβάλλουν το εσωτερικό περιεχόμενο στα έργα αρχαίων Αιγυπτίων καλλιτεχνών περιγράφοντας διαφορετικών κοινωνικών κατηγοριών καθημερινές σκηνές, έχουν σαν χαρακτηριστικά τους ρεαλιστικά και ιδεαλιστικά στοιχεία, όπως π.χ. μεγάλες επιφάνειες με μικρές λεπτομέρειες που βασίζονται σε αυστηρά γεωμετρικά θέματα που κυριαρχούν σαν καθοριστικές δυνάμεις του συνόλου, 9 νοοτροπία που χαρακτηρίζει και τα έργα των σύγχρονων Αιγυπτίων καλλιτεχνών. 8 -Germain Bazin: A Concise History of Art, Thames and Hudson, London, 1958, σ Χρύσανθου Χρήστου, Εισαγωγή στην Τέχνη (Αρχιτεκτονική-Πλαστική ),σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 1987, σ

57 Τα ανάγλυφα και οι τοιχογραφίες μας δίνουν μια ιδιαίτερα ζωντανή εικόνα της ζωής στην Αίγυπτο πριν από χιλιάδες χρόνια, ωστόσο όταν τα βλέπουμε για πρώτη φορά μπορεί να μας δημιουργήσουν απορίες, και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι Αιγύπτιοι ζωγράφοι είχαν μια τελείως διαφορετική αντίληψη για την αναπαράσταση της ζωής πράγμα που δεν ήταν άσχετο με τον διαφορετικό στόχο των έργων τους, διότι το σημαντικότερο γι αυτούς δεν ήταν η ομορφιά, αλλά η πληρότητα, και έργο του καλλιτέχνη ήταν να διαφυλάξει τα πάντα όσο το δυνατόν σαφέστερα και μονιμότερα. 10 Τα έργα των Αιγυπτίων καλλιτεχνών αναφέρονται σε εκτενές πλαίσιο στο Γεωργικό σύστημα της Αιγύπτου, το οποίο αναπτύχθηκε από αρχαιοτάτων χρόνων σε μια προσπάθεια να αντιμετωπισθούν τα δυσμενή αποτελέσματα της πείνας και της οικονομικής δυσχέρειας που υπήρχε και συνεχίζει να αποτελεί μείζον θέμα και της σύγχρονης Αιγυπτιακής κοινωνίας. Οι αιγυπτιακές δυναστείες δημιούργησαν τον πολιτισμό τους βασισμένο σε γεωργικούς πυρήνες και έτσι προσέλκυσαν υψηλό βαθμό γεωργικής δραστηριότητας. Πάρα πολλά έργα Χαρακτικής έχουν αναφορά στο περιβάλλον, το οποίο ανέκαθεν ασκούσε μεγάλη επίδραση στην καθημερινή ζωή της Αιγύπτου, όπου ήταν σύνηθες φαινόμενο ομάδες αγροτών να πηγαίνουν στους αγρούς με τα ζώα τους με θέα την ανατολή και την δύση του ηλίου, και οι ομάδες αυτές κατέχουν περίοπτη θέση σαν απεικόνιση επάνω στους τοίχους των Αιγυπτιακών ναών. Οι ομάδες των ζώων οδηγούνταν από τους αγρότες που συνήθως βάδιζαν στην σειρά ο ένας πίσω από τον άλλο κατά μήκος του Νείλου και των καναλιών στις άκρες των αγρών, με τις ομάδες αυτές να σηματοδοτούν τα φυσικά χαρακτηριστικά της ζωής στην επαρχία της Αιγύπτου. Η ανωτέρω εικόνα αντανακλά σ εμάς την επιβεβαίωση της ενότητας στην ζωή μεταξύ των ανθρώπων, των ζώων, και της φύσης στην Αίγυπτο E.H. Gombrich, Το Χρονικό της Τέχνης, μετάφραση Λίνα Κασδαγλη, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, σ Nabil El-Husseini: Συσχετισμοί στα τοπία της Αιγυπτιακής Τέχνης, 1981, σ

58 Ιδιαίτερης σημασίας θεματική πηγή των έργων των Αιγυπτίων καλλιτεχνών αποτελεί το πλαίσιο των κοινωνικών σχέσεων στην Αίγυπτο αναφορικά με την καθημερινή ζωή, όπως για παράδειγμα η σχέση της γυναίκας με τα παιδιά της, ή του αγρότη με τα χωράφια του και τα ζώα του, του ψαρά με τα αλιευτικά εργαλεία του, του καλλιτέχνη με το εργαστήριό του, του άνδρα με την οικογένειά του, και η αφοσίωση της γυναίκας στις οικιακές εργασίες. Μεταξύ των Αιγυπτίων καλλιτεχνών που εμπλούτισαν την Αιγυπτιακή καλλιτεχνική κίνηση, βρίσκονται εκείνοι των οποίων τα έργα διαπερνά πνεύμα ανθρωπισμού με αναφορά των Χαρακτικών τους στο Παλαιστινιακό θέμα από το οποίο εμπνεύσθηκαν και προσπάθησαν να ευαισθητοποιήσουν την ανθρωπότητα. Τα έργα διαφόρων Αιγύπτιων Καλλιτεχνών που πρόκειται να αναφερθούν στο κεφάλαιο τούτο αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα της πληθώρας των καλλιτεχνικών έργων που έχουν δημιουργηθεί από τους Αιγυπτίους καλλιτέχνες ευρύτερα. Το ενδιαφέρον των Αιγυπτίων καλλιτεχνών απέναντι στην καθημερινή ζωή του Αιγυπτιακού λαού και προς το περιβάλλον της Αιγύπτου γενικώς αποτελεί κοινό πλαίσιο αναφοράς στα έργα των περισσοτέρων απ αυτούς, και ως εκ τούτου θα αναφερθούμε στις κυριότερες περιπτώσεις των καλλιτεχνών Χαρακτικής με την σειρά που ακολουθεί αμέσως παρακάτω. Από όλους τους Αιγυπτίους καλλιτέχνες που επέδρασαν σαν πρωτοπόροι στην Αιγυπτιακή Γραφική Τέχνη, ο EL Hussein Fawzi υπήρξε ο πλέον αναγνωρισμένος από όλους και θεωρείται ηγέτης του πρωτοποριακού κινήματος στην Γραφική και Χαρακτική Τέχνη που απεικονίζει την καθημερινή ζωή. Ο Al-Hussein Fawzi ( ). Γεννημένος στην Νέα Helmia του Καΐρου στις 4 Σεπτεμβρίου 1905 ήταν γνωστός στην Αίγυπτο και τη Μέση Ανατολή για την πρωτοποριακή εργασία του στον τομέα των δημοσιογραφικών γραφικών τεχνών. 44

59 Για δύο δεκαετίες ( ) ήταν διάσημος γραφίστας εικονογράφος βιβλίων και Τύπου. Οι απεικονίσεις του εμφανίζονταν στα εξώφυλλα των περιοδικών Akher Saa, EL Risala EL Gedida, και παιδικά περιοδικών όπως το Ali Baba. Ηταν επίσης εικονογράφος σε πολλά γραπτά κείμενα όπως, οι ιστορίες του Youssef EL Sebai, η σειρά στην εφημερίδα EL Gumhuria "η ζωή του Omar Makram - που δημοσιεύθηκε σε 340 καθημερινά επεισόδια - και στην σειρά της Al Ahram του μυθιστορήματος Awlad Haretna του Naguib Mahfouz Επίσης φιλοτέχνησε τα έγχρωμα σχέδια για το δίτομο έργο "Resaleit EL-Kahira" (μουσουλμανικά τεμένη του Καΐρου) που δημοσιεύθηκε το 1951, και για τους μιναρέδες του Καΐρου, που δημοσιεύθηκαν από τον "Dar EL Kateb EL Arabi". Ο Fawzi άρχισε τις καλλιτεχνικές σπουδές του το 1922 στη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου σπούδασε ελαιογραφία και αποφοίτησε το Κέρδισε το πρώτο βραβείο σε έναν διαγωνισμό τέχνης λαμβάνοντας μια υποτροφία το 1928 και εισήλθε στην Σχολή Καλών Τεχνών στο Παρίσι για να συνεχίσει τις σπουδές του στο Τμήμα Χαρακτικής από όπου έλαβε ένα δίπλωμα λιθογραφίας το Ήταν ήδη καλλιτέχνης και καθηγητής ζωγραφικής, πριν εισέλθει στην Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού από το οποίο έλαβε ένα δίπλωμα το Στον Fawzi απονεμήθηκε επίσης έναν τιμητικός τίτλος για ελαιογραφία που εξέθεσε στο Σαλόν των Παρισίων το Αν και η φήμη Fawzi ήταν ως χαράκτη, αυτός είχε επίσης μια ενεργό σταδιοδρομία στις Καλές Τέχνες. Με την επιστροφή του στην Αίγυπτο, ίδρυσε το τμήμα Γραφικών Τεχνών στη Σχολή Καλών Τεχνών του Καΐρου και αργότερα διορίστηκε ως διευθυντής του τμήματος, θέση που κατείχε μέχρι την αποχώρησή του. 12 Επόπτευσε επίσης το Στούντιο Καλών Τεχνών στο Luxor από το 1954 ως το Ο Fawzi ήταν ένας από τους τέσσερις Αιγυπτίους καλλιτέχνες που πραγματοποίησαν Χαρακτική σε κρύσταλλο σε εργοστάσιο γυαλιού (οι άλλοι ήταν ο Gamal EL Segini, ο 12 - Sayed Hewydi:Περιοδικό του "Al-Bayan" Κυριακή 23 Δεκέμβριο 2001,Καιρο,(102), και 45

60 Hamed Abd Allah και ο Hussein Bikar). Δύο μεγάλες ελαιογραφίες έγιναν για το εθνικό μουσείο" EL Mansoura" και άλλα έργα ζωγραφικής είναι αποθηκευμένα στο μουσείο Υγείας στο Κάιρο και στο αιγυπτιακό τμήμα της αίθουσας Τέχνης στο Σικάγο, και για στην αιγυπτιακή πρεσβεία στην Ινδία. Παραδείγματα της εργασίας του μπορεί κάποιος να δει στο μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Καΐρου, στο μουσείο Πολιτισμού, και στο τμήμα που φέρει την επωνυμία του στο μουσείο Καλών Τεχνών στην "Minia". Στον Fawzi απονεμήθηκε το Κρατικό Βραβείο και ο Τιμητικός Τίτλος των Επιστημών και Τεχνών το 1963, και το ίδιο έτος, κέρδισε το βραβείο Λιθογραφίας στην Biennale της Αλεξάνδρειας. Το 1989 του απονεμήθηκε το Κρατικό Βραβείο της Διάκρισης. Συνεισέφερε σε τεράστιες τοιχογραφίες διαφόρων φορέων στην Αίγυπτο, την Αμερική και την Ινδία, και ανέπτυξε μια πρωτότυπη μέθοδο γραφικής εκτύπωσης για την χαρακτική και εκτύπωση της διακοσμητικής. Εκπόνησε σχέδια κυβιστών σε λινέλαιο στις αρχές της δεκαετίας του '60. Στα σχέδια και τα έργα ζωγραφικής του, μπορούμε να διαπιστώσουμε την αληθινή δύναμή του ως σημαντικού καλλιτέχνη γραφικής παράστασης, του οποίου οι γραμμές εμφανίζονται ως εγκοπή σε wood block. Τα έργα του Fawzi φέρουν τα χαρακτηριστικά της Γραμμικής Ζωγραφικής και αποκαλύπτουν την ιδιοφυΐα του στον τομέα της Γραφικής Τέχνης, ιδιαίτερα εκείνα που δημιούργησε με υδρόχρωμα (Water Colures), καθώς και άλλα της Χαρακτικής που δημιούργησε με χρήση διαφορετικών τεχνοτροπιών συνδυάζοντας αυτές με επιτυχία. Κατόρθωσε να καταστήσει πραγματικότητα τον συνδυασμό των τεχνοτροπιών κατά την εφαρμογή του σε διαφορετικά θέματα έργων του, με ιδιαίτερη αναφορά στις ανθρώπινες φιγούρες και στην εκφραστική δύναμη καθημερινών περιστατικών του Αιγυπτιακού κοινωνικού περιβάλλοντος. Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα επί των ανωτέρω είναι το έργο Μετρήσεις στην περιοχή Roda του Νείλου (εικ. 20). Το ζωγράφισε το 1964 με χρήση σινικής μελάνης για να απεικονίσει μετρήσεις σε σημαντικό σημείο του ποταμού Νείλου, που χρησιμοποιείται 46

61 για να τον διασχίσουν οι άνθρωποι από την μία όχθη στην άλλη, τόσον για λόγους μετακίνησής τους όσον και για την μεταφορά εμπορευμάτων. Στο βάθος απεικονίζεται σκηνή με την διενέργεια των μετρήσεων της κατάστασης των υδάτων του ποταμού, ενώ στην πλησιέστερη όχθη απεικονίζονται γυναίκες που φέρουν στον ώμο τους στάμνες για να επιβιβαστούν σε βάρκα προς διέλευση στην αντίπερα όχθη. Μ αυτόν τον τρόπο, ο καλλιτέχνης αποτυπώνει την μεγάλη σημασία του ρόλου που αποδίδεται στον Νείλο από τους Αιγυπτίους σαν παράγοντας άμεσης εμπλοκής στην επίλυση καθημερινών αναγκών τους. Η τεχνοτροπία του διακρίνεται για την λεπτεπίλεπτη ζωγραφική του που συνδυάζει τον τονισμό των λεπτομερειών, όπως αυτό φαίνεται στον τρόπο απόδοσης των ενδυμάτων στην παράσταση, με το ευρύτερο τοπίο στο πλαίσιο. Άλλο ενδιαφέρον σημείο της τεχνοτροπίας του αποτελεί η δυνατότητά του να επιτυγχάνει ισορροπία των στοιχείων ζωγραφικής στις συνθέσεις του, όπως αυτό φαίνεται στο έργο «Κάτω από την καμάρα του Al Metouali» (εικ. 21) το οποίο ζωγράφισε το 1964 με χρήση σινικής μελάνης. Είναι μια τυπική σκηνή της καθημερινότητας στην οποία λαϊκοί πωλητές πωλούν τα είδη τους σε διαβάτες, με τα έντονα εκφραστικά χαρακτηριστικά άλλοι διαθέτουν χυμό που τον πίνουν νεαρά παιδιά, και άλλοι πωλούν φρούτα καθισμένοι αναπαυτικά στην γωνία του δρόμου, ενώ δίπλα τους διέρχονται γυναίκες με παραδοσιακές ενδυμασίες κουβαλώντας στο κεφάλι τους καλάθια με είδη που μεταφέρουν επιστρέφοντας στις οικίες τους διαβαίνοντας θολωτές πύλες ιστορικών παραδοσιακών κτιρίων. Την παράσταση αυτή αποδίδει με απλές γραμμές και καθαρό εξπρεσιονιστικό τρόπο. Στο έργο "Έρευνα" (εικ. 22) που δημιούργησε με τεχνοτροπία Λινολαίου το 1962 κάνοντας χρήση ακίδων παριστάνει μία γυναίκα σε καθημερινή της ασχολία σκυμμένη πάνω από ένα αντικείμενο, κατά τρόπο που προσομοιάζει με γλυπτικό. Σκοπό έχει να απεικονίσει επαρκή περιβάλλοντα χώρο στο πλαίσιο του έργου του, χωρίς να καταγράφει χαρακτηριστικά του προσώπου αλλά τονίζοντας την αντίθεση μεταξύ φωτεινών και σκιερών μερών του σώματος με απλό τρόπο. 47

62 Στο έργο "Σκιάχτρο στους αγρούς" (εικ. 23),την οποία δημιούργησε το 1962 με χρήση ακίδων σε Λινόλαιο για να αποδώσει μια συνήθεια των αγροτών, κατά την οποία χρησιμοποιείται ένα μεγάλων διαστάσεων ξύλινο σκιάχτρο στους αγρούς που τοποθετείται για να αποτρέπονται τα πτηνά να πλησιάσουν τις καλλιέργειές τους και, συνεπώς, να προστατευθούν αυτές από πιθανές ζημίες. Τονίζεται έτσι η σημασία του περιβάλλοντος της Αιγύπτου στην ζωή των ανθρώπων της που είναι αλληλένδετα στοιχεία της κοινωνίας. Η απεικόνιση πραγματοποιείται με γεωμετρική ισορροπία των μερών της καθ όσον παρέχει αναλογίες του χώρου σε διαστάσεις που τονίζουν τον ρόλο του καλλιεργούμενου εδάφους, του σκιάχτρου, των ιπτάμενων πτηνών, και του κενού ολόγυρα, έτσι ώστε να συνυπάρχουν σε μια αναπαράσταση της πραγματικής εικόνας των αγρών. Στο έργο "Πρόσωπο από την Άνω Αίγυπτο", Λινόλαιο (εικ. 24), το δημιούργησε χρησιμοποιώντας τεχνοτροπία με ακίδες που προσομοιάζει με Aquaetinte είναι ευδιάκριτα τα χαρακτηριστικά του προσώπου, καθώς και οι ισομετρικές αναλογίες τους που εξασφαλίζουν αίσθηση αρμονίας και αντίθεσης μεταξύ λευκού και μαύρου. Είναι εμφανής ο ακαδημαϊκός τύπος στα έργα του, όπως στο συγκεκριμένο που φανερώνει δεξιότητα στην ανατομική απόδοση του προσώπου με την εντύπωση που δημιουργεί σαν να πρόκειται για έργο γλυπτικής. Στην " Άρδευση", Λινόλαιο (εικ. 25), το κατορθώνει να αποδώσει με γλαφυρότητα την διαδικασία χρήσης παραδοσιακών μεθόδων άντλησης νερού για γεωργικές εργασίες και για πόσιμο νερό διακρίνοντας την ανάγλυφη εντύπωση που προκαλεί ο τρόπος ζωγραφικής του, όπως αυτό φαίνεται από την γυναίκα που μεταφέρει στάμνα επί της κεφαλής της στο εμπρόσθιο τμήμα του πλαισίου, καθώς και από τα επιμήκη εργαλεία που διακρίνονται στο κέντρο του πλαισίου για την άντληση του νερού από το εδάφους. Χρησιμοποιεί με έντονο τρόπο μαύρες και λευκές γραμμές για να ορίσει τις διαστάσεις των μορφών και των αντικειμένων με τρόπο σαφή, εντός ορίων του πλαισίου ανάλογα με την σημασία που τους αποδίδει. (εικ. 26:29) Ο Nehmia Saad ( ). Ένας από τους πρώτους καλλιτέχνες που εστίασε στον Αιγύπτιο αγρότη με τρόπο αρχαίου αιγυπτιακού ιδιωματισμού και με σύγχρονη 48

63 απλότητα και επιείκεια, προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για πολλούς διαδόχους του. Αν και ήταν άριστος ζωγράφος και εικονογράφος βιβλίων, η σημαντική δυνατότητά του ανακαλύφθηκε στις χαρακτικές του στο ξύλο και στον ψευδάργυρο που θεωρούνται μερικές από τις πρώτες γραφικές χαρακτικές στην αιγυπτιακή μοντέρνα τέχνη επιπρόσθετα στην εργασία του Hussein Fawzy. Αυτές μικρά χαρακτικά είναι μικρογραφίες, μερικές μικρότερες από την παλάμη του χεριού. Οι συνηθισμένες διαστάσεις στις ξύλινες χαρακτικές εντούτοις, είναι ανοδικές, λεπτά επεξεργασμένες εργασίες, με ισχυρή διαλεκτική μεταξύ των μαύρων και άσπρων γραμμών και περιοχών. Γεννήθηκε στην πόλη "Assuit" της Άνω Αιγύπτου το Σπούδασε στο τμήμα Ζωγραφικής της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών υπό την διδασκαλία του Άγγλου καθηγητή Bernard Rice. Συμμετείχε με τα έργα του στο Σαλόνι Νέων του Καΐρου, γεγονός που σηματοδότησε την ετοιμότητά του να λειτουργήσει σαν καλλιτέχνης. Έτσι δημιούργησε και εξέθεσε 11 πίνακες στον προθάλαμο του Σαλονιού των Παρισίων το 1937 και έλαβε χρυσά μετάλλια στην έκθεση αυτή. Στην διάρκεια αυτής της έκθεσης συνέταξε έναν τουριστικό οδηγό της Αιγύπτου με τον τίτλο "Αίγυπτος, χώρα για εξερευνητές" σε συνεργασία με τους Mohamed Nagi, Mohamed Labib, Margue Fione. Δημιούργησε αρκετά έργα Χαρακτικής στο Ατελιέ του Λούξορ. Απεβίωσε το 1945 σε ηλικία 33 ετών. Αγάπησε πάρα πολύ τον Νείλο, όπως όλοι οι Αιγύπτιοι, σαν φυσικό σύμβολο της Αιγύπτου και γι αυτό πολλά έργα του έχουν ως θέμα σκηνές από τον Νείλο: βάρκες ψαράδων να πλέουν τον Νείλο, χωριάτικα σπίτια κατά μήκος του Νείλου, αγορές της επαρχίας. Τα κυρία έργα του αναφέρονται σε σταθερές αξίες της αιγυπτιακής κοινωνίας με την απεικόνιση των πλέον χαρακτηριστικών σκηνών της καθημερινής ζωής απλών ανθρώπων, όπως για παράδειγμα το παιχνίδι με ξύλινες Ράβδους 13, γυναίκες σε συγκομιδή σίτου στον αγρό, γυναίκες σε στοίβαγμα αχυροδεμάτων σε αγρούς. Στην χαλκογραφία με τίτλο "Συγκομιδή"(εικ. 30), παριστάνονται Αιγύπτιες σε κλασσική γεωργική εργασία για να αναδειχθεί ο σημαντικός ρόλος της συμβολής τους 13 - Γνωστό παιχνίδι Ανδρών στην Αιγυπτιακή επαρχία σε Εορταστικές Εκδηλώσεις με την προέλευσή του από την Αιγυπτιακή Λαϊκή Παράδοση. 49

64 στην διαδικασία συγκομιδής της αγροτικής παραγωγής, και έτσι η φροντίδα τους για την αξιοποίηση της προσφοράς τους σε καθήκοντα επιπρόσθετα στο νοικοκυριό. Αποτυπώνεται αυτό το γεγονός με τρόπο ισόρροπης τεχνικής αναπαράστασης με χρήση λεπτών γραμμών τους γυναικείους τύπους, και όσα χαρακτηριστικά του φυσικού περιβάλλοντος. Ο ποταμός Νείλος χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης από πλευράς όλων των αιγυπτίων για τον ζωτικό ρόλο του στην τροφοδότηση των εργασιών τους και τη διαβίωσή τους.γενικά, γεγονός που θέλει να υπογραμμίσει ο καλλιτέχνης με το χαλκογραφία του Ο Νείλος",(εικ. 31) Στην ξυλογραφία του με τίτλο "Ζαχαροκάλαμο"(εικ.32),τονίζεται η μεγάλης σημασίας εκμετάλλευση του ζαχαροκάλαμου στην περιοχή της Άνω Αιγύπτου, όπου καλλιεργείται, αναδεικνύοντας με το έργο αυτό την επιμελημένη φροντίδα των αιγυπτίων αγροτών κατά την πρώτη φάση μετά την συγκομιδή του, με την φόρτωσή του σε οχήματα προς μεταφορά του στα εργοστάσια επεξεργασίας αφού προηγουμένως υφίσταται επιμελή καθαρισμό και προσεκτική συσκευασία. Είναι προφανές ότι ο καλλιτέχνης αποδίδει με πολύ λεπτές και με αρμονική διάταξη γραμμές την σκηνή, για να αποτυπώσει την ιδιαίτερα προσεκτική φροντίδα των αγροτών. Η σπουδαιότητα αυτή αναδεικνύεται από τον καλλιτέχνη με γραμμές τόσο σε κάθετο όσο και σε οριζόντιο επίπεδο, όπως και με καμπυλωτές περιστοιχιζόμενες από ακίδες, για να μεταφέρει το νόημα ότι ο σημαντικός ρόλος του Νείλου διαπερνά όλα τα επίπεδα της καθημερινής ζωής των Αιγυπτίων. Το περιβάλλον της Άνω Αιγύπτου όπου γεννήθηκε, κυριαρχείται από Ναούς και άλλα παραδοσιακά κτίρια, και ιδιαίτερα η παραμονή του στο Ατελιέ του Λούξορ όπου βίωσε από κοντά την αρχαία Φαραωνική τέχνη, επέδρασε αποφασιστικά στην διαμόρφωση της καλλιτεχνικής του αντίληψης αναφορικά με την χρήση της χαλκογραφίας και της ξυλογραφίας, Στα έργα του χρησιμοποίησε μολύβι, κάρβουνο και παστέλι. 50

65 Ο Abd Allah Gohar (γεν. το 1916). Θεωρείται ένας από τους πρωτοπόρους της Χαρακτικής Τέχνης στη Αίγυπτο, καθ όσον πριν απ αυτόν μόνον ο EL-Hussein Fawzi και ο Nehemia Saad θεωρήθηκαν πρωτοπόροι της Αιγυπτιακής Χαρακτικής. Ξεκίνησε ως ζωγράφος τοπίων σε υδατογραφίες και σε οξυγραφίες Ανέπτυξε ενδιαφέρον για το σχεδιασμό αρχαίων περιοχών και μνημείων, στενών διόδων, και δέντρων με ένα στέρεο πραγματικό ύφος. Κατέστη αυθεντία της χαλκογραφίας και αφιέρωσε όλες τις δυνατότητές του στην έκφραση της επίδρασης του φωτός με την διακεκριμένη τεχνική του στην Χαρακτική. Γεννήθηκε στο Κάιρο το 1916 και αποφοίτησε από το τμήμα Γραφικών Τεχνών της Σχολής Καλών Τεχνών του Καΐρου το Διετέλεσε μαθητής του Bernard Rice. Έλαβε υποτροφία για σπουδές στις Γραφικές Τέχνες στην Ιταλία από το 1948 έως το Επιστρέφοντας στην Αίγυπτο δίδαξε ως Λέκτορας στο τμήμα Γραφικών Τεχνών στο Πανεπιστήμιο του Χελουάν του Καΐρου. Δημιούργησε το Τμήμα Γραφικών Τεχνών στην Αλεξάνδρεια το Αργότερα διετέλεσε Πρόεδρος της Σχολής Καλών Τεχνών του Καΐρου. Συμμετείχε σε πολλές εκθέσεις Χαρακτικής και Ζωγραφικής, όπως και στην Biennale της Βενετίας το Αφιέρωσε πολλά των έργων του στο θέμα της Ελευθερίας, καθώς και στους εκτοπισμένους από την πατρίδα τους Παλαιστίνιους. Τα περισσότερα παρουσιάζονται δημοσιευμένα σε βιβλίο για την Αιγυπτιακή Τέχνη στην Σοβιετική Ένωση. Το Αμερικανικό Κογκρέσο απέκτησε δύο από τα έργα του που εκτέθηκαν στη διεθνή έκθεση χαρακτικής Τέχνης στην Λιουμπλιάνα. Σαν πρώτη φάση της τεχνικής του αποτελεί η εκ μέρους του παρατήρηση του περιβάλλοντος και εν συνεχεία η εξωτερίκευση των εντυπώσεών του απ το δεδομένο περιβάλλον στην απεικόνιση αυτών στα έργα του. Αποτύπωνε με ακαδημαϊκό τρόπο το πλαίσιο του περιβάλλοντος με ιδιαίτερη αναφορά σε μικρά δρομάκια παραδοσιακών παλιών περιοχών και σε δένδρα και παλιές οικίες που ήταν γνωρίσματα τέτοιων περιοχών, χρησιμοποιώντας την τεχνική οξυγραφία 51

66 Τελούσε υπό την επίδραση της Ολλανδικής Τεχνοτροπίας με ηγετική μορφή αυτής τον Rembrandt, ιδιαίτερα σ ότι αφορά την φωτεινότητα των έργων του. Αρκετά έργα του είναι αφιερωμένα στο θέμα του Ανθρωπισμού και σε Εθνικά Θέματα λαών. Ο τύπος αυτών των έργων και η αξία τους διακρίνονται για την αυθεντικότητα και την μοναδικότητά τους. Στο χαλκογραφία "Βλέμμα προς την Ελευθερία" ( εικ.33)του 1982, παριστάνει την επιθυμία ενός φυλακισμένου ανθρώπου πίσω από τα σίδερα της φυλακής να απελευθερωθεί. Το γεγονός αποδίδεται με το βλέμμα του στραμμένο προς ένα περιστέρι και με τα χέρια του υψωμένα προς τα άνω. Στο πρόσωπό του απεικονίζεται η δυσαρέσκεια και η προσμονή απελευθέρωσής του. Ο Kamal Amin ( ) Ένας καλλιτέχνης δεύτερης γενεάς αιγυπτίων χαρακτών. Ολοκληρωμένος ζωγράφος και Γραφίστας. Μετά από μελέτη του της αιγυπτιακής κληρονομιάς σε βάθος και σε όλες τις πτυχές - φαραωνικές, κοπτικές, και φολκλορικές - την διαμόρφωσε εκ νέου με μια σύγχρονη προσέγγιση στα χαρακτικά του έργα. Στα έργα του εμπνεόταν από τις καλλιτεχνικές αξίες της αρχαίας Αιγυπτιακής Τέχνης, καθώς και της Κοπτικής, μέσω μιας οπτικής γωνίας και ενός ιδιαίτερα συμπαγούς τύπου, ακολουθώντας μία ιδιαίτερα τυποποιημένη δομή που σχετίζονταν με την επιφάνεια στην οποία αποτύπωνε το έργο του. Σύνδεσε λεπτομερώς τα διάφορα στοιχεία στα έργα του με κύριες γραμμές και με αναφορά πάντοτε στο Αιγυπτιακό περιβάλλον που απεικόνιζε. Σε έργα του με θέματα όπως, παιδότοπος και παιδική ηλικία, οδηγοί των τρακτέρ, ομαδική εργασία, απεικονίζει πιστά το Αιγυπτιακό περιβάλλον με καλλιτεχνική αξιοπιστία χρησιμοποιώντας την τεχνική του linoleum (μέταλλο ψευδαργύρου),με τα πλέον τέλεια τεχνολογικά μέσα και δείχνοντας τον θαυμασμό του και την αγάπη του στο περιβάλλον της Αιγύπτου και των απλών ανθρώπων της κοινωνίας της. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται από τους Αιγυπτίους χαράκτες στα έργα τους στην καθημερινότητα των νεαρών παιδιών με απεικονίσεις σκηνών από την ψυχαγωγία τους και τις δραστηριότητές τους γενικότερα, έτσι ώστε να τονισθεί η ευαισθησία των Αιγυπτίων 52

67 απέναντι σ αυτήν την σημαντική γι αυτούς ηλικία, που αντικρίζουν με μεγάλη στοργή για το μέλλον του κοινωνικού συνόλου, όπως χαρακτηριστικά φαίνεται στα έργα του Kamal Amin. Ο Kamal Amin δημιούργησε πολλά έργα χαρακτικής που θεωρούνται μια εικόνα της Αιγυπτιακής καθημερινής ζωής (εικ. 34,35) Ο σοβαρός για τα νεαρά παιδιά ρόλος της ψυχαγωγίας στις πόλεις, όπου και η ευκαιρία να απολαύσουν το παιχνίδι τους σε συνθήκες πυκνής δόμησης απεικονίζεται με το έργο του καλλιτέχνη "Το παιδί και Αριθμοί", (εικ. 36), δείχνοντας μ αυτόν τον τρόπο την παιδική φαντασία και εφευρετικότητα, καθ όσον παριστάνει ένα παιδάκι που παίζει στο πλαίσιο γεωμετρικών σχημάτων που ομοιάζουν με παιχνίδια και αριθμούς σαν στοιχεία της παιδικής φαντασίας και σκέψης, ενώ στο βάθος του πλαισίου παρίστανται τα υψηλά και ογκώδη κτίρια που είναι χαρακτηριστικά των πόλεων. Ένα πολύ αρεστό παιχνίδι των νεαρών στην Αίγυπτο κατά την καθημερινότητά τους σχεδόν σε όλη την χώρα αποτυπώνει ο καλλιτέχνης με τη χαλκογραφία (εικ. 37) "Αγόρια με ποδήλατα", δείχνοντας με απλό αλλά και με έντονες γραμμές τρόπο τους νεαρούς επάνω στα ποδήλατά τους με ένα παραδοσιακό κτίριο στο βάθος τη σύνθεση. Στην χαλκογραφία του "Παιδική Χαρά" (εικ. 38), απεικονίζεται ομάδα κοριτσιών να χαίρονται το παιχνίδι σε ένα περιβάλλον οικείο, όπου ακόμη και τα σπίτια ολόγυρα μοιάζουν με την κίνηση των γραμμών τους να συμμετέχουν στο παιδικό παιχνίδι. Το όλο σκηνικό πλαισιώνεται από φωτεινή περιοχή σε σχήμα κύκλου αναδεικνύοντας έτσι την ευχάριστη ατμόσφαιρα και με σκιερές περιοχές που παριστάνουν την παρουσία των κοριτσιών και οικιών στον παιδότοπο κάνοντας χρήση παραλληλόγραμμων σχημάτων, όπως στο έργο του "Χωριό" (εικ. 39) Η Gazbia Seri γεννήθηκε στο Κάιρο το 1925 και έλαβε δίπλωμα Ζωγραφικής από το Ανώτερο Ινστιτούτο Καλών Τεχνών το Μελέτησε Ζωγραφική στο Παρίσι το 1951, στην Ρώμη το 1952, και στο Λονδίνο από το 1954 έως το Πραγματοποίησε 40 ατομικές εκθέσεις και συμμετείχε σε 30 ομαδικές εκθέσεις, όπως επίσης και σε πολλές διεθνείς εκθέσεις λαμβάνοντας διακρίσεις όπως το Βραβείο Τιμής για την παραγωγική 53

68 τέχνη το 1957, δεύτερο Βραβείο χαρακτικής Τέχνης στην Biennale της Αλεξάνδρειας το 1959 και Ζωγραφικής το 1963, Βραβείο Ζωγραφικής από το Σαλόνι του Καΐρου το Τα έργα της διακρίνονταν για την αυθεντικότητά τους και το σύγχρονο πνεύμα τους, και είναι εμφανής η επίδραση στην τεχνοτροπία αυτής της Φαραωνικής Πλαστικής Τέχνης συνδεδεμένη με στοιχεία του Αιγυπτιακού περιβάλλοντος. Από τα κυριότερα θέματα των έργων της είναι η Αιγύπτια Μητέρα, όπως το έργο της "Μητρότητα",(εικ. 40), που δείχνει την τρυφερότητα της Αιγύπτιας κατά τον θηλασμό του βρέφους της. Τα έργα της αναφέρονται και σε διαφορετικά θέματα, όπως ο Νείλος με τις Βάρκες, Φυσιογνωμίες Αιγυπτίων κ.λ.π. Με συμβολικό τρόπο φρόντιζε οι γραμμές να έχουν τις κατάλληλες διαστάσεις και τόνο στην επιφάνεια κάθε έργου της. Η Thouryia Abd El-Rasoul γεννήθηκε στο Κάιρο το 1929 και έλαβε δίπλωμα από το Ανώτερο Ινστιτούτο Παιδαγωγικής και Τέχνης το 1949, πραγματοποίησε μελέτες στην Τέχνη Σχεδίου και Έκδοσης Βιβλίων στο Λονδίνο το 1956 και το Έλαβε δίπλωμα Τέχνης στην Χαρακτική από την Βουδαπέστη το 1970 και κατόπιν Μάστερ στην Παιδαγωγική το 1973 και έκανε διδακτορική διατριβή το Υπήρξε Καθηγήτρια και Πρόεδρος Τμήματος της Ζωγραφικής στην Παιδαγωγική Σχολή στο Κάιρο. Συμμετείχε σε πολλές εκθέσεις όπως στο Σαλόνι του Καΐρου και στην Biennale της Αλεξανδρείας, καθώς και σε εκθέσεις της σύγχρονης Αιγυπτιακής Χαρακτικής, και με τα έργα της έλαβε μέρος σε πολλές διεθνείς εκθέσεις όπως στην Βουδαπέστη το 1970, στην Γιουγκοσλαβία το 1972, στην Πέμπτη Biennale Χαρακτικής Τέχνης στην Ιμπίθα το 1972, στην Ανατολική Γερμανία και στην Φλωρεντία το 1974, και σε δύο εκθέσεις στο Παρίσι το Έλαβε Αργυρό Βραβείο στην Γραφική Τέχνη από το Σαλόνι του Καΐρου το 1970, Βραβείο Τιμής της Αιγυπτιακής Πτέρυγας στην Biennale της Αλεξάνδρειας, και Βραβείο Τιμής στην διεθνή έκθεση Χαρακτικής στην Ισπανία το Έργα της βρίσκονται στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στο Κάιρο, στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Αλεξάνδρειας, στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βουδαπέστης, στο Υπουργείο Πολιτισμού καθώς και Παιδείας στην Αίγυπτο, και στο εξωτερικό όπως στην Βρετανία, Καναδά, ΗΠΑ, Γερμανία, Γαλλία, Ουγγαρία, και Γιουγκοσλαβία. 54

69 Στα έργα της παρουσιάζει Αγρότισσες την ώρα της συγκομιδής, Απλή, καθημερινή ζωή στη υπαιθρο, γυναίκες που μεταβαίνουν στην Λαϊκή αγορά φέροντας στην κεφαλή τους καλάθια με προϊόντα για να τα πουλήσουν, Αισθήματα αγάπης των απλών ανθρώπων, γεγονός που καταδεικνύει την ιδιαίτερη συμπάθειά της για το λαό σε σκηνές γεμάτες απλοϊκότητα από την καθημερινή τους ζωή. Στην χαλκογραφία"στην Αγορά", (εικ. 41), με παραδοσιακές ενδυμασίες οι Αιγύπτιες μεταφέρουν στους ώμους και στην κεφαλή τους καλάθια με προϊόντα από την αγορά καθ οδόν για το σπίτι τους, που καλλιτέχνησε με λεπτομέρεια και μεγάλη ευκρίνεια σε όλο το πλαίσιο του έργου. Με την χαρακτηριστική απεικόνιση Αιγυπτιακού χωριού που περιλαμβάνει τα πλέον σημαντικά στοιχεία της ζωής στο χωριό, η καλλιτέχνιδα με το έργο της στην (εικ. 42) "Το χωριό", χαλκογραφία, αποτυπώνει την τυπική σκηνή ενός χωριού, με ένα παιδί καθήμενο μέσα σ ένα καλάθι που είναι φορτωμένο σ ένα ζώο που το καθοδηγεί ο χωρικός και ολόγυρα βλέπει κανείς πτηνά και άλλους χωρικούς, τονίζοντας την αντίθεση φωτός και σκότους. Επίσης, η σημασία που δίνεται στην οικογενειακή ζωή στην Αίγυπτο φαίνεται στο έργο "Ζωή", (εικ. 43), με τρόπο γλαφυρό απεικονίζεται ένα ανδρόγυνο κάτω από ένα ωραίο και τεράστιο δένδρο πλαισιωμένο από παιδιά να χαίρονται το παιχνίδι τους γύρω απ αυτούς, και με τεχνοτροπία που χαρακτηρίζεται από λεπτότητα και απαλότητα. Μπορούμε να διαπιστώσουμε στα έργα της ότι κάθε ένα από αυτά προσομοιάζει με λαϊκό τραγούδι και δίνει μεγάλη σημασία σε κάθε λεπτομέρεια. Τα έργα της, λινόλαιο ή χαλκογραφίες, εκφράζουν τον πολύ καλό ψυχικό της κόσμο απέναντι στον απλό Αιγύπτιο και εργαζόμενο κόσμο. Στην περίπτωση του Saeid El Adawi, έχουμε έναν καλλιτέχνη ο οποίος υπήρξε λάτρης του Αιγυπτιακού περιβάλλοντος και υιοθέτησε τα στοιχεία του στα έργα του. Τα μετέφερε με τον δικό του τρόπο. Έτσι πρόβαλλε τις δικές του αντιλήψεις περί 55

70 αυτού, παρά το γεγονός ότι ήταν απόλυτα αφοσιωμένος στην οπτική πλευρά της πραγματικότητας του περιβάλλοντος. Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια το 1938, σε μια περιοχή που περιβάλλονταν και μνημεία από πολλά αρχαία από την εποχή του Mohamed Ali, με χαρακτηριστικά τους θόλους των οικιών και την πληθώρα των μιναρέδων, τα οποία δημιούργησαν τις πρώτες καλλιτεχνικές του εμπνεύσεις, και απεβίωσε το Το περιβάλλον της περιοχής αυτής συνετέλεσε στο να εξεύρει λύσεις τεχνικής στην τεχνοτροπία δημιουργίας των έργων του. Έδωσε μεγάλη έμφαση στην σημασία των γραμμών που χρησιμοποιούσε στα έργα του αποτελώντας αυτό βασικό στοιχείο του χώρου επί του οποίου σχημάτιζε τα έργα του. Πρωτοπόρος καλλιτέχνης που συνεργάσθηκε με τον Mahmoud Abdallah και τον Mustafa Moaty στη δεκαετία του '60 για να καθιερώσει τον Σύλλογο των Αλεξανδρειανών Πειραματιστών 14. Ήταν παραγωγικός καλλιτέχνης και ζωγράφος. Ο μεταφυσικός του κόσμος αποτελείται από εφιαλτικές μορφές που κατοικούν σε τεμνόμενα βασίλεια πλασμάτων που περπατούν, σέρνονται, και κινούνται με ρόδες με έναν καρναβαλικό θόρυβο. Οι φιγούρες του, κρατούν συντροφιά σε πλάσματα που πολλαπλασιάζονται και αναπαράγονται όπως τα μυρμήγκια. Καταλαμβάνουν την λευκή επιφάνεια σαν σκιερές μαριονέτες. Τα δυνατά, λαμπερά χρώματά του εκρήγνυνται και διαπερνούν τον καμβά. Προσήγγιζε την χρήση των γραμμών κατά το τρόπο της Αφηρημένης Τέχνης, περιλαμβάνοντας στοιχεία του λαϊκού περιβάλλοντος, όπως - η απεικόνιση της ημισελήνου - του κανδηλιού - του εορταστικού "Arousit El-Mouled". Αποφοίτησε από την Σχολή Καλών Τεχνών της Αλεξάνδρειας, έλαβε μεταπτυχιακό δίπλωμα Μάστερ στις Γραφικές Τέχνες και πραγματοποίησε πολλές εκθέσεις, μία από τις οποίες ήταν στο Τσεχικό Πολιτιστικό Κέντρο του Καΐρου το 1973, καθώς και στην Γκαλερί του Σοβιετικού Πολιτιστικού Κέντρου της Αλεξάνδρειας, όπως επίσης και στο Σοβιετικό Πολιτιστικό Κέντρο. Είχε πραγματοποιήσει πολλές εκθέσεις σε συνεργασία με άλλους καλλιτέχνες στην Αλεξάνδρεια το 1965 και στο Τσεχικό Πολιτιστικό Κέντρο του Καΐρου, όπως και στην Γιουγκοσλαβική Λέσχη του Καΐρου, στην Πολιτιστική Έπαυλη του "Κάφρ Ελ Σείχ" 14 - Δημιούργησε ομάδα πειραματισμού τεχνοτροπιών με τους Mahmoud Abd Allah, Mustafa Abd El-Moati, το

71 και στη "Ελ-Χουρία" της Αλεξάνδρειας, στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Αλεξάνδρειας το 1969, στην Πολιτιστική Έπαυλη του "Ελ-Ανφούσι", στην Αραβική Συριακή Λέσχη το Συμμετείχε στην 7 η και 9 η Μπιενάλε της Αλεξάνδρειας, καθώς και με καλλιτέχνες της Αλεξάνδρειας στην Τσεχοσλοβακία και στην Γιουγκοσλαβία, όπως και σε έκθεση Σύγχρονης Αιγυπτιακής Τέχνης στο Παρίσι. Υπάρχει συλλογή έργων του στο Υπουργείο Πολιτισμού και στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Καΐρου, επίσης στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Αλεξάνδρειας και στο εξωτερικό. Μετά τον θάνατό του πραγματοποιήθηκαν πολλές εκθέσεις των έργων του στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Αλεξάνδρειας και σε Ατελιέ της ίδιας πόλης. Αγαπούσε με πάθος τον χαρακτήρα του απλού Αιγυπτίου και διείσδυσε στον χαρακτήρα του και στην δομή του, αναλύοντας με την δική του ματιά την διάθεση που διέπει τον απλό Αιγύπτιο 15. Ανέδειξε μέσα από τα έργα του την ιδιοσυγκρασία του Αιγυπτιακού λαού με ειδικό εκφραστικό τρόπο, από ξένους καλλιτέχνες, όπως ο Juan Mero, ο Paul Klee, ο Leger, και ο Picasso. Έκανε συμβολική χρήση της λαϊκής καλλιτεχνικής παράδοσης και της παιδικής ζωγραφικής, όπως αυτό φαίνεται καθαρά στα έργα του που αποπνέουν τις σημαντικότερες παραδόσεις από το παρελθόν της Αιγυπτιακής λαϊκής παράδοσης, π.χ. παραδοσιακά αρχαία κτίρια και αγάλματα του ανατολικού πολιτισμού και εγχαράξεις της Κοπτικής και της Ισλαμικής Τέχνης. Τα περισσότερα έργα του, τα δημιούργησε χρησιμοποιώντας κινεζική μελάνη και linocut. Με σύνθετη αλλά σύγχρονη και απλή, καθώς και ευδιάκριτη γραφή στο έργο του για την κηδεία του Αμπντ Ελ Νάσσερ (εικ. 44) εκφράζει χρησιμοποιώντας σινική μελάνι την σύσσωμη συμμετοχή του Αιγυπτιακού λαού σ αυτήν. Η Mariam Abd Al-Aleim (γεν. το 1930 είναι μία από τις Αιγύπτιες καλλιτέχνιδες που ανήκουν στην γενεά των πρώτων στην Ιστορία της Αιγύπτου γυναικών καλλιτέχνιδων, που αναδείχτηκαν ως μετά την Επανάσταση του Υπήρξε από τις πλέον γνωστές γυναίκες της Αιγύπτου που ασχολήθηκαν με την χαρακτική και άνοιξαν τον δρόμο για την 15 -Reiham Saied: Άρθρο στη εφημερίδα του Al-Arabi,No.896, ( Αραβικό βιβλιογραφίο) 57

72 ανάπτυξη της στην χωρά αυτή, γι αυτό και παραμένει από τις πλέον δημοφιλείς Αιγύπτιες έως σήμερα. Πρόκειται για σημαντική πρωτοπόρο της χαρακτικής που είχε κερδίσει μεγάλο σεβασμό προς το τέλος της δεκαετίας του '50 και στις αρχές της δεκαετίας του '60. Κατόρθωσε να αποδείξει την δεινότητά της στην τεχνική της χαρακτικής ανεξάρτητα των περιλαμβανομένων τεχνικών μέσων. Οι λιθογραφίες της και οι χαλκογραφίες της αποτελούν ακόμα πρότυπα της σύγχρονης αιγυπτιακής χαρακτικής. Αφιερώθηκε τις τελευταίες δύο δεκαετίες του εικοστού αιώνα σε αξιοπρόσεκτες εικονογραφικές εργασίες. Ξεκίνησε με τα έργα της ζωγραφικής σαν συμπλήρωμα της χαρακτικής τέχνης της, όμως αυτά απέκτησαν ενεργητική, εντυπωσιακή και απελευθερωτική φύση. Είναι αντιπροσωπευτική στο ύφος της, με ιμπρεσσιονιστικές και μυστικές δυναμικές, ευδιάκριτες στα έργα ζωγραφικής της. Χαρακτηριστικό της καλλιτεχνικής πορείας της υπήρξε η τάση της ανέκαθεν να εκφράζει μέσα από τα έργα της τα κοινωνικά προβλήματα της Αιγύπτου και την παρουσία των αποικιοκρατικών δυνάμεων Αγγλίας και Γαλλίας στην Αφρική, καθώς εξίσου και παραστάσεις της καθημερινότητας του απλού Αιγυπτιακού λαού. Τα περισσότερα έργα της τα δημιούργησε με την τεχνική της χαλκογραφίας και με linocut. Από τα ανωτέρω αναφερόμενα καθίσταται προφανές ότι το Αιγυπτιακό Περιβάλλον καθώς και η Καθημερινή Ζωή των Αιγυπτίων αποτέλεσαν τα πλέον πλούσια πεδία αναφοράς των έργων Τέχνης των Αιγυπτίων Καλλιτεχνών, από τα οποία εμπνεύσθηκαν για να αφήσουν το καλλιτεχνικό τους αποτύπωμα στα έργα τους και με τον τρόπο αυτό την ιδιαίτερη αντίληψη του κάθε καλλιτέχνη για την Καθημερινή Ζωή και για το Αιγυπτιακό Περιβάλλον κάνοντας χρήση της τεχνοτροπίας που ο κάθε καλλιτέχνης ξεχωριστά έκρινε ως καλύτερη. Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια το Έλαβε δίπλωμα από το Ανώτατο Ινστιτούτο Παιδαγωγικής και Τέχνης του Καΐρου το 1954, το μεταπτυχιακό της στη Χαρακτική Τέχνη από το Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας ΗΠΑ το Διετέλεσε πρόεδρος 58

73 του Τμήματος Γραφικών Τεχνών της Σχολής Καλών Τεχνών της Αλεξάνδρειας και συμμετείχε στην διεθνή Biennale της Βενετίας, του Sao Paolo και της Λουμπλιάνα, όπως και σε εκθέσεις Αιγυπτιακής Τέχνης στο Παρίσι, στην Μαδρίτη, στην Μόσχα, στην Σόφια, στο Τόκιο, στην Αλγερία, στην Βενετία, στην Γιουγκοσλαβία, στην Κένυα, στις ΗΠΑ, και στον Λίβανο. Επίσης συμμετείχε στην διεθνή έκθεση του Seattle των ΗΠΑ καθώς και σε άλλες. Έλαβε Βραβεία Χαρακτικής Τέχνης από την Biennale της Αλεξανδρείας τα έτη 1957, 1961, Τα έργα της ως συλλογή βρίσκονται στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Αλεξάνδρειας και στο Υπουργείο Πολιτισμού της Αιγύπτου, και στο Μουσείο του Cincinnati του Ohio των ΗΠΑ, όπως και σε πολλά άλλα Μουσεία στην Αίγυπτο και στο εξωτερικό. Η καλλιτέχνιδα παριστάνει μια πολύ συχνή σκηνή στους δρόμους, εκείνη των πλανώδιων πωλητών, στο έργο "Πωλητής καρπουζιών" (εικ. 45), Λινόλαιο, μια πολύ συμπαθητική καθημερινή ασχολία, που την αποδίδει με εξπρεσιονιστικό τρόπο απεικονίζοντας την άμαξα που είναι φορτωμένη με καρπούζια και την σέρνει ένας όνος που τον καθοδηγεί ο πλανόδιος πωλητής. Ο Idris Faragalla ( ) είναι χαράκτης Αφηρημένης Τέχνης. Οι σχέσεις χρώματος και γειτονικών δομικών στοιχείων σε μερικά έργα του έμμεσα υπαινίσσονται τα γράμματα της αλφαβήτου. Το ύφος του δημιουργεί ισορροπία και αρμονία στα έργα ζωγραφικής του. Φαίνεται να οργανώνει το πλαίσιο μέσω της εικονογραφικής επανάληψης διάφορων αραβικών γραμμάτων, σε σχέση με τις αφηρημένες μορφές που μοιράζονται τον καμβά. Γεννήθηκε στο Φαγιούμ το 1932 και αποφοίτησε από την Σχολή Καλών Τεχνών του Καΐρου το Έλαβε μεταπτυχιακό δίπλωμα στις Καλές Τέχνες από την Ακαδημία Βουδαπέστης. Διετέλεσε Αναπληρωτής Καθηγητής στην Σχολή Καλών Τεχνών της Αλεξάνδρειας και συμμετείχε σε πολλές εκθέσεις στην Αίγυπτο και στο εξωτερικό, όπως και στην Biennale της Αλεξάνδρειας το Η συλλογή του βρίσκεται στο Υπουργείο Πολιτισμού και στο Μουσείο της Σχολής Καλών Τεχνών της Αλεξάνδρειας και του Καΐρου, όπως και σε χώρες σαν τον Καναδά και τις ΗΠΑ, καθώς και στην Ουγγαρία. 59

74 Λάτρευσε την γη της Αιγύπτου απ την αρχή της ζωής του. Αφιέρωσε μεγάλο μέρος της καλλιτεχνικής του δημιουργίας σε θέματα της τοπικής κοινωνίας της γενέτειρας του, εκφράζοντας τα συναισθήματά του γι αυτήν μέσα από τα έργα του που με την τεχνοτροπία της μεταξοτυπίας αποτύπωσε χαρακτηριστικά της καθημερινής ζωής και της κατ εξοχήν αγροτικής δραστηριότητας των κατοίκων της. Επίδραση άσκησε στην τεχνοτροπία του ο δάσκαλός του EL-Hussein Fawzi ιδιαίτερα στην χρήση της κινεζικής μελάνης στη ζωγραφική. Κάποια από τα θέματά του έιναι Στάβλος Όνων, Αγελάδες στους Αγρούς, Ζύμωμα Άρτου, Εργάτες, Γυναίκες με Στάμνες στο Κεφάλι, Όψεις Υπαίθρου, κ.λ.π. Για την δημιουργία των έργων του χρησιμοποίησε μεταξοτυπία, κινεζική μελάνη, λιθογραφία, ξυλογραφία, και χαλκογραφία. Στην έγχρωμη ξυλογραφία «Όργωμα στους αγρούς», (εικ. 46) επικεντρώνεται στην διαδικασία του οργώματος για να προβάλει το γεγονός ότι η Αιγυπτιακή κοινωνία είναι μια αγροτική σε παράδοση και σε οικονομική σημασία χώρα καλλιεργητών. Ο Fathi Ahmed (γεν. το 1939) είναι ένας από τους καλύτερους καλλιτέχνες ξυλογραφίας με ιδιαίτερη έμφαση των έργων του στην καθημερινή ζωή της υπαίθρου. Γεννήθηκε στην Nagaa Hamady-Qena, επαρχία της νότιας Αιγύπτου το 1939, και καθ όσον το περιβάλλον όπου έζησε τα νεαρά του χρόνια περιείχε αρχαιολογικούς χώρους και η καθημερινή ζωή στο χωριό του διακρίνονταν για την πολιτιστική παράδοση, επηρεάσθηκε απ αυτά στην μετέπειτα καλλιτεχνική του πορεία. Διάσημος Χαράκτης για τις ιδιαίτερα συναισθηματικές χαράξεις του σε ξύλο, εκφραστικές της προσπάθειας των ανθρώπων για να επιζήσουν των σκληρών περιστάσεών τους. Είναι εξπρεσιονιστής και δραματικός στην επιλογή των σχημάτων του στις επιφάνειες των χαράξεών του, και τα τελευταία χρόνια έχει επιστρέψει στη ζωγραφική λαδιού, όπου αρχίζει ήδη να ελκύει την προσοχή του κοινού. Υπήρξε κορυφαίος πτυχιούχος Καλών Τεχνών του Καΐρου με ιδιαίτερες ικανότητες. Το 1964 έλαβε πτυχιακό δίπλωμα στις Τέχνες, το 1980 μεταπτυχιακό, και το 1988 έλαβε διδακτορικό δίπλωμα στην Φιλοσοφία Τέχνης. Τα επιτεύγματα του Fathi Ahmed 60

75 περιλαμβάνουν ένα πιστοποιητικό διάκρισης που του απονεμήθηκε στο Παρίσι το Ήταν πρόεδρος του Τμήματος Γραφικών Τεχνών της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου του Μίνια έως το Με τις 27 ατομικές εκθέσεις του που οργανώθηκαν στο Κάιρο, στη Γαλλία και στην Γερμανία, ο Fathi Ahmed εξιστόρησε κατά γράμμα την ανάπτυξη της καλλιτεχνικής εμπειρίας του. Στο μεταξύ, η μεγάλη συμβολή του στη σύγχρονη εξέλιξη της τέχνης έγινε εμφανής σε εθνικό πλαίσιο το 1960, όταν πήρε μέρος με τα έργα του σε σημαντικές εκθέσεις τέχνης σε πολλά μέρη του κόσμου κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1990, οπότε συμμετείχε στην Biennale Γραφικών Τεχνών της Λουμπλιάνα το 1993, στην Biennale Γραφικών Τεχνών της Κρακοβίας το 1993, στην αιγυπτιακή διεθνή Triennale Γραφικών Τεχνών το 1994, στην αιγυπτιακή έκθεση της Ρώμης (1991), Μεξικού (1991), Κίνας (1993), Αυστρίας (1993), Ουγγαρίας (1993), Πολωνίας (1993), Κύπρου (1992), Ακτή Ελεφαντοστού (1992), Τυνησίας (1993), Ιταλίας (1993), Κούβας (1994), διεθνούς έκθεσης Kochee (1996 και 1999) στην Ιαπωνία, στην έκθεση Γραφικών Τεχνών του Παρισιού (1998), Goyer Biennale Γραφικών Τεχνών στην Ουγγαρία (1997), διεθνούς Triennale Sapporo στην Ιαπωνία (1999), στην αιγυπτιακή έκθεση της Γερμανίας (1999), Biennale συμφιλίωσης στην Συρία (1999), Biennale Αλεξάνδρειας (1999), στην αιγυπτιακή διεθνή Triennale Γραφικών Τεχνών (2000), και τελικά στην αιγυπτιακή έκθεση στην Ιταλία και το Μαρόκο. Σε αναγνώριση των μεγάλων καλλιτεχνικών επιτευγμάτων του ο Fathi Ahmed κέρδισε περισσότερα από 10 βραβεία και μετάλλια σε εθνικό και διεθνές πλαίσιο, όπως το βραβείο για Γραφικές Τέχνες της μεσογειακής Biennale της Αλεξάνδρειας το 1974, το κορυφαίο βραβείο Γραφικών Τεχνών στην γενική έκθεση στην Αίγυπτο το 1984, το βραβείο κρατικής Διάκρισης στην Αίγυπτο (1983), το μετάλλιο της τέχνης και επιστημών πρώτης κατηγορίας στην Αίγυπτο το 1986, το βραβείο Γραφικών Τεχνών στην διεθνή Biennale το 1984 του Καΐρου, χρυσό βραβείο Αl- Sheraa στην 9 η Biennale Κουβέιτ το 1985, το βραβείο κριτικών επιτροπών στην πρώτη αιγυπτιακή διεθνή Triennale Γραφικών Τεχνών στο Κάιρο το 1994, το τέταρτο βραβείο στη διεθνή Triennale Γραφικών Τεχνών στην Ιαπωνία το 1996 και το 1999, το μετάλλιο των καθηγητών Γραφικών Τεχνών το 1996, και το βραβείο κριτικών επιτροπών διεθνούς Triennale της Νορβηγίας το 1999). 61

76 Επιπλέον, τα έργα του Fathi εκτίθενται σε διάφορα μουσεία τέχνης στην Αίγυπτο και σε άλλες χώρες. 16 Στην καλλιτεχνική του πορεία διακρίνονται τέσσερις φάσεις και ήταν η Πρώτη Φάση κατά την οποία σαν αρχή της καλλιτεχνικής του πορείας αφιερώθηκε με πάθος στην Καθημερινή Ζωή και στο Αιγυπτιακό Περιβάλλον ως θεματικές αναφορές των έργων του. Επίσης, η κοινωνική ατμόσφαιρα του παραδοσιακού όπως προαναφέρθηκε πλινθόκτιστου χωριού διακρίνεται για το οικογενειακό κλίμα της καθημερινής ζωής και της απλότητας των προσωπικών σχέσεων μεταξύ των κατοίκων του που διαπνέονται από εγκαρδιότητα. Ο τύπος των γραμμών που χρησιμοποιεί στο έργο του αυτό χαρακτηρίζεται από λείες οριζόντιες γραμμές σε συνδυασμό με απαλές κατακόρυφες γραμμές που δένουν αρμονικά σε ένα σχηματισμό στον οποίο φαίνεται να ακουμπάει το κάθε σπίτι στη πλευρά ενός άλλου. Ένα άλλο χαρακτηριστικό του έργου αυτού είναι οι καμπυλωτές γραμμές ανάμεσα στις οριζόντιες και κάθετες σε ένα πλαίσιο αντίθεσης μεταξύ λευκού και μαύρου χρώματος, που παριστάνει αφ ενός την αντίθεση μεταξύ φωτός και σκότους. Το χωριό αυτό είναι κτισμένο αμφιθεατρικά στην πλαγιά ενός λόφου ανατολικά του Νείλου, όπου οι ακτίνες του ηλίου δημιουργούν αντιθέσεις φωτεινών και σκιερών περιοχών εντός αυτού και τα σπίτια επίσης αντανακλούν φαιά εικόνα, τρόπο που χρησιμοποίησε ο Fathi Ahmed για να απεικονίσει την ισορροπία μεταξύ φωτός και σκότους και να περιλάβει όλες τις λεπτομέρειες που επιθυμεί στο τοπίο. Σχετικά με την αξία ενός έργου, ο Roger Garaudy 17 αναφέρει ότι όσα παρουσιάζονται ως πραγματικότητα δεν αποτελούν την απτή πραγματικότητα, αλλά είναι μία προσπάθεια να συμμετάσχουμε στα επί μέρους στοιχεία της πραγματικότητας σαν 16 -Fathi Ahmed: Η Αιγυπτιακή Γραφική Τέχνη, Ο Αιγυπτιακός Γενικός Οργανισμός Βιβλίου, Κάιρο, 1985.σ Roger Garaudy : Πραγματικότητα χωρίς Σόναρα, Γενικός Οργανισμός Βιβλίου, Κάιρο, 2002.σ. 44:45. ( Αραβικό βιβλιογραφίο μεταφρασμένο από Γαλλική γλωσσά) 62

77 αντικείμενα και σαν γεγονότα όπως αυτά παρουσιάζονται, και καταλήγει υποστηρίζοντας ότι πρέπει να τοποθετηθούμε απέναντι στην πραγματικότητα με βάση τις αξίες μας και τον πολιτισμό μας γενικότερα. Ο Fathi Ahmed επηρεάσθηκε έντονα από την ιδιαίτερη πατρίδα του, την Άνω Αίγυπτο, στα έργα του και συγκεκριμένα από τα συναισθήματα των κατοίκων της περιοχής αυτής της Νότιας Αιγύπτου. Οι θολωτές οικίες και γενικότερα η συνήθεια των ανθρώπων στην καθημερινότητά τους να παρατηρούν τους συνανθρώπους τους στις δραστηριότητές τους, τον οδήγησε να αφιερώσει αρκετά έργα του με απεικόνιση των οικιών κατά τρόπο που να αποτελούν το μάτι παρατηρητικότητας κάθε Αιγυπτιακού νοικοκυριού προς όλα γύρω τους. Έτσι στη ξυλογραφία «Το Αιγυπτιακό Χωριό»,(εικ. 47) παρέστησε τις οικίες με θολωτές γραμμές και με σχήμα οφθαλμού την σκεπή τους, σε αντιστοιχία με την προαναφερθείσα συνήθεια κάθε Αιγυπτιακή οικογένεια να παρατηρεί τις δραστηριότητες των άλλων οικογενειών. Επίσης με χαρακτηριστικό τρόπο παρέστησε με χρήση επιμηκών γραμμών σε ασπρόμαυρο φόντο συνήθεις στάσεις γυναικών, σύμφωνα με την θέση των χεριών και της κεφαλής τους, ανάλογα με την συναισθηματική κατάσταση που εκφράζεται στην κάθε περίπτωση στη ξυλογραφία. "Η Θλίψη στον Νότο",(εικ. 48), ο καλλιτέχνη αποδίδει την απλή αρχιτεκτονική κατασκευής των σπιτιών με κάθετες και καμπύλες χοντρές γραμμές σε αντίθεση του λευκού με το μαύρο χρώμα για να αναφερθεί στην παρουσία άπλετου φωτός στην επαρχία. μια περίοδοι μεγάλης ανάπτυξης για την Αιγυπτιακή κοινωνία άρχισε το 1960 και απεικονίζοντας αυτήν ο Fathi Ahmed πραγματοποίησε ανασκόπηση της πραγματικότητας της Αιγυπτιακής κοινωνίας και την απέδωσε στα έργα του με χρήση δύο μόνον χρωμάτων, του λευκού και του μαύρου, έχοντας κύρια θέματα αυτών την κατασκευή του φράγματος "Ασουάν", (εικ. 49) «Κατασκευή Μεγάλου Φράγματος», ξυλογραφία, που αντιπροσώπευε την προσπάθεια του Αιγυπτιακού λαού να αξιοποιήσει την τεχνολογία για σκοπούς ανάπτυξης αποδίδοντας έτσι και την καθοριστικής σημασίας αξιοποίηση του Νείλου για υδροδότηση και ηλεκτροδότηση που επέφερε μεγάλη βελτίωση στην ζωή των ανθρώπων. Στο έργο του Χωριό Τέχνα Αλ Γκάμπαλ (εικ. 50) παριστάνει την συνήθεια των Αιγυπτίων της υπαίθρου να κτίζουν τα πλινθόκτιστα σπίτια, παράδοση που ξεκινά από την 63

78 Φαραωνική εποχή κατά μήκος των όχθεων του Νείλου, από την οποία δεν διασώζονται δείγματα, όμως συνεχίζει να ακολουθείται και στην σημερινή εποχή κατά το πρότυπο της Φαραωνικής. Η Afaf Ahmed Kamel γεννήθηκε στο Κάιρο το 1937 και έλαβε μεταπτυχιακό δίπλωμα από το Τμήμα Ζωγραφικής της Σχολής Καλών Τεχνών του Καΐρου το 1960, καθώς επίσης και Δίπλωμα Ζωγραφικής από την Ακαδημία San Fernando της Μαδρίτης. Αγάπησε την χαρακτική Τέχνη και ιδιαίτερα την χαλκογραφία. Επιθυμία της να εξωτερικεύσει με τον καλύτερο τρόπο την συμπάθειά της για την καθημερινότητα του απλού Αιγυπτίου πολίτη, όπως την καθημερινή ασχολία της Αιγύπτιας αγρότισσας το κατορθώνει ελεύθερο τρόπο απεικόνισης μακριά από την ακαδημαϊκή γραφή. Χαρακτηρίζεται για τον τρόπο της αυτό από ανθρωπισμό και αυθεντικότητα απόδοσης του χαρακτήρα του Αιγυπτίου. Συνετέλεσε έτσι αποφασιστικά στην διάνοιξη οριζόντων στις κοινωνικές σχέσεις της Αιγυπτιακής κοινωνίας. Ο χαρακτήρας των μοντέλων στα έργα της ομοιάζει πολύ με αυτόν των αγαλμάτων της αρχαίας Αιγυπτιακής Τέχνης. Παραδείγματα των έργων της αποτελούν Το Χωριό στην Αιγυπτιακή επαρχία, Το καντήλι του Ραμαζανίου, Αιγύπτιες Μητέρες, Εξηγώντας το φλιτζάνι του Καφέ, Τελετή Εξορκισμού, Επιστροφή από την Αγορά, Καφενείο, τα οποία δημιούργησε με χαλκογραφία Aquatint, ξυλογραφία, και Λιθογραφία. Η καλλιτέχνιδα με τη χαλκογραφία Λέγοντας το φλιτζάνι του καφέ στην (εικ. 51), μας πληροφορεί για μια παραδοσιακή συνήθεια των γυναικών της Αιγύπτου κατά την οποία μια γυναίκα διαβάλει το φλιτζάνια του καφέ, αναφερόμενη σε προβλέψεις που κάνει για το μέλλον των γυναικών δίπλα της. Μία άλλη τυπική για τον χαρακτήρα της Αιγύπτιας ιδιότητα απεικονίζει με το έργο της Ασθενής, χαλκογραφία, (εικ. 52) όπου αποτυπώνεται η συμπάθεια και ο πόνος της Αιγύπτιας προς την πάσχουσα συμπατριώτισσά της που ασθενεί δίπλα της και μ αυτόν τον τρόπο δείχνει τον συναισθηματικό χαρακτήρα τους, όπως επίσης και με τη χαλκογραφία 64

79 στο έργο της Μητρότητα, στην (εικ. 53) με την χαρωπή φροντίδα της μητέρας για το παιδί της με το οποίο φαίνεται να παίζει για να προσφέρει την ευτυχή ανάπτυξη σ αυτό. Η αδελφή της Amal Ahmed Kamel έλαβε ομοίως το ίδιο δίπλωμα από την Ακαδημία του San Fernando το 1963 και πραγματοποίησε μελέτη στην Χαρακτική Τέχνη και συγκεκριμένα στην Χαλκογραφία και στην ξυλογραφία, αφού προηγουμένως είχε σπουδάσει Ζωγραφική Τέχνη στην Σχολή Καλών Τεχνών του Καΐρου. Πραγματοποίησε εννέα ατομικές εκθέσεις στο Κάιρο και στην Ισπανία. Συμμετείχε σε πολλές εκθέσεις στο Κάιρο σαν Εθνική έκθεση Τέχνης και Σαλόνι Καΐρου, όπως και στην Biennale Αθλητισμού στην Ισπανία το 1975 και στην Έκθεση Αιγυπτιακής Τέχνης στην Ιαπωνία το Η συλλογή της βρίσκεται στην Ακαδημία του San Fernando της Ισπανίας, στο Υπουργείο Πολιτισμού της Αιγύπτου, καθώς και σε χώρες όπως Σουηδία, Γερμανία και ΗΠΑ. Τα έργα της έχουν αναφέρονται σε οικογενειακές στιγμές της καθημερινότητας στην Αίγυπτο, όπως γαμήλιες τελετές, φροντίδα των βρεφών από τις μητέρες τους, στα οποία διακρίνεται η ένταση των γραμμών ως τεχνοτροπία με χρήση Aquatint και etching, και χαρακτηρίζονται από στοιχεία εξπρεσιονιστικά. Έδωσε σημασία κυρίως σε σκηνές της αγροτικής ζωής των γυναικών στην ύπαιθρο. Τυπική οικιακή εργασία της γυναίκας στην Αίγυπτο αποτελεί το καθήκον του πλυσίματος, όπως στο έργο της Πλύσιμο σε χαλκογραφία στην (εικ. 54), η καλλιτέχνιδα θέλει να αποδώσει για τον ρόλο της γυναίκας στην οικογενειακή φροντίδα με τρόπο αντίθεσης λευκού και μαύρου που είναι ενδεικτική για την διαδικασία καθαριότητας, όπως εξίσου και με το έργο της Μητρότητα έγχρωμη χαλκογραφία στην (εικ. 55), δίνει έμφαση στον καθοριστικό για την επιμέλεια των βρεφών ρόλο της Αιγύπτιας που με ιδιαίτερη στοργή αναθρέφει τα παιδιά της. Επίσης, η καλλιτέχνιδα με το έργο της Γάμος, έγχρωμη χαλκογραφία στην (εικ. 56), αναφέρεται στην χαρμόσυνη εορταστική ατμόσφαιρα της γαμήλιας τελετής, όπου οι 65

80 γυναίκες διασκεδάζουν με χορό ακολουθώντας τους ήχους μουσικών οργάνων όπως το ντέφι και χτυπώντας τις παλάμες τους για να χαρούν το ευτυχές γεγονός. Ο Abd El Sabour Abd El Kader Γεννήθηκε το 1942 στην πόλη Naga-Hamadi της Qena στην Άνω Αίγυπτο. Έλαβε πτυχίο από την Σχολή Καλών Τεχνών του Καΐρου του τμήματος Γραφικών Τεχνών. Συμμετείχε στην Εθνική Έκθεση από το 1966 έως το Συμμετείχε επίσης στην έκθεση Τέχνης και Εργασίας το 1966, στην έκθεση Διαγωνισμός για το Μεγάλο Φράγμα το 1966, στην έκθεση Μέρα της Ειρήνης στην Ασία και Αφρική το 1966, στην έκθεση Εορτή του Αγρότη το 1968, στην έκθεση Τέχνη και Αγώνας το , στην ειδική έκθεση Νίκη του Οκτωβρίου το Η Συλλογή του βρίσκεται στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Καΐρου, στο Υπουργείο Παιδείας της Αιγύπτου, και στο εξωτερικό. Έλαβε πολλές διακρίσεις από πολλές εκθέσεις. Τα πρώτα έργα του επικεντρώνονται κυρίως στις αγροτικές εργασίες και στην ζωή της Αιγυπτιακής επαρχίας. Τα έργα του δημιούργησε κυρίως με Ξυλογραφία, ενώ τα τελευταία του είναι με έγχρωμη ξυλογραφία. Χαρακτηριστική παραδοσιακή εικόνα της Αιγυπτιακής υπαίθρου στο έργο της Αγροτική Παραγωγή (εικ. 57), Λινόλαιο, με το οποίο έργο ο καλλιτέχνης περιλαμβάνει τόσον την καθημερινή εργασία των αγροτών ενός χωριού, όσον και την συναισθηματική ατμόσφαιρα που η εικόνα αυτή εμπεριέχει σαν τρόπος ζωής και κοινωνικής συναναστροφής μεταξύ των αγροτών ενός χωριού. Είναι προφανής η πρόθεση του καλλιτέχνη να απεικονίσει με ιδιαίτερο τρόπο τα στοιχεία της πραγματικότητας αυτής, όπως τα τυπικά χαρακτηριστικά του προσώπου των χωρικών, αλλά και τα κλασσικά για το χωριό φοινικόδεντρα και απλά σπίτια στο βάθος της εικόνας. Η Souheir Abu Chadi γεννήθηκε το 1945 και έλαβε πτυχίο από το τμήμα Γραφικών Τεχνών της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Χελουάν του Καΐρου το 1968, καθώς και μεταπτυχιακό δίπλωμα το Συμμετείχε σε πολλές εκθέσεις στην Αίγυπτο και στο εξωτερικό, όπως στην έκθεση της Κοπεγχάγης και στο Σουδάν. Έργα της βρίσκονται στο Υπουργείο Πολιτισμού της Αιγύπτου και στην κατοχή διαφόρων ιδιωτών. Από την αρχή της σταδιοδρομίας της έμαθε πολύ καλά την Κλασσική Τέχνη και συνέχισε μέχρι το Αργότερα ένοιωσε ότι προτιμούσε την αφηρημένη τέχνη και η τεχνοτροπία 66

81 της επηρεάστηκε από την δική της οπτική γωνία αντίληψης του περιβάλλοντος. Ιδιαίτερα, συμπάθησε πλαίσια της Αιγυπτιακής επαρχίας και συνεπώς πολλά θέματα των έργων της αναφέρονται σ αυτήν, όπως εξ ίσου και στην καθημερινότητα των παιδιών και των παιχνιδιών τους, κάνοντας χρήση εξπρεσιονιστικών μεθόδων με απλό τρόπο σε έγχρωμη ξυλογραφία. Ταυτόχρονα προσπάθησε να συνδυάσει την επιφάνεια των έργων της με το είδος των γραμμών σ αυτά. Η καλλιτέχνιδα στο έργο της με τίτλο «Παιδιά Χωριού»,(εικ. 58), αναπαριστάνει την ανέμελη ζωή των νεαρών παιδιών στα χωριά της Αιγύπτου, όπου ο διαθέσιμος χώρος για το ομαδικό παιχνίδι τους, είτε με σχοινάκι που απεικονίζεται, είτε με μπαλόνια και μπάλες, αποτελεί μια καλή σύνθεση του πλαισίου του έργου της. Υπογραμμίζει το μεγάλο πλεονέκτημα της ζωής των παιδιών στο χωριό σχετικά με το σημαντικό για την ηλικία τους παιχνίδι, γεγονός που το αποδίδει με χρήση απλών, αλλά έντονων γραμμών, για να δώσει έμφαση στο ότι η ώρα του παιδικού παιχνιδιού καλύπτει σε χώρο και ως συμβάν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του χωριού συνολικά. Με όλα τα ανωτέρω παρατεθέντα για τον κάθε αναφερόμενο καλλιτέχνη ως προς τα σημαντικότερα έργα τους, ελπίζουμε να έχουμε κατατοπίσει με τρόπο απλό και συνοπτικό για την σπουδαιότητα της καθημερινής ζωής και του Περιβάλλοντος της Αιγύπτου σαν θέματα απεικόνισης στο έργο όλων σχεδόν ανεξαιρέτως των σημαντικότερων Αιγυπτίων καλλιτεχνών χαρακτικής. Η μεγάλη σημασία που αποδίδουν οι Αιγύπτιοι καλλιτέχνες απέναντι στην καθημερινότητα της Αιγυπτιακής κοινωνίας και στο περιβάλλον της χώρας τους συνεχίζεται επάξια και σήμερα από τους νέους στον χώρο της Τέχνης χαράκτες, που προσπαθούν να εκφράσουν εικαστικά τα συναισθήματά τους και την αγάπη τους για τους συνανθρώπους τους. Έτσι ανοίγουν δρόμους για την αντιμετώπιση των προβλημάτων τους, καθένας με βάση τις ιδέες του και την ιδιαίτερη τεχνοτροπία του. 67

82 (18) Άποψη του Νείλου (19) Τοιχογραφία Αγροτικές εργασίες μαζεύοντας την σοδειά σιτηρών κατά την εποχή των Φαραώ. 68

83 (20) Al-Houssin Fawzi: Μετρήσεις στην περιοχή Roda του Νείλου, ζωγραφική με κινιζική μελάνη (21) Al-Houssin Fawzi: Κάτω από την καμάρα του Al-Metouali, ζωγραφική με κινεζική μελάνη (22) Al-Houssin Fawzi: Έρευνα, λινόλαιο,1962. (23) Al-Houssin Fawzi: Σκιάχτρο στους αγρούς, λινόλαιο

84 (24) Al-Houssin Fawzi: Πρόσωπο από την Άνω Αίγυπτο, λινόλαιο,(53x73)1965. Μουσείο Σύγχρονη Τέχνης, Πανεπιστήμιου του Minia (25) Al-Houssin Fawzi: Άρδευση,λινόλαιο,(53x73) 1965.Μουσείο Σύγχρονη Τέχνης, Πανεπιστήμιου του Minia (26)Al-Houssin.Fawzi: Δυο γυναίκες, λινόλαιο, (27)Al-Houssin Fawzi: Γυναίκα με στάμνα,λινόλαιο,

85 (28)Al-Houssin.Fawzi: Αγρότισσα, λινόλαιο,48x69 εκ (29)Al-Houssin.Fawzi: Παιδί που θηλάζει, λινόλαιο,1972 (30) Nahmia Saad: Συγκομιδή, χαλκογραφία,

86 (31) Nahmia Saad: Ο Νείλος, χαλκογραφία, 1955 (32) Nahmia Saad: Ζαχαροκάλαμα, ξυλογραφία,

87 (33) Abd Allah Gohar:Βλέμμα προς την Ελευθερία, χαλκογραφία (34) Kamal Amin : Αγροτική Συνεργασία, χαλκογραφία, 23,1/2x 28,1/2εκ (35) Kamal Amin :Πολέμιος τη 6 ο Οκ.1973, 23,1/2 X 28,1/2cm (36) Kamal Amin: Παιδί και αριθμοί, χαλκογραφία, 30X35,

88 (37) Kamal Amin: Αγόρια με ποδήλατα, χαλκογραφία (38) Kamal Amin: Παιδική χαρά, χαλκογραφία,

89 (39) Kamal Amin: Χωριό, χαλκογραφία,1963. (40) Gazbia Seri: Μητρότητα, χαλκογραφία, 1965 (41) Thoraya Abd Al-Rsoul: Στην Αγορά, χαλκογραφία 75

90 (42) Thoraya Abd Al-Rsoul: Το χωριό, χαλκογραφία (43) Thoraya Abd Al-Rsoul: Ζωή, Offset. (44) Saeid al-adawi: Κηδεία του Αμπντ Ελ Νάσσερ, μελάνι σε χαρτί

91 (45) Mariam Abd El-Aleam: Πωλητής καρπουζιών, 70x55 εκ. λινόλαιο, (46) Idris Faragalla: Όργωμα στους αγρούς, έγχρωμη ξυλογραφία,

92 (47) Fathi Ahmed: Το Αιγυπτιακό χωριό, ξυλογραφία,1983. (48) Fathi Ahmed: Η θλίψη στον νότο, ξυλογραφία, 97 x 109 cm,

93 (49) Fathi Ahmed: Κατασκευή μεγάλου φράγματος, λινόλαιο,100x100εκ,1967, Μουσείο Σύγχρονη Τέχνης του Καιρού (50) Fathi Ahmed: Χωριό Τέχνα Αλ Γκάμπαλ, ξυλογραφία, 100x100 cm,

94 (51) Afaf Ahmed Kamel: Λέγοντας το φλιτζάνι του καφέ, χαλκογραφία. (52) Afaf Ahmed Kamel: Ασθενής, χαλκογραφία- Aquatinte. (53) Afaf Ahmed Kamel: Μητρότητα, χαλκογραφία. 80

95 (51) Amal Ahmed Kamel: Πλύσιμο, χαλκογραφία Aquatinte, (52) Amal Ahmed Kamel: Μητρότητα, Έγχρωμη χαλκογραφία, (53) Amal Ahmed Kamel: Γάμος, έγχρωμη χαλκογραφία,

96 (57) Abd El-Sabour Abd El-Kader: Αγροτική παραγωγή, λινόλαιο. (58) Souhair Abu Shadi: Παιδιά χωριού, Έγχρωμη ξυλογραφία,

97 ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ - ΕΙΣΑΓΩΓΗ - Η ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ. - ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΣΑΝ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗΣ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗΣ.

98 ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η πνευματική κληρονομιά είναι η αυθεντική πηγή διδαγμάτων ανθρωπισμού με τα διακεκριμένα χαρακτηριστικά της που εμπνέουν την περαιτέρω ανάπτυξη του πνεύματος του ανθρωπισμού, και η Λαϊκή Τέχνη στην Αίγυπτο είναι μέρος της Ιστορίας και της Παράδοσης της χώρας. Μία σοβαρή παρατήρηση, απαλλαγμένη από έτοιμες ιδέες, μας επιτρέπει να διαπιστώσουμε ότι η Αιγυπτιακή Τέχνη είναι τέχνη ρεαλιστική και όχι το αποτέλεσμα μίας εξιδανίκευσης ή ενός στυλιζαρίσματος χωρίς σχέση με την πραγματικότητα. Η Αιγυπτιακή παράδοση αποτυπώνεται κυρίως σε υφαντά, τσεβρέδες, χαλιά, πετσέτες κ.λ.π. και εκφράζει την αίσθηση της ομορφιάς και της αρμονίας. Απλές γυναίκες, αλλά και συνεταιριστικές οργανώσεις κατασκευάζουν κεντήματα από μετάξι ή μαλλί. Επιπλέον σε χειροτεχνήματα από γυαλί, ξύλο και μέταλλο αποτυπόνεται μια ακόμη διάσταση της καλλιτεχνικής διάθεσης των Αιγυπτίων. Η λαϊκή τέχνη είναι από τις αρχαιότερες και σημαντικότερες εκφάνσεις του πολιτισμού της Αιγύπτου και τα αντικείμενα που χρησιμοποιούνται στην καθημερινή ζωή πηγάζουν από τις παραδόσεις μας ανέκαθεν. Η λαϊκή τέχνη, δεν αποτελεί αυτοσκοπό, δεν υπηρετεί το αισθητικό αίτημα «η τέχνη για την τέχνη». Η αισθητική αξία υπάρχει και στα έργα της λαϊκής τέχνης, αλλά είναι κάτι δευτερογενές, το πρωτογενές είναι η πρακτική σκοπιμότητα, η αξία της χρήσης. 1 Αυτό ισχύει και για το λόγο. Είναι κι αυτός, πρώτιστα, ένα «εργαλείο». Η γλώσσα του ανθρώπου είναι αρχικά ό,τι και το χέρι που εκτελεί έργο. Η πρακτική, από την ίδια τη φύση προορισμένη βιολογική λειτουργία του λόγου φανερώνεται και στο γεγονός, ότι όχι μόνο ο άνθρωπος, αλλά και τα ζώα, σχεδόν όλα, διαθέτουν «γλώσσες» για τη συνεννόηση 1 - Μιχάλης Γ. Μεγακλής: Λαϊκή Τέχνη, Οδύσσειας,Αθήνα 1992,σ

99 μεταξύ τους και την εκτέλεση (σε τελευταία ανάλυση) έργου. Η επιστήμη έχει εξακριβώσει π.χ, την ύπαρξη και λειτουργία μιας χημικής σηματοδοτημένης γλώσσας κι ενός οσφρητικού συστήματος επικοινωνίας. Ακόμα «άκουγαν» τα λόγια της όρνιθας, του πετεινού, του γκιώνη. Μέσα στην παραπάνω γλώσσα των παιδικών τραγουδιών υπάρχει, λοιπόν, και η γλώσσα των πουλιών. 2 Οι αρχαίες ανθρώπινες κοινωνίες είναι αυτές που διαμορφώνουν με βάση το πολιτιστικό υπόστρωμα του εσωτερικού της Αιγύπτου την τόσο αγαπητή στον Αιγυπτιακό κόσμο κληρονομιά του. Δεδομένου ότι οι πρώτες αρχές της, ένα αποτέλεσμα ζωτικής σημασίας, αντίδρασης μεταξύ του ανθρώπου, του φυσικού περιβάλλοντός και της κοινωνικότητας του, της αγάπης και της αμοιβαίας επίδρασης μεταξύ των διαφορετικών κοινωνιών, και των γειτονικών πολιτισμών. Φυσικά γνωρίζουμε από τη νεότερη έρευνα της συμπεριφοράς, πως και στην κοινωνική ζωή εξελιγμένων ειδών ζώων η ζωική ανάγκη για επικοινωνία οδήγησε στη διαμόρφωση απλών γλωσσών. Αλλά αυτές οι από το ένστικτο δημιουργημένες γλώσσες, δεν παρουσιάζουν στον ακροατή καμιά πνευματικά επεξεργασμένη έννοια ή διαδοχή εικόνων της φαντασίας, παρά μόνο εκφράζουν αποκλειστικά κάποιες ενστικτώδεις αντιδράσεις στις πράξεις. 3 Η ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ Οι άνθρωποι των μεγαλουπόλεων υπερτιμώντας την θέση που πηρέ η μηχανή στην ζωή του ανθρώπου επιστέψαν, ότι τα έργα του λαϊκού τεχνίτη ατελέστερα. Αλλά τα έργα της λαϊκής τέχνης παίρνουν το έναυσμα των από την ιδίαν την ψύχη,δια να στολίσουν «το σπιτικό»,το οποίον ξεκουράζει το σώμα και ζέστανει τη ψύχη ζεσταίνει 4 Όλοι μας έχουμε συνηθίσει, από το σχολείο, την οικογένεια και το κράτος να ακούμε ότι οφείλουμε σεβασμό στην παράδοση του τόπου μας. Είτε αυτή είναι 2 - Αυτόθι,σ Αυτόθι,σ Στέλαος Παρασκακής :Εγχειριδιον της Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, Αθήνα,1971.σ. 7 85

100 πολιτιστική, είτε είναι θρησκευτική. Η προτροπή αυτή έχει κάτι το αυτονόητο από την εξής άποψη 5. Παράδοση είναι η κληρονομιά του παρελθόντος και ουσιαστικό κομμάτι της ιστορίας του κάθε λαού. Η κατανόηση της αποτελεί αποφασιστικής σημασίας καθήκον του κάθε ατόμου. Η σημασία της λαϊκής τέχνης είναι πολύ μεγαλύτερη από ότι κατ αρχήν νομίζει κανένας. Πηγάζει από τον λαό, κι ό,τι πηγάζει από τον λαό είναι πάντα η βάση κάθε εθνικού πολιτισμού. Ο τρόπος με τον οποίο ζει και εργάζεται κάθε λαός, τα τραγούδια του, τα παραμύθια του, οι παραδόσεις του, οι λύπες και χαρές του, και ο τρόπος που τις εξωτερικεύει, διαμορφώνουν στην ολότητά τους εκείνο που ονομάζουμε εθνικό πολιτισμό και ξεχωρίζει τον έναν λαό από τον άλλον. Από αυτή τη πηγή βγαίνουν και τα ανώτερα προϊόντα κάθε πολιτισμού, οι ανώτερες εκδηλώσεις της Τέχνης που συνδέονται με τα ονόματα των μεγάλων καλλιτεχνών. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Αιγύπτιος λαϊκός καλλιτέχνης είναι απλή και σύνθετη μαζί, πνευματώδης, γλαφυρή, γεμάτη νοήματα και σύμβολα. Η απλότητα της αφήγησης στα ρεαλιστικά μυθιστορήματα και η ποιητικότητα σ' εκείνα όπου κυριαρχεί ο συμβολισμός, Έτσι οι μεγάλοι Γερμανοί μουσικοί έχουν τις ρίζες στο γερμανικό λαϊκό τραγούδι, οι Ρώσοι στο ρωσικό, έτσι η μεγάλη ανάπτυξη των γραφικών και διακοσμητικών τεχνών στη Γαλλία έχει τη ρίζα της στο λαϊκό διακοσμητικό αισθητήριο του γαλλικού λαού. 6 Ενδεχομένως ο παραδοσιακός χορός είναι η πρωταρχικότερη, τρόπον τινά, καλλιτεχνική έκφραση του ανθρώπου, αν δεχθούμε - και όχι, νομίζω, αυθαίρετα, - πως σχεδόν οποιαδήποτε απόκλιση από την κανονική βάδιση ή θέση του σώματος είναι ήδη χορός. Η απόκλιση αυτή - επιτάχυνση της κίνησης, ρυθμική διάθεση του σώματος, χειρονομίες κ.λπ. προϋποθέτει την παρουσία ενός έκτακτου αιτίου, κατά κανόνα συγκινησιακής. Έτσι μπορούμε να πούμε, ότι ο χορός είναι η περίπτωση, όπου η

101 καλλιτεχνική συγκινησιακή αυτονομία υπάρχει ήδη στην αρχή, πρωτογενώς' και μόνο στη συνέχεια, εκ των υστέρων, όπως θα δούμε, υποτάσσεται, σε ορισμένες περιπτώσεις, σε πρακτικές σκοπιμότητες. 7 Το τραγούδι δεν μπορούμε κανονικά να το χωρίσουμε στα δύο: σε κείμενο αφενός, σε μουσική αφετέρου, Ο χωρισμός αυτός είναι «αφύσικος». Οι ίδιοι οι τραγουδιστές λένε πως τα λόγια βγαίνουν μαζί με το «σκοπό», με τον «ήχο» τους. 8 ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΩΣ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗΣ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗΣ Η Αίγυπτος υπήρξε το λίκνο ενός από τους αρχαιότερους και μακροβιότερους πολιτισμούς του πλανήτη μας. Η αρχή του πολιτισμού της χάνεται στα βάθη του χρόνου. Τα πρώτα ανθρώπινα ίχνη στην Αίγυπτο ανάγονται σε εποχές που δύσκολα μπορούν να προσδιοριστούν χρονολογικά. Μαρτυρίες για την ύπαρξη ανθρώπινης παρουσίας στην Αίγυπτο έχουμε από την Παλαιολιθική περίοδο, τη Μεσολιθική, τη Νεολιθική και την πρώτη περίοδο της εποχής των μετάλλων. Από την τέταρτη χιλιετία υπάρχουν αρκετές πληροφορίες για την οργάνωση της ζωής στις όχθες του Νείλου. Ολόκληρη η περιοχή και από τις δύο όχθες του ποταμού χωρίζεται σε πολλές μικρές, ίσως αγροτικές κοινότητες ή μικροσκοπικά βασίλεια. Στην ύπαρξη αυτών των μονάδων έχουν τις ρίζες τους οι διασπαστικές τάσεις που εμφανίζονται στις επόμενες χιλιετίες και χαρακτηρίζουν κάποιες από τις περιόδους παρακμής της Αιγύπτου. Ολόκληρη η ζωή της Αιγύπτου στρεφόταν γύρω από το Νείλο και εξαρτιόταν από αυτόν. Τον Ιούλιο γινόταν η πλημμύρα του ποταμού και το φθινόπωρο, όταν τα νερά υποχωρούσαν και ξαναγύριζαν στη κοίτη τους, οι αγρότες μπορούσαν να καλλιεργήσουν τη γη. Η άνοιξη ήταν η εποχή της συγκομιδής και του θερισμού. Η εξάρτηση της ζωής τους από τις πλημμύρες του Νείλου, που και αυτές είχαν άμεση σχέση με τις εποχές του 7 - Μιχάλης Γ.Μερακλης Λαϊκή Τέχνη, Οδύσσειας,Αθήνα 1992,σ Αυτόθι, σ

102 έτους, έκανε τους αρχαίους Αιγυπτίους να είναι οι πρώτοι που επινόησαν και χρησιμοποίησαν ημερολόγιο και μάλιστα πολύπλοκο. Τι μπορούμε όμως να πούμε για την αρχή του πολιτισμού της Αιγύπτου; Πώς ξεκίνησε; Αναφέραμε ήδη τις μεγάλες περιόδους της ιστορίας της, αυτές που συνοδεύονται από γραπτά μνημεία, αλλά τι γίνεται με το απώτερο παρελθόν της; Εδώ θα χρειαστούμε τη βοήθεια των μύθων και των παραδόσεων που έγιναν γνωστοί σε μας από τον "Πατέρα της Ιστορίας" Ηρόδοτο, ο οποίος συνέλεξε τις πληροφορίες του από τους Αιγυπτίους ιερείς. Πριν από τον Μένες, που θεωρείται ο πρώτος ιστορικός Φαραώ, η Αίγυπτος κυβερνήθηκε από τους θεϊκούς βασιλείς, τους "θεράποντες του Ωρου". Έτσι ο βασιλιάς - Φαραώ ήταν η ενσάρκωση του Ωρου. Αυτό τα βλέπουμε και στην τέχνη τους, σε αγάλματα, που πίσω από το κεφάλι του Φαραώ υψώνεται το γερακίσιο κεφάλι του Ωρου. Με το θάνατό του ο εκάστοτε Φαραώ ενωνόταν με τον Όσιρι και βασίλευε στο υπερπέραν, ενώ ο διάδοχός του έπαιρνε τη θέση του στη γη. Στην τελετή ενθρόνισης ενός νέου Φαραώ αναπαριστάνεται το "Μυστήριο της Χρίσης". Ως ενσάρκωση του Ωρου, ο βασιλιάς παίρνει τη διαδοχή από τον πατέρα του Οσιρι. Ως γιος του Άμμωνα, παρουσιάζεται από αυτόν σε θεούς και ανθρώπους. Ο Ωρος και ο Σεθ του ξαναδίνουν τα στέμματα της Άνω και της Κάτω Αιγύπτου. Έτσι κάθε επερχόμενη αλλαγή στο θρόνο παίρνει κοσμική σημασία: μετά το θάνατο του βασιλιά, η ανάρρηση του νέου Φαραώ θα αποκαταστήσει την ισορροπία της φύσης. Η καθημερινή ζωή του Φαραώ ρυθμίζεται από ένα πολύπλοκο τυπικό. Η θεϊκή του σύλληψη τον κάνει να είναι ένα ον ξεχωριστό από τους άλλους και να παραμένει απομονωμένος από τους άλλους ανθρώπους. Είναι η γέφυρα που επιτρέπει την επικοινωνία ανάμεσα στους δύο κόσμους, τον κόσμο των ανθρώπων και τον κόσμο των θεών. Σε αντάλλαγμα της ακρίβειας και της πιστότητας στη πραγματοποίηση των τελετών, οι θεοί του παρέχουν τη βοήθειά τους για την ευημερία της χώρας του. Παρόλο που οι Αιγύπτιοι σέβονταν το Φαραώ τους και αναγνώριζαν τη θεϊκή του προέλευση, δεν παράβλεπαν τα ανθρώπινα ελαττώματά του και δεν δίσταζαν να επικρίνουν 88

103 τα λάθη του. Οι ίδιοι οι Φαραώ είχαν συνείδηση αυτής της διπλής συμμετοχής τους στο κόσμο των ανθρώπων και τον κόσμο των θεών καθώς και της κρίσης που προκαλούσαν οι πράξεις τους. Στις παλιές εποχές, μετά από 30 χρόνια βασιλείας γινόταν η τελετή Σεντ (βασιλικό Ιωβηλαίο), η οποία επιβεβαίωνε την βασιλική εξουσία του Φαραώ, ενίσχυε το δεσμό του με τους θεϊκούς προγόνους του και επέτρεπε την ανανέωση των ευεργετικών σχέσεων μεταξύ ουρανού και γης προς όφελος της χώρας του. Σε μεταγενέστερες εποχές η τελετή γινόταν σε πολύ πιο σύντομο χρονικό διάστημα. Ο Φαραώ αντιπροσώπευε επίσης στον κόσμο των ανθρώπων τη παγκόσμια δικαιοσύνη, την αλήθεια, την ηθική τάξη και την εμπιστοσύνη, όπως αυτές εκφράζονταν από τη θεά Μαάτ, κόρη του Άμμων- Ρα. Στο κόσμο των ανθρώπων οι αρετές αυτές έπαιρναν τη μορφή του Νόμου. Σύμφωνα με τα λόγια των Αιγυπτίων σοφών : "Η Δικαιοσύνη είναι μεγάλη, αμετάβλητη, σταθερή και δεν έχει ταραχθεί από την εποχή του Όσιοι". Και σε ένα άλλο σημείο: "Το να βάζει κανείς εμπόδια στο Νόμο είναι σαν να ανοίγει τη πόρτα στη βία". Αντιλήψεις σαν και αυτές που αναφέραμε, οι οποίες αφορούσαν τη διακυβέρνηση της χώρας από το Φαραώ και τον μεσολαβητικό το ρόλο, διέτρεξαν όλο τον πολιτισμό της Αιγύπτου από τις πανάρχαιες εποχές της μέχρι την Πτολεμαϊκή περίοδο και πρέπει να λαμβάνονται υπόψη όταν εξετάζουμε τον θαυμάσιο αυτό πολιτισμό και θέλουμε να καταλάβουμε το πνεύμα του. Ο πολιτισμός της Αρχαίας Αιγύπτου, όπως άλλωστε και οι πολιτισμοί των Σουμερίων και της Κοιλάδας του Ινδού, αναπτύχθηκε κατά μήκος ενός μεγάλου ποταμού. Ο Νείλος αφενός εξασφάλιζε την απαραίτητη άρδευση της γης και αφετέρου αποτελούσε μια πολύ σημαντική αρτηρία για τη μεταφορά ανθρώπων, πρώτων υλών και αγαθών. Στο πέρασμα από τη νεολιθική αγροτική ζωή στις οργανωμένες κοινότητες ήταν κι εδώ σε μεγάλο βαθμό οι ίδιες: έλεγχος των πλημμυρών και άρδευση. Παρόλα, ωστόσο, τα κοινά σημεία της εξέλιξης, υπήρχαν και κάποιες διαφορές σε σχέση με τη Μεσοποταμία. 89

104 Σε, αντιδιαστολή με τους Σουμέριους, που οι πόλεις τους είχαν αντιπαλότητες και συχνά πoλεμoύσαν μεταξύ τους, η αρχαία Αίγυπτος υπήρξε από τις αρχές ήδη του πολιτισμού της μια εκτεταμένη, ενιαία αγροτική κοινότητα, χωρίς τοπικά κέντρα αυτόνομης εξουσίας και υπό το σκήπτρο ενός απόλυτου μονάρχη. Οι λόγοι για όλα αυτά ήταν εν μέρει και περιβαλλοντικοί. Όταν οι αφρικανικές έρημοι άρχισαν να σχηματίζονται, την 4 η π.χ. χιλιετία, η κοιλάδα του Νείλου απολάμβανε ολοένα και περισσότερο την προστασία των μεγάλων φυσικών φραγμάτων, με τον ποταμό -και αργότερα την κεντρική εξουσία των γνωστών ως Φαραώ βασιλιάδων- στο ρόλο του ζωοδότη, αλλά και του συνδετικού ιστού της κοινωνίας και των κατοίκων. Άλλωστε, και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις των Αιγυπτίων αυτό ακριβώς το γεγονός αντανακλούν. Ο Νείλος και ο ήλιος ήταν οι δυο βασικές θεότητες. Ο Νείλος (και μάλιστα ο πλημμυρισμένος) λατρευόταν ως θεός Χάπι, ενώ ο ήλιος ως Ρε ή Ρα, πατέρας των θεών. Τα εδάφη που διασχίζει και αρδεύει ο Νείλος είναι δύο ειδών: η τεράστια αλουβιακή πεδιάδα που καταλήγει σ' ένα μεγάλο Δέλτα στην Κάτω (βόρεια) Αίγυπτο, και η στενή και συχνά βραχώδης κοιλάδα της' Άνω (νότιας) Αιγύπτου. Η συστηματική καλλιέργεια της γης άρχισε στα μέσα περίπου της 5 ης χιλιετίας στο Δέλτα, όπου η λάσπη που κατέβαζε ο ποταμός δημιούργησε τα πρώτα εύφορα εδάφη. Την ίδια εποχή, η Άνω Αίγυπτος κατοικούνταν από νομάδες, που είχαν έρθει από το νότο και τη δύση, και είχε σχέσεις με τους νεολιθικούς πολιτισμούς της Σαχάρας - πρόκειται ίσως για τη μόνη περιοχή του κόσμου όπου μπορεί κανείς να διαπιστώσει την ύπαρξη ενός αδιάσπαστου νήματος που ξεκινάει από δείγματα τέχνης των βράχων και φτάνει ως έργα γλυπτικής και ζωγραφικής ενός λαού ικανού να γράφει και να διαβάζει. Από τα πανάρχαια χρόνια η μυστηριακή Αίγυπτος ήταν γνωστή σαν η χώρα των δύο γαιών: της Άνω Αιγύπτου στο Νότο - της χώρας της ερήμου, και της Κάτω Αιγύπτου στο Βορρά, όπου τα εδάφη είναι εύφορα. Ακόμα και σήμερα το 99% του Αιγυπτιακού πληθυσμού ζει στην κοιλάδα του Νείλου στην Αίγυπτο. Στην πραγματικότητα, όλη η προσωπική, κοινωνική και πολιτική ζωή των αρχαίων Αιγυπτίων είχε ως κεντρικό άξονα και σταθερό σημείο αναφοράς έναν ποταμό : τον Νείλο, ο οποίος μάλιστα θεοποιήθηκε 90

105 λόγω της μοναδικής ζωογόνου παρουσίας του καταμεσής της ανηλεούς βορειοαφρικανικής ερήμου. Έτσι, μια λωρίδα εύφορης γης γύρω από έναν ποταμό, δεξιά και αριστερά της οποίας καραδοκούσε το αμμώδες χάος, αποτέλεσε τη σταθερή εστία συγκέντρωσης ενός λαού, του οποίου η σκέψη προσανατολιζόταν με αξιοσημείωτη εμμονή στα ζητήματα του έρωτα και του θανάτου. Ο δυϊσμός αυτός δεν είναι μόνο ένα γεωγραφικό και δημογραφικό γεγονός, αλλά αποτελεί ένα βασικό συστατικό του Αιγυπτιακού πολιτισμού και συναντάται κατά κόρον στη μυθολογία και τη θρησκεία. (εικ ) Η αρχαία Αιγυπτιακή μυθολογία 9 μπορεί να χαρακτηριστεί σαν ένας δυϊσμός που αποτελείται από ρυθμικές δομές μέσα σε μία στατική ενότητα.. Επιπλέον αποτελεί ένα πλήρες πανόραμα των κοσμολογικών δυνάμεων που δομούν, όχι μόνον την κίνηση και την ιστορία της ίδιας της Φύσης, αλλά ακόμη, και πάνω απ' όλα, τα πιο βαθειά αρχέτυπα που "λαγοκοιμούνται" στα εσώτερα στρώματα του ανθρωπίνου υποσυνειδήτου και ανά πάσα στιγμή μπορεί να προβάλλουν καλυπτόμενα πίσω από διάφορες "σύγχρονες" κοινωνικές μορφές. Η Αιγυπτιακή μυθολογία παρουσιάζει εκλεκτικές "συγγένειες" τόσο με την ελληνική μυθολογία όσο και με την μυθολογία των λαών της Μεσοποταμίας, αλλά και σημαντικές διαφορές, κυρίως στην επιλογή του τρόπου έκφρασης. Εκεί όπου η Μυθολογία των Ελλήνων προβάλλει τον "ηρωικό άνθρωπο ή ημίθεο" ως το υπέρτατο ιδανικό-πρότυπο για την ανθρώπινη πνευματική τελείωση, και η Μυθολογία της Μεσοποταμίας προβάλλει με μια ανεπανάληπτη κοσμογονική μεγαλοπρέπεια και τραγικότητα, πολλές φορές, την μοίρα του ανθρώπου, η Αιγυπτιακή Μυθολογία εμφανίζεται, όχι σπάνια, ως ένα είδος rigor mortis (νεκρικής ακαμψίας) των σκηνών που χαρακτηρίζουν τις προαναφερθείσες μυθολογίες. Αυτό το τελευταίο, όμως, αντί να απωθεί τον αναγνώστη, αντίθετα, τον κάνει να ενεργοποιεί, πολλές φορές με υποσυνείδητο τρόπο, 9 - Οι μύθοι είναι γενικά ιστορίες βασισμένες στην παράδοση και τον θρύλο προορισμένες αρχικά να ερμηνεύσουν το πώς ξεκίνησε η δημιουργία σε κοσμικό και τοπικό επίπεδο με μύθους της δημιουργίας ή ιδρυτικούς μύθους. Για παράδειγμα υπάρχουν μύθοι δημιουργίας σε όλες τις μυθολογίες του πλανήτη που ασχολούνται με κοσμολογικά προβλήματα (η δημιουργία του σύμπαντος, των άστρων κ.λπ.) Υπάρχουν, επίσης, ιδρυτικοί μύθοι, που ερμηνεύουν αιτιολογικά την έναρξη λειτουργίας μιας πόλης. ( 91

106 όλες τις κρυμμένες γνωστικές ικανότητες του για να κατανοήσει βαθειά την πολύ "σαγηνευτική" αυτή μυθολογία, που κατά την διάρκεια της αφήγησής της, φορά συνεχώς ένα μυστηριακό μανδύα για να αποκαλύπτει "κρύβοντας" ταυτόχρονα, τα μυστήρια. Αυτό συμβαίνει, διότι οι μύθοι της Αρχαίας Αιγύπτου είναι αναπόσπαστα δεμένοι με τα "μυστήρια", που επιτελούσαν οι ιερείς και ιεροφάντες της, οι οποίοι, κατά πρώτο λόγο ήταν παιδαγωγοί ολόκληρου του έθνους και στέκονταν ως οι υπέρτατοι ρυθμιστές της λειτουργίας της δυναστείας οποιουδήποτε Φαραώ - βασιλιά. Είναι, επίσης, γνωστοί οι πνευματικοί δεσμοί που συνέδεαν τον αρχαίο ελλαδικό χώρο με εκείνον της Αιγύπτου. Το γεγονός αυτό δεν θα μπορούσε να μην αντανακλαστεί και σε πολλά πρόσωπα και μύθους της αιγυπτιακής Μυθολογίας, όπως π.χ. η θεά Νηίθ που δεν είναι άλλη από την αιγυπτιακή εκδοχή-παραλλαγή της θεάς Αθηνάς, ή ο μύθος του θανάτου και της αναστάσεως του θεού Όσιρι, που αποτελεί ένα ανάλογο του μύθου του θεού Διόνυσου που καταδιώχθηκε από τους Τιτάνες. 10 Σε αντίθεση με τη Μεσοποταμία, ο πολιτισμός της αρχαίας Αιγύπτου δεν ανάπτυξε διάφορες σημαντικές πόλεις-κράτη κατά μήκος δύο ποταμών. Η Αίγυπτος είχε έναν σημαντικό ποταμό, το Νείλο, με μικρότερες πόλεις να αναπτύσσονται στις όχθες του. Κάθε πόλη είχε τη δική της μυθολογία, χωρίς όμως να υπάρχει ένταση και αντιπαράθεση ανάμεσα στις κοινότητες. Στην αρχαία Αίγυπτο κυριαρχεί η τάση προς την ενοποίηση, όχι προς την αντιπαράθεση. Ένα παράδειγμα που δείχνει ανάγλυφα την τάση αυτή είναι η θεολογία της Μέμφιδος, που καταγράφηκε στην πέτρα της Shabaka. Η Θεολογία της Μέμφιδος παρουσιάζει τις διδασκαλίες του Μένες, που ίδρυσε τη Μέμφιδα σα νέα πρωτεύουσα, γύρω στο 3000 π.χ. Στη θεολογία αυτή το σύνολο των τοπικών και προγενέστερων μυθολογικών παραδόσεων ενοποιούνται κάτω από το θεολογικό "άρμα" του Θεού Φθα. Το κείμενο αυτό αποτελεί μια κοσμολογία και περιγράφει τη δημιουργία του κόσμου και την ενοποίηση της χώρας της Αιγύπτου, σα μια διαδικασία που αποτελεί επακόλουθο της αιώνιας τάξης και αρμονίας του κόσμου. Ο Φθα δημιουργεί τα πάντα από έννοιες που υπήρχαν στην καρδιά του και κατόπιν προφέρθηκαν από τη γλώσσα του. Τα πάντα - το σύμπαν, τα ζωντανά όντα, οι έννοιες της δικαιοσύνης, της ομορφιάς κ.ά

107 δημιουργούνται κατ' αυτόν τον τρόπο. Ακόμα και οι θεοί δημιουργούνται έτσι. Αρχικά υπάρχουν σα δυνατότητες στο νου του Φθα, και κατόπιν εισέρχονται σε υλική μορφή - πέτρα, μέταλλο, ξύλο - τα οποία και αυτά δημιουργήθηκαν από τον Φθα. Η θεολογία της Μέμφιδος περιλαμβάνει παλαιότερες δοξασίες για τη δημιουργία, όπως αυτές της Ερμούπολης, η οποία περιγράφει την πράξη της δημιουργίας από οκτώ αρχέγονες οντότητες του χάους, οι οποίες κατοίκησαν στα πρωταρχικά ύδατα. Οι τέσσερις αρσενικές οντότητες είναι φρύνοι, και οι τέσσερις γυναικείες είναι φίδια, σχηματίζοντας έτσι τα ζεύγη Νουν και Ναουνέτ (πρωταρχική ύλη και πρωταρχικό διάστημα), Κουκ και Καουκέτ (το απεριόριστο και το αυτό χωρίς όρια), Χου και Χαουχέτ (σκοτάδι και αφάνεια), Άμμων και Αμαμέτ (οι κρυμμένοι). Αυτοί οι οκτώ γεννούν τον Ήλιο, και στη θεολογία της Μέμφιδος λέγεται ότι προήλθαν από τον ίδιο τον Φθα. Ένα άλλο τμήμα της θεολογίας της Μέμφιδος περιλαμβάνει μύθους του Παλιού Βασιλείου για τους θεούς Ώρο και Σεθ. Οι δύο αυτές θεότητες ανταγωνίζονται για την κυριαρχία πάνω στην Αίγυπτο. Μία άλλη θεότητα, ο Γκεμπ, ο θεός της Γης, δρα σα μεσολαβητής. Ο Γκεμπ αρχικά χωρίζει τη χώρα στους δύο, όμως αργότερα αλλάζει γνώμη και δίνει όλη τη χώρα στον Ώρο. Στη θεολογία της Μέμφιδος, ο Φαραώ Μένες ταυτίζεται με τον Ώρο. Σ' αυτή τη θεολογία, ο Γκεμπ είναι ομόλογος του Φθα, όμως σε μια άλλη μυθολογική ερμηνεία ο Γκεμπ, σαν την δύναμη της Γης, είναι ανώτερος. Είναι ο πρωταρχικός λόφος, σύμβολο της πρώτης δημιουργίας. Στη μυθολογία του Παλαιού Βασιλείου ο ηλιακός δίσκος Ατούμ εμφανίζεται να είναι ο πρώτος δημιουργός. Αυτός γεννά το πρώτο Θείο ζευγάρι: τον Σου (Αέρας) και την Τεφνούτ (το Χώρο). Από αυτό το ζευγάρι γεννώνται ο Γκεμπ (Γη) και η Νουτ (Ουρανός). Τα παιδιά των τελευταίων είναι οι : Όσιρις, Ίσις, Σεθ και Νέφθυς, που σχετίζονται με τις δραστηριότητες του ανθρώπινου κόσμου. Έτσι φαίνεται ότι τα πρώτα Θεία ζεύγη σχετίζονται με τη δημιουργία του κόσμου και οι τελευταίοι τέσσερις είναι οι ενδιάμεσοι ανάμεσα στους ανθρώπους και τους θεούς. Ο Όσιρις είναι σύμβολο του νεκρού βασιλιά που αναγεννιέται με τη μορφή του Ώρου, του επίγειου βασιλέα. Η Ίσιδα είναι σύζυγος και αδελφή του Όσιρη, η οποία μετά τον φόνο του Όσιρη από τον αδελφό του Σεθ, 93

108 επανασχημάτισε το σώμα του, δίνοντάς του έτσι την αιωνιότητα. Στο έργο της αυτό έχει σύμμαχο την αδελφή της Νέφθιδα. Ο Ώρος, ο γιος του Όσιρη και της Ίσιδος, τελικά εξολοθρεύει τον Σεθ, σύμβολο - κατά μια έννοια - της καταστροφής και της αταξίας. Ο Σεθ σχετίζεται με την ξηρασία της έρημου της Άνω Αιγύπτου. Αν και ο θεσμός της βασιλείας φαίνεται πως αποτελεί τον κεντρικό άξονα γύρω από τον οποίο περιστρέφεται η αιγυπτιακή μυθολογία, τα βασικά κλειδιά της είναι ουσιαστικά η δημιουργία, η αναγέννηση και η ενοποίηση των δύο Γαιών. Οι εγκόσμιοι Φαραώ είναι απλώς ένα σύμβολο αυτής της τάξης. Στη φαραωνική τέχνη το ανθρώπινο όν απεικονίζεται σε μία πραγματικότητα 4 διαστάσεων, δηλαδή σαν ένας όγκος που αναπτύσσεται στο χρόνο. Πρόσθια όψη (ανφάς), πλάγια όψη (προφίλ), νώτα, δεν αποτελούν παρά μία από τις όψεις των διαφορετικών επί μέρους σχεδίων, το σύνολο των οποίων δίνει την εντύπωση της ολότητας. Ο ρεαλισμός της Αιγυπτιακής τέχνης έγκειται σε αυτή την ειλλημένη απόφαση της ένωσης των διαφορετικών όψεων και της δυναμικής ενέργειας που τις συνδέει. 11 Η αιγυπτιακή Κοσμογονία ξεκινάει από την ανάδυση της μορφής του θεού Αμοον - Ρα, από τον αρχέγονο Ωκεανό που ονομαζόταν Νουν. Ο Αμοον -Ρα μέσα σ' αυτές τις εκτυφλωτικές φωτοχυσίες της πρώτης εμφάνισης άρχισε να βάζει σε τάξη το πρωταρχικό Χάος, ορίζοντας έτσι το Όραμα του Κόσμου. Από τον ίδιο τον εαυτό του, ο θεός γέννησε τον Σου, ο οποίος ταυτίζεται με τον άνεμο, και την Τεφνούτ, η οποία ταυτίζεται με την υγρασία. Όταν ο Σου έσμιξε με την Τεφνούτ γεννήθηκε ο Γκεμπ, θεός του ουρανού και η Νουτ, θεά της γης. Απ' αυτούς γεννήθηκαν δύο αντίπαλα, όπως θα δούμε παρακάτω, ζεύγη θεών, ο Όσιρις και η Ίσις από την μια, και ο Σετ και η Νέφθυς από την άλλη. Σύμφωνα με μία άλλη εκδοχή, η ιερή κοσμογονική τριάδα των Αιγυπτίων αποτελείται από τους θεούς Κνεφ, Φθα και Φρε (ο οποίος πολλές φορές ταυτίζεται με τον Ρα), εκ των οποίων ο Φθα φέρεται ως μια αρσενική μορφή του θηλυκού Ωκεανού Νουν. Γεννάει τον Ατούμ-Ρα και έτσι ονομάζεται "γενάρχης των θεών" Bob Brier: The History Of Ancient Egypt, part 1,the teaching Company limited partnership,1999,p. 9 94

109 Ο Φθα όπως και ο Ρα είναι οι κατ' εξοχήν θεοί της δημιουργίας. Ο τελευταίος άλλοτε ως Ατούμ - Ρα, άλλοτε ως Άμμων - Ρα, ανάλογα με τους ρόλους που αναλαμβάνει, είναι ο θεός του ηλίου, της γνώσης και σύμφωνα με την πλέον μυστική διάσταση που αποκτά στα αιγυπτιακά μυστήρια των ιεροφαντών, θεωρείται ως ο κάτοχος των μυστικών της Αιωνιότητας. 12 Η Ίσις είναι η θεά της γης και της βλάστησης και φέρει ως έμβλημά της το σιτάρι. Ακόμη, εικονίζεται να φορά πέπλο στο πρόσωπό της, δείγμα της μεγάλης σημασίας που έδειχναν οι Αιγύπτιοι στα μυστήρια αυτής της θεάς (γέννηση, θάνατος, αναγέννησης), μυστήρια, τα οποία τελούνταν σε ιδιαίτερες μυητικές τελετές που καθοδηγούνταν από τους Αιγυπτίους Ιεροφάντες. Τα Μυστήρια της Ίσιδος ήταν, ως προς την ουσία του περιεχομένου τους, όμοια με τα Ελευσίνια Μυστήρια που τελούνταν στην Αττική, προς τιμήν της Δήμητρας και της κόρης της, Περσεφόνης. 13 Σύζυγος της θεάς Ίσιδος είναι ο θεός Όσιρις που είναι θεός της σοφίας, του εκπολιτισμού και μετά την περιπέτειά του με τον θεό Σετ, από τον οποίο δολοφονήθηκε για να αναστηθεί αργότερα, συνδέεται στενά με τον θεό Διόνυσο των Ελλήνων και θεωρείται, επίσης, θεός της αναγέννησης και του μυστηρίου της ζωής και του θανάτου. Ο Ανούβις είναι ο θεός των υδάτων και προσωποποίηση του ποταμού Νείλου. Είναι ακόμη ο ναύαρχος του Όσιρι και παριστάνεται, συνήθως, ως ένα μεγάλο αγγείο γεμάτο από νερό. Ο Ανούβις, θεός που σχετίζεται με τον θάνατο και τον Κάτω Κόσμο είχε την μορφή ενός κυνοκέφαλου άντρα και σαν γιος της Ίσιδος, ακολούθησε την μητέρα του στην προσπάθεια της τελευταίας να βρει τον Όσιρι, όταν αυτός ο τελευταίος δέχθηκε την επίθεση του Σετ, που τον διαμέλισε και σκόρπισε τα κομμάτια του σώματός του σε διάφορα σημεία. Ο θεός Ώρος είναι επίσης γιος της Ίσιδος και εικονίζεται να κάθεται πάνω σ' ένα λωτό, ο οποίος είναι ένα από τα αιγυπτιακά σύμβολα της Αθανασίας. Ο Ώρος έταξε ως σκοπό της ζωής του να εκδικηθεί τον θάνατο του πατέρα του. Συνήθως εικονίζεται με κεφαλή γερακιού. Ο Σεμ είναι ο πολεμιστής-θεός, ταυτόσημος με τις έννοιες του θάρρους και της αρετής και πολλές φορές ταυτίζεται με τον ίδιο τον ήλιο. Ο Χονς 12 - Salah El-Miligi : Mythological Views in Works Of Graphic Artists, Master 1993.p. 9,

110 είναι ο θεός της σελήνης και εικονίζεται να φέρει ένα μισοφέγγαρο στην κεφαλή του ενώ κρατάει σκήπτρο και μαστίγιο. Η ηλιακή θεά Αθώρ εικονίζεται ως αγελάδα, κρατώντας ανάμεσα στα κέρατά της τον ήλιο. Η Μάατ είναι η θεά της δικαιοσύνης και φέρει πάντοτε ένα φτερό στρουθοκαμήλου στο κάλυμμα της κεφαλής της. Η Σεχμέτ είναι θεά του πολέμου και έχει κεφάλι λιονταριού. Η θεά Νηίθ (Αθηνά) υφαίνει ένα υφαντό το οποίο είναι ο ίδιος ο κόσμος. Αναφέρεται επίσης και ως "θεά του Φωτός". 14 Πολλοί θεοί και θεές υπάρχουν ακόμη στην αιγυπτιακή Μυθολογία, τα ονόματα των οποίων δείχνουν, ότι είναι παραλλαγές των ίδιων μορφών, ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της τοπικής λατρείας. Όταν μιλάμε για τα παραδοσιακά ενδύματα μπορούμε να πούμε ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι φορούσαν ελαφριά και δροσερά ρούχα από λεπτό, άβαφο λινό ύφασμα. Τα ρούχα τους απλώς τυλίγονταν γύρω από το σώμα, για αυτό και είχαν ελάχιστες ραφές. Οι γυναίκες στην εποχή του Αρχαίου βασιλείου φορούσαν απλό, ίσιο φόρεμα με τιράντες, φτιαγμένο από ένα ορθογώνιο κομμάτι λινό, με ραφή στη μία πλευρά. Για να μην ζεσταίνονται, χρησιμοποιούσαν πολύ λεπτά υφάσματα και δε φορούσαν εσώρουχα. Αυτό το απλό ντύσιμο δεν άλλαξε, αν και στα χρόνια του Μέσου Βασιλείου πλούσιες και φτωχές άρχισαν να φορούν κολιέ με πολύχρωμα σχέδια. Η μόδα του Νέου Βασιλείου ήταν πιο κομψή: Φορούσαν πλισέ χιτώνες με κρόσσια πάνω από το ίσιο φόρεμα. Οι άνδρες την εποχή του Αρχαίου Βασιλείου τύλιγαν γύρω από τη μέση τους ένα λινό ύφασμα με πιέτες, που το στερέωναν με κόμπο ή με πόρπη. Στα χρόνια του Μέσου βασιλείου η μόδα άλλαξε και όλοι φορούσαν πιο μακριές και ίσιες φούστες. Το χειμώνα, όταν έκανε κρύο, φορούσαν μακριούς μανδύες. Στα χρόνια του Νέου Βασιλείου φορούσαν περίζωμα ή ποδιά με πλισέδες (μικρές πιέτες) και κρόσσια, που ήταν πολύ της μόδας. Το

111 λινό ήταν πολύ διαδεδομένο ύφασμα εκείνη την εποχή, επειδή το λινάρι ευδοκιμούσε στο αλλουβιακό έδαφος του Νείλου. Το λευκό ήταν το χρώμα της αγνότητας και τα ρούχα στα χρόνια του Αρχαίου και του Μέσου Βασιλείου ράβονταν κυρίως από λευκό, λινό ύφασμα. Έβαφαν μερικές φορές το λινό με καφέ και γαλάζιες βαφές, αλλά δε μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν άλλα, πιο ζωηρά χρώματα, όπως πράσινο και κόκκινο, επειδή χρειάζονταν ειδικό στερεωτικό για τη σταθεροποίηση του χρώματος. Στα χρόνια του Νέου Βασιλείου ανακαλύφθηκε αυτό το στερεωτικό, κι έτσι τα ρούχα έγιναν πιο ζωηρόχρωμα και τα σχέδια τους πιο περίτεχνα. Οι σημαντικότεροι σύγχρονοι Αιγύπτιοι χαράκτες έχουν ασχοληθεί με την αποτύπωση μυθολογικών θεμάτων. Τέτοιοι ήρωες μυθολογικών θεμάτων είναι για παράδειγμα ο Σαειφ Εμπν Αμπιει Γαζαν, ο οποίος έζησε τον 8 ο αιώνα σύμφωνα με το ισλαμικό ημερολόγιο και τον 15 ο αιώνα μ.χ για το χριστιανικό ημερολόγιο και ο οποίος συμβολίζει την Ελευθερία. Ένας ακόμη χαρακτήρας που έχει εξέχουσα θέση στην αραβική κληρονομιά ως δείγμα ανδρείας και ανθρωπισμού. 15 ο Ανταρά Ίμπν Σαντ-ντάαντ (εικ. 64:66) Η Αιγυπτιακή χαρακτική έδωσε σημαντικά χαρακτικά με θέματα απο τη μυθολογία. Στη σύγχρονη εποχή τους σχεδιαστικούς κανόνες και τα επιτεύγματα της πλούσιας φαραωνικής πολιτιστικής κληρονομιάς αξιοποίησαν και ενσωμάτωσαν στο έργο τους πολλοί καλλιτέχνες-χαράκτες. Από τους σημαντικότερους ήταν ο Saad Kamel. Στα πολλά έργα του επηρεάστηκε πολύ χαρακτικά του με την Μυθολογία της Αραβικής κληρονομιάς όπως π.χ από την Al-Sira Al-Helaaliya 16. Ο Saad Kamel γεννημένος στην Menofya το 1924 είναι από τους πρώτους που χάραξε μυθολογικά θέματα σε όρθιο ξύλο και υπήρξε πρωτοπόρος στην άντληση έμπνευσης από την αιγυπτιακή λαϊκή τέχνη και τη μυθολογία της αραβικής κληρονομιάς. Ο Kamel έχει αποκρυσταλλώσει το πολύ ξεχωριστό ύφος του εξετάζοντας παραδοσιακά θέματα όπως τα άλογα και οι αναβάτες τους, παραδοσιακές κονταρομαχίες, διάφορα επεισόδια από τα λαϊκά έπη, κλπ. και 15 - Ihab Aziz: The Effect of Folk Heritage in the Enragement puppet films, διδακτορική διατριβή, Σχολή Καλών Τεχνών, Πανεπιστήμιο του Helwan, 1994, σ. 141.(Αραβική βιβλιογραφία) 16 - Al-Sera Al-Helalya: Ιστορία για έναν μυθικό ήρωα της αραβικής παράδοσης 97

112 συνδυάζοντας τα με διακοσμητικές κορδέλες της αιγυπτιακής καλλιγραφίας. Τα έργα του είναι στέρεα, εξωραϊσμένα με γεωμετρικά στοιχεία μικρογραφίας που τυπώνει στα πολύχρωμα και συχνά κατασκευασμένα από τον ίδιο φύλλα του λινελαίου, χρησιμοποιώντας τεχνικές δικής του εφεύρεσής με εντυπωσιακά αποτελέσματα. Πήρε Δίπλωμα στις διακοσμητικές τέχνες το 1924 από την Ακαδημία Τεχνών της Ρώμης. Μέλος της ένωσης των Αιγυπτίων καλλιτεχνών από το Διευθυντής του κέντρου μπατίκ, Υπουργείου πολιτισμού. Εικονογράφος πολυάριθμων βιβλίων για την αραβική αρχαιότητα. Ατομικές εκθέσεις: οργάνωσε δύο εκθέσεις μπατίκ στο Κάιρο το 1954 και 1956 στο Ινστιτούτο Goethe το Έκθεση για τα 75α γενέθλια του καλλιτέχνη Saad Kamel, στην gallery τέχνης Khan El-Μaghraby, Συμμετείχε επίσης σε πολλές ομαδικές εκθέσεις στην Αίγυπτο και το εξωτερικό. Διεθνείς εκθέσεις: έκθεση ιταλικής και αιγυπτιακής τέχνης, Κάιρο, Έκθεση αιγυπτιακής τέχνης, Παρίσι, Πρώτη Triennale αιγυπτιακής χαρακτικής Σύγχρονη ισλαμική τέχνη, Λονδίνο 1976, εθνικό βραβείο. Βραβείο ζωγραφικής, διαγωνισμός Mukhtar το Χρυσό μετάλλιο συν ένα πιστοποιητικό αξίας από την κοινωνία των φίλων της τέχνης Κάιρο, διεθνής διάκριση Πρώτο βραβείο χαρακτικής, Biennale Αλεξάνδρειας, Χρυσό μετάλλιο, Biennale διεθνούς χαρακτικής, Φλωρεντία Biennale Βενετίας, Χαρακτικά του βρίσκονται στο μουσείο μοντέρνας τέχνης Καΐρου και σε ιδιωτικές συλλογές σε Αραβικές χώρες, Ευρώπη και ΗΠΑ. (εικ. 67:72) Η επίδραση που δέχτηκαν οι Αιγύπτιοι καλλιτέχνες από με την φαραωνική και αραβική μυθολογία,φαίνεται στα σπίτια των απλών ανθρώπων ως τεχνογραφία και στους τάφους των νεκρών (εικ. 61:63) και όπως βλέπουμε στα έργα χαρακτικής του Nahmia Saad στην ξυλογραφία του Παιχνίδι με μπαστούνια," εμπνέεται από ένα παραδοσιακό λαϊκό παιχνίδι, τονίζοντας την προσήλωση ενός λαού στην κοινωνικότητα που εμπεριέχουν οι καθημερινές του ψυχαγωγικές δραστηριότητες. Είναι προφανής η δεξιοτεχνία του να απεικονίζει θέματα με έντονη κίνηση, αποδίδοντάς τα με φυσικό τρόπο σαν να πρόκειται για πραγματική σκηνή. (εικ. 73). Και φαίνεται στα χαρακτικά του Kamal Amin με τιτλο γυναίκα με εμπορεύματα, χωριάτισσες με πυθάρια,και παραδοσιακοί χοροί (εικ. 74,75) 98

113 Ο Sayyed Abd El-Rasoul υπήρξε από τους πρωτοπόρους της καλλιτεχνικής σχολής της λαϊκής παράδοσης στην Αίγυπτο και ακολούθησε αυτήν την καλλιτεχνική πορεία με σταθερά βήματα επιδιώκοντας πάντα την αυθεντικότητα, γεγονός που καταδεικνύεται από τα εικονιζόμενα πρόσωπα και ενδύματα στα έργα του. Εστίασε στην περιγραφή της καθημερινής ζωής της αιγυπτιακής επαρχίας, όπως επίσης και των οχθών του Νείλου. Εξειδικεύτηκε στα έργα μεταξοτυπίας και χαλκογραφίας. Γεννήθηκε στο Κάιρο το 1919 και σπούδασε στο Τμήμα Ελευθέρων Σπουδών της Σχολής Καλών Τεχνών του Καΐρου. Έλαβε το Δίπλωμα Τεχνών από το Ινστιτούτο Leonardo Da Vinci το Φοίτησε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Ρώμης. Συμμετείχε σε πολλές εκθέσεις, όπως στην Biennale της Αλεξάνδρειας, της Βενετίας, του Sao Paolo, της Μόσχας, της Βουδαπέστης και της Βιέννης. Έλαβε Βραβείο από την έκθεση Τέχνης στο Νέο Δελχί το 1961, από το Σαλόνι του Καΐρου το 1962, από την έκθεση Εικόνων Φυσικού Περιβάλλοντος του Καΐρου το 1959, από την Biennale της Αλεξάνδρειας το (εικ. 76) και στα έργα την Thoraya Abd El-Rsoul. (εικ. 77) Η Maryam Abd El-Aleim (1930) αποδίδει στις ξυλογραφίες της σκηνές από τη καθημερινή ζωή και τους μύθους (π.χ. Χάσαν και Ναίμα 17 ) του αιγυπτιακού λαού με τεχνοτροπία αφαιρετική και σύγχρονη. (εικ. 78) και λαϊκός τραγουδιστής (εικ. 79) Ο Saied El Adawi ( ) στα έργα του αποδίδει με τη γραφή του στο ρυθμό της παραδοσιακής Αραβικής μουσικής, του είδους εκείνου που εξωτερικεύει τον πόνο και τους καημούς του απλού λαού, όπως και της παραδοσιακής θεατρικής τέχνης, κατορθώνοντας με αυτόν τον τρόπο να εξωτερικεύσει την δική του έφεση σε αυτή την έκφανση της λαϊκής παράδοσης. 18 (εικ. 80) Ο Abd Al-Wahhab Morsi Γεννημένος στην (Sharkia) το 1931, αποφοίτησε από τη Σχολή των Καλών Τεχνών του Καΐρου το Ατομικές εκθέσεις : το Μουσείο της αιγυπτιακής μοντέρνας τέχνης στο Κάιρο το 1961, στο Gallery τέχνης Akhenaton το 1964, 17 - Χασαν & Ναιμα: ερωτική ιστορία που συναντάται στη λαϊκή παράδοση κ αποτέλεσε πηγή έμπνευσης πολλών καλλιτεχνικών έργων(ζωγραφικής, Τραγούδιου κλπ.) 18 - Reham Saeid: Άρθρο στην εφημερίδα (Al-Arbi Al-Naseiri),Cairo,No.896,Κυριακή 15/2/

114 στην Ίδρυμα Goethe στο Κάιρο το 1970, 1975, Στο Παρίσι το 1981, 1982, στην Φρανκφούρτη- Γερμανία το 1981, στο Tito μουσείο στη Γιουγκοσλαβία το 1990, στο Gallery Khan Εl-maghraby στο Κάιρο το 1996, Συμμετείχε σε Εθνικές Εκθέσεις σε διάφορες εκδόσεις των εθνικών εκθέσεων τέχνης, Συμμετείχε σε διεθνείς εκθέσεις όπως Biennale της Αλεξάνδρειας το 1957,1959,1961,1968,1970, ,1994. έκθεση τέχνης Βελιγραδίου, Γιουγκοσλαβία, 1960, Έκθεση Παρίσι για τους καλλιτέχνες της νεολαίας το 1965, Biennale Ibiza διεθνής τέχνη- Ισπανία το 1969, Biennale της Βενετίας το 1975, εκθέσεις τέχνης στο Βέλγιο και την Αυστρία το 1982, Biennale της τέχνης- Χιλή το 1978, - Biennale της τέχνης-ινδίας διεθνής διάκριση το Το 3 ο βραβείο από την Biennale της Αλεξάνδρειας το Το 2 ο βραβείο από την Biennale τέχνης της Πορτογαλίας, και της Λισσαβόνας, απόκτηση το 1971, στο Αιγυπτιακό μουσείο της μοντέρνας τέχνης στο Κάιρο. Μουσείο τέχνης Λισσαβόνας. Έργα του βρίσκονται στην Αίγυπτο και στις ξένες χώρες. (εικ. 81) Ο Saeed Hedaya καθηγητής γραφικών τεχνών (Γεννημένος στην Αλεξάνδρεια το 1937), αντλεί την έμπνευσή για τις συνθέσεις του από την Αιγυπτιακή παράδοση και τη λαϊκή τέχνη. Τα χρώματα στις τυπωμένες ύλες του έχουν μια ισχυρή αρμονία, τείνει να τα αναμίξει και να τα ταιριάξει μεταξύ τους στις τυπωμένες ύλες του υπό ένα ενιαίο τύπο. Το ενδιαφέρον του για το χρώμα τον οδηγεί συχνά να προσθέτει τα χρώματα στις τυπωμένες ύλες με το χέρι, προσθέτοντας τις ειδικές κατασκευασμένες αφές του σε συμφωνία με τη μαύρη φόρμα. Αποφοίτησε από τη Σχολή Καλών Τεχνών της Αλεξάνδρειας το Μεταπτυχιακές Σπουδές Τέχνης στην Ιταλία. Ιδρυτικό-μέλος της αιγυπτιακής κοινότητας χαρακτών.μέλος της εκτελεστικής επιτροπής της πρώτης αιγυπτιακής διεθνούς Triennale χαρακτικής. Επικεφαλής του τμήματος χαρακτικής (για έξι έτη). Οργάνωσε 11 ατομικές εκθέσεις. Εθνικές εκθέσεις Συμμετείχε σε εθνικές εκθέσεις που οργανώθηκαν από το μουσείο τέχνης της Αλεξάνδρειας. -συμμετοχή στην 26 η εθνική έκθεση τέχνης το Διεθνείς εκθέσεις. Τα έργα του παρουσιάστηκαν σε 15 εκθέσεις που πραγματοποιήθηκαν σε διάφορες γερμανικές πόλεις. - Biennale Αλεξάνδρειας. - Διεθνής έκθεση τυπογραφίας, Ιαπωνία "Σύγχρονοι αιγυπτιακοί καλλιτέχνες", Ακαδημία της τέχνης, Ρώμη, Ιταλία Η 2 η Αιγυπτιακή διεθνής Triennale χαρακτικής το Εθνικό βραβείο Έλαβε διάφορα μετάλλια και σε όλη την καλλιτεχνική σταδιοδρομία του. Διεθνής διάκριση 100

115 Έλαβε βραβείο της χαρακτικής στην 9 η Biennale της Αλεξάνδρεια. - Βραβείο στη διεθνή έκθεση χαρακτικής της Ισπανίας. Έργα του βρίσκονται: στο Αιγυπτιακό Μουσείο της μοντέρνας τέχνης στο Κάιρο. στο Υπουργείο πολιτισμού της Αίγυπτου. Ιδιωτικές συλλογές στην Αίγυπτο και στο εξωτερικό. Ο καλλιτέχνης αυτός μέσω της λαϊκής τεχνοτροπίας αποτυπώνει στη δουλειά του προβληματισμούς και συναισθήματα πάνω στην σύγχρονη αιγυπτιακή κοινωνία. Παρήγαγε πλήθος χαρακτικών έργων τα οποία χαρακτηρίζει μία καθαρά προσωπική οπτική πάνω στη λαϊκή και κοπτική παράδοση, 19 όπως φαίνεται και στα παρακάτω έργα (εικ. 82) Στη τέταρτη φάση του ο Fathi Ahmed ( ) πραγματοποίησε επιστροφή στην καλλιτεχνική και πολιτιστική παράδοση της Φαραωνικής και Αραβικής Τέχνης θεμελιώνοντας την επιβεβαίωση του Αιγυπτιακού χαρακτήρα των έργων του με προσήλωση ταυτόχρονα στην πραγματικότητα, όπως για παράδειγμα στο έργο του «Κραυγή από τον Λίβανο» επηρεασμένος ως προς τούτο από τις Αραβικές Τοιχογραφίες. Τα δύο έργα του, "Τα Μάτια της Αιγύπτου" και "Ο Λόφος", θεωρούνται τα πλέον επηρεασμένα από τη Φαραωνική Τέχνη, ενώ τα έργα του, "Το Αιγυπτιακό Αλφάβητο", "Ο Υιός του Πολιτισμού", και "Η Σφαγή του Ντένσουάι " ενσωματώνουν τα παιδικά όνειρα στα χωριά εκφράζοντας την συλλογική συνείδηση των Αραβικών Λαών και ιδιαίτερα του Αιγυπτιακού όσον αφορά τα προβλήματα και τις ελπίδες τους. Το ύφος του είναι ξεχωριστό και αναγνωρίσιμο (εικ. 86:89) Ο Seif-El-Islam Saqr, είναι ένας από τους νεότερους Αιγύπτιους χαράκτες που τυπώνει από τις χαραγμένες ξύλινες φόρμες. Έχει μια δυνατότητα να μεταφράσει τα εικονογραφικά θέματά του στους αλληλένδετους Ιστούς των διαφορετικών σκιών του Μαύρου. Γεννημένος στην Gharbiya(Νομός του Δέλτα του Νείλου/Κάτω Αιγύπτου) το 1952 πτυχίο στην τέχνη, Πανεπιστήμιο του Helwan (Κάιρο) το Διδακτορικό στη φιλοσοφία τέχνης το ιδιότητα μέλους στην ένωση των Αιγυπτιακών καλλιτεχνών. Είναι καθηγητής Γραφικός Τέχνης στη Σχολή Καλών Τεχνών, του Καΐρου. Συμμετείχε σε 19 -Fathi Ahmed: Η Αιγυπτιακή Γραφική Τέχνη, Ο Αιγυπτιακός Γενικός Οργανισμός Βιβλίου, Κάιρο,1985.σ. 187.(Αραβική βιβλιογραφία) 101

116 Εθνικές εκθέσεις και το 7 ο σαλόνι νεολαίας το 1995, Συμμετείχε σε διάφορες διεθνείς εκθέσεις στην Αίγυπτο και στις αραβικές και ξένες χώρες όπως διεθνής Biennale τέχνης της Λουμπλιάνας το 1990, δεύτερη Αιγυπτιακή διεθνής Triennale χαρακτικής το Τα χαρακτικά του βρίσκονται στο Αιγυπτιακό μουσείο της μοντέρνας τέχνης του Καΐρου- Εφημερίδα Al- Ahram-Το προεδρικό παλάτι στην Ηλιούπολη. (εικ. 90) Ο Metwaly Assab (Γεννήθηκε το 1959),έκανε το διδακτορικό του στη φιλοσοφία τέχνης στο 1993, στη σχολή καλών τεχνών του Minia- (στην Άνω Αίγυπτο) συμμετείχε σε πολλές εθνικές και διεθνείς εκθέσεις όπως στη Biennale της Σοφίας για τους νέους καλλιτέχνες και στην αιγυπτιακή Triennale χαρακτικής και κέρδισε πολλά βραβεία. (εικ. 91,92) Ο Ashraf Αl-Hady Γεννήθηκε στην «Luxor» στην Άνω Αίγυπτο το 1968, απέκτησε τη διδακτορική του διατριβή το 2006 στην φιλοσοφία της τέχνης. Συμμετείχε στην Biennale χαρακτικής της Κρακοβίας το 1998 και το 1999 στη «Kanagawa» Biennale χαρακτικής «Koshi» το 1997 και στη Biennale χαρακτικής της Βάρνας. Νικητής του βραβείου διακεκριμένης εργασίας στην Πολωνία το 1997 και του βραβείου αγορών στη Γαλλία του 1997.(εικ. 96) Άλλοι καλλιτέχνες οι οποίοι ενσωμάτωσαν στο έργο τους την παραδοσιακή και Λαϊκή Αιγυπτιακή τέχνη όπως και τη μυθολογία είναι οι: Η Suheir Othman, ο Eid Abd Εlateif (εικ. 84,85), Mohamed El-Tahhan(εικ. 93,94) Zainab El-Dimrdash (εικ. 95), καθώς και πολλοί άλλοι. 102

117 (59) Συμπόσιο, από τον Τάφο του Νεταμούν στις Θήβες, περ π.χ, Επιζωγραφισμένος γύψος, ύψος 63 εκ. Bρετανικό Μουσείο, Λονδίνο. (60) Πρόκειται για συλλογή κειμένων (ύμνοι, μαγικές ρήσεις) που τοποθετούνταν μέσα στον τάφο. Θεωρούσαν ότι εξασφάλιζε την επιβίωση του νεκρού στον Άλλο Κόσμο. 103

118 (61) Νότια Αίγυπτος, παραδοσιακή τοιχογραφία εποχής του «χαγκ» (62-63) Λαϊκά ταφικά μνημεία στη περιοχή του Nag-Hamadi 104

119 ( ): Ζωγραφική απόδοση μυθικών θεμάτων αραβικής παράδοσης Από 1917,(Al-Zanati Khaleifa-Diab ben Ghaneim) 105

120 (67) Saad Kamel: Σύνθεση από Αραβική Λαϊκή τέχνη (68) Saad Kamel: Σύνθεση από Αραβική Λαϊκή τέχνη (69) Saad Kamel: Σχηματισμός από Αιγυπτιακή Λαϊκή τέχνη 106

121 (70) Saad Kamel: Σύνθεση μορφών και γραμμάτων της Αιγυπτιακής Κληρονομιάς56x55,1964. (71) Saad Kamel: Σύνθεση Μυθολογική (72) Saad Kamel: Νύφη πάνω σε λιοντάρι 50x70,

122 (73) Nahmia Saad: Παιχνίδι με μπαστούνια, ξυλογραφία (74) Kamal Amin: Γυναίκα με εμπορεύματα λινόλαιο (75) Kamal Amin: Χωριάτισσες με πυθάρια λινόλαιο 108

123 (76) Sayed Abdelrasul: Σύνθεση με σκηνές από την καθημερινή ζωή, οξυγραφία,77x (77) Thoraya Abdelrsoul: Καλλωπισμός, offset. 109

124 (78) Mariem Abd El-Alieam: Χάσαν και Ναίμα, λινόλαιο. (79) Mariem Abd El-Alieam: Λαϊκός τραγουδιστής, λινόλαιο. (80) Saeid Al-Adawi: Μάχη, Σινική μελάνη σε χαρτί,

125 (81) Abd El-Wahab Morsi: Γεωμετρική σύνθεση, λινόλαιο (82) Saead Heddaya: Σύνθεση (πουλιά No.1), χαλκογραφία,49 x 33 εκ (83)Suheir Othman: Σύνθεση από λαϊκή φαραωνική μυθολογία, Μεταξοτυπία 2007 (84) Eid Abdelateif: Σύνθεση με επιρροές από λαϊκή φαραωνική μυθολογία,οξιγραφιο,

126 (85)Fathi Ahmed: Τα μάτια της Αιγύπτου, ξυλογραφία 100x100 εκ.1978 (86) Fathi Ahmed: Πολιτισμό της Αίγυπτο, ξυλογραφία 100x100 εκ,1980 (87) Fathi Ahmed: Σύνθεση από φαραωνική Αίγυπτο ξυλογραφία,100χ100 εκ (88) Fathi Ahmed: Σύνθεση, ξυλογραφία 100χ100 εκ

127 (89) Saifelislam Saqr: Σταμνο φορείς, ξυλογραφία 40x40 εκ1985. (90) Metwaly Assab: Σύνθεση αιγυπτιακής λαϊκής παράδοσης, οξυγραφία,1994. (91) Metwaly Assab: δυο κορίτσια τραγουδούν, οξυγραφία,

128 (92-93)Mohamed El-Tahan: Δυο συνέθεσες από Αιγυπτιακής λαϊκής μοτειφες (94)Zanb El-Dmrdash: Σύνθεση μοτειφες από Αιγυπτιακή παράδοση, έγχρωμη λινόλαιο (95) Ashraf Abass: Δεισιδαιμονίες, ξεστή χαλκογραφία 114

129 ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ - ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΦΑΡΑΩΝΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ. - Η ΚΟΠΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ - Η ΙΣΛΑΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ

130 ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛAΙΟ Η ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚH ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κανένας από τους γνωστούς πολιτισμούς δεν μας προσφέρει τη συνέχεια που βρίσκουμε στην Αίγυπτο. Το πολύμορφο Πάνθεο της Αιγύπτου μεταφέρεται ανάμεσα σε χιλιετίες φυλάγοντας μεγάλη ποσότητα ακίνητων κι αμετάβλητων στοιχείων. Υπήρξαν κύκλοι προηγμένου πολιτισμού για την Αίγυπτο, αλλά και εποχές καταστροφής και σύγχυσης, όπως την ονόμασαν οι Έλληνες, που φαίνεται πως ήταν το αληθινό της όνομα, βυθίστηκε στη βαρβαρότητα των Αφρικάνικων νομαδικών λαών κι έπεσε σε στάδια υποκουλτούρας. Αλλά η διατήρηση της θρησκευτικής της πίστης και ιδιαίτερα οι προσπάθειες ενός είδους Αδελφότητας Μυστών της επέτρεψαν να ξαναγεννηθεί πολλές φορές. Η Αίγυπτος δίνει μια εικόνα αιωνιότητας και Μυστηρίου. Το γεγονός ότι έχει αμετακίνητους τους θεούς της κατά τη διάρκεια όλων αυτών των αιώνων είναι κάτι που δεν έχει κατορθωθεί ποτέ. Η ΦΑΡΑΩΝΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ Ο πολιτισμός της Αιγύπτου δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Ωστόσο, από την πενιχρή ελληνική βιβλιογραφία ξεχωρίσαμε ορισμένες ενδιαφέρουσες μελέτες, οι οποίες μπορούν να ενημερώσουν τους ανυποψίαστους και να θυμίσουν στους υποψιασμένους. Ο πρώτος ιστοριογράφος που συστηματικά ασχολήθηκε με τον πολιτισμό που άνθησε στις όχθες του Νείλου, με τις συνθήκες ζωής των κατοίκων και την ιστορία της Αιγύπτου ήταν ο Ηρόδοτος. Η περιήγησή του στην Αίγυπτο πραγματοποιήθηκε-όπως πιθανολογείται- ανάμεσα στο 455 και το 445 π.χ. και αναφέρεται στο Δεύτερο βιβλίο της «Ιστορίας» του, όπου κατέγραψε τους καρπούς της έρευνάς του. 116

131 Ένα από τα αρχαιότερα ιερά κείμενα όπου παρουσιάζεται μια σημαντική όψη του πολιτισμού της αρχαίας Αιγύπτου είναι «Το βιβλίο των νεκρών», (Καστανιώτης), το οποίο αναφέρεται στη μετά θάνατον ζωή. Από τις ίδιες εκδόσεις κυκλοφορεί και το «Αιγυπτιακή τέχνη», όπου ο Γιάρομιρ Μάλεκ παρακολουθεί όλο το φάσμα της αιγυπτιακής τέχνης, από τις προϊστορικές απαρχές της έως την κατάκτηση της Αιγύπτου από τους Ρωμαίους. Η Γαλλίδα αιγυπτιολόγος Ρουθ Σούμαν Αντέλμ, στο πλούσια εικονογραφημένο βιβλίο της «Ο έρωτας στην αρχαία Αίγυπτο» («Περίπλους») διερευνά τις ερωτικές πρακτικές από τη ζωή των αρχαίων Αιγυπτίων, όπως απεικονίζονται σε εικαστικά ευρήματα, ήτοι σε τοιχογραφίες, σχέδια γύψινων εκμαγείων και βινιέτες παπύρων. Η Γκιγιεμέτ Αντρέ (επίσης Γαλλίδα αιγυπτιολόγος) στη μελέτη της «Η καθημερινή ζωή στην Αίγυπτο τον καιρό των πυραμίδων π.χ.» ζωντανεύει την καθημερινότητα των ανθρώπων που έζησαν κατά τη χρυσή εποχή του αιγυπτιακού πολιτισμού. Με εύληπτη γλώσσα και παραθέτοντας πλήθος λεπτομερειών, η συγγραφέας περιγράφει την οργάνωση της οικογενειακής και κοινωνικής τους ζωής, τις συνθήκες διαβίωσής τους, τις ασχολίες του ελεύθερου χρόνου τους και οπωσδήποτε τις θρησκευτικές τους αντιλήψεις. Στο ίδιο πνεύμα κυκλοφορούν επίσης τα βιβλία «Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Αίγυπτο» του ανθρωπολόγου - αιγυπτιολόγου Πιερ Μοντέ και «Η καθημερινή ζωή των αιγυπτιακών θεών», το οποίο συνυπογράφουν οι Ντιμίτρι Μικς και Κριστίν Φαβάρ - Μικς. Στο «Μύθοι των Αιγυπτίων» ο καθηγητής ιερογλυφικών στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου Τζορτζ Χαρτ εκθέτει το πλούσιο πανόραμα της αρχαίας αιγυπτιακής μυθολογίας, όπου είναι έκδηλη η αστείρευτη φαντασία των αρχαίων Αιγυπτίων («Παπαδήμας»). Στην αρχαία Αίγυπτο είναι επικεντρωμένη και η μελέτη του Ζαν Βερκουτέρ «Η αρχαία Αίγυπτος» («Καρδαμίτσα»). Ο Βρετανός αιγυπτιολόγος Αλαν Γκάρντινερ αφηγείται την ιστορία της Αρχαίας Αιγύπτου από τους προδυναστικούς χρόνους μέχρι την κατάκτηση της χώρας από τον Μεγάλο Αλέξανδρο στο βιβλίο του «Η Αίγυπτος των Φαραώ», ενώ ο Βρετανός Ι.Ε.Σ. Εντουαρντς στην εργασία που εκπόνησε με τίτλο «Οι πυραμίδες της Αιγύπτου», εξετάζει τη φύση και την κατασκευή των μεγαλοπρεπών 117

132 αυτών ταφικών μνημείων και δαπανά ένα μέρος της μελέτης του στη μεγάλη πυραμίδα της Γκίζα 1 Θεολογικές μορφές όπως η Αθώρ, η θεά μητέρα του Σύμπαντος, με τη μορφή της αγελάδας που έχει αστέρια ή τριφύλλια στην κοιλιά της, βρίσκουμε και στις πρώτες δυναστείες της Μέμφιδας και στην εξελληνισμένη Αίγυπτο της εποχής του Ιουλίου Καίσαρα. Σύμβολα όπως το Ανκ ή κλειδί της ζωής διασχίζουν πάνω από 4000 χρόνια έντονης θρησκευτικής ζωής χωρίς καμιά αλλαγή. 2 Κανείς δεν ξέρει από πού προέρχεται αυτός ο ασκητικός κι εργατικός λαός με τις επιστημονικές γνώσεις και τις παραψυχολογικές δυνάμεις που εξέπληξαν τον Ηρόδοτο κι εξακολουθούν να εκπλήσσουν κι εμάς.είναι ένας λαός εντελώς διαφορετικός από οποιονδήποτε άλλον. Η Θρησκεία του υπήρξε η πιο ισχυρή. Είναι άνθρωποι που ποτέ δεν αμφισβήτησαν τη Μοίρα του ανθρώπου στη Γη ούτε την ύπαρξη του Θεού. Τη δίψα τους για την αιωνιότητα την "έπλασαν" σε κτίρια που ακόμα και σήμερα είναι τα πιο ανθεκτικά της Υδρογείου. Ο φαινομενικός πολυθεϊσμός τους δεν είναι παρά η τεχνητή φλούδα ενός Θρησκευτικού Μυστηρίου που εκφράστηκε με τρόπο αφάνταστο. Οι αναπαραστάσεις τους ξεπερνούν το τοτεμικό στοιχείο, κι όσοι λένε πως οι Αιγύπτιοι λάτρεψαν τα ζώα, χωρίς να βλέπουν τους απόκρυφους συμβολισμούς τους, αγνοούν τα πάντα για την Αίγυπτο. Η Αίγυπτος ποτέ δεν λάτρεψε τα ζώα, αλλά τις Αρχές και τις Απρόοπτες Δυνάμεις,που κατά κάποιο τρόπο καθρεφτίζονται σε αυτά τα ζώα, είτε λόγω των συμβολικών εσωτερικών φύσεων τους, σαν ενσαρκώσεις αυτών των Δυνάμεων, είτε λόγω των στάσεων τους που θύμιζαν άλλες στάσεις, πιο εσωτερικές. Μια πολύ βαθιά κοσμοθεωρία, είχε βάλει τους Αιγυπτίους σε επαφή με απόκρυφες πραγματικότητες. Μια από αυτές είναι ότι όλα τα ζωντανά όντα δεν είναι παρά υλικές σκιές αόρατων και αθάνατων ψυχών, των οποίων οι οικογένειες ή ομάδες 1 - Ρεγγίνα Παπακωνσταντίνου: Εφημερίδας ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ,Παρασκευή12/05/

133 διοχετεύονται και προστατεύονται από μεγάλες Κοσμικές Ψυχές που διοικούν τα πεπρωμένα του σύμπαντος με μυστηριώδη για τον άνθρωπο τρόπο. Οι Σουφοί της Αιγύπτου δεν ενδιαφέρονταν τόσο για τη μορφή της γης- αν και ήξεραν ότι ήταν σφαιρική- όσο για το έσχατο γιατί της ύπαρξης της. Γι αυτό και τα σύμβολά τους δεν ήταν "λογικά" σύμφωνα με την άποψη της σημερινής επιστήμης, γιατί γι αυτούς η έρευνα ήταν απλώς ένα μέσο και ποτέ ο αυτοσκοπός. Ας σημειώσουμε ότι αυτοί οι βασικοί κανόνες του σχεδίου δεν εφαρμόζονταν παρά στα πιο σημαντικά πρόσωπα : Φαραώ, ανώτερους λειτουργούς, ιερείς και επιφανείς νεκρούς. Όταν επρόκειτο για ανθρώπους του λαού, τους βλέπουμε με γυρισμένη την πλάτη, να απλώνουν την κνήμη παρά τον κανόνα, ή να απεικονίζονται σε εντελώς πλάγια όψη, μικρόσωμοι, να κάνουν ένα σωρό πράγματα που παρατηρούμε στη φύση, αλλά που είναι απαγορευμένα από τους αυστηρούς κανόνες του αιγυπτιακού σχεδίου. 3 Η εξουσία των Ιερέων και των Κυβερνητών δεν εξαρτιόταν από τη μόδα και τις γνώμες του λαού και γι αυτό δεν απέβλεπε στην κολακεία των ενστικτωδών και παιδικών νοοτροπιών του λαού. Με κίνητρο την αγάπη, οι Ιερείς και οι Φαραώ οδηγούσαν το λαό προς ένα μεγαλύτερο Φως και δεν εκμεταλλεύονταν για δικό τους όφελος. Κατηγορούν την Αίγυπτο για το ότι χρησιμοποίησε σκλάβους για την κατασκευή των μνημείων της. Η σύγχρονη κοινωνιολογία και η εργασιακή στατιστική αποδεικνύουν ότι αυτό ήταν αδύνατο. Οι άνθρωποι εκείνοι δούλευαν με τη θέλησή τους παρακινημένοι από μια βαθιά πίστη και μια μυστικιστική τάση. Ας ξεπεράσουμε λοιπόν αυτό το ταμπού κι ας ταξιδέψουμε στον μυστήριο πολιτισμό εκείνων των ανθρώπων που έπλασαν φοβερούς κώδικες ηθικής όπως είναι η "Βίβλος της Απόκρυφης Εστίας" ή "Βίβλος των Νεκρών " που θεωρήθηκαν από μεγαλοφυείς Έλληνες σαν μια κορυφή. Δεν είναι δυνατό ο Σόλων, ο Πλάτων και τόσοι άλλοι να ήταν ταυτόχρονα σοφοί και ανόητοι όταν επαινούσαν περισσότερο από οτιδήποτε άλλο τα Μυστήρια της Αιγύπτου και - Mary Hollimgs Worth: Η Τέχνη στην Ιστορία του Ανθρώπου, εκδόσεις Adam editions 1989.σ. 38:

134 Πολλές εξατομικευμένες Αιγυπτιακές θεότητες ήταν διαφορετικές όψεις μίας αρχετύπου θεότητας κι οι μικρότεροι θεοί δεν έχουν περισσότερη σπουδαιότητα από τους Αγίους στους οποίους προσευχόμαστε για κάποια χάρη. Ο Άγιος Χριστόφορος βλέπουμε να έχει πολλά κοινά σημεία με τον Αιγύπτιο Ανούμπις. Τον Άγιο Θωμά τον Ακινάτο, συνηθίζουν να επικαλούνται οι σπουδαστές, όταν πρόκειται να εξεταστούν σε Θεολογικά Θέματα, όπως συνέβαινε και με τον αντίστοιχο Θεό Θωθ. Υπάρχουν άπειρα παραδείγματα που τείνουν να αποδείξουν ότι οι άνθρωποι δεν έχουν αλλάξει με το πέρασμα των αιώνων. Όλοι έχουμε μία βασική ανάγκη να ξέρουμε ότι πέρα από μας, υπάρχει μία άλλη δύναμη, πιο μεγάλη την οποία θα μπορούμε να την βλέπομε σαν σανίδα σωτηρίας που θα μας σώζει τις στιγμές που θα νιώθουμε σαν χαμένοι. Για αυτό και σε αυτή τη δύναμη επόμενο είναι να δείχνουμε τον σεβασμό μας και τη λατρεία μας. Οι Αιγύπτιοι πίστευαν στο ιερατείο, στους ιερείς και σε αυτούς τους θρησκευτικούς άνδρες οι οποίοι με τη δύναμη τους κατάφερναν να κάνουν κάποια πράγματα αλλά χωρίς αυτό να σημαίνει ότι απέκλειαν τις γυναίκες από την ιεροσύνη. Οι ιερείς στην καθημερινή ζωή ήταν το ίδιο εγκρατείς όσο και οι χριστιανοί και χωρίς ιδιαίτερες προκαταλήψεις. Ο αιγυπτιακός λαός έτρεφε έναν υγιή σεβασμό προς στις θρησκευτικές του δοξασίες, που τις είχε κληρονομήσει από ανθρώπους, που οι ιδέες της πνευματικής τους αναγέννησης ήταν πολύ πιο προηγμένες από οποιωνδήποτε άλλων της εποχής εκείνης. Βέβαια, υπάρχει το ενδεχόμενο να μην αφομοίωσαν απόλυτα τα όσα διδάχθηκαν ή ορισμένα πράγματα να τα υιοθέτησαν λανθασμένα. Όμως οι διδάσκαλοι οι οποίοι βρισκόντουσαν σ' ένα πολύ πιο υψηλό πνευματικό επίπεδο, θεωρούσαν ότι σε ολόκληρο το σύμπαν κατοικούσε ο Θεός, σ' ένα άπειρο αριθμό εκδηλώσεων, σε φυσική ή τελείως αφηρημένη μορφή. Τα εσωτερικά μυστήρια των Αιγυπτιακών λαών στην πραγματικότητα, δεν ήταν πολυθεϊστικά, όπως μπορεί να φανταστεί κανείς. Μία θεότητα μπορεί να είχε πολλές μορφές έτσι εμφανιζόταν σαν γιοι και κόρες του Θεού και σαν υπεύθυνοι για την τύχη του πλανήτη. Η ιδέα μίας τριάδας τους γοήτευε αλλά μέσα στα πλαίσια της λογικής κι όχι της προκατάληψης, όπως συνέβαινε με τους χριστιανούς, έβλεπαν ότι ήταν λογικό να υπάρχει θεός και πνεύμα και με τη συγχώνευση αυτών των δύο να παράγεται μία τρίτη ενέργεια που εξατομικεύτηκε σαν κόρη ή γιος. Έτσι δεν ήταν τόσο η γάτα, το πουλί ή το φίδι που λατρεύονταν αλλά η αρχή που το καθένα από αυτά αντιπροσώπευε. Το 120

135 ιερατείο πολύ καλά γνώριζε όλα αυτά, αλλά εύρισκε σκόπιμο, να αφήνει τους απλούς ανθρώπους να πιστεύουν στα διάφορα ζώα και φυτά, αφού έτσι τροφοδοτούνταν οι πνευματικές ανάγκες τους. Σε τελευταία ανάλυση οι άνθρωποι εύρισκαν μόνοι τον πνευματικό τους δρόμο, αυτόν που ο καθένας νόμιζε ότι τον αντιπροσώπευε. Η κατανόηση της αληθινής φύσης της θρησκείας αυτής εκφράστηκε και αναπτύχθηκε από νεότερους μελετητές. Μέσα από τους μύθους και τους θρύλους ίσως υπάρχουν αρκετές αποδείξεις που να υποστηρίζουν τη θεωρία ότι η Ίσις και η οικογένειά της ήταν αληθινά πρόσωπα, ίσως στην εποχή της Ατλαντίδος ή από κάποιον άλλο προηγμένο πολιτισμό ή ακόμα να προήρχοντο από κάποιο άλλο, μακρινό αστρικό σύστημα. Επίσης, εξίσου άξια ενδιαφέροντος είναι η άποψη ότι η Ίσις και η οικογένειά της μπορεί να αντιπροσώπευαν μία συμβολή ενός κοσμικού γεγονότος, ίσως την μετατόπιση του άξονα της Γης, ίσως μια αλλαγή της θέσης της Σελήνης ή άλλων αστρονομικών γεγονότων που τους έγιναν γνωστά από μία τεχνολογικά προηγμένη φυλή. Με τα σημερινά δεδομένα και σύμφωνα με τις τελευταίες επιστημονικές ανακαλύψεις, στον τομέα της κβαντομηχανικής όλα αυτά που προαναφέραμε είναι πολύ πιθανά να έχουν συμβεί γιατί δεν στερούνται επιστημονικής βάσης. Είναι πλέον γνωστό ότι υποατομικά σωματίδια μπορούν να επικοινωνούν ακαριαία το ένα με το άλλο, από μεγάλες αποστάσεις του εξωδιαστήματος. Γιατί λοιπόν τα ανθρώπινα πνεύματα να μην μπορούν να κάνουν το ίδιο. Έτσι από την άποψη της μαγείας, το αιγυπτιακό σύστημα αναφέρεται σε μία αυστηρά καθορισμένη εφαρμογή στις σχέσεις των θεοτήτων. Στο κομμάτι του λινού που σώζεται διακρίνει κανείς ιπποπόταμους, βάρκες με ειδικές θέσεις στο κατάστρωμα, κουπιά, και καστανόξανθους κωπηλάτες. Οι μορφές απλώς σκιαγραφούνται στον ελεύθερο, απλαισίωτο χώρο, όπως δηλαδή και στην τέχνη των σπηλαίων και των βράχων. Η μεγάλη τομή σε σχέση με το προϊστορικό παρελθόν αφορά επομένως μόνο το θέμα και τη θέση(μέσα στους τάφους). 5 Η μαγεία απαιτεί την παραδοχή της ύπαρξης δυνάμεων, πέρα απ αυτές που είναι ορατές και απτές στην καθημερινή ζωή. Όποιος δεν πιστεύει σε κάτι τέτοιο είναι καλύτερα να αποφύγει κάθε ενεργό ανάμειξη με τη μαγεία. Άλλωστε, το αν πιστεύει 5 - Χιού Χόνορ- Τζον Φλέμινγκ, Ιστορία της Τέχνης τόμος 1, μετάφραση: Ανδρέας Πάππας Εκδόσεις Υποδομή Αθηνά 1991.σ. 36:39 121

136 ή όχι κάποιος αυτό δεν διαφοροποιεί τη φύση και την ένταση μιας δύναμης ή ενός ενεργειακού πεδίου. Για παράδειγμα, οι Ελισαβετιανοί δεν πίστευαν στον ηλεκτρισμό, αλλά ο ηλεκτρισμός υπήρχε. Στην αρχή του αιώνα μας οι επιστήμονες θα απέρριπταν θεωρίες αναφορικά με την ατομική ενέργεια, αλλά η ατομική ενέργεια υπήρχε. Η φύση του χρόνου στο διάστημα βρίσκεται ακόμα υπό αμφισβήτηση όμως οι αποκρυφιστές γνωρίζουν πολύ καλά, τα περί χρόνου και πως τελικά ένα καινούργιο τεχνολογικό σύστημα θα αποδείξει, ξεπερνώντας το φράγμα του χρόνου, τόσο εύκολα, όπως ταξιδεύουμε σήμερα με ένα αεροπλάνο από τη μία άκρη της Γης στην άλλη. Όλα αυτά, φαίνεται πως κάποιοι άνθρωποι τα διδάξαν στους πρώτους Αιγυπτίους. Αλλά και εμείς πλησιάζουμε στη συμπλήρωση του κύκλου αυτών των γνώσεων, με τον τρόπο του συνδυασμού της επιστημονικής λογικής και της πνευματικής κατανόησης. Τα μαγικά αξιώματα είναι τα ίδια, από άκρου εις άκρον της Γης. Μόνο τα ονόματα αλλάζουν μέσα στους αιώνες. Για να αντιμετωπίσομε με επιτυχία, τη θύελλα της θρησκευτικής σύγχυσης και της αβεβαιότητας που σίγουρα θα δημιουργηθεί από την επερχόμενη επιστημονική αναγέννηση πρέπει να προετοιμαστούμε πνευματικά, επανεξετάζοντας τις βαθύτερες όψεις του σύμπαντος κάτω από το φως της γνώσης και να πιστέψουμε ότι δεν υπάρχει διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην επιστήμη και στον αποκρυφισμό. Στην πραγματικότητα είναι δύο παράλληλοι δρόμοι. Όταν η επιστήμη θα έχει καθορίσει μία παραδεκτή σειρά όρων αναφοράς στη σύγχρονη τεχνολογία, δεν θα είναι τίποτα άλλο από ότι στο παρελθόν είχε ονομασθεί "μαγεία" ή δεισιδαιμονία. Αποκρυφισμό εννοούσαν τα τέσσερα στοιχεία σαν υπερασπιστές ενάντια στις παραβιάσεις των τάφων. Στο Μεσαίο Βασίλειο όμως ο αποκρυφισμός των στοιχείων παρήκμασε, πιθανόν γιατί οι ιερείς του Amon δεν μπορούσαν να τον κατανοήσουν. Οι σαλαμάνδρες που έχουν σχέση με το στοιχείο της φωτιάς, ήταν ευνοούμενες των Αιγυπτίων ιερέων στη φύλαξη των τάφων. Γεγονός που εξηγεί γιατί τόσοι τυμβωρύχοι των αιγυπτιακών χώρων βρήκαν ένα τέλος από φωτιά ή κάποιο βίαιο θάνατο. Σε αυτό το σημείο πρέπει να διευκρινιστεί ότι οι σαλαμάνδρες δεν είναι δολοφόνοι. Ήταν προγραμματισμένοι φύλακες και σαν σύμβολο της φωτιάς, υποδήλωναν ότι η ενέργεια αυτή θα μεταβιβαζόταν σε όποιον θα τολμούσε να παραβιάσει το χώρο. 122

137 Έτσι, αυτό που προκαλούσε τελικά, το θάνατο ήταν η πνευματική αποδιοργάνωση του ατόμου. Έτσι που να οδηγείται σε μέρη που υπήρχε φωτιά ή να κάνει βίαια πράγματα που στη γλώσσα του αποκρυφισμού σημαίνει απλά ότι η σαλαμάνδρα που είχε εγκλωβιστεί στο σώμα που παραβιάσθηκε προσπαθούσε να επιστρέψει στο χώρο της. Ο σοφός μάγος που έχει καταφύγει στη χάρη ενός στοιχείου θα πρέπει πάντοτε να το προτρέπει με οδηγίες να επιστρέψει όταν θα έχει επιτελέσει πια το καθήκον του έτσι που να μην παγιδευτεί σε καμία χρονική διάσταση. Στοιχεία που καλούνται κατά τη διάρκεια απόκρυφων εργασιών θα πρέπει μετά να εξανεμισθούν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, με τα οποία συσχετίζονται. Δηλαδή, η φωτιά στο νότο, η γη στο βορρά, ο αέρας στην ανατολή και το νερό στη δύση. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι διδάχθηκαν, από ένα λαό που ήταν αυστηρά γαλουχημένος στην ηθική ενός παγκοσμίου αποκρυφισμού. Ένα σύστημα μαγείας που ήταν μοναδικό στο είδος του. Ένα σύστημα που η δύναμή του μπορεί να ελεγχθεί αποτελεσματικά μόνο μέσα από το χειρισμό ορισμένων βασικών νόμων και όχι με τη γήινη πίστη. Οι Αιγύπτιοι Ιερείς της Μέσης Βασιλείας δούλευαν ένα διαφορετικό σύστημα μαγείας από αυτό των προηγούμενων χρόνων. Όπως συμβαίνει αυτό με κάθε αναζήτηση της αλήθειας, που περιπλέκεται σε προσωρινές δυνάμεις, η ικανότητά τους να διαπραγματευθούν με τα πλέον εκλεπτυσμένα πνευματικά πεδία είχε δυστυχώς πάρα πολύ ελαττωθεί. Πάρα πολλά έγιναν τα επόμενα χρόνια για να μπορέσουν να επανορθώσουν την κατάσταση αυτή. Πριν καταπιαστεί με οποιαδήποτε μαγική εξάσκηση ο Αιγύπτιος μαθητής, διδασκόταν τα "Μυστήρια", πολλά από τα οποία πέρασαν στους μεταγενέστερους προφορικά από στόμα σε στόμα σαν μυστική απόκρυφη διδασκαλία και παράδοση μέσα στους αιώνες. Έτσι, ο κύκλος κλείνει σιγά-σιγά και ο συμβολισμός του φιδιού που τρώει την ουρά του γίνεται όλο και πιο φανερός. Η θρησκεία της αρχαίας Αιγύπτου μας είναι γνωστή διαμέσου των μνημείων, των επιγραφών και των παπύρων (Κείμενα των Πυραμίδων, Κείμενα των σαρκοφάγων, Βιβλίο των Νεκρών). Ένα από τα χαρακτηριστικά της αιγυπτιακής θρησκείας είναι ο ζωομορφισμός (συνήθως πάνω στο ανθρώπινο σώμα απεικονίζονται κεφάλια κριαριών, 123

138 σκύλων, γερακιών, αγελάδων κ.λ.π.). Ήδη από την αρχή της ιστορικής περιόδου το πανόραμα των θεοτήτων είναι σχεδόν συμπληρωμένο και κάθε πόλη τιμά την δικιά της θεότητα προστάτη (Όρος, ο θεός Γεράκι, στο Εντφού, Χάθορ, η θεά μοσχάρι, στη Δέδερα κ.λ.π.). Ανέτειλαν επίσης τα μεγάλα θεολογικά συστήματα με θεότητες παγκοσμίου χαρακτήρα, όπως ο θεός Άθων που γεννά τον Σου (αέρα), τον Τενφούτ (υγρασία), που με την σειρά τους γεννούν τον Γκεμπ (γη) και τον Νουτ (ουρανό) από τους οποίους γεννιούνται οι Οσίριδα, Ίσιδα, Σεθ και Νέφτης. Ένας άλλος κύκλος σχηματίζεται γύρω από τον θεό του ήλιου Ρα, κύριο του κόσμου. (εικ. 96) Η ΚΟΠΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ Η λέξη Κόπτης έχει ρίζα της στην λέξη Gibt ή Gypt. Οι Άραβες μετά την κατάκτηση της Αιγύπτου το 641 μ.χ. ονόμασαν το γηγενή πληθυσμό της Αιγύπτου ως Gypt από την ελληνική λέξη «Αίγυπτος». Η ελληνική λέξη Αίγυπτος προήλθε από τις αρχαίες αιγυπτιακές λέξεις Κα- Ptah που σημαίνει το σπίτι ή το ναό του πνεύματος του Θεού Ptah, ενός από τους σημαντικότερους αρχαίους αιγυπτιακούς Θεούς. Στη σύγχρονη χρήση, η λέξη Κόπτης ή κοπτικός αναφέρεται στο χριστιανικό πληθυσμό της Αιγύπτου. 6 Κόπτες, Ονομασία μελών της Εκκλησίας που οργανώθηκε στην Αίγυπτο από τους αντίθετους της Δ' Οικουμενικής Συνόδου (451), από την οποία απεχώρησαν οι πιο πολλοί επίσκοποι της Αιγύπτου και αποδοκίμασαν τις αποφάσεις της για τη σχέση της θείας και της ανθρώπινης φύσης στο πρόσωπο του Χριστού. Η αραβική κυριαρχία διευκολύνθηκε από τους ιθαγενείς πληθυσμούς της Κοπτικής Εκκλησίας, που απέκτησε την εύνοια της κυρίαρχης αραβικής δύναμης έναντι της Ορθόδοξης Εκκλησίας, καίτοι η περίοδος της κυριαρχίας των Μαμελούκων στην Αίγυπτο από τον 13 ο -16 ο αιώνα είναι οδυνηρή. Στις μέρες μας ο Πατριάρχης και οι επίσκοποι ασκούν την εποπτεία όλου του εκκλησιαστικού έργου στην Εκκλησία των Κοπτών. Η Κοπτική τέχνη : Κατά τους πρώτους μ.χ. αιώνες, ο ελληνικός πολιτισμός επικράτησε στην Αίγυπτο και μια σύνθετη τέχνη με καθαρά ελληνιστικές τάσεις 6 -Georgy Subhi, The Grammar of the Egyptian Coptic Language, Εκδόσεις του Επιστημονικού Γαλλικού Ινστιτούτου του Καΐρου, Κάιρο 1935, σ

139 επιβλήθηκε στα μεγάλα αστικά κέντρα (Αλεξάνδρεια, Αντινοούπολη, Οξύρρυγχο) και προωθήθηκε σταδιακά σε ολόκληρη τη χώρα. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται ως προκοπτική. Η τέχνη της εμφανίζεται ως προέκταση των ελληνορωμαϊκών παραδόσεων, χαρακτηριζόμενη από κάποιες φαραωνικές επιβιώσεις στα θέματα και στην τεχνική. 7 (εικ. 97,98) Από τα τέλη του 3 ου αι. επιβεβαιώνεται η αυτονομία της κοπτικής τέχνης. Από το 450 μέχρι τον 7ο αι. η κοπτική τέχνη ξεπέρασε τα θεολογικά προβλήματα για τη χριστιανική ζωγραφική, γνώρισε ανάπτυξη και παγίωσε τους τύπους της. Η αποδοχή του μονοφυσιτισμού ενθάρρυνε την εθνική ιδιομορφία της Αιγύπτου. Τα μοναστήρια στα σύνορα της ερήμου και της υπαίθρου αποτελούσαν δραστήρια κέντρα στην ανάπτυξη της κοπτικής τέχνης, πολύ αλλιώτικης από τα έργα βυζαντινής έμπνευσης που παράγονταν κατά παραγγελία των αριστοκρατών ή του αυτοκράτορα, που συνεχίστηκε και στη μουσουλμανική Αίγυπτο μέχρι τον 12 ο αι. Η τέχνη των "Κοπτών" χαρακτηριζόμενη από μια τάση σχηματοποίησης και από διακοσμητικό πνεύμα έσβησε με βραδύ ρυθμό με την πτώχευση της κοπτικής κοινότητας, την υποχώρηση του χριστιανισμού και την αφομοίωση με τους Άραβες. Η κοπτική τέχνη περιλαμβάνει μια μοναδική πλουσιότατη ενότητα υφασμάτων, η οποία πρόσφατα προβλήθηκε διεθνώς μέσω του ευρωπαϊκού προγράμματος Tissus. Στα υφάσματα της συλλογής εκφράζεται με τον καλύτερο τρόπο ο συγκερασμός στοιχείων από την τοπική αιγυπτιακή παράδοση και τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό με δυναμικά νεωτερικά στοιχεία της χριστιανικής θρησκείας. H έντονη διακοσμητικότητα, η σχηματοποίηση της ανθρώπινης μορφής, η έμφαση στην απόδοση τοπικών θεμάτων, όπως τα νειλωτικά τοπία, και πάνω από όλα η εκφραστική αμεσότητα των παραστάσεων είναι στοιχεία που διακρίνουν τις κοπτικές δημιουργίες από άλλα σύγχρονα έργα. 8 Ορισμένα από τα υφάσματα της συλλογής μιμούνται το θεματολόγιο και τις αισθητικές προτιμήσεις των μεγάλων καλλιτεχνικών κέντρων της περιόδου. Τα έργα αυτά που διασώθηκαν χάρη στο ξηρό κλίμα της Αιγύπτου, αποτελούν μοναδική 7 - Mahmoud Zibawi : Koptische Kunst,Das christliche Aegypten von der Spaetantike bis zur Gegenwart, Editoriale Jaca Book spa,milano, 2004, p Victor Georges :Κοπτική Τέχνη,Dar al-maaref, Κάιρο, σ. 16 ( Αραβική γλώσσα) 125

140 μαρτυρία και για τη μορφή των πολυτελών μεταξωτών υφασμάτων που έχουν σήμερα χαθεί. Τα έργα μεταλλοτεχνίας και ξυλογλυπτικής αντιπροσωπεύουν τομείς της παραγωγής της Αιγύπτου που γνώρισαν ιδιαίτερη εμπορική διάδοση, κυρίως στον 5ο και 6ο αι. και συγχρόνως αποτελούν σημαντικά ιστορικά τεκμήρια του καθημερινού βίου της περιόδου. Αντανακλούν τη σύνθετη πραγματικότητα της εποχής και της περιοχής όπου δημιουργήθηκαν. Η Αίγυπτος, σιτοπαραγωγός περιοχή με σημαίνοντα ρόλο στην οικονομία της ρωμαϊκής αλλά και της πρώιμης βυζαντινής αυτοκρατορίας, αποτελούσε πραγματικό σταυροδρόμι λαών και πολιτισμών. Αυτές οι συνθήκες οδήγησαν στην ανάπτυξη ενός τοπικού καλλιτεχνικού ιδιώματος, το οποίο εκφράζεται με τον πιο σαφή τρόπο στα πολυάριθμα χάλκινα σκεύη της συλλογής, λυχνάρια και φιάλες με ζωόμορφες λαβές, χορεύτριες και αποτροπαϊκές θεότητες. Τα αντικείμενα αυτά εκφράζουν τον απόηχο των εξελίξεων των μεγάλων καλλιτεχνικών κέντρων της εποχής, ενώ παράλληλα αποτέλεσαν και το υπόβαθρο για την ανάπτυξη της ισλαμικής τέχνης στην Αίγυπτο, μετά την αραβική κατάκτηση το Από τους χαράκτες καλλιτέχνες που ενσωμάτωσαν την κοπτική κληρονομιά στο έργο τους ξεχωρίζουν οι εξής : Η Maryam Abd El-Aleim, Farouk Shehata,και τον Omar Al-Nagdy ο οποίος έχει στραφεί στην ανάπτυξη των τονικών σχέσεων μεταξύ των διακοσμητικών στοιχείων που παριστάνουν μορφές λαϊκής συμβολής κατά τέτοιο τρόπο ώστε προβάλλονται να δονούνται με το χρώμα όπως το ένα μέσα από το άλλο και φαίνονται να δονούνται με το χρώμα όπως αυτό συμβαίνει στις καλλιγραφίες. (εικ. 99:101) Η ΙΣΛΑΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ Το Ισλάμ, που προέρχεται από αραβική λέξη που σημαίνει «υποταγή στον Θεό).., είναι η τελευταία μεγάλη παγκόσμια θρησκεία που εμφανίστηκε. Αποκαλύφθηκε στον προφήτη Μωάμεθ στις αρχές του έβδομου αιώνα της χριστιανικής εποχής. Ο Mohamed γεννήθηκε γύρω στο 570 στη Μέκκα, μια πόλη στη δυτική Αραβία η οποία ήταν ανέκαθεν εμπορικό και θρησκευτικό κέντρο. Κυριαρχούσε εκεί η φυλή των Κουραϊσιτών, οι οποίοι ήταν φρουροί του εκεί παγανιστικού ναού γνωστού ως

141 Κάαμπα (από την αντίστοιχη στην αραβική λέξη«κύβος.., λόγω του σχήματός του). Γύρω στο 610 ο Mohamed άρχισενα λαμβάνει τα σημεία της αποκάλυψης από τον αρχάγγελο Γαβριήλ σχετικά με τον ένα Θεό (ή στην αραβική Allah), και άρχισε να κηρύσσει στους οπαδούς του, ότι εκείνοι που θα αποδέχονταν τη διδασκαλία του και θα γίνονταν «μουσουλμάνοι.., δηλαδή συμφωνούσαν να παραδοθούν στο Θεό, θα ευημερούσαν' όλοι όσοι την αποστρέφονταν, με περιφρόνηση θα υπέφεραν τρομερή τιμωρία στον κόσμο αυτό και στον επόμενο. Αυτές οι αποκαλύψεις είναι γνωστές ως Κοράνι, από την αντίστοιχη στην αραβική της λέξης αφήγηση. Η Ισλαμική Τέχνη 10 θεωρείται από τις σπουδαιότερες ανάμεσα στις τέχνες των πιο ξεχωριστών και πλουσίων πολιτισμών από άποψη ανθρωπιστικού περιεχομένου 11 Ο όρος «ισλαμική τέχνη» δεν αναφέρεται μόνο στην τέχνη που εξυπηρετεί την ισλαμική λατρεία και περιβάλλον, αλλά και στην Τέχνη που δημιουργήθηκε από και για ανθρώπους οι οποίοι έζησαν ή ζουν σε τόπους όπου οι περισσότεροι ήταν ή είναι μουσουλμάνοι, δηλαδή πιστοί του Ισλάμ. Γι' αυτό ο όρος χρησιμοποιείται ελαφρώς διαφορετικά από ανάλογους όρους, όπως «χριστιανική» ή «βουδιστική» τέχνη: η ισλαμική τέχνη αναφέρεται στις τέχνες όλων των ισλαμικών πολιτισμών και όχι μόνο στις τέχνες οι οποίες σχετίζονται με τη θρησκεία του Ισλάμ. Πράγματι, καθώς θα δούμε, η θρησκευτική τέχνη συγκεκριμένα παίζει μικρό σχετικά ρόλο στη μεγάλη ποικιλία της ισλαμικής τέχνης. 12 Είναι ευκολότερο να πούμε τι δεν είναι παρά τι είναι ισλαμική τέχνη. Αντίθετα από όρους όπως «Αναγέννηση» ή «μπαρόκ», «ιταλικός» ή «γαλλικός», η ισλαμική τέχνη δεν αναφέρεται ούτε στην τέχνη μιας συγκεκριμένης εποχής ούτε σε αυτήν συγκεκριμένου τόπου ή λαού. Ενώ η τέχνη της Ανατολίας (σημερινή Τουρκία) ήταν σαφώς μη ισλαμική το 1000 μ.χ., αλλά ήταν ισλαμική 500 χρόνια αργότερα, η Tέχνη της Ισπανίας ήταν ισλαμική το 1000 μ.χ., σαφώς όμως δεν ήταν πέντε αιώνες αργότερα. Η ισλαμική τέχνη δεν είναι ούτε τεχνοτροπία ούτε κίνημα, και οι άνθρωποι που τη δημιούργησαν δεν ήταν απαραιτήτως μουσουλμάνοι, επομένως δεν μπορούμε να την προσδιορίσουμε βάσει της προέλευσης των δημιουργών της. Ενώ κάποια 10 - Afif bahnasi: Gamaliyaat Al-Fan Al-Arabi (Ομορφιές της Αραβικής Τέχνης,), Κουβέιτ, 1979, σ. 9,70,111,125,163, J. Schaht - C. E. Bosworth(edited) The Legacy of Islam, αραβική έκδοση. Κουβέιτ, 1988,σ.355,358, Abu Salh El-Alfy:Ισλαμική Τέχνη,Dar El-Maarif, Κάιρο,1989.σ Lonathan bloom, Oxord Studies in Islamic Art VII, Oxford university Press, 1989,p. 9-20, 127

142 δείγματα ισλαμικής τέχνης ήταν αναμφιβόλως έργα χριστιανών και Εβραίων για μουσουλμάνους πελάτες, κάποια δείγματα «ισλαμικής» τέχνης που δημιουργήθηκαν από μουσουλμάνους προορίζονταν για χριστιανούς ή Εβραίους. 13 Η ιδέα της ισλαμικής τέχνης -η οποία ξεκινά από την Αραβία του 7 ου αιώνα και περικλείει από το 15 ο αιώνα όλα τα εδάφη μεταξύ Ατλαντικού και Ινδικού Ωκεανού, τις στέπες της κεντρικής Ασίας και τις ερήμους της Αφρικής- είναι μια ιδιαιτέρως σύγχρονη Η χρήση αυτών των νέων όρων καθρεφτίζει τον αντίκτυπο της κουλτούρας του 19 ου αιώνα στην Ανατολή, η οποία στήριξε την κατανόηση εκ μέρους της σύγχρονης καλειδοσκοπικής πραγματικότητας πάνω στην τεκμαρτή ενότητα μιας φανταστικής χρυσής εποχής του ισλαμικού πολιτισμού μια χιλιετία νωρίτερα. Τον 20 ο αιώνα αυτό το πρότυπο του ενοποιημένου ισλαμικού πολιτισμού εξακολουθεί να αναπτύσσεται από μελετητές τόσο της Δύσης όσο και της Ανατολής. Για τους δυτικού ς είναι ακόμη ευκολότερη η κατανόηση μίας παράδοσης, παρά μιας ενός συνόλου παραδόσεων. για τους ανθρώπους των ισλαμικών χωρών (πολλές από τις οποίες αποτίναξαν τους ζυγούς της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας και ισχυροποιήθηκαν βασιζόμενοι στην πετρελαϊκή οικονομία του εικοστού αιώνα) η σπουδαία πανισλαμική παράδοση που φαντάζονταν πως υπήρχε στο παρελθόν, συνυπήρχε με δυσκολίες, παράλληλα με συγκρουόμενες αξιώσεις εθνικών και τοπικών πολιτισμών. Μπορεί κανείς να βρει πολλά βιβλία και Εκθέσεις αφιερωμένες στην, ας πούμε, περσική ή τουρκική τέχνη, τόσο πριν όσο και κατά τη διάρκεια της Ισλαμικής περιόδου. Ωστόσο, υπάρχουν πολλά χαρακτηριστικά τα οποία συνδέουν τις ποικίλεις τέχνες των ισλαμικών χωρών, και αποτελεί σκοπό αυτού του βιβλίου να υπογραμμίσει αυτά τα κοινά χαρακτηριστικά χωρίς να ελαχιστοποιεί τις διαφορές μεταξύ Ισπανίας και Ινδίας ή Ανατολής και Αιγύπτου. Οι κύριες μορφές της δυτικής τέχνης, εκτός από την αρχιτεκτονική, είναι η ζωγραφική και η γλυπτική, οι οποίες χρησιμοποιούνταν για τη δημιουργία θρησκευτικών λατρευτικών παραστάσεων. Μολονότι η αρχιτεκτονική διαδραματίζει ανάλογους ρόλους στην Ισλαμική και τη Δυτική τέχνη, συναντάμε ελάχιστη μνημειακή ζωγραφική ή γλυπτική στο Ισλάμ. Αυτή η απουσία ζωγραφικής και γλυπτική 13 - Τζόναθαν μπλουμ &Σήλα Μπλερ: Ισλαμικές τέχνες, μετάφραση Γιώτα Ποταμιάνου,εκδόσεις Καστανιώτη Αθήνα σελ. 5,6 128

143 αποδίδεται συχνά σε υποτιθέμενη απαγόρευση από το Ισλάμ της αναπαράστασης της ανθρώπινης μορφής, όπως θα δούμε, όμως αυτή η εξήγηση είναι λανθασμένη, άρα και των δημιουργημάτων Του. Οι μουσουλμάνοι δέχονται τις διδασκαλίες τόσο των εβραϊκών τώρα, όσο και των χριστιανικών Ευαγγελίων, επειδή πιστεύουν ότι ο ισλαμισμός είναι η τελείωση της θρησκείας που αποκαλύφθηκε αρχικά στον Αβραάμ (ο οποίος είναι επομένως ο πρώτος μουσουλμάνος) και αργότερα σε άλλους προφήτες, συμπεριλαμβανομένου του Ιησού. Αποκαλούσαν τους Εβραίους και τους χριστιανούς «Κατόχους των Γραφών».. και τους επέτρεπαν για αιώνες να εξασκούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα. Την εποχή του Mohamed, θρησκείες όπως ο Χριστιανισμός και ο τέταρτος κανόνας αφορά την ελεημοσύνη και αγαθοεργία-οι πιστοί πρέπει να αφιερώνουν συγκεκριμένο ποσό του εισοδήματός τους στη φιλανθρωπία. Ο πέμπτος κανόνας ονομάζεται Ιερά Αποδημια (Χατζ), δηλαδή ιερό προσκύνημα στη Μέκκα, τουλάχιστον μια φορά στη ζωή τους, 14 Στην Παγκόσμια Ιστορία, η ακμή του Ισλαμικού Πολιτισμού είναι η χιλιετία από τον 7 ο ως το 17 ο αιώνα. Πρόκειται για την περίοδο μεταξύ της κατάρρευσης της Ρωμαϊκής και Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της ανάδειξης των δυτικοευρωπαϊκών εθνοτήτων και κρατών. Το διάστημα αυτό οι χώρες. πυρήνες του ισλαμικού κόσμου - Συρία, Αίγυπτος, Ιράκ και Ιράν- ήταν οι άξονες του διηπειρωτικού εμπορίου ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση σε είδη πολυτελείας, όπως μεταξωτά υφάσματα και μπαχαρικά. Κατά τους αιώνες προτού οι Πορτογάλοι ανακαλύψουν τη θαλάσσια οδό γύρω από την Αφρική για την Ινδία και οι Ευρωπαίοι ανακαλύψουν την Αμερική, οι ισλαμικές χώρες ήταν πραγματικά τα ενδιάμεσα εδάφη, έτσι ήκμαζαν. Ύστερα, όμως, από τις ανακαλύψεις αυτές η παγκόσμια οικονομία μετατοπίστηκε από το κέντρο της Ευρασίας στις παρυφές της και στο Νέο Κόσμο, και οι ισλαμικές χώρες υπέφεραν. Η ανακάλυψη τεράστιων αποθεμάτων πετρελαίου κάτω από την άμμο των ερήμων μεταμόρφωσε τις οικονομίες αυτής της περιοχής. Οι πολιτισμικές συνέπειες αυτού του νέου μεγάλου πλούτου διαφαίνονται ακόμη. Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να μοιράσει κανείς μια χρονολογική πίτα. Εδώ επιλέξαμε να διαιρέσουμε την Ισλαμική ιστορία σε τρεις περιόδους. Η πρώιμη περίοδος 14 - Τζόναθαν μπλουμ &Σήλα Μπλερ :Ισλαμικές τέχνες, μετάφραση Γιώτα Ποταμιάνου,εκδόσεις Καστανιώτη Αθήνα σελ. 12:26 129

144 συμπεριλαμβάνει τη γένεση του Ισλάμ και την εμφάνιση των ισλαμικών κοινωνιών μέχρι το έτος 900. Κατά την περίοδο αυτή οι περισσότερες, αν όχι όλες, ισλαμικές χώρες ενώθηκαν υπό ένα μόνο χαλίφη, ο οποίος κυβερνούσε από την Αραβία, τη Συρία ή το Ιράκ. Η μέση περίοδος καλύπτει τη διάσπαση του χαλιφάτου το δέκατο αιώνα και την εμφάνιση πολλών τοπικών εξουσιών με διαφορετικές καλλιτεχνικές παραδόσεις. Την ύστερη περίοδο τις περισσότερες ισλαμικές χώρες κυβερνούσαν οι μεγάλες αυτοκρατορικές υπερδυνάμεις - οι Οθωμανοί τις μεσογειακές χώρες, οι Σαφαβίδες το Ιράν και οι Μογγόλοι την Ινδία. Ακόμη κι εκεί όπου αυτές οι δυνάμεις δεν κυβερνούσαν άμεσα, οι πολιτισμικοί θεσμοί τους δημιούργησαν τις νόρμες για την καλλιτεχνική έκφραση. Οι εικόνες της είναι συχνά πλήρεις των συμβόλων και των αναφορών στην αιγυπτιακή ιστορία και το Ισλάμ. Χρησιμοποιεί την καλλιγραφία σε μερικές από τις εργασίες της, δίχως όμως αυτό να σημαίνει ότι (η καλλιγραφία) είναι το κυρίαρχο στοιχείο των εικόνων της. Οι μεγάλες, σκοτεινές οργανικές μορφές τοποθετούνται συχνά η μια ενάντια στην άλλη και σε αντίθεση με τις μορφές και την καλλιγραφία πυραμίδων. "Το έδαφος πολιτισμού της Ι" από το 1991 είναι ένα παράδειγμα ενός μοτίβου και που υπογραμμίζει τη σημασία της πολιτιστικής ποικιλομορφίας της Αιγύπτου. Από τους καλλιτέχνες που ενσωμάτωσαν την Ισλαμική κληρονομιά στο έργο τους ξεχωρίζουν οι εξής : Ο Hussein EL-Gebaly γεννήθηκε το 1934, ένας από την γενιά των χαρακτών που σπούδασαν υπό τον εκλιπόντα δημιουργό EL-Hussein Fawzy. Αξιοσημείωτος για την πιστή εμμονή του σε σπειροειδείς γραμμές, καθώς και στη λυρική αφαίρεση γενικά. Ήταν επικεφαλής του συνδικάτου των καλλιτεχνών για αρκετές θητείες. Ήταν καθηγητής και πρόεδρος στο Γραφικό τμήμα της σχολής καλών Τεχνών του Καΐρου. Απέκτησε δίπλωμα στη γραφικές τέχνες από τη σχολή Καλών Τεχνών το 1958, ειδικό δίπλωμα, στη λιθογραφία και απεικόνιση βιβλίων από το ίδρυμα καλών τεχνών στο Tοrino-Ιταλία. από το 1967:74, το Είναι μέλος του συνδικάτου καλλιτεχνών, και μέλος των πολυάριθμων ενώσεων τέχνης στο Κάιρο. Συμμετείχε στη κίνηση της τέχνης από το Συμμετείχε σε περισσότερες από 300 ομαδικές εκθέσεις στο Κάιρο, καθώς επίσης και αντιπροσώπευσε την Αίγυπτο σε περισσότερο από σαράντα διεθνείς 130

145 Biennales και Triennales συμπεριλαμβανομένου, Βενετία Biennale το 1982 Fredrik Stade, Νορβηγία, το Lobiliana το Οργάνωσε περισσότερες από 35 ατομικές επιδείξεις στην Αίγυπτο, τη Γιουγκοσλαβία, την Ιταλία, την Ολλανδία και το Κατάρ. Πήρε κρατικά βραβεία τέχνης, μετάλλιο για τις τέχνες και τις επιστήμες Έργα του βρήσκονται στο σύγχρονο μουσείο Καΐρου, στην αιγυπτιακή ακαδημία τέχνης στη Ρώμη, Medreganti μουσείο, Ιταλία, σχολή μουσείου καλών τεχνών. Έχει ιδιωτικές συλλογές στην Ιταλία, Ελβετία, στις Ηνωμένες Πολιτείες, στη Γιουγκοσλαβία, και στην Ιαπωνία..(εικ. 103,104) Ο Mahmoud Abdallah ( ). Μέλος της ομάδας των Πειραματιστών που δημιουργήθηκε στην Αλεξάνδρεια στα μέσα της δεκαετίας του '60 μαζί με τους Adawy και Moati. Καινοτόμος καλλιτέχνης, αξιοπρόσεκτος ζωγράφος, και ειδικευμένος Χαράκτης με μοναδικό ύφος. Αν και οι εκθέσεις του είναι λίγες, κατέχει σημαντική θέση στη μοντέρνα αιγυπτιακή τέχνη λόγω της δυνατότητάς του να προτείνει εικονογραφικές εναλλακτικές λύσεις. Έζησε δυστυχισμένη ζωή, ως ακραιφνής εθνικιστής που αισθάνθηκε αλλοτριωμένος και περιτριγυρισμένος από αδικίες. Είναι επίσης γνωστός διανοούμενος που επηρέασε την ομάδα των Πειραματιστών για μια ολόκληρη εποχή. (εικ. 114) "Στην καλλιγραφία" από το 1989 είναι η χρήση της καλλιγραφίας στη διακόσμηση και την αρχιτεκτονική που είναι η προφανής πηγή έμπνευσης. Στην κορυφή υπάρχουν σύνορα των επιγραφών, κάτω από αυτές τις μορφές υπάρχουν διάφορες σειρές με τα διακοσμητικά στοιχεία που παρουσιάζονται από την ισλαμική αρχιτεκτονική. Ο Awad Allah EL-Shemy είναι ένας από τους εξέχοντες καλλιτέχνες χαρακτικών Τεχνών στην Αίγυπτο σήμερα, έχει παράξει χαρακτικά στα οποία και έχει εξαντλήσει σχεδόν κάθε δημιουργική του δυνατότητα. Έχει κάνε χαρακτικά, οξυγραφία, διπλωτές επιφάνειες τροποποιημένες με μαλακό κερί και ζάχαρη με ακουατίνα και εκτύπωση με εξοχές χωρίς μελάνι, και ξηρά χαρακτικά. Πρόσφατα έχει επιδοθεί στη φωτοεγχάραξη, και από τη δεκαετία του '80 έχει φθάσει στο απόγειο ομορφιάς και της 131

146 αφθονίας στον χειρισμό ορθογώνιων και κυκλικών χρωματισμένων επιφανειών. Ο καλλιτέχνης αυτός επηρεάστηκε πολύ με την εποχή των Μαμελουκών 15 Ο EL-Shemy γεννήθηκε στις 18 Μαρτίου στο Κάιρο Αποφοίτησε από την Σχολή Καλών τεχνών στο Κάιρο το Μεταπτυχιακό στις γραφικές τέχνες στο Κάιρο του Έκανε το διδακτορικό του πάνω στις καλές τέχνες στο Κάιρο του Διατελεί Καθηγητής στο τμήμα χαρακτικής στη Σχολή Καλών Τεχνών του Καΐρου. Έκανε πολλές ατομικές Εκθέσεις όπως : Στο Ατελιέ του Καΐρου το1975. στη Bezigrajska Galerija, Ljubljana, το1985yugoslavia. Γκαλερί des Blancs, Παρίσι, Γαλλία το1986. Στη Γκαλερί της Σχολής Καλών Τεχνών του Καΐρου. το1987. Γκαλερί του Al-Horia κέντρο πολιτισμού Αλεξάνδρεια. Γκαλερί Mashrabia Γκαλερί στο Κάιρο το1988. Γκαλερί Energoinvest, Sarajevo, Γιουγκοσλαβία. Γκαλερί Akhnaton στο Κάιρο το1989γκαλερί Qatari κοινωνία τεχνών, Doha, Κατάρ. το Στο Τράπεζα Dersdener, Giza, Κάιρο. το 1991Γκαλερί Στη Γκαλερί Noun, Heliopolis, Κάιρο. το 1992, Γκαλερί Furth, Γερμανία το Στο Κέντρο των κοντινών και μέσων ανατολικών μελετών, SOAS, Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, και Κέντρο Pierre Laporte, Fond de Jaude, Κλερμόν-Φερράν, Γαλλία. το Γκαλερί Mashrabia, Κάιρο. το1996. Ιταλικό ίδρυμα πολιτισμού, Κάιρο. το1997. στο Κολλέγιο δασκάλων Tabuk, Σαουδική Αραβία το Συμμετείχε σε πολλές εκθέσεις από το 1973 μέχρι σήμερα, όπως: Το 1984 έκθεση τεσσάρων καλλιτεχνών, Akhnaton στο Κάιρο. Το 1985 έκθεση Αιγυπτιακής Τέχνης Pocitelj, Umjetnicka Galerija, Mostar, Γιουγκοσλαβία. Το 1986 έκθεση Αιγυπτιακής τέχνης Pocitelj, Galerija NovaHram, Σαράγεβο, Γιουγκοσλαβία. Έκθεση τριών καλλιτεχνών, στοά "ολοκληρωμένου κυκλώματος ", Λουμπλιάνα, Γιουγκοσλαβία. Έκθεση πέντε Αιγυπτίων χαρακτών Ιδρυμα Πολιτισμού Αμπού 15 - Στρατιωτικές δυνάμεις επανδρωμένες από δούλους, που το Μεσαίωνα έθεσαν κάτω από τον έλεγχό τους διάφορα μουσουλμανικά κράτη. Η ονομασία τους προέρχεται από μία αραβική λέξη που σημαίνει δούλος, σκλάβος. Μαμελούκοι στρατηγοί χρησιμοποίησαν τη δύναμή τους για να εγκαθιδρύσουν δική τους δυναστεία, η οποία κυβερνούσε την Αίγυπτο και τη Συρία από το 1250 ως το Το κράτος των Μαμελούκων έφτασε σε μεγάλη ακμή κατά τη βασιλεία των τουρκικής καταγωγής σουλτάνων και παρήκμασε την εποχή των Κιρκασίων σουλτάνων. Στην εποχή τους, η Αίγυπτος έγινε η κύρια εμπορική και διαμετακομιστική οδός ανάμεσα στην Ανατολή και τη Μεσόγειο. Στους επιφανέστερους Μαμελούκους σουλτάνους ανήκουν ο Μπαϊμπάρς και ο αλ Μαλίκ αν-νασίρ. Από το 1382 το κράτος των Μαμελούκων περνάει σε φάση παρακμής για εσωτερικούς κυρίως λόγους και από το 1517 και εξής τα εδάφη τους κατακτώνται από τους Οθωμανούς. Από πολιτιστική άποψη η περίοδος των Μαμελούκων είναι γνωστή για τα επιτεύγματα στην ιστοριογραφία και την αρχιτεκτονική (τζαμιά, σχολεία, μοναστήρια και κυρίως μαυσωλεία). 132

147 Ντάμπι. Το 1989 έξι Άραβες χαράκτες Κουβέιτ. Το 1991 τέσσερις Αιγύπτιοι καλλιτέχνες, IFAGalerie, Βόννη,Γερμανία. το 1992 Τέσσερις Αιγύπτιοι καλλιτέχνες, Commerz Bank, Frankfurt, Γερμανία. το 1993 πέντε Αιγύπτιοι χαράκτες, στο αμερικανικό πανεπιστήμιο, Κάιρο. το 1994 (SHE 2) Έκθεση έξι Αιγύπτιοι καλλιτέχνες, Βρετανικό πολιτιστικό κέντρο, Κάιρο. Το 2001 Έκθεση Σύγχρονη Αραβική Τέχνη, Wereldmuseum, Rotterdam. Συμμετείχε επίσης στις Αιγυπτιακές εκθέσεις Σύγχρονης Τέχνης στην Σουδάν 1977-Καναδάς 1980-Κίνα 1981-Γιουγκοσλαβία 1981-Γερμανία 1984-Ινδία 1985-Κίνα Ιορδανία Μπαχρέιν 1987-Ιταλία Κατάρ Κουβέιτ Ιταλία 1989-Γερμανία 1989-Αμάν Μuscat Τα έργα του βρίσκονται στο Μουσείο μοντέρνας τέχνης του Καΐρου, Αιγυπτιακό εθνικό θέατρο στο Κάιρο, Μουσείο Σχολή Καλών Τεχνών του Καΐρου, Μουσείο Σύγχρονη Τέχνης Σχολής Καλών Τεχνών Πανεπιστήμιο του Minia, Αίγυπτος. Στο συνεδριακό κέντρο του Καΐρου. Όπερα Κάιρο, Γαλλικό πολιτιστικό κέντρο. Κάιρο, Εφημερίδα Al Ahram, βιβλιοθήκη του Μεγάλο Καΐρου, Κάιρο, Βιβλιοθήκη Moubark, Κάιρο. Το Αμερικανικό πανεπιστήμιο στο Κάιρο. Μουσείο Fredrikstad μοντέρνες γραφικές τέχνες, Νορβηγία, Μουσείο μοντέρνα τέχνης, Ιορδανία. Εθνικό μουσείο της Σκωτίας. Μουσείο Selecia, Πολωνία. Μουσείο Σύγχρονης Γραφικής Τέχνης Chamalieres, Γαλλία. Μουσείο Ιδρύματος Αραβικού Κόσμου, Παρίσι, Γαλλία. Εθνικό μουσείο, Σαράγεβο. Σχολή Καλών Τεχνών, Σαράγιεβο. Μουσείο Broz Tito Josip. Yalovik Art Colony, Vladimirci. Pocitelj Art colony, Pepirnica Vevce. Στο Σλοβένικο εργοστάσιο χάρτου,σλοβενία. Ίδρυμα της Κατάνια πολιτιστικού και μουσείου τέχνης, Ιταλία. Ιδρυμα Πολιτισμό, Αμπού Νταμπί. Ιδιωτικές συλλογές στην Γαλλία, Γιουγκοσλαβία, ΗΠΑ, Δανία, Ολλανδία, Γερμανία, Ισπανία, Νορβηγία, Τσεχία, Ουκρανία, Βραζιλία, Ιαπωνία, Νέα Ζηλανδία, Αυστραλία, Βέλγιο, Ελβετία, Αγγλία, Καναδάς, Αμπού Νταμπί, Κουβέιτ, Κατάρ και Αίγυπτος. 16 (εικ. 107,108) 16 - Κατάλογο Έκθεσης του Awad Allah EL-Shemi στο «Ιταλικό Κέντρου στο Κάιρο» 27οκτωοβριο -15 φοβριρο,

148 Επίσης και άλλοι καλλιτέχνες ονόματα έχουν δεχτεί επίδραση από Ισλαμική τέχνη όπως: Ο Mohamed Abd Elaal (εικ. 105), Magdi Abd El-Aziz γεννημένος το Σπούδασε Διαφήμιση στη Σχολή Εφαρμοσμένων Τεχνών του Καΐρου, και ξεκίνησε με την Χαρακτική μετά από την αποφοίτησή του και συμμετείχε σε διάφορες εθνικές και διεθνείς εκθέσεις. Απέκτησε όνομα ως χαράκτης με τις διαφορετικές εργασίες του επιφανειών και με τη μίξη των μέσων, επιτυγχάνοντας πρωτότυπα αποτελέσματα. Οι εργασίες του περιέλαβαν επίσης εμπνεύσεις από τα στοιχεία της ισλαμικής τέχνης επανεξεργασθέντα με σύγχρονο τροπο. Αποφοίτησε από τη Σχολή της εφαρμοσμένης τέχνης, Πανεπιστήμιο Helwan το Η πρώτη Ατομική έκθεσή του πραγματοποιήθηκε στο Ιδρυμα Goethe στην Αλεξάνδρεια το 1977, Έκθεση της επιστημονικής ανταλλαγής, Γερμανία, Στο κέντρο τέχνης της Al- Jazeera το 1999, εθνικές εκθέσεις - συμμετείχε σε διάφορες εκθέσεις τέχνης στη χώρα του. Διεθνείς εκθέσεις - η 3 η διεθνής τέχνης Biennale το 1988 του Καΐρου. Dhaka διεθνής τέχνης Biennale το Διεθνής τέχνης Triennale το 1999 της Νορβηγίας. Η 3 η αιγυπτιακή διεθνής Triennale χαρακτικής το Αιγυπτιακή ακαδημία της Ρώμης. Έλαβε πολλά βραβεία όπως το πρώτο βραβείο, στην έκθεση πρωτοπορία το 1973 και το Βραβείο της 15 ης Μαΐου έκθεση το 1976 και το Μετάλλιο της επιστήμης και της τέχνης, διεθνής διάκριση του πρώτο βραβείο, η 11 η Biennale της Αλεξάνδρεια, απόκτηση το Έργα του βρίσκονται στο Αιγυπτιακό μουσείο της μοντέρνας τέχνης στο Κάιρο.(εικ. 106), Saeid Ali Abd El-Haliem (εικ. 109) και Abd El-Sabour A.El Qader (εικ. 110), Ahmed H. Abd El-Gawad (εικ. 112), Sohair Othman, γεννήθηκε το 1952 Σπούδασε στην Σχολή Εφαρμοσμένης τέχνης του Καΐρου το Έκανε πολλές ατομικές εκθέσεις και συμμετείχε σε πολλές εκθέσεις Τα έργα του βρίσκονται στο Υπουργείο πολιτισμού και Εξωτερικών της Αίγυπτου και Ιράν (εικ. 113) Ο Ahmed Waseif, Γεννήθηκε το 1968, έλαβε το διδακτορικό του στην τέχνη της χαρακτικής. συμμετείχε στην πρώτη ατομική του έκθεση στο ισπανικό πολιτιστικό κέντρο στο Κάιρο. Συμμετείχε επίσης σε πολλές ατομικές εκθέσεις στο Κάιρο στις Αιγυπτιακές πόλεις Sohag και Assiut. Συμμετείχε επίσης σε πολλές ομαδικές διεθνείς εκθέσεις όπως στην έκθεσή χαρακτικής Kanagwa της Ιαπωνίας το1998, καθώς επίσης και έχει κερδίσει πολλά βραβεία. Τα έργα του έχουν δεχτεί επιδράσεις από την αραβική καλλιγραφία (εικ. 111) 134

149 Ο Mohamed Taha Houssin (εικ. 115), ενσωματώνει τα στοιχεία της ισλαμικής τέχνης στα έργα ζωγραφικής και τις κεραμικές εργασίες του. Χρησιμοποιώντας τις γεωμετρικές μορφές όπως το τρίγωνο ή αφηρημένες αναπαραστάσεις συνδυασμένων φύλλων και κλάδων. Δημιουργεί έτσι μια εντύπωση παρόμοια με αυτήν των ασιατικών ταπήτων ή των δικτυωτών πλεγμάτων. Η Nagwa Abd El Gawad. (εικ. 116) και στα έργα των νεότεροι Αιγύπτιοι χαρακτών (εικ. 117) 135

150 (96) O Akhenaton και η οικογένεια. του λατρεύουν τον Ήλιο (97) Λαϊκή εικόνα που απεικονίζει τον Χριστό να μάχεται έναν δαίμονα και χρονολογείται περίπου στα 1927, Αίγυπτος 136

151 (98) Ο Άγιος Γεώργιος και ο δράκοντας, σχέδιο από κοπτικό εκκλησιαστικό χειρόγραφο,10 ος αιώνας μ.χ. (99)Omar El-Najdi: Η φυγή της Αγίας οικογένειας στην Αίγυπτο, χαλκογραφία (100) Farouk Shehata: Η Παλαιστίνη στον σταυρό, ξυλογραφία,1978. (101) Mariem Abd El-Aleim: Η αγία Οικογένεια, ξυλογραφία 137

152 (102)Hossein El-Gebaly: Σύνθεση με αραβικά γράμματα, έγχρωμη ξυλογραφία, (103)Hossein El-Gebaly: Σύνθεση με αραβικά γράμματα, έγχρωμη ξυλογραφία, (104) Mohamed Abd Elaal: Σύνθεση, μεταξοτυπία (105) Magdi Abd El-Aziz: Σύνθεση, μεταξοτυπία 138

153 (106) Awad El-Shimy: Σύνθεση με αναφορά στην εποχή των Μαμελούκων, χαλκογραφία (107) Awad El-Shimy: Σύνθεση με αναφορά στην εποχή των Μαμελούκων, χαλκογραφία (108) Saied Abd El-Haleim : Σύνθεση με αποσπάσματα από το Κοράνι, μεταξοτυπία 139

154 (109)A.El Sabour A.El Qader: Σύνθεση με στίχους από το Κοράνι, έγχρωμη ξυλογραφία,45x45 εκ.1994 (110) Ahmed Waseif: Σύνθεση αραβικών γραμμάτων, έγχρωμη ξυλογραφία,35x50 εκ (111) Ahmed H. Abd El-Gawad: Σύνθεση στοιχείων Ισλαμικής παράδοσης, μεταξοτυπία, 40 x30 εκ.,2000 (112) Sohair Othman: Σύνθεση στοιχείων Αιγυπτιακής και Ισλαμικής παράδοσης, μεταξοτυπία 35x42 εκ

155 (113) Mahmoud Abd Alla: Σύνθεση από Αραβικά γράμματα, 38x38, μεταξοτυπία (114) Mohamed Taha Hussein: Σύνθεση από Αραβικά γράμματα, μεταξοτυπία,1982 (115) NagwaAbd El Gawad: Σύνθεση με την λέξη Αλλάχ(θεός), μεταξοτυπία. (116) Ahmed Emam: Γεωμετρική σύνθεση με στίχους από το Κοράνι, χαλκογραφία, 100x100,

156 ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ -ΕΙΣΑΓΩΓΗ -ΡΕΥΜΑΤΑ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΡΕΥΜΑΤΩΝ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ: -ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ -IΜΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ -ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ -EΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ -ΣΟΥΡΕΑΛΙΣΜΟΣ -ΚΥΒΙΣΜΟΣ. -ΑΦΗΡΗΜΕΝΗ ΤΕΧΝΗ

157 ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ιστορία της τέχνης καθορίζεται από την ύπαρξη καλλιτεχνικών ρευμάτων που αντιπροσωπεύουν τις τάσεις κάθε εποχής. Τα ρεύματα χαρακτηρίζουν την καλλιτεχνική δημιουργία σε μια ασταμάτητη διαδοχή ανά τους αιώνες: την Αναγέννηση ακολουθούν ο μανιερισμός και ο κλασικισμός, κατά τον 18 ο αιώνα διαμορφώνεται ο νεοκλασικισμός, στο 19 ο αιώνα κυριαρχούν ο ρομαντισμός, ο νατουραλισμός, ο εκλεκτικισμός, ενώ στο τέλος του αρχίζουν να αναπτύσσονται πιο ανατρεπτικά ρεύματα, όπως ο ρεαλισμός, ο συμβολισμός και ο ιμπρεσιονισμός, που προετοιμάζουν την είσοδο στον 20 ο αιώνα. Σήμερα οι όροι αυτοί χρησιμοποιούνται όχι μόνο για να ορίσουν ένα κίνημα, αλλά και για να χαρακτηρίσουν ένα ύφος σουρεαλιστικό, εξπρεσιονιστικό, ρεαλιστικό κ.λπ. Το "ρεύμα" ή "κίνημα" είναι όμως συγκεκριμένο, έχει συνήθως περιορισμένη χρονική διάρκεια, λίγα μέλη, εκ των οποίων έναν ιδρυτή, καθοδηγητή ή θεωρητικό, και ορίζει ένα σύνολο καλλιτεχνών που συμφωνούν σε ένα καθορισμένο τρόπο έκφρασης ή σε μια κοινή ιδεολογία. Τα ονόματα των ρευμάτων αυτών εφευρίσκονται συνήθως από τους κριτικούς και συχνά δεν υιοθετούνται άμεσα από τους καλλιτέχνες. Πρέπει επίσης να επισημάνουμε ότι ένα ρεύμα δεν χαρακτηρίζει όλη την καριέρα ενός καλλιτέχνη ούτε ένα μεμονωμένο έργο του, αλλά επηρεάζει συνήθως κάποια περίοδο της δουλειάς του. ΤΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΤΕΧΝΗΣ Από τα τέλη του 19 ου και κυρίως στις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα, σημαντικοί καλλιτέχνες δραστηριοποιήθηκαν και ερεύνησαν νέα καλλιτεχνικά πεδία, τα οποία άνοιξαν νέους δρόμους και χάραξαν την πορεία προς την αφαίρεση και την σύγχρονη τέχνη. Κατά την περίοδο αυτή συντελούνται σημαντικές ανατροπές στο καλλιτεχνικό κατεστημένο. Η πιστή απεικόνιση και η έκφραση μέσα από την εικόνα, που κυριαρχούσαν μέχρι τότε, χάνουν την αξία τους με την εμφάνιση της φωτογραφίας που εξασφαλίζει πιο ρεαλιστική αναπαράσταση της πραγματικότητας. Έτσι τα χρώματα, τα σχήματα, το φως σταδιακά απελευθερώνονται, γίνονται αυτόνομα και αποτελούν την ουσία της καλλιτεχνικής 143

158 έκφρασης. Τότε εμφανίζονται τα πλέον σημαντικά και ανατρεπτικά κινήματα, τα οποία διαμορφώνουν την ιστορία του μοντερνισμού και επηρεάζουν αποφασιστικά τη σύγχρονη τέχνη: τον ιμπρεσιονισμό διαδέχονται τον 20 ου αιώνα ο φοβισμός, ο ορφισμός, ο κυβισμός, ο φουτουρισμός, ο σουρεαλισμός, ο εξπρεσιονισμός, ο νέοπλαστικισμός, ο σουπρεματισμός. Οι δημιουργοί βρίσκουν μέσα από αυτά τα κινήματα νέους τρόπους για να εκφράσουν τις καλλιτεχνικές τους αναζητήσεις και τους πλαστικούς τους προβληματισμούς, να βρουν διέξοδο στις εσωτερικές και τις πνευματικές αγωνίες που τους προκαλούν οι ταχύτατες και αλλεπάλληλες τεχνολογικές και επιστημονικές εξελίξεις ή να δηλώσουν την εναντίωσή τους στα κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα. Μέσα από τη συνεργασία, την ανταλλαγή απόψεων, τη διαμόρφωση μιας κοινής ιδεολογίας και τη σύνταξη μανιφέστων ή τον πειραματισμό με νέες τεχνικές, τα μέλη των ρευμάτων αυτών συνετέλεσαν από κοινού στην ανανέωση της μοντέρνας αισθητικής. Τα ρεύματα πολλαπλασιάζονται στο δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα, έχουν όμως μικρότερη διάρκεια και λιγότερη ισχύ από αυτά που αναπτύχθηκαν πριν από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ίσως γιατί την περίοδο αυτή προβάλλεται περισσότερο η ατομική ιδιαιτερότητα του καλλιτέχνη και λιγότερο οι ομαδικές προσπάθειες δημιουργίας. Στη συνέχεια παρουσιάζω τα πιο σημαντικά κινήματα τα οποία σημάδεψαν το μοντερνισμό και αποτέλεσαν σταθμό στην ιστορία της τέχνης: τον ιμπρεσιονισμό, τον κυβισμό, τον εξπρεσιονισμό, το σουρεαλισμό. Ο ιμπρεσιονισμός αποτελεί μια νέα καλλιτεχνική άποψη που βασίζεται στην απεικόνιση της εντύπωσης (impression), της αίσθησης που δημιουργείται από τα θέματα μέσα από το χρώμα και το φως, και όχι στην αναπαράσταση της πραγματικότητας. Για κάποιους το ρεύμα αυτό είναι ο επίλογος της παραστατικής τέχνης και του ακαδημαϊσμού, ενώ για άλλους προαναγγέλλει το μοντερνισμό. Το σίγουρο είναι ότι σηματοδοτεί το πέρασμα από την παραδοσιακή στη μοντέρνα τέχνη και τοποθετεί τις βάσεις για την απελευθέρωση της καλλιτεχνικής έκφρασης. Ο κυβισμός βασίζεται στην ανάλυση των γεωμετρικών σχημάτων, στη διάσπαση της δομής των πραγμάτων και στη σύνθεση μιας αφαιρετικής εικόνας με βάση τα στοιχεία 144

159 αυτά. Αν και περιορισμένης χρονικής διάρκειας, ο κυβισμός είναι ένα πολύ σημαντικό ρεύμα, κυρίως γιατί καθιέρωσε την πνευματική αντίληψη της τέχνης και απέρριψε τη συγκεκριμένη απεικόνιση, πλησιάζοντας την αφαίρεση, στοιχείο που είχε καθοριστική επίδραση στη νεότερη καλλιτεχνική δημιουργία. Η κίνηση του μοντερνισμού επηρέασε πλήθος αιγυπτίων χαρακτών και γενικότερα καλλιτεχνών, οι οποίοι ενσωμάτωσαν τις αρχές και τα διδάγματά της στις απαιτήσεις και τις ιδιαιτερότητες του αιγυπτιακού λαού. Τα κινήματα και οι χαράκτες που ξέχώρισαν στον τομέα αυτόν είναι οι εξής: - Ρεαλισμός Ύστερα από την επανάσταση του Ρομαντισμού ενάντια στο κατεστημένο της ακαδημαϊκής τέχνης,μια άλλη επανάσταση,η επανάσταση του Ρεαλισμού εκδηλώθηκε λίγο πριν από τα μέσα του 19ου αιώνα,στη Γαλλία και πάλι το κίνημα αυτό δε στρέφεται μόνο ενάντια στην παραδοσιακή τέχνη αλλά,το σπουδαιότερο, παίρνει δυναμική θέση ενάντια στο κοινωνικό κατεστημένο,αφού προβάλλει με κατάλληλα θέματα τα προβλήματα,τις ασχολίες,τα βάσανα,τις αξίες της ζωής του απλού ανθρώπου,του δουλευτή,γενικά των μελών της τελευταίας βαθμίδας της κοινωνίας,παραγνωρίζοντας τα "μεγάλα" θέματα τα τόσο αγαπητά στην επίσημη τέχνη,δηλαδή τα ιστορικά,μυθολογικά,αλληγορικά.θέματα εφήμερα και ταπεινά εξαίρουν και υμνολογούν μια παραγνωρισμένη τάξη πραγμάτων με αποτέλεσμα ο Ρεαλισμός αυτός να μπορεί να χαρακτηριστεί ως Κοινωνικός Ρεαλισμός,αφού παίρνει τη μορφή του κοινωνικού σχολιασμού. Η καινοτομία στη θεματογραφία και στο περιεχόμενο των έργων επεκτείνεται και στη χρήση των εκφραστικών μέσων. Σ'αυτό σημαντικό ρόλο είχε η εφεύρεση της φωτογραφικής μηχανής,που μπορούσε να απομονώσει μια στιγμή στο χρόνο,μια χαρακτηριστική κίνηση,την πιο μικρή λεπτομέρεια,την υφή, το φως,τη σκιά,έστω και στο μαυρόασπρο. Η φωτογραφική μηχανή μαζί με τις άλλες κατακτήσεις των χρόνων αυτών στο χώρο της ζωής,της επιστήμης και διανόησης,όπως ο σιδηρόδρομος,το ατμόπλοιο,ο τηλέγραφος,το τηλέφωνο,η εκβιομηχανοποίηση,η κυριαρχία των υλικών αγαθών στη ζωή,η άνοδος της επιστήμης, η αξιοποίηση της ενέργειας,η θετικιστική φιλοσοφία,η 145

160 ατμόσφαιρα της εποχής και οι επιτεύξεις γενικά έπαιξαν το ρόλο τους στη διαμόρφωση του Ρεαλισμού,στη θεματογραφία,στην απόδοση της ύλης,της υφής. Ύστερα λοιπόν από το παράδειγμα του Νατουραλισμού,της Σχολής της Μπαρμπιζόν και της περιρέουσας ατμόσφαιρας με τις τόσες διαφοροποιήσεις και ανακατατάξεις,ο Ρεαλισμός δε θα δώσει πια θέση στην εξιδανείκευση των μορφών,τον ψευδοσυναισθηματισμό,παρά μόνο στην αντικειμενικότητα της παρατήρησης,στην ανάλυση της αλήθειας,στο γνήσιο αίσθημα για τον κόσμο.άλλωστε ο Κουρμπέ,ο κυριότερος εκπρόσωπος του Ρεαλισμού,θα δηλώσει στα 1861:"Η καρδιά του Ρεαλισμού βρίσκεται στην άρνηση του Ιδεώδους". Αυτή η δήλωση μας οδηγεί πίσω στην ιστορία της τέχνης,γιατί μας θυμίζει για παράδειγμα την Τέχνη στις Κάτω Χώρες,αρκετά από τα έργα του Μπος,του Μπρέγκελ,του Βερμέερ και του Καλφ και πολλών άλλων στα οποία ο Ρεαλισμός-κοινωνικός ή πραγματικός είναι παρών και όπου ή απόρριψη του ιδεώδους είναι γεγονός. Όλοι οι μεγάλοι εκπρόσωποι του στυλ του ρεαλισμού του 19ου αιώνα ζωγραφίζουν θέματα από την καθημερινή πραγματικότητα. Έτσι ο Ονορέ Ντομιέ( ) ζωγραφίζει το "Βαγόνι της 3ης τάξης"( ),ένα έργο στο οποίο ο ζωγράφος υποδικνύει πως η φτώχεια δεν αποτελεί εμπόδιο στην εξύψωση των απλών ανθρώπων στο επίπεδο των ανώνυμων ηρώων της κοινωνίας. Την ίδια ηρωϊκή διάσταση δίνει και ο Ζαν- Φρανσουά Μιλέ( ) σε θέματα όπως είναι "Οι Ξυλοκόποι"( ),ενώ ο Γκουστάβ Κουρμπέ( ) στα πολύ γνωστά του έργα "Συνάντηση-Καλημέρα κύριε Κουρμπέ"(1854) και το "Εργαστήρι του Καλλιτέχνη"(1855),τοποθετεί τον εαυτό του,στην πολύ τιμητική θέση του διάσημου αξιοσέβαστου καλλιτέχνη,θέση που-τότε τουλάχιστονδεν του ανήκε και που ταίριαζε μόνο στους επίσημους,ακαδημαϊκούς καλλιτέχνες του κατεστημένου και σε σημαίνοντα πρόσωπα της "ανώτερης" κοινωνίας. Το χρώμα είναι ζωντανό,παλμώδες,απλωμένο με αδρές πινελιές σχεδόν πλακάτο σε εξίσου αδρά σχήματα που φαίνονται σαν κολλημένα στην επιφάνεια του καναβάτσου,όπως συμβαίνει στην περίπτωση του Ντομιέ.Οι μορφές του δίχως να χάσουν την μνημειακότητά τους,συχνά χάνουν το συμβατικό τους σχήμα,γίνονται πιο πολύ καρικατούρες με όγκους 146

161 πεπλατυσμένους και εκφράζουν με ρεαλισμό τη διαμαρτυρία και την αντίθεση του καλλιτέχνη ενάντια στη βιαιότητα και στην κοινωνική αδικία. Νατουραλισμός-Σχολή της Μπαρμπιζόν. Ο Νατουραλισμός είναι ένα είδος ρεαλιστικής απεικόνισης που συνδέεται πιο πολύ με την τοπιογραφία παρά με τη ζωγραφική συνθέσεων με πρόσωπα,ιστορικές σκηνές κτλ. Ο όρος όπως και ο Ρεαλισμός χρησιμοποιείται πολύ πλατιά.μιλούμε για παράδειγμα για Νατουραλισμό στην αιγυπτιακή ταφική ζωγραφική,σε αντιδιαστολή προς το στιλιζάρισμα της αιγυπτιακής γλυπτικής. Μιλούμε επίσης για Νατουραλισμό στην ολλανδική τοπογραφία του 17ου αιώνα με την έννοια της ρεαλιστικής απόδοσης του φωτός του χρώματος,των τόνων,της πιστής απεικόνισης της φύσης. Ένα τέτοιο Νατουραλισμό συναντούμε και στην αγγλική τοπιογραφία με κύριο εκπρόσωπο τον Τζον Κόνσταμπολ( ) του οποίου οι μελέτες από τη φύση έχουν την φρεσκάδα της στιγμής και την παρατήρηση της ατμόσφαιρας,την επίδραση του φωτός πάνω στα χρώματα,μια ζωγραφική με γρήγορες αδρές πινελιές λίγο πολύ καθαρού χρώματος όπως στο "Το σπίτι του Ουίλι Λοτ"( ). Την ίδια διάθεση έχουμε και σε αρκετά από τα έργα του μεγάλου Άγγλου ζωγράφου Ουίλιαμ Τέρνερ( ) που αρχίζει με το Νατουραλισμό όπως στο "Ο Τάμεσης κοντά στις γέφυρες Γόλτον"( ) για να καταλήξει σε σχεδόν αφηρημένες διατυπώσεις στα τελευταία του έργα "Φως και χρώμα:το πρωί μετά την πλημμύρα"(1843). Οι Κόνσταμπολ και Τέρνερ επηρέασαν πολύ τους εμπρεσιονιστές. Την άμεση επίδραση του αγγλικού Νατουραλισμού διαπιστώνουμε αρχικά σε μια ομάδα Γάλλων ζωγράφων,των ζωγράφων της Σχολής της Μπαρμπιζόν που επιχείρησαν την πρώτη σοβαρή απευθείας επαφή με τη γαλλική φύση. Η ομάδα αυτή μόνο με την πολύ πλατιά σημασία της λέξης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως Σχολή,γιατί στην πραγματικότητα ήταν μια πολύ χαλαρή ομάδα καλλιτεχνών που δούλεψαν για ένα διάστημα κοντά στα μέσα του 19ου αιώνα στα περίχωρα του Παρισιού,θέλοντας να αποδώσουν με ρεαλιστικό,πειστικό τρόπο το τοπίο,μακρυά από ιδεαλισμούς,σε μια απευθείας επαφή με αυτό. Ο νατουραλιστικός αυτός Ρεαλισμός είχε μεγάλη σημασία,γιατί το "πρόγραμμα" του ερχόταν σε αντίθεση με την κρατούσα συνήθεια κατά την οποία το τοπίο ζωγραφιζόνταν εξολοκλήρου στο εργαστήρι δίχως καμμία αναφορά σε συγκεκριμένο 147

162 κομμάτι της φύσης. Ακόμα κι αυτή η τόσο αποδεκτή σήμερα ζωγραφική των νατουραλιστών ήταν τότε μια επαναστατική αλλαγή που πολεμήθηκε,γιατί δεν ανταποκρινόταν στον ιδεαλισμό της παντοδύναμης ακαδημαϊκής τοπογραφίας. Ο σπουδαιότερος από τους ζωγράφους της Μπαρμπιζόν, ο Τεοντόρ Ρουσό( ) ζωγραφίζει το τοπίο με παλμώδη φυσικά χρώματα και αντιθέσεις θερμών και ψυχρών χρωμάτων έτσι που οι ζωγραφιές του δίνουν μια κάποια εντύπωση του στιγμιαίου χαρακτηριστικού φωτός μιας συγκεκριμένης ώρας, λες και οι πίνακες έγιναν έξω στο ύπαιθρο π.χ "Ο Μικρός Ψαράς"(1848-9).Στην πραγματικότητα όμως κάτι τέτοιο δεν συνέβαινε,γιατί ο Ρουσό,όπως και οι άλλοι ζωγράφοι της "ομάδας" παρατηρούσαν μεν προσεχτικά τη φύση,έκαναν προκαταρκτικά σχέδια μελέτες από αυτή,αλλά τα τελικά έργα γίνονταν στο εργαστήρι.την ίδια τακτική ακολουθεί και ο Καμίλ Κορό( ) του οποίου ο νατουραλισμός εχει μια κλασική χροιά. Η σύνθεση όσο και οι χρωματικοί τόνοι,καλοδουλεμένοι και αρμονικοί,βρίσκονται πολύ κοντά στην αίσθηση του Πουσέν. Ωστόσο ο Κορό δίνει τη φύση,το φως και την ατμόσφαιρα του τοπίου με πειστικότητα και φρεσκάδα,ιδιαίτερα στις μελέτες που έκανε τόσο στη Γαλλία όσο και στην Ιταλία,όπως είναι το "Βιλ ντ'αβρέ"( ) και το "Θέα με το Κολοσσαίο"(1826).Την ίδια νατουραλιστική αίσθηση συναντούμε και στα πορτρέτα και φιγούρες του,έργα με υποδειγματική αρμονία τόνων και χρωμάτων με όγκους δοσμένους ρεαλιστικά. Ο Σαρλ-Φρανσουά Ντομπινού( ) είναι ίσως από τους πρώτους ζωγράφους που τελειώνουν τα έργα τους επί τόπου μπροστά από το θέμα τους.στα τοπία του,όπως στο "Οι όχθες του Ουάζ"(1862) με την ατμοσφαιρικότητα των χρωμάτων και τις γρήγορες πινελιές βρίσκεται κιόλας στα πρώτα σκαλοπάτια του Εμπρεσιονισμού που θα ακολουθήσει σε μερικά χρόνια. Η λογική του Ρεαλισμός βρήκε μεγάλη απήχηση στους Αιγύπτιους χαράκτες και οδήγησε σε πολύ ενδιαφέρουσες προσμίξεις τεχνοτροπίας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα: Al-Hussein Fawzi,Mareiam Abdelaleim, Kamal Amin και άλλοι 148

163 -Εμπρεσιονισμός Η τέχνη από τα μέσα του 19 ου αιώνα και μετά μέχρι τις μέρες μας αλλάζει τόσο γρήγορα που είναι δύσκολο να την παρακολουθήσουμε. Η μεγάλη διάρκεια ζωής των στιλ του παρελθόντος που κρατούσαν εκατοντάδες χρόνια ή πολλές δεκαετίες αποτελεί πια φαινόμενο στη σύγχρονη εποχή. Έτσι διάφορες τάσεις, κινήματα, τεχνοτροπίες που ξεφυτρώνουν η μια μετά την άλλη ή και ταυτόχρονα, κρατούν μια-μιάμιση δεκαετία ή μερικά μόνο χρόνια, για να φθαρούν στη συνέχεια αφού πρώτα μπολιάσουν άλλα κινήματα μέσα στα οποία βολεύουν μερικά τους χαρακτηριστικά, για να επαναληφθεί ο κύκλος ξανά. Τα πράγματα γίνονται τόσο ρευστά ώστε ο ίδιος ο καλλιτέχνης αλλάζει το στιλ του από την μια εποχή στην άλλη. Πολλές φορές το ίδιο έργο είναι πολυπρόσωπο, συνθέτει στοιχεία από διάφορα στιλ σε μια δραματικά εναγώνια προσπάθεια του καλλιτέχνη να αντιδράσει στη συσσώρευση γνώσης τόσων αιώνων και στην ανάγκη του να βρεί νέους τρόπους έκφρασης σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο κόσμο. Πρώτος ο Εμπρεσιονισμός εκπροσωπεί αυτό το φαινόμενο των καιρών, ένα βραχύβιο κίνημα που εκδηλώθηκε στο Παρίσι και κράτησε γύρω στα 15 χρόνια με κορύφωση το 1874,τη χρονιά της 1 ης έκθεσης των Εμπρεσιονιστών. Παρ'όλη τη μικρή του διάρκεια, το στιλ ξεσήκωσε πρωτοφανή αντίδραση, γιατί με τις καινοτομίες του έσεισε τα θεμέλια στην εκφραστική γλώσσα της τέχνης, ιδιαίτερα της ζωγραφικής. Πολλοί παράγοντες επέδρασαν στην διαμόρφωση της τεχνοτροπίας του Εμπρεσιονισμού. Οι έρευνες για τη φύση του φωτός και τη φασματική του ανάλυση στα χρώματα της ίριδας σε συνδυασμό με προηγούμενες κατακτήσεις στον καλλιτεχνικό τομέα από τους προδρόμους του Εμπρεσιονισμού όπως τους Άγγλους τοπιογράφους, τους Ρομαντικούς και τους καλλιτέχνες της Σχολής Μπαρμπιζόν, συνέτειναν στο να χρησιμοποιηθούν από τους Εμπρεσιονιστές καθαρά χρώματα, τοποθετημένα με αδρές πινελιές στον πίνακα. Η φωτογραφική τέχνη, ανακάλυψη της λίγο πιο πριν εποχής είχε και αυτή το ρόλο της. Το θόλωμα που έδινε στην ατμόσφαιρα, οι δυνατές αντιθέσεις ανάμεσα στα φωτεινά και σκοτεινά μέρη όπως επίσης και η συχνή επιπεδοποίηση των όγκων σε σιλουέτες και 149

164 κυρίως το σταμάτημα της κίνησης,της ζωής σε στιγμές, είναι στοιχεία που παρουσιάζονται στα Εμπρεσιονιστικά έργα. Ακόμα και οι γιαπωνέζικες ξυλογραφίες που κυκλοφορούσαν πολύ τότε, δίδαξαν στους Εμπρεσιονιστές το καθαρό πλακάτο χρώμα,την πρωτότυπη σύνθεση, τη σημασία της ισχυρής παρουσίας της μορφής ως σιλουέτας μέσα στον ουδέτερο χώρο-φόντο. Ακόμα και η θεματογραφία διαφοροποιείται. Η ολοένα ισχυροποίηση της τάξεως των απλών αστών και η διαμόρφωση ενός νέου τρόπου ζωής, η αγάπη για τη ζωή στην πόλη,στα καμπαρέ,στα καφενεία,στα βουλεβάρτα, στα μιούζικ χολ, στα πάρκα του Παρισιού, ή ακόμα και αντίθετα, η στροφή προς τη φύση, μακριά από την ασφυκτική ατμόσφαιρα της πόλης, όλα αυτά εμπνέουν τους καλλιτέχνες. Έτσι λοιπόν οι Εμπρεσιονιστές στην πιο γνήσια τους στιγμή παραθέτουν απλά και ψύχραιμα με ένα λεπτό αίσθημα, εικόνες από τη ζωή και τη φύση με ζωντανά παλμώδη χρώματα δίχως οποιαδήποτε προσπάθεια ωραιοποίησης των εικαστικών μοτίβων.κανένα από τα έργα τους δε διδάσκει,δε δραματοποιεί,δεν επαινεί,δε σχολιάζει,δε διαμαρτύρεται,δεν καταδικάζει,δε βρίζει,δεν κραυγάζει. Το πρόγραμμα των Εμπρεσιονιστών είναι απλό.αρχίζουν και τελειώνουν τους πίνακες τους με την απλή και ανεπιτήδευτη σύνθεση έξω από το εργαστήρι,στη φύση,μπροστά στο θέμα τους. Οι γοργές πινελιές και τα λίγο πολύ καθαρά φωτεινά χρώματα που τοποθετούνται πάνω σε άσπρο καμβά για πρόσθετη φωτεινότητα,αναμειγνύονται οπτικά στον αμφιβληστροειδή από ορισμένη απόσταση σε μια προσπάθεια να αιχμαλωτιστούν οι φευγαλέες εντυπώσεις του φωτός όπως αυτές παρουσιάζονται σε μια δεδομένη ώρα.το αποτέλεσμα είναι οι πίνακες να διατηρούν την φρεσκάδα και ζωντάνια της πρώτης εντύπωσης που γεννιέται κατά την θέαση του θέματος. Από τους πρώτους Εμπρεσιονιστές ζωγράφους είναι ο Εντουάρ Μανέ( ).Το έργο του "Μοντέρνα Ολυμπία" (1863),όταν εκτέθηκε θεωρήθηκε σκανδαλώδες για την μετωπικότητά του,το πλακάτο φωτεινό χρώμα της σάρκας που έρχεται σε κτυπητή αντίθεση με το σκούρο του φόντου και προπαντός για την έλλειψη κάθε εξιδανείκευσης. Ένα από τα πιο ωραία του έργα που είναι και από τα πιο αξιόλογα του Εμπρεσιονισμού, 150

165 έργο εσωτερικού πάλι χώρου, "Το Μπαρ του Φολί Μπερζέρ"(1882),δικαρίνεται για τη γοργή ενεργητική του πινελιά,τις εντυπωσιακές αντιθέσεις θερμών-ψυχρών χρωμάτων,φωτεινών-σκούρων περιοχών,την εντυπωσιακή απόδοση ή μάλλον την προβολή του εσωτερικού χώρου με παράλληλα επίπεδα(πάγκος,καθρέφτες κτλ) και ασφαλώς για την πειστική απόδοση του χαρακτηριστικού θερμού φωτός εσωτερικού χώρου. Ο Αλφρέ Σισλέ ( ) που έμεινε ως το τέλος πιστός στον Εμπρεσιονισμό,αρέσκεται στα θέματα με χιόνια και νερά, όπως το "Μαούνα σε Πλυμμήρα"(1876) στο οποίο δίνει τους ιριδισμούς του φωτός στην υγρή επιφάνεια και στα σύννεφα,ενώ ο Πιέρ Ογκύστ Ρενουάρ( ) μας έδωσε έξοχες σκηνές από τη ζωή του Παρισιού όπως το "Μουλέν ντε λα Γκαλέτ"(1876) αλλά κυρίως έργα με θέματα το γυναικείο γυμνό όπως το "Λουόμενες"(1887). Όμως ο σπουδιαότερος Εμπρεσιονιστής είναι ο Κλοντ Μονέ( ).Ο τίτλος μάλιστα ενός έργου του "Impression:Soleil Levant-Εντύπωση:Ανατέλλων Ήλιος"(1872) που εκτέθηκε στην 1 η έκθεση της "ομάδας" το 1874,έγινε αφορμή να δοθεί στους οπαδούς της νέας κίνησης το όνομα "Εμπρεσιονιστές" με κοροϊδευτική πρόθεση. Η δικαιολογημένη φήμη του Μονέ οφείλεται στην εξαιρετική του ικανότητα να καταγράφει με παλλόμενα αντιθετικά θερμα-ψυχρά χρώματα και με πειστότητα τις φευγαλέες εντυπώσεις που δημιουργούνται με τη μεταβολή του φωτός από ώρα σε ώρα,από στιγμή σε στιγμή. Γι'αυτή του την οπτική αντίκρυση του θέματος και του αποκλεισμού του συναισθήματος ειπώθηκε πως "Ο Μονέ είναι απλώς ένα μάτι, αλλά τι μάτι!". Επιρροές αυτού του ανατρεπτικού καλλιτεχνικού κινήματος εντοπίζονται στα χαρακτικά Αιγυπτίων καλλιτεχνών όπως ο Sayed Abd El-Rasoul, Sabri Hegazi, Mohamed Kater,Salah El-Meligi - Συμβολισμός Συμβολισμός αποτελεί καλλιτεχνικό ρεύμα που αναπτύχθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, γαλλικής και βελγικής προέλευσης. Ο όρος προέρχεται από τη λέξη -σύμβολο. Αναπτύχθηκε κυρίως στην ποίηση, ωστόσο συναντάται και στις εικαστικές τέχνες. Συμβολισμός στη λογοτεχνία. 151

166 Ο συμβολισμός αποτέλεσε κυρίως καλλιτεχνικό ρεύμα στην ποίηση, όπου ήταν και ευκολότερο να υϊοθετηθούν τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά του. Πρόδρομοι του των συμβολικών ποιητών αποτελούν οι Μπωντλαίρ, Λωτρεαμόν και Ζεράρ ντε Νερβάλ. Βασικότεροι ποιητές, εκπρόσωποι του κινήματος του συμβολισμού είναι ο Πώλ Βερλαίν, ο Αρθούρος Ρεμπώ, ο Αλμπέρ Ζιρώ και ο Στεφάν Μαλλαρμέ. Στο μυθιστόρημα, ξεχωρίζει το έργο του Joris-Karl Huysmans, "A rebours" (1884), το οποίο θεωρείται ότι μιμήθηκε αργότερα ο Όσκαρ Ουάιλντ στο "Πορτρέτο του Ντόραν Γκρέυ". Σημαντικός και αντιπροσωπευτικός συγγραφέας του συμβολισμού είναι και ο Πωλ Άνταμ, με κυριότερο ίσως έργο του το "Les Demoiselles Goubert", γραμμένο σε συνεργασία με τον Μορεάς το Ο συμβολισμός στις εικαστικές τέχνες δεν χαρακτηρίζεται απαραίτητα από ένα ομοιογενές ύφος ή συγκεκριμένες τεχνικές. Υπήρξαν αρκετές ομάδες συμβολιστικών ζωγράφων και εικαστικών καλλιτεχνών, συχνά ετερόκλητων, μεταξύ των οποίων ο Γκουστάβ Μορώ, και ο Έντβαρτ Μουνκ. Ο συμβολισμός στη ζωγραφική είχε μεγαλύτερη απήχηση και εξάπλωση σε άλλες χώρες της Ευρώπης σε αντίθεση με το συμβολισμό στην ποίηση. Έτσι, έχουμε δείγματα συμβολισμού από Ρώσους καλλιτέχνες, καθώς επίσης και από μορφές της αμερικανικής τέχνης, όπως τον Elihu Vedder. Στη γλυπτική, πολλές φορές ο Ροντέν θεωρείται συμβολιστικός. Ο συμβολισμός είχε μια σημαντική επιρροή σε μεταγενέστερα καλλιτεχνικά κινήματα και τα ίχνη του είναι εμφανή σε διάφορους νεωτεριστικούς καλλιτέχνες. Στους ποιητές ή λογοτέχνες που επηρεάστηκαν από τον συμβολισμό συγκαταλέγονται συχνά οι Πώλ Βαλερύ, Μαρσέλ Προύστ και Γκιγιώμ Απολλιναίρ (Γαλλία), Τ. Σ. Έλιοτ, Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς και Τζέημς Τζόυς (αγγλόφωνη λογοτεχνία). Οι συμβολιστικοί ζωγράφοι ήταν επίσης μια σημαντική επιρροή για το κίνημα του Εξπρεσιονισμού αλλά και για τον Υπερρεαλσιμό. Ακόμα, οι αρλεκίνοι, οι άποροι και οι κλόουν της "μπλε περιόδου" του Πάμπλο Πικάσο παρουσιάζουν την επιρροή του συμβολισμού. Στον κινηματογράφο, αρκετές ταινίες της περιόδου του γερμανικού εξπρεσιονισμού στηρίχθηκαν σε μεγάλο βαθμό στην αισθητική του συμβολισμού

167 Από τους Αιγυπτίους καλλιτέχνες που δημιούργησαν έργα τους με αυτό το τρόπο είναι Ahmed Omar γεννημένος στο Κάιρο τις 11/9/1960. Βαθμολογημένος στο γραφικό τμήμα της Σχολής Καλών Τεχνών στο Κάιρο το 1985, είναι μέλος στη ένωσης Αιγυπτίων Πλαστικών Καλλιτεχνών, και στην κοινωνία εραστών τέχνης. Έκανε ατομικές Εκθέσεις στο Κέντρο Τέχνες της Zamalek το 1996,κα στο Al- Gezira Κέντρο Τεχνών Ομαδικές εκθέσεις όπως: Group exhibitions of the Art Lovers Society, 1983, Σαλόνι του Καΐρου το 1986, η 1 ο, 2 ο 3 ο, 4 ο το 1989,1999,1991,1992. Έκθεση για τους νέους καλλιτέχνες στην Αλεξάνδρεια το 1998, Tierce έκθεση στο Ατελιέ του Καΐρου το 2001, Η 3 η εθνική γραφική έκθεση το Η 24 ου,25 ου, 27 ου,28 ου και 29 ου εθνική έκθεση 1995,7,2003,5. Έλαβε μερικά βραβεία όπως το μεγάλο βραβείο (το χρυσό μετάλλιο) για την χαρακτική από muscat διεθνές Biennale το 1991, Βραβείο αξίας από τη 2 ο διεθνή Αιγυπτιακό Triennale χαρακτικής στο Κάιρο Κρατική συλλογή του βρίσκεται στο Αιγυπτιακό μουσείο της Σύγχρονη Τέχνης (εικ. 150) - Εξπρεσιονισμός Ο εξπρεσιονισμός έπαιξε επίσης σημαντικό ρόλο στην πορεία προς την αφαίρεση, αφού το πρώτο αφηρημένο έργο της ιστορίας της ζωγραφικής δημιουργείται από έναν από τους βασικούς εκπροσώπους του, τον Wassily Kandinsky. Ήταν ένα πολύπλευρο κίνημα, που εκδηλώθηκε σε πολλές τέχνες και πήρε διάφορες μορφές, το οποίο βασιζόταν στην έντονη και ενίοτε επιθετική έκφραση των συναισθημάτων της ανθρώπινης ψυχής. Οι εξπρεσιονιστές ζωγράφοι απομακρύνονται από την απεικόνιση της πραγματικότητας και ασχολούνται με την έκφραση της σκέψης και των συναισθημάτων, προσπαθώντας να εισχωρήσουν στις πιο σκοτεινές γωνιές της ανθρώπινης ψυχής. Πρόκειται για μια τέχνη ανησυχητική και αγχώδη, που εκφράζει τις εσωτερικές αναζητήσεις και τις ψυχικές αγωνίες των καλλιτεχνών μέσα από τα βίαια χρώματα (κόκκινο και μαύρο), τις επιθετικές φόρμες, τις ασφυκτικές συνθέσεις, τη μανιεριστική διαστροφή των γραμμών, τα έντονα περιγράμματα και την υπερβολική παραμόρφωση του ανθρώπινου σώματος. Οι εξπρεσιονιστές εστιάζουν την προσοχή τους στον άνθρωπο και τα συναισθήματά του, στη διαστρεβλωμένη απεικόνιση του σώματος και του προσώπου, 153

168 που εκφράζει το ανθρώπινο δράμα, και προτιμούν θέματα απαισιόδοξα και μακάβρια, που σχετίζονται με το θάνατο, αλλά και θέματα με έντονο ερωτισμό. 2 Μεγάλη έκθεση αφιερωμένη στον γερμανικό εξπρεσιονισμό, με τίτλο «Bruecke, Η γέννηση του γερμανικού εξπρεσιονισμού», παρουσιάζεται αυτήν την εποχή στο Βερολίνο, στην Berlinische Galerie. Η ομάδα Bruecke (Γέφυρα) ιδρύθηκε το 1905 στη Δρέσδη από τον Ερνστ Λούντβιχ Κίρχνερ και τους φοιτητές της αρχιτεκτονικής Φριτς Μπλάιλ, Έριχ Χέκελ και Καρλ Σμιτ Ρότλουφ. Αυτή έμελλε να γίνει η απαρχή ενός εκ των σημαντικότερων καλλιτεχνικών κινημάτων του 20ού αιώνα, του εξπρεσιονισμού. Και οι τέσσερις θιασώτες του γυμνού, κάτι που αποτυπώνεται στα περισσότερα έργα τους από εκείνην την περίοδο, καινοτόμησαν και στην ταχύτητα: ενώ στις ακαδημίες το σχέδιο ενός γυμνού έτρωγε ατέλειωτες ώρες, στο ατελιέ τούς έπαιρνε μόλις λίγα λεπτά, με αποτέλεσμα τα περίφημα «γυμνά του ενός τετάρτου της ώρας». Στόχος τους δεν ήταν η αντιγραφή, αλλά η «εφεύρεση της πραγματικότητας» (Γιανίνα Ντάλμανς). Και προς το σκοπό αυτόν σνόμπαραν τις συνταγές των ακαδημαϊκών, που στηρίζονταν στην ψυχρή ανατομία και κατασκεύαζαν ανάλαφρα, σχεδόν άυλα σκίτσα. O εξπρεσιονισμός (εκφραστικότητα) δεν ήταν γερμανική επινόηση, αλλά προήλθε από τη Γαλλία. Αρχικά λογοτεχνικό ρεύμα, μεταπήδησε σύντομα σε άλλα είδη τέχνης - κινηματογράφο, αρχιτεκτονική, μουσική. Στη ζωγραφική άνθισε κυρίως στη Γερμανία. Στην Bruecke (από το 1907 στο Βερολίνο) προσετέθη σύντομα η ομάδα Blaue Reiter (Μπλε Καβαλάρης) στο Μόναχο, με επικεφαλής τούς Φραντς Μαρκ, Πάουλ Κλέε, Βασίλι Καντίνσκι και Αουγκούστ Μάκε. Το πνεύμα του νέου κινήματος αποτυπώνεται εμφατικά στο Μανιφέστο που έγραψε ο Μαρκ: «Στην εποχή της μεγάλης μάχης για τη νέα τέχνη, εμείς αγωνιζόμαστε ως άγριοι, μη οργανωμένοι εναντίον της οργανωμένης δύναμης των παλιών. O αγώνας φαίνεται άνισος. Αλλά σε πνευματικά θέματα μετράει όχι ο αριθμός, αλλά η δύναμη των ιδεών. Oι σκέψεις τους σκοτώνουν καλύτερα από το ατσάλι και θρυμματίζουν ό,τι ισχύει ως άθραυστο» και 154

169 O εξπρεσιονισμός γεννήθηκε ως αντίδραση προς τον ιμπρεσιονισμό που κυριαρχούσε τότε στην Ευρώπη. Oι ιμπρεσιονιστές αποτύπωναν την εξωτερική επιφάνεια των πραγμάτων. Oι εξπρεσιονιστές αντίθετα έβλεπαν τι υπάρχει πίσω από αυτήν, επιχειρώντας να το νιώσουν και να το ερμηνεύσουν. Τα θέματά τους αναφέρονται σε αντιφάσεις της κοινωνικής ζωής: τον αγώνα των φύλων, τον πόλεμο, την εξαθλίωση. Τα μέσα τους είναι το χρώμα, που παίρνει συχνά φωτιά, το συναίσθημα, η δυναμική των καταστάσεων. Από το συνδυασμό τους προέκυψαν έργα που είναι εφάμιλλα με εκείνα των δύο άλλων μεγάλων καλλιτεχνικών ρευμάτων της εποχής, του γαλλικού κυβισμού και του ιταλικού φουτουρισμού. Η διετής περίοδος της Δρέσδης ήταν για τους τέσσερις πρωτοπόρους, στους οποίους προσετέθησαν αργότερα ο Εμίλ Νόλντε, ο Ότο Μίλερ και ο Μαξ Πεχστάιν, και η πιο ανέμελη. Το ατελιέ τους είχε μετατραπεί σε κοινόβιο στο οποίο συμπλέκονταν ο έρωτας με την τέχνη. Τα μοντέλα, που ήταν και ερωμένες των καλλιτεχνών, ήταν συχνά κορίτσια της γειτονιάς που ήθελαν να δουν από κοντά τα «πράματα και θάματα» που συνέβαιναν δίπλα τους. O γυμνισμός, ως έκφραση ελευθερίας, είχε γίνει καθημερινή πράξη, τους ψυχρούς μήνες στο ατελιέ, το καλοκαίρι στα δάση της Σαξονίας και μετά του Βερολίνου. Oι εξπρεσιονιστές ήταν από αυτήν την άποψη οι προπομποί της «γενιάς των λουλουδιών» του μόνο πιο συνεπείς και πιο επιτυχημένοι. Αυτό άλλαξε στη «ζούγκλα της μεγαλούπολης», το Βερολίνο. Παράδειγμα πάλι ο Κίρχνερ: αντί «αθώα» γυμνά στο ατελιέ ζωγραφίζει τώρα ιερόδουλες στα μπουλεβάρ της πόλης, ενώ στη θέση των πλατιών χρωματικών επιφανειών χρησιμοποιεί κοφτές και ανήσυχες πινελιές. Στην ύστερη φάση του ( ) ο εξπρεσιονισμός μετεξελίχθηκε σε κίνημα συνολικής αμφισβήτησης. Oι εξπρεσιονιστές προσχώρησαν στην Αριστερά, χωρίς να γίνουν βέβαια πολιτικοί ακτιβιστές. Στη Nοεμβριανή επανάσταση του 1918 ορισμένοι από αυτούς -Πεχστάιν, Χέκελ, Σμιτ-Ρότλουφ, Μίλερ και Νόλντεσυμμετείχαν ενεργά στα επαναστατικά καλλιτεχνικά συμβούλια. Μετά την ήττα της αποσύρθηκαν όμως από την πολιτική δράση, επειδή διαφώνησαν με την πρακτική των αριστερών κομμάτων. «Δεν θέλουμε μόνον ελευθερία, αλλά και ανθρωπιά», έλεγε ο Σμιτ-Ρότλουφ. Η ανθρωπιά δεν τους προστάτευσε, βέβαια, από τις διώξεις του Χίτλερ. Oι εξπρεσιονιστές ήταν οι πρώτοι που διώχθηκαν από τους 155

170 ναζιστές ως «εκφυλισμένοι καλλιτέχνες», οι ίδιοι κατέφυγαν στην εσωτερική ή εξωτερική εξορία, ο Κίρχνερ αυτοκτόνησε.. 3 Τα πλούσια διδάγματα της σχολής του εξπρεσιονισμού ενέπνευσαν πληθώρα Αιγυπτίων ζωγράφων και χαρακτών, οι οποίοι ενσωμάτωσαν αυτές τις επιρροές στα βιώματα τους δημιουργώντας πρωτότυπες συνθέσεις και ένα νέο σημείο αναφοράς στην αιγυπτιακή τέχνη. Από το ρεύμα αυτό ξεχωρίζουν οι χαράκτες: EL-Hussein Fawzi στις (εικ. 117,118), και στα χαρακτικά του Abdallah Gohar. Σημείο καμπής της στάσης των Αιγυπτίων καλλιτεχνών στην θεματολογία των έργων τους αποτέλεσε η με έμφαση αφοσίωσή τους στην πολιτιστική κληρονομιά, ως κεντρικό θέμα επανάστασης στην σκέψη τους την δεκαετία του 1960 ως φυσιολογική απάντηση στην διένεξη μεταξύ Αραβικού κόσμου και ιμπεριαλιστικής και Σιωνιστικής κυριαρχίας αναφορικά με το Παλαιστινιακό θέμα, αφού προηγουμένως το Αραβικό έθνος βρέθηκε σε πόλεμο με το Ισραήλ για πολλά χρόνια γεγονός που στοίχισε πολύ αίμα και επισκιάζει ακόμη την Αραβική κοινωνία, καθ ότι το Αραβικό αίμα συνεχίζει να κυλάει και ποτάμια Αράβων προσφύγων δημιουργούνται συνεχώς, ενώ την ίδια εποχή η γη τους καταλαμβάνεται από εποίκους προερχόμενους από διαφορετικά μέρη του κόσμου. 4 Πολλά έργα τέχνης των Αιγυπτίων καλλιτεχνών αναφέρονται κατά συνέπεια σ αυτό το θέμα, όπως θα παραθέσουμε σε άλλο σημείο του κεφαλαίου αυτού αργότερα. Πολλά εκ των έργων του αναφέρονται στο Περιβάλλον της Αιγύπτου με τεχνοτροπία εξπρεσιονισμού και το ίδιο σε σχέση με το Παλαιστινιακό Πρόβλημα. (εικ. 119,122), Αυτό φαίνεται στα έργα του για τους εκ πατρισθέντες Παλαιστίνιους και απ το γεγονός ότι η έκφραση των προσώπων στα έργα του αντανακλούν έντονη φωτεινότητα, και η εκφραστικότητα των πονεμένων προσώπων των γυναικόπαιδων. (εικ. 123,124) και στα έργα του ο Farouk Shehata Διακεκριμένος Χαράκτης με αποφοίτηση από την Σχολή Καλών Τεχνών της Αλεξάνδρειας. Διάσημος στη δεκαετία του '60 για τα μεγάλης κλίμακας χαρακτικά του που εξέφρασαν την καθολική ανθρώπινη απόγνωση, τις τραγωδίες και την 3 - Εφημερίδα Η Σημερινή, σελ. Πολιτισμός 8 Ιανουαρίου Fathi Ahmed: Η αφοσίωση στην Τέχνη και στην Γραφική Τέχνη, Έρευνα για 6ο Συνέδριο Σχολής Καλών Τεχνών - Πανεπιστημίου του Minia,

171 προσπάθειά των ανθρώπων για ελευθερία. Στα τελευταία είκοσι έτη έχει επαναεπεξεργασθεί τις συνθήκες κανονικού φωτισμού στην φωτογράφηση της φύσης, χρησιμοποιώντας διάφορες σύγχρονες τεχνολογικές προόδους στην χαρακτική. Ο Shehata είναι γεννημένος στην Αλεξάνδρεια το Σπούδασε στην Σχολή Καλών Τεχνών της Αλεξάνδρειας, αποφοίτησε το 1962 και κατόπιν έλαβε Μεταπτυχιακό Δίπλωμα από την Ακαδημία Τέχνης της Νυρεμβέργης το Έγινε μέλος του Εθνικού Συμβουλίου Τέχνης και Πολιτισμού το Αργότερα έγινε Σύμβουλος της Επιτροπής Τουρισμού και Πολιτισμού της Λαϊκής Συνέλευσης. Το 1997 έγινε καθηγητής της Σχολής Καλών Τεχνών της Αλεξάνδρειας στο Τμήμα Χαρακτικής Τέχνης καθώς επίσης κοσμήτορας και ομότιμος καθηγητής από το Οργάνωσε περισσότερες από 80 σόλο εκθέσεις από το 1975 ως το 1994 στην Αίγυπτο και σε ξένες χώρες. Έλαβε διεθνή και εθνική διάκριση στην Triennale Χαρακτικής της Αιγύπτου, το 1996 και το 1999, όπως και - το κρατικό βραβείο Χαρακτικής το 1999 και μετάλλιο χρυσού ιωβηλαίου της κοινωνίας των εραστών τέχνης στο Κάιρο. Έλαβε επίσης, Διεθνή διάκριση με το βραβείο της 6ης και 7ης Biennale της Αλεξάνδρειας, και το Μετάλλιο του Υπουργείου πολιτισμού στη Βόννη, Γερμανία, στο κτήριο Εφημερίδα Al- Ahram. Στα πολλά έργα του Fathi Ahmed που τα δημιούργησε με Λινόλαιο "Linocut" και σε διαφορετικές διαστάσεις ρεαλιστικές, αποτελούσαν εξωτερίκευση του ψυχικού του κόσμου αναφορικά με τα συναισθήματά του για το Αιγυπτιακό και Αραβικό συνολικότερα έθνος, πηγή των οποίων ήταν η προηγηθείσα Επανάσταση του Ιουλίου υπό τον "Γκαμάλ Αμπντ Ελ Νάσσερ" που είχε δημιουργήσει ενθουσιασμό και αισιοδοξία στον Αιγυπτιακό λαό και ευρύτερα στο Αραβικό έθνος, όπως και επέκταση στους Αφρικανικούς λαούς που βρισκόταν υπό αποικιοκρατικό καθεστώς. Στη τρίτη φάση της πορείας του διακρίνεται για την ωριμότητα και για τον αφηρημένο χαρακτήρα των έργων του, όπως και για τον μεταφυσικό συναισθηματικό χαρακτήρα τους που ταλαντεύεται μεταξύ σουρεαλισμού και εξπρεσιονισμού. Επιπλέον στα έργα αυτής της φάσης εντύπωση προκαλεί η γεωμετρική αρμονία που επιτυγχανει στις συνθέσεις του. (εικ. 125:128) Επίσης φαίνεται στα έργα του Hegazi Sabri. Ο Hegazi Sabri γεννημένος 1942 στην (Gharbia), σπούδασε στη σχολή καλών τεχνών της Αλεξάνδρειας και έλαβε πτυχίο 157

172 το Ατομικές εκθέσεις: παρουσιάζει - επαρχιακή σύγχρονη στοά τέχνης, Ιταλία, το Η στοά τέχνης δήμων, Ιταλία, Το αιγυπτιακό κέντρο πολιτισμού στο Παρίσι, 1976, - Al- Anfoushi πολιτιστικό παλάτι, Αλεξάνδρεια, 1984, Gallery του Akhenaton, 1985, - ατελιέ της Αλεξάνδρειας, 1989, Η αιγυπτιακή ακαδημία στη Ρώμη, Ιταλία, στο κέντρο της τέχνης, Zamalek, Κάιρο, 1997, εθνικές εκθέσεις - έχει συμμετάσχει στις εθνικές δραστηριότητες τέχνης από 1970, -"Σθuλπτuρε, τυπωμένη ύλη και έχει χρωματίσει", Αλεξάνδρεια. - Έκθεση των καθηγητών τέχνης στην Αλεξάνδρεια, 1989, διεθνείς εκθέσεις - τέχνη Biennale, Ιταλία, της Ευρώπης τέχνη 1975, - "Εγυπτηαν", η αιγυπτιακή ακαδημία στη Ρώμη, Ο 8 ος, 9 ος, 10 η Biennale της Αλεξάνδρεια. - Η 6 η διεθνής Biennale τέχνης, 1996, Biennale του Καΐρου - τέχνη, Ινδία, 1996, του Νέου Δελχί καλλιτέχνες -"Αλεξανδρηα", Σαράγεβο, σύγχρονη τέχνη 1971, - "Εγυπτηαν", Παρίσι. -"Εγυπτηαν σύγχρονη τέχνη", Πακιστάν, Η αιγυπτιακή διεθνής τυπωμένη ύλη Triennale, 1996, διεθνείς διακρίσεις - βραβείο αποκτήσεων, τέχνη γραφικό Biennale, Ιταλία, της Ευρώπης απόκτηση 1975, - το μουσείο τέχνης, Αλεξάνδρεια. - Το μουσείο της αιγυπτιακής μοντέρνας τέχνης στο Κάιρο. - Κέντρο Διεθνών Διασκέψεων του Καίρου, CICC. - Εραστές τέχνης στην Αίγυπτο, τη Γαλλία και την Ιταλία. O Sabri Hegazi δημιουργεί έγχρωμα χαρακτικά. Είχε μια επιφανή σταδιοδρομία στην απεικόνιση βιβλίων. Τα τυπώματά του μπορούν να θεωρηθούν ως ένα είδος αφαίρετικού κονστρουκτιβισμού όπου κυριαρχεί η ισορροπία στη σχέση του μαύρου με το λευκό αλλά και στις σχέσεις μεταξύ των χρωμάτων. (εικ. 129) Και στα έργα του Ahmed Nawar (εικ. 130). Στα σύγχρονα έργα χαρακτικής επέδρασαν οι Αιγύπτιοι καλλιτέχνες με Εξπρεσιονισμός όπως η Eiman Mamdoh(εικ. 131) - Σουρεαλισμός Ο σουρεαλισμός είναι ένα ιδιόμορφο κίνημα που ξεκίνησε από τη λογοτεχνία, αλλά σύντομα επηρέασε και την εικαστική δημιουργία. Σε αντίθεση με τα άλλα κινήματα, διατηρεί τη ρεαλιστική αναπαράσταση της πραγματικότητας και εκφράζει το υπερφυσικό και το υποσυνείδητο μέσα από τον παράδοξο συνδυασμό των στοιχείων και των συμβόλων, των εικόνων και των λέξεων. 158

173 "Ο σουρεαλισμός βασίζεται σε μια πίστη στην ανώτερη πραγματικότητα ορισμένων παραμελημένων πριν από αυτόν μορφών συνειρμού, στην παντοδυναμία του ονείρου, στο ανέμελο παιχνίδι της σκέψης. Τείνει να καταστρέψει οριστικά όλους τους άλλους ψυχικούς μηχανισμούς και να τους αντικαταστήσει στη λύση των θεμελιωδών προβλημάτων της ζωής" 5 O σουρεαλισμός ή υπερρεαλισμός είναι ένα από τα πιο σημαντικά καλλιτεχνικά ρεύματα του 20 ου αιώνα και αφορά στη λογοτεχνία και στις εικαστικές τέχνες. Εμφανίστηκε μετά το τέλος του Α Παγκόσμιου Πολέμου, όταν το κίνημα του ντανταϊσμού εξάντλησε τις δυνατότητές του, και συμπεριέλαβε πολλούς από τους ντανταϊστές καλλιτέχνες. Γεννιέται επίσημα το 1924, με το Μανιφέστο του Σουρεαλισμού που δημοσίευσε ο André Breton στο Παρίσι, από μια ομάδα νέων ποιητών που έγραφαν στο περιοδικό Littérature, και σβήνει στο τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Ο όρος "σουρεαλισμός" χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά το 1917 από τον Guillaume Apollinaire στο θεατρικό έργο "Οι μαστοί του Τειρεσία". Το σουρεαλιστικό κίνημα επικράτησε ιδιαίτερα σε δύο χώρες: τη Γαλλία και κυρίως το Παρίσι που ήταν, κατά τη δεκαετία του 1920, το κέντρο του σουρεαλισμού, και τις ΗΠΑ, καθώς κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η Γερμανία εισέβαλε στη Γαλλία, πολλοί από τους σουρεαλιστές καλλιτέχνες εγκαταστάθηκαν στις αμερικανικές πόλεις και κυρίως στη Νέα Υόρκη. 6 Ο σουρεαλισμός ξεκίνησε ως λογοτεχνικό κίνημα, άγγιξε γρήγορα όμως τις εικαστικές τέχνες και προσέλκυσε μερικούς από τους πιο σημαντικούς ζωγράφους και γλύπτες της εποχής, όπως ο Yves Tanguy, o René Magritte, o Alberto Giacometti, o André Masson και o Salvador Dali. Επηρέασε επίσης καλλιτέχνες που δεν ήταν μέλη της ομάδας όπως ο Marcel Duchamp, o Francis Picabia, ο Pablo Picasso και ο Paul Klee. Οι σουρεαλιστές είχαν μεγάλο σεβασμό για την επιστήμη, καθώς και ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το υποσυνείδητο και τις θεωρίες του Freud. Η τέχνη τους ορίζεται από το τυχαίο, το υποσυνείδητο, την αναζήτηση ενός νέου εσωτερικού, προσωπικού κόσμου μέσα 5 - Andrι Breton, Μανιφέστο του Σουρεαλισμού, 1924 από

174 από την εικαστική δημιουργία. Είναι ένα ρεύμα με συγκεκριμένη θεωρία και κανόνες σύνθεσης, που έχουν σκοπό να διεγείρουν την ψυχή με οπτικά εφέ και παραδεισιακές ή εφιαλτικές εικόνες. Οι καλλιτέχνες του ρεύματος χρησιμοποιούν τη φαντασία για να απεικονίσουν το μυστικό κόσμο των ονείρων με τρόπο ασυνήθιστο, αποκρουστικό και ταυτόχρονα χιουμοριστικό. Μεταμορφώνουν το πραγματικό σε φανταστικό, παραμορφώνοντας τα ανατομικά στοιχεία και τα αντικείμενα, παραθέτοντας εικόνες χωρίς λογική συνοχή, στήνοντας ερημικά και μοναχικά τοπία, συνοδεύοντας τα έργα τους με τίτλους μυστηριώδεις και ακατανόητους, με σκοπό να αγγίξουν το υποσυνείδητο και να δημιουργήσουν ένα ονειρικό σύμπαν. Συχνά χρησιμοποιούν το φωτογραφικό ρεαλισμό, την οπτική αυταπάτη και την τέλεια τεχνική εκτέλεση για να δώσουν αληθοφάνεια στο υπερφυσικό. Υπάρχουν πολλές σελίδες στον Παγκόσμιο Ιστό αφιερωμένες στο σουρεαλιστικό κίνημα. Περιέχουν την ιστορία του ρεύματος, πληροφορίες για τους εκπροσώπους του και κυρίως πολλές εικόνες από τα πιο γνωστά έργα τους. 7 Μία από τις πιο καλοφτιαγμένες παρουσιάσεις του εικαστικού σουρεαλιστικού κινήματος είναι αυτή του Rochester Institute of Technology, η οποία, εκτός από την ιστορία και τη θεωρία του ρεύματος, περιέχει αποσπάσματα από κείμενα και κυρίως εικόνες και αναλύσεις των έργων των πιο σπουδαίων σουρεαλιστών ζωγράφων. Στο Internet υπάρχουν επίσης πολλές σελίδες αφιερωμένες στους μεγάλους σουρεαλιστές καλλιτέχνες, οι οποίες περιέχουν συγκεντρωμένες όλες τις πληροφορίες για τη ζωή και το έργο τους. Επιρροές αυτού του ανατρεπτικού καλλιτεχνικού κινήματος εντοπίζονται στα χαρακτικά Αιγυπτίων καλλιτεχνών όπως ο Hazem Fathalla (γεν. το 1944). Σεβαστός χαράκτης με ένα προφανή προσανατολισμό προς τον υπερρεαλιστικό ρομαντισμό σε χαλκογραφίες και άλλα χαρακτικά. Τα έργα του γραφικής χαρακτηρίζονται από εκφραστικό, προκλητικό μαύρο χρώμα. (Εικόνα ) και Ο Mostafa Kamal, γεννήθηκε το Κάιρο το 10/2/1942. Πτυχίο από τη Σχολή Εφαρμοσμένων Τεχνών Πανεπιστήμιο του Helwan, τμήμα γραφικής το Μεταπτυχιακό το Διδακτορικό

175 το Ο Mohammed Ali Khater γεννημένος το 1955, είναι καθηγητής στο τμήμα χαρακτικής στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Πανεπιστήμιο του Minia, αντιπροσωπεύθηκε σε έναν τεράστιο εκθέσεων γραφικών biennales και triennales στην Αίγυπτο, την Ιαπωνία, τη Βραζιλία, τη Βουλγαρία, τη Νορβηγία, τον Καναδά, τη Ρουμανία, τη Μαλαισία, την Ισπανία και την Γερμανία-απόκτηση στα μουσεία γραφικής παράστασης στο Κάιρο, Βάρνα στη Βουλγαρία, στη Ρουμανία, το Τόκιο και Friedrikstad στη Νορβηγία. ενδιάφερε πολύ με Συφιλισμού στη δίκη του δουλειά. και άλλοι (Εικόνα ). Κυβισμός Το έργο "Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν"(1907) του μεγάλου καλλιτέχνη του 20 ου αιώνα Πάμπλο Πικάσο( ) θεωρείται ένα ορόσημο στην ιστορία της τέχνης γιατί εισάγει έναν καινούριο τρόπο ζωγραφικής, τον Κυβισμό, ο οποίος καταργεί την ως τώρα κρατούσα μέθοδο αναπαράστασης του αντικειμένου με ψευδαισθητική τεχνική. Ο Κυβισμός διαμορφώνεται σε έναν καινούριο τρόπο έκφρασης, ένα καινούριο στιλ από τον Πικάσο και τον Ζορζ Μπρακ( ). Αφετηρία έχουν κυρίως τα τελευταία έργα του Σεζάν στα οποία η φόρμα αποδίδεται με γεωμετρικούς όγκους και επίπεδα, αλλά και τα έργα αφρικανικής τέχνης-που κατακλύζουν το Παρίσι από τα τέλη του 19ου αιώνα- με την καινούρια πρωτόγονη, γωνιώδη μεταχείριση της φόρμας. Ο Αναλυτικπος Κυβισμός-που κορυφώνεται ανάμεσα και που είναι η π ρωτη φάση του Κυβισμού-ονομάζεται έτσι γιατί αναλύει, σχεδόν διαλύει τη φόρμα, το αντικείμενο, ένα πρόσωπο, ένα πορτρέτο, μια νεκρή φύση για να ξαναφτιάξει ένα καινούριο, μια νέα εικόνα του που να ανταποκρίνεται σε μια νοητή παρά ορατή πραγματικότητα. Ο ίδιος ο Πικάσο είπε κάποτε :"Ζωφραφίζω τα αντικείμετα όπως τα σκέφτομαι, όχι όπως τα βλέπω". Σε έργα του, όπως "Το Πορτρέτο του Βολάρ"(1909), διακρίνουμε την εικαστική γλώσσα του Αναλυτικού Κυβισμού: διάλυση της φόρμας, του όγκου, σε μικρά-μικρά επίπεδα που αλληλοσυμπλέκονται και που σημιουργούν μια ζωγραφική επιφάνεια τέτοια που μοιάζει σαν χαρτί που τσαλακώθηκε πολύ προτού τελικά ξεδιπλωθεί. Τα χρώματα είναι πολύ περιορισμένα, κυρίως καφετιά, μπεζ, γκρίζα, μουντά. Το αποτέλεσμα, σχεδόν ανεικονικό, δίνει την αίσθηση πως το πρόσωπο θεάθηκε από διαφορετικές γωνίες ταυτόχρονα αφού η γνώριμη φόρμα αποδίδεται με το ανάπτυγμα της επιφάνειας του. 161

176 Ο Συνθετικός Κυβισμός που ακολουθεί ( και μετά), ονομάζεται έτσι γιατί ο καλλιτέχνης συνθέτει στη ζωγραφική επιφάνεια διάφορα στοιχεία. Πλάι στο χρώμα που επανεμφανίζεται και στα σχήματα που είναι απλά, πλακάτα και που περιγράφουν σχηματικά και συνοπτικά τα αντικείμενα, πλάι στην επαλληλία των επιπέδων, τα οποία δημιουργούν ένα παιχνίδισμα μέσα-έξω σε χώρο ακαθόριστο, είναι και η χρήση διάφορων υλικών εκτός από την παραδοσιακή μπογιά.έτσι κομμάτια από εφημερίδες, περιοδικά, χαρτιά τοίχου, σκοινιά, κλωστές, ξύλα και άλλα συνθέτονται πάνω σε ένα έργο που λέγεται έτσι κολλάζ, ανοίγοντας με αυτόν τον τρόπο νέες δυνατότητες έκφρασης που επηρέασαν τον Ντανταϊσμό, Ποπ Αρτ. Επηρέασαν επίσης και την εξέλιξη της γλυπτικής που άρχισε και αυτή να χρισιμοποιεί διάφορα αντικείμενα, ιδίως βιομηχανικά, σε σύνολα, τα λεγόμενα Assemblages. Και η κυβιστική γλυπτική υπήρξε επαναστατική, γιατί ο όγκος τυγχάνει μιας ιδιάζουσας μεταχείρισης. Οι συνεχείς επιφάνειες και η ενότητα του όγκου, της φόρμας καταργείται, γιατί κατατεμαχίζονται σε μικρότερα στοιχεία έτσι που η φόρμα γίνεται πρισματική. Έτσι όσο επαναστατική υπήρξε η κυβιστική ζωγραφική άλλο τόσο στάθηκε η κυβιστική γλυπτική. Και στην τέχη αυτή η μεταχείριση του όγκου είναι ιδιάζουσα, αφού παίρνει καινούρια μορφή με επί μέρους πρισματικούς όγκους και γεωμετρικές αιχμηρές επιφάνειες και επίπεδα με τεμαχισμούς που δημιουργούν βαθιά βαθουλώματα και σκιές, όπως στο έργο "Άνδρας με Μαντολίνο"(1917) του Γάλλου γλύπτη Ζακ Λίψιτς( ). Η λογική του κυβισμού βρήκε μεγάλη απήχηση στους Αιγύπτιους χαράκτες και οδήγησε σε πολύ ενδιαφέρουσες προσμίξεις τεχνοτροπίας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα: Kamal Amin, Al-Houssin Fawzi, Ayman Kaoud, ο Abd Εl Wahab Abd Εl-Mohsen γεννήθηκε στο δέλτα του Νείλου το 1951, είναι χαράκτης είχε κάνε πολλά έργα ξυλογραφίας και χαλκογραφίας, Mohamed A.El-Sehly και άλλοι(εικ. 136:142) Η Αφηρημένη Τέχνη Ο Γάλλος ζωγράφος Μορίς Ντενί( ), εμπνευσμένος από το παράδειγμα του Εμπρεσιονισμού και Μετεμπρεσιονισμού, έγραψε στα 1890 τον περίφημο ορισμό για το τι είναι ένας πίνακας ζωγραφικής: "Να θυμάσαι πως ένας πίνακας ζωγραφικής πριν να 162

177 είναι ένα πολιτικό άλογο, μια γυμνή γυναίκα, ένα επεισόδιο, είναι ουσιαστικά μια επίπεδη επιφάνεια καλυμμένη με χρώματα που τοποθετήθηκαν με μια ορισμένη τάξη". Ο ορισμός αυτός ταιριάζει απόλυτα στην αφηρημένη τέχνη,είναι προφητικός για αυτή,θα λέγαμε,γιατί ενώ υποβιβάζει το ρόλο της αναπαράστασης, δίνει πρωταρχική σημασία στις αρχές πάνω στις οποίες λειτουργεί Η απόρριψη του πανάρχαιου τρόπου έκφρασης με τη χρήση της εικόνας των πραγμάτων και άλλων στοιχείων και η εφαρμογή κάποιου άλλου τρόπου βασισμένου κυρίως στην εκφραστικότητα χρωμάτων, σχημάτων,γραμμών, δίχως αναφορά στο ορατό, ήταν ένας τρόπος έκφρασης,που περιοριζόταν ως τώρα στον κλάδο της διακόσμησης.τώρα επεκτείνεται πια και στις Καλές Τέχνες σε αυτοτελή και αυτάρκη έργα δίχως "θέματα",μάλιστα με σοβαρές αξιώσεις που ποτέ δεν είχε η διακόσμηση. Τα πρώτα ανεικονικά έργα τα δημιούργησε ο Ρώσος ζωγράφος Βασίλι Καντίσκι( ) με αφετηρία κυρίως το Φοβισμό ανοίγοντας έτσι την πολύ σημαντική για την αφηρημένη τέχνη δεκαετία Στα έργα του αυτής της περιόδου ο Καντίσκι χρησιμοποιεί ένα καινούριο είδος "συντακτικής γλώσσας",όπως στο έργο "Μικρές Απολαύσεις Αρ.179",(1913) με έντονα αντιθετικά και εκφραστικά χρώματα σε διάφορους τόνους, απλωμένα στην επιφάνεια του πίνακα σε κηλίδες με ασαφή,χαλαρά και ελεύθερα σχήματα. Ένα ενδιαφέρον είδος Αφηρημένου Εξπρεσιονισμού που είχε παγκόσμια ανταπόκριση είναι αυτό του Action Painting που εκδηλώθηκε στην Αμερική στο τέλος της δεκαετίας του 1940 με κύριο εκππρόσωπο τον Τζάκσον Πόλοκ( ).Ο Πόλοκ φτιάχνει τους πίνακες του όπως το έργο "Αριθμός 12"(1952) στο πάτωμα, έχοντας δηλαδή το τεράστιο κανναβάτσο του απλωμένο στο πάτωμα. Χύνει από τους κουβάδες ρευστές μπογιές αφήνοντας τες να απλώσουν ελεύθερα πια σε αδρές ή μικρές κηλίδες. Στο αποτέλεσμα οπωσδήποτε φαίνεται η σωματική κίνηση του καλλιτέχνη την ώρα της δημιουργικής πράξης. Ο ίδιος εξηγεί πως το κανναβάτσο γίνεται με αυτόν τον τρόπο μια αρένα στην οποία αναπτύσεταιη ζωγραφική σαν μέρος της ζωής του καλλιτέχνη. 163

178 Το κανναβάτσο γίνεται επίσης μια αρένα έκφρασης του συναισθηματικού κόσμου και για μια άλλη μορφή Αφηρημένου Εξπρεσιονισμού,που κορυφώνεται στη δεκαετία του 1950,αυτής της "Χειρονομιακής Τέχνης". Καλλιτέχνες όπως ο Αμερικανός ζωγράφος Φραντς Κλίνε( ) φτιάχνουν τα έργα τους με λιγοστά χρώματα,κυρίως το μαύρο που το απλώνουν στο άσπρο κανναβάτσο με πλατιά πινέλα σε φαρδές πινελιές με γρήγορες αποφασιστικές κινήσεις του χεριού,έτσι που τα έργα να φανερώνουν πιο πολύ αυτή τη φορά, τη χειρονομία του καλλιτέχνη την ώρα της δημιουργικής πράξης. Τα έργα συχνά μοιάζουν με κινέζικη γραφή που έγινε σε ελάχιστο χρονικό διάστημα. Ένας άλλος κλάδος αφηρημένης τέχνης καθόλου συναισθηματικής αλλά οπωσδήποτε νοητικής και λογικής εμφανίζεται από τις αρχές της δεκαετίας 1910 και αναπτύσσεται στο εξής σε αντίθεση προς τον Αφηρημένο Εξπρεσιονισμό. Ο κλάδος αυτός είναι η Γεωμετρική Αφαίρεση που έχει ως αφετηρία της τώρα τον Κυβισμό. Έτσι σε αντίδραση προς την αυστηρή μορφή του Αναλυτικού Κυβισμού διάφοροι ζωγράφοι με πρωτεργάτη το Γάλλο Ρομπέρ Ντελονέ( ) προτείνουν ένα είδος πανέγχρωμου Κυβισμού, τον Ορφισμό. Ο Ντελονέ μάλιστα φτάνει στα 1912 στην τέλεια αφαίρεση σε έργα με πλούσια αντιθετικά χρώματα και γεωμετρικά σχήματα που τα ονομάζει "Ταυτόχρονες Αντιθέσεις". Την ίδια εποχή ο Ολλανδός ζωγράφος Πιτ Μοντριάν( ) εισηγείται το Νεοπλαστικισμό, ένα σημαντικό τρόπο γεωμετρικής αφαίρεσης που μπορεί κι αυτός να θεωρηθεί μια ακραία ανάπτυξη του Κυβισμού:οι κατακόρυφες και οριζόντιες ευθείες διαιρούν το ζωγραφικό πίνακα σε τέλεια εναρμονισμένα ορθογώνια και τετράγωνα διάφορων μεγεθών,χρωματισμένα με επριορισμένη την παλέτα σε μια επιλογή από μαύρο,άσπρο,γκρίζο,και από τρία βασικά χρώματα,κόκκινο,κίτρινο,μπλε,δίχως αναμείξεις. Στα έργα του Μοντριάν δεν φαίνεται "προσωπική γραφή", ή πινελιά ή χειρονομία του καλλιτέχνη ούτε φυσικά η έκφραση συναισθημάτων. Φανερός είναι ο στόχος του καλλιτέχνη να εκφράσει πιο πολύ νοητές καταστάσεις,την αρμονία για παράδειγμα, μέσα από τις απόλυτα αφηρημένες φόρμες, όπως στο έργο "Μπρόντγουεϊ Μπούκι-Γούκι"(1942 3). Ο Κονσταντέν Μπρανκούζι ( ) είναι ο γλύπτης που στη δεύτερη δεκαετία του 20 ου αιώνα διαμόρφωσε ένα προσωπικό στιλ βασισμένο στην αφαίρεση και που 164

179 επέδρασε στην εξέλιξη της γλυπτικής. Στο έργο του φαίνονται οι επιδράσεις από την αφρικάνικη και μεξικάνικη τέχνη, τον Κυβισμό και την αιγαιώτικη τέχνη. Αναφέρω εδώ και την πολύ σημαντική κίνηση του Σουπρεματισμού που ιδρύει στα 1912 ο Ρώσος ζωγράφος Καζιμίρ Μάλεβιτς( ). Βασικό χαρακτηριστικό της ζωγραφικής είναι η χρήση του μαύρου,άσπρου και των τριών βασικών χρωμάτων με τα οποία χρωματίζονται τα μοναδικά για το Σουπρεματισμό γεωμετρικά σχήματα, το τετράγωνο και ορθογώνιο,τα οποία μάλιστα διαρρυθμίζονται σε διαγώνια κυρίως διάταξη πάνω στο άσπρο φόντο του κανναβάτσου. Βασική αρχή της έκφρασης αυτής αποτελεί το γεγονός πως ο καλλιτέχνης δεν ξεκινά από κίνητρα εξωτερικά,ορατές εικόνες και δε φτάνει στο γνωστό αποτέλεσμα με σταδιακή αφαίρεση,αλλά πιστεύει πως από την αρχή οι φόρμες του είναι απαλλαγμένες από οποιοδήποτε ορατό κίνητρο,είναι απόλυτες,καθαρές,αυτόνομες κι αυτάρκεις. Ένα από τα κλασικότερα έργα του είναι το "Σουπρεματιστική Σύνθεση:Άσπρο σε Άσπρο"(περίπου 1918), δηλαδή ένας πίνακας με άσπρο φόντο πάνω στον οποίο ζωγραφίστηκε ένα τεράγωνο που μόλις διακρίνεται γιατί και αυτό είναι άσπρο. Η σύγχρονη με το Σουπρεματισμό κίνηση είναι αυτή του Κονστρουκτιβισμού,μια κίνηση που αγκαλιάζει πιο πολύ την γλυπτική παρά τη ζωγραφική και που ανθεί και πάλι στη Ρωσία,μια κίνηση που μέλλει να επηρεάσει μεταγενέστερες κινήσεις σε όλους τους τομείς των εικαστικών τεχνών και της αρχιτεκτονικής. Από τους κύριους εκπροσώπους αναφέρουμε τα αδέλφια Ναούμ Γκαμπό( ) και Αντουάν Πέβσνερ( ) που πολύ νωρίς χρησιμοποίησαν καινούρια υλικά στην αφηρημένη τους γλυπτική,το γυαλί και το πλαστικό σε φόρμες εντελώς γεωμετρικές και σε άψογη τεχνική. Στη νέα αυτή γλώσσα οι γραμμές είναι ελεύθερα τραβηγμένες με το πινέλο στα μεσοδιαστήματα των κηλίδων ή και πάνω σε αυτές σε ένα σύνολο χρωμάτων, κηλίδων, γραμμών φαινομενικά τουλάχιστο δίχως συνοχή, δίχως λογική διάταξη. Το αποτέλεσμα, που υποβάλλει μια αυτόματη, υποσυνείδητη ενέργεια, θα αποτελέσει την αφετηρία για τη διαμόρφωση και εξέλιξη της μιας από τις δύο βασικές μορφές της αφηρημένης τέχνης, του Αφηρημένου Εξπρεσιονισμού. 165

180 Την εξέλιξη αυτής της κίνησης μπορούμε να τη δούμε στη λεγόμενη Μίνιμαλ Αρτ τόσο στη ζωγραφική όσο και στη γλυπτική. Η τάση αυτή,που κορυφώνεται στη δεκαετία του 1960, στηρίζεται στη χρήση αρχέτυπων εκφραστικών μέσων,καθαρών χρωμάτων,απλών γεωμετρικών σχημάτων,επιφανειών και όγκων,σε εύληπτες συνθέσεις με μια προσήλωση στα ουσιώδη.στη ζωγραφική ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους είναι ο Φρανκ Στέλλα,1936 ενώ στη γλυπτική είναι ο Ντόναλντ Τζιουντ(1928) Η Οπ Αρτ είναι μια ενδιαφέρουσα μορφή αφηρημένης. γεωμετρικής τέχνης που κορυφώνεται γύρω στα 1960 με κύριο εκπρόσωπο τον ουγγρικής καταγωγής ζωγράφο Βικτόρ Βαζαρελί(1908-) και που μοναδικό σκοπό έχει την πρόκληση στο μάτι του θεατή φαινομένων οπτικής απάτης. Έτσι τα συμπληρωματικά χρώματα που τοποθετούνται κατάλληλα,το ένα πλάι στο άλλο σε αυστηρά σχεδιασμένα γεωμετρικά σχήματα,σε ζώνες κυματιστές ή άλλες ραβδώσεις, ή ακόμα η χρήση άσπρου μαύρου με ανάλογη εφαρμογή,αλλά και η εναλλαγή και η επανάληψη τετραγωνιδίων χρωματιστών ή μαυρόασπρων σε διαφορετικά μεγέθη,προκαλούν ψευδαισθήσεις πως τα σχήματα κινούνται στο καναβάτσο,πως τα χρώματα πάλλονται,τρέμουν, πως τα μοτίβα μεταβάλλονται τη μια στιγμή σε θετικά,την άλλη σε αρνητικά. Στην Οπ Αρτ ανήκει και μια άλλη μορφή έκφρασης που περιλαμβάνει ζωγραφικά ανάγλυφα σαν αυτά του Γιάκοβ Άγκαμ (1928) που η κινησιακή τους δράση εκδηλώνεται όταν ο θεατής κινείται μπροστά σε αυτά. Η ιστορία της Κινητικής Τέχνης που έχει τις πηγές έμπνευσης της στις μηχανές,στις μαριονέτες κτλ. και που εκφράζει εύγλωτα την εποχή μας, εποχή της κίνησης,πάει πίσω στην πρώτη δεκαετία του αιώνα μας. Κορυφώνεται στη δεκαετία του 1950 σε έργα γλυπτικής που ενσωματώνουν κίνηση, ήχο, φως, χρώμα, φόρμα. Ένας από τους σπουδαιότερους εκπροσώπους τους είδους είναι ο Νίκολα Σιόφφερ (1912-) ο οποίος χρησιμοποιεί μάλιστα ηλεκτρικά μοτέρ και ηλεκρονικούς υπολογιστές που κινούν τα μέρη του έργου βάσει ενός προγράμματος,ενώ ο Έλληνας γλύπτης Τάκης(1925) χρησιμοποιεί τον ηλεκτρομαγνητισμό στα έργα του που τα ονομάζει "σινιάλα". Μια άλλη ενδιαφέρουσα μορφή Κινητικής γλυπτικής είναι αυτή του Αμερικανού Αλεξάντερ Κάλτερ ( ) που χρησιμοποιεί φύλλα μετάλλου κομμένα σε απλά σχήματα,και που αναρτώνται το ένα 166

181 από το άλλο σε σύστημα αλυσιδωτών ζυγών που κινούνται ακόμα και με το πιο απαλό ρεύμα αέρα. Η Ποπ Αρτ αν και παίρνει την ονομασία της από τη λέξη popular δεν είναι λαϊκή τέχνη. Ονομάζεται έτσι γιατί χρησιμοποιεί στοιχεία από το καθημερινό περιβάλλον και μάλιστα στοιχεία από τον καταναλωτισμό, τα τυποποιημένα αγαθά, και έχει ως ήρωες και θέματα της τα μεγάλα λαοφιλή αστέρια του τραγουδιού και του κινηματογράφου, όπως τον Έλβις Πρόισλεϋ, τη Μέριλιν Μονρόε,κ.α Τα θέματα είναι δοσμένα με έναν ιδιάζοντα τρόπο που συχνά αντιγράφει ή και μιμείται τον τρόπο σχεδίου ή την τεχνική στις εικονογραφημένες ιστορίες(comic Strips) στις αφίσες,ετικέτες,στις φωτογραφίες.ακόμη χρησιμοποιεί αυτούσια τα πιο πάνω σε έργα σύμφωνα με την τεχνική του κολάζ και των Μεικτών Υλικών(Mixed Media). Έτσι στην Οπ Αρτ υπάρχουν ισχυρές επιδράσεις και στοιχεία από τον Ντανταϊσμό,τόσο στις εκφραστικές μεθόδους, όσο και στην όλη στάση προς τη ζωή και την τέχνη. Ενδεικτικά αναφέρουμε το έργο "Τι είναι αυτό που κάνει τα σημερινά σπίτια τόσο διαφορετικά,τόσο ελκυστικά"(1956) του Άγγλου Ρίτσαρντ Χάμιλτον(1922),το οποίο παρουσιάζει ένα γυμνό Μίστερ Υφήλιιο και μια γυναίκα σε ένα σαλόνι,έργο που είναι φτιαγμένο ολοκληρωτικά με τη μέθοδο του κολάζ,ή το έργο "Ξανθιά που περιμένει" (1964) του Αμερικανού Ρόι Λίχτενστάϊν(1923-) που μιμείται το μηχανικό σχέδιο,το χρώμα,τη σύνθεση και έκφραση των φτηνών εικονογραφημένων ιστοριών και ακόμη το "Μέριλιν Μονρόε" (1962) του επίσης Αμερικανού Άντι Βάρχολ(1930-), ένα έργο που αποτελείται από πανομοιότυπα πορτρέτα της ηθοποιού καμωμένα σε απομίμηση της αφίσας με τη μέθοδο της μεταξοτυπίας που συνηθίζεται πολύ στην εμπορική διαφήμιση. Πολύ συχνά σε έργα γλυπτικής,τα ίδια τα αντικείμενα,βιομηχανικά προϊόντα κυρίως,ενσωματώνονται μεταξύ τους για να αποτελέσουν τα Σύνολα (Assemblage)ή το καθένα από μόνο του αποτελεί ολοκληρωμένο έργο, όπως είναι τα Έτοιμα (Ready Made),επιδράσεις που ξεκινούν από τον Ντανταϊσμό.Έχουμε έτσι το γλυπτό "Κόκα Κόλα,Κάτοψη"(1958) του Αμερικανού Ρόμπερτ Ρόζεμπεργκ(1925). 167

182 Η Ποπ Αρτ λοιπόν,που εμφανίζεται μετά το Β' Παγκόσμιο πόλεμο, όταν έχει πια διαμορφωθεί η καταναλωτική κοινωνία με τα γνωστά της χαρακτηριστικά και που κυριαρχεί στην καλλιτεχνική σκηνή από τα μέσα του 1960,καταργεί τη χιλιόχρονη λειτουργία του έργου τέχνης ως "Παράθυρου στον Κόσμο" αφού τα ίδια τα αντικείμενα,της βιομηχανίας μάλιστα τα πολύ πεζά, αποτελούν το αντικείμενο και το περιεχόμενο της τέχνης. Η φιλοσοφία της Ποπ Αρτ μπορεί να στηριχτεί στην περίφημη φράση του σύγχρονου φιλόσοφου Μάρσαλ Μακ Λούαν που διακυρρήσει:"το Μέσο είναι το Μήνυμα Στην Αίγυπτο Σήμερα τη χρησιμοποιούν τη Αφηρημένη Τέχνη και πολλοί Αιγύπτιοι καλλιτεχνών ασχολιών με αυτό το καλλιτεχνικό μέθοδο ορισμένοι χαράκτες. από αυτούς: Ο Ahmed Nawar Γεννημένος στην Gharbia, στις 3 ο Ιουνίου 1945, που βαθμολογούνται από τη σχολή της Καλών Τεχνών του Καΐρου το Έλαβε μια "καθηγεσία", στη ζωγραφική από το ST Fernando Academy- Μαδρίτη το 1975, υπεύθυνος Αιγυπτιακό κέντρου καλών τεχνών από τις Μαΐου, 1988 ως Ο Medhat Nasr γεννημένος το 1948, Πτυχίο από τη Σχολή καλών τεχνών της Αλεξάνδρειας το 1971, μεταπτυχιακό Γραφικές Τέχνης το 1976, Διδακτορικό με θέμα "η φωτογραφία ως στοιχείο των πλαστικών τεχνών" το 1983, συμμετείχε στην έκθεση της αιγυπτιακής ακαδημίας στη Ρώμη. Το Biennale του Καΐρου και το Γιοχάνεσμπουργκ Biennale έλαβε βραβεία από τις γενικές εκθέσεις όπως το 1 ος, και το 3 ος βραβείο στο Biennale της Αλεξάνδρειας, Ο Hassan Al A'sar, Ο Atef Mohamed Zaromba γεννημένος το 1952 φοίτησε στη Σχολή Καλών Τεχνών πανεπιστήμιο της Αλεξάνδρειας το 1977, έκανε τις μεταπτυχιακές σπουδές του στο πανεπιστήμιο της Αλεξάνδρειας 1979, έκανε επίσης μεταπτυχιακές σπουδές στο πανεπιστήμιο του Helwan το Συμμετείχε σε διάφορο ατομικές και ομαδικές εκθέσεις. Έλαβε 2 ου βραβείου του Biennale του Μπόρτ Σάεντ 1992., Mohsen Alaam, Wael Abd El Sabour, Hatem El Helw, και άλλοι (εικ.143:156). 168

183 (117)Al-Houssin Fawzi: Πρόσωπο ηλικιωμένου άνθρωπος, λινόλαιο. (118) Abd Allah Gohar: Μητέρα, χαλκογραφία, 24x18, (119) Abd Allah Gohar: Διωγμός Παλαιστινίων από τα σπίτια τους, χαλκογραφία (120) Abd Allah Gohar: Γυναικόπαιδα υπό διωγμό, χαλκογραφία 169

184 (121) Abd Allah Gohar: Άστεγοι, χαλκογραφία (122) Abd Allah Gohar: Παλαιστίνη, χαλκογραφία (123) Farouk Shehata: θλίψη, λινόλαιο (124) Farouk Shehata: Αναμονή, λινόλαιο 170

185 (125) Fathi Ahmed: Θλίψη στον Νότο-2, ξυλογραφία, 97 x 109 εκ,1999. (126)Fathi Ahmed: Πλαστίνη, ξυλογραφία,100x100 εκ1984. (127) Fathi Ahmed: Σύνθεση,ξυλογραφία, 1978 (128) Fathi Ahmed: Λιμοκτονούντες Αφρικανοί, ξυλογραφία,

186 (129) Sabry Hegazi: Οι εργάτες, χαλκογραφία,1979. (130) Ahmed Nawar: Ξεκούραση, ξυλογραφία,1969 (131)Eman Mamdoh: Σύνθεση, ξυλογραφία,

187 (132) Hazem Fatahalla : Φανταστικό τοπίο, λιθογραφία,1984 (133) Hazem Fatahalla: Όνειρο, λιθογραφία, (134)Mostafa Kamal: Σύνθεση, λιθογραφία, 1977 (135)Mohamed Kater: Σύνθεση, χαλκογραφία,

188 (136) Kamal Amin: Η Άνοιξη, χαλκογραφία 25Χ18 εκ

189 (137) Kamal Amin: κοπέλες σε παραδοσιακό χορός, χαλκογραφία. 30x35 εκ (138) Kamal Amin: Χωριατόπαιδα, χαλκογραφία, 30x35 εκ (139) Al-Hussin Fawzi: Κοπέλα, λινόλαιο, 42x71εκ (140) Ayman Kaoud: Σιωπή, ξυλογραφία 45x35 εκ,

190 (141) Abd El-Wahab A.El-Mohsin: Γεωμετρική Σύνθεση, ξυλογραφία,2000. (142)M.Abdelah El-Sehly: Γεωμετρική σύνθεση, Λινόλαιο,1997. (143)Ahmed Nawar: Σύνθεση, χαλκογραφία (144)Ahmed Nawar: Σύνθεση, χαλκογραφία 176

191 (145) Medhat Nasr: Σύνθεση,photo Etching,, 45x35, 2004 (148) Atef Zromba: Σύνθεση, ξυλογραφία,1994 (146) Hassan Al A'sar: εφημερίδες λινόλαιο, 72χ52, 1982 (149) Wael A.Sabour: Σύνθεση, χαλκογραφία,2000 (147) Mohsen Alaam: Σύνθεση χαλκογραφία 24/18, 1997 (150) Ahmed Omar: Παιχνίδια, λινόλαιο,20x30,

192 (151) Hatem El-Helw: Σύνθεση έγχρωμη ξυλογραφία, 35x35 εκ (152) Hatem El-Helw: Σύνθεσηέγχρωμη ξυλογραφία, 35x35 εκ (153) Hatem El-Helw: Σύνθεση έγχρωμη ξυλογραφία,60x60 εκ (154) Hatem El-Helw: Σύνθεση έγχρωμη ξυλογραφία, 30x30 εκ.1998 (155) Hatem El-Helw: Σύνθεση έγχρωμη ξυλογραφία, 178 (156) Hatem El-Helw: Σύνθεση έγχρωμη ξυλογραφία, 60x60 εκ.1996.

193 ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΙ ΑΙΓΥΠΤΙΟΙ ΧΑΡΑΚΤΕΣ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΙΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΕΣ ΤΗΣ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ - ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΞΥΛΟΓΡΑΦΙΑ - ΧΑΛΚΟΓΡΑΦΙΑ - ΛΙΘΟΓΡΑΦΙΑ - ΛΙΝΟΛΑΙΟ - ΜΕΤΑΞΟΤΥΠΙΑ - ΜΙΚΤΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

194 ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΙ ΑΙΓΥΠΤΙΟΙ ΧΑΡΑΚΤΕΣ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΙΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΕΣ ΤΗΣ ΧΑΡΑΚΤΙΚΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η τέχνη είναι η ανακάλυψη, η δημιουργία, η έκφραση, ο χαρακτήρας, η προσωπικότητα, είναι ο φίλος του ανθρώπου στη ζωή για να καταφέρει να ξεπεράσει τα εμπόδια και να συνεχίσει τον αγώνα του πιο δυνατός και με περισσότερη θέληση. Οι άνθρωποι επινόησαν τις Καλές Τέχνες για να αντικατοπτρίσουν ό,τι ωραίο υπάρχει στο φυσικό περιβάλλον τους σε έναν πίνακα, σε ένα άγαλμα, σε ένα λογοτεχνικό κείμενο. Οι Καλές Τέχνες μπορούν βέβαια να παίξουν και άλλους ρόλους στη ζωή μας. H χαρακτική ορίζει την εκτύπωση εικόνων με μελάνι πάνω σε μεταλλικές, ξύλινες ή πέτρινες πλάκες, στην επιφάνεια των οποίων έχει χαραχθεί το σχέδιο με ειδικά εργαλεία.(εικ ) Οι κυριότερες μορφές της διακρίνονται στη χαλκογραφία, την ξυλογραφία και τη λιθογραφία. Την εμφάνισή της χαρακτικής κάνει σε διάφορες εποχές και μέρη του κόσμου: Προετοιμάζεται από τα προϊστορικά χρόνια, με ιερογλυφικά σχήματα χαραγμένα στον πηλό, και την αρχαιότητα, με τις χαράξεις στα μελανόμορφα αγγεία. Αργότερα διαμορφώνεται από τους Γερμανούς μεταλλουργούς και αποκτά μια θέση ανάμεσα στις Καλές Τέχνες με τα Αναγεννησιακά αριστουργήματα του Mantegna και του Pollaiuolo, τα εσωτερικά έργα του Durer και του Rembrandt, τις ανατρεπτικές λιθογραφίες του Goya και του Daumier, τις μοντέρνες συνθέσεις του Toulouse-Lautrec, του Matisse, του Rouault, του Picasso και τις ανησυχητικές εικόνες των Γερμανών εξπρεσιονιστών. 1 Η χαρακτική είναι ο τρόπος με τον οποίο απεικονίζεται το αντικείμενο πάνω σε λίθο ξύλο ή μέταλλο. Η εκτύπωση πάνω σε πέτρινες πλάκες, όπου χαράσσεται το πρωτότυπο, εφευρέθηκε το 18 ο αιώνα στη Γερμανία από το Σενεφέλντερ. Αργότερα αναπτύχθηκε και πήρε μεγάλες διαστάσεις στην αντιγραφή ζωγραφικών πινάκων. Έχει μεγάλη επιτυχία στην ακριβέστατη πολυχρωμία. 1 - Πολύνα Κοσμαδάκη : 180

195 Κατά τα βυζαντινά χρόνια, η χαρακτική αναπτύχθηκε στην αγιογραφική και ξυλογραφία. Πάνω σε ξύλινες επιφάνειες γίνονται ανάγλυφες αναπαραστάσεις ιχνογραφίας προορισμένες για εκτύπωση. Οι Κράναχ, Χολμπάιν, Ντίρερ δημιούργησαν αριστουργήματα. Κατά τη διάρκεια μιας περιόδου η χαρακτική (ξυλογραφία) βρέθηκε υπό ύφεση με την εμφάνιση της χαρακτικής πάνω στο χαλκό (χαλκογραφία), αλλά τον ΙΗ' αιώνα παρουσίασε νέα ακμή. Σήμερα η χαρακτική (ξυλογραφία) χρησιμοποιείται στη διακόσμηση καλλιτεχνικών βιβλίων. Το ίδιο ανάλογη εφαρμογή βρίσκει χαρακτική πάνω στο χαλκό. Η εικόνα χαράσσεται πάνω σε μια πλάκα χαλκού για να τυπωθεί ύστερα από αυτό η εικόνα που εκτυπώνεται. 2 Η χαρακτική, δηλαδή η τέχνη να χαράζεται ένα σχέδιο πάνω σ' ένα σκληρό υλικό, είναι πολύ παλιά. Σε μια πλάκα επίπεδη και λεία ο καλλιτέχνης σχεδιάζει το σχέδιό του. Με τα ειδικά μαχαίρια και τις γούζες της ξυλογραφίας αφαιρεί χαράζοντας ότι, δεν πρέπει να τυπωθεί και αφήνει ανέπαφα αυτά που θέλει να φανούν. Απλώνει το τυπογραφικό μελάνι με κύλινδρο στην επιφάνεια του ξύλου, ώστε να μελανωθεί ότι εξέχει. Επάνω στην μελανωμένη επιφάνεια, τοποθετεί το ειδικό χειροποίητο γιαπωνέζικο χαρτί. Στην συνέχεια τρίβει με προσοχή την πίσω επιφάνεια του χαρτιού με τον τρίφτη (Brunissoir) ή τυπώνει στο πιεστήριο, παίρνοντας έτσι το αποτύπωμα του χαραγμένου ξύλου. Εκείνο που σχεδιάζεται και χαράζεται επάνω στην πλάκα, τυπώνεται αντίστροφα στο χαρτί. Το χαρακτικό έργο είναι μια αυτόνομη δημιουργία που μεταφράζει μια ιδέα όπως η ζωγραφική και η γλυπτική. Δεν πρέπει να συγχέουμε το πρωτότυπο χαρακτικό έργο το σχεδιασμένο και χαραγμένο από τον ίδιο τον καλλιτέχνη, με το ζωγραφικό έργο που αναπαράγεται φωτομηχανικά και τυπώνεται με την μέθοδο offset ή της μεταξοτυπίας. Είναι φανερό ότι, οι αναπαραγωγές αυτές όσο τεχνικά τέλειες και να είναι, δεν μπορούν να αναγνωρισθούν ως πρωτότυπα χαρακτικά έργα. Στην περίπτωση αυτή η αξία τους δεν ξεπερνά την αξία του χαρτιού και της δαπάνης παραγωγής. Η χαρακτική τέχνη διακρίνεται σε πλήθος διαφορετικών τεχνοτροπιών, οι οποίες είναι:

196 - ΞΥΛΟΓΡΑΦΙΑ Η κύρια μορφή αναγλυφικής εκτύπωσης. Επάνω σε μια εντελώς λεία κι επίπεδη ξύλινη επιφάνεια ζωγραφίζεται το αντίστροφο του σχεδίου που θέλουμε να χαράξουμε. Έπειτα με ειδικά μαχαιρίδια αφαιρούνται τα κομμάτια της επιφάνειας, ανάμεσα στις γραμμές του σχεδίου κι αφήνονται ανάγλυφες μόνο οι γραμμές που αποτελούν το σχέδιο. Στη συνέχεια μελανώνεται η επιφάνεια του ξύλου και γίνεται η εκτύπωση. Στο χαρτί τώρα αποτυπώνονται μόνο οι μαυρισμένες ανάγλυφες γραμμές του σχεδίου, ενώ το υπόλοιπο μένει άσπρο. Η ξυλογραφία άρχισε να χρησιμοποιείται απ' το 1400 περίπου κυρίως για εικονογραφήσεις βιβλίων. Ο Ντίρερ ήταν ένας απ' τους μεγαλύτερους δασκάλους της τέχνης αυτής που σημείωσε μεγάλη ανάπτυξη μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας. Μετά το 1900 η ξυλογραφία γνώρισε καινούρια άνθηση στην Ευρώπη και την Αμερική. 3 Είναι η παλιότερη τεχνική της χαρακτικής, γνωστή στην Κίνα από το 868 μ.χ. οπότε χρονολογείται η ξυλογραφία του Βανγκ-Τσιε σε ρολό του χαρτιού 4 Η παραδοσιακή κινεζική εκτύπωση σε ξύλινο πλαίσιο, αρχικά γινόταν ως εγχάραξη ή επίστρωση σε ξύλο και ακολουθούσε η αποτύπωση της σε χαρτί. Σύμφωνα με τους ερευνητές, οι περισσότερες από τις πρώιμες κινεζικές ύλες εκτύπωσης σε ξύλο χρησιμοποιήθηκαν ως πρώιμες μορφές βιβλίου 5. Η ξυλογραφία ανήκει στη γενική κατηγορία της Αναγλυφοτυπίας /υψιτυπίας, γιατί τυπώνεται ό,τι εξέχει από την πλάκα. Στην Ευρώπη εμφανίζεται από το τέλος του 14 ου αιώνα, παράλληλα με τη χρήση του χαρτού η πιο παλιά γραπτή μαρτυρία για L. Βίn Υοn, Α Catalogue Japanese and Chinese Woodcuts in the British Museum, Λονδίνο 1916, σ Ξυλογραφία/ λινόλαιο, χαλκογραφία, ή λιθογραφία; Με τη χρήση μεγεθυντικού φακού, αν το μελάνι σε μικρή λεπτομέρεια στην άκρη της τυπωμένης εικόνας δημιουργεί εντονότερο περίγραμμα γύρω από την τυπωμένη περιοχή. αν είναι συμπαγές αν μπορεί κανείς να φανταστεί ότι οι μαύρες γραμμές έγιναν μάλλον με αφαίρεση των'{ειτονικών τους λευκών. αν η εικόνα έχει αποτυπώματα μελανιού στις άκρες της τότε το τύπωμα είναι ξυλογραφία/ λινόλαιο. Με τη χρήση μεγεθυντικού φακού, αν το μελάνι σε πολύ σκούρα γραμμή της τυτωμένης εικόνας φαίνεται να προβάλλει εξογκωμένο (σαν σκουριά) από το χαρτί. Αν οι λεπτότερες γραμμές δείχνουν γκρίζες αν οι γραμμές του χαρακτικού διασταυρώνονται πολύ πυκνά. αν διακρίνεται το πάτημα της πλάκας στις άκρες του χαρτιού τότε το τύπωμα είναι χαλκογραφία. Το μόνο όντως μαύρο σε χαλκογραφία είναι αυτό της ξεστής χαλκογραφίας, αλλά στα τυπώματά της η μετάβαση από τις μαύρες στις λευκές περιοχές γίνεται σταδιακά (μεσολαβούν δηλαδή γκρίζες) και όχι απότομα, όπως στην ξυλογραφία. Αν ένα τύπωμα έχει λευκές γραμμές με ανώμαλα και όχι κοψτά περιγράμματα σε μαύρο φόντο, που δίνουν την εντύπωση γραφής μολυβιού -τότε το τύπωμα, με πρώτη ματιά, είναι λιθογραφία. Το τύπωμα της λιθογραφίας είναι ομοιόμορφο στο μελάνι και επίπεδο στο χαρτί. είναι επίσης κάπως πιο αδύναμο στις περιοχές της πέτρας που δεν έχει πιάσει το μελάνι. (από : Δημήτρης Παυλοπολος: Χαρακτική, Γραφικές τέχνες Ιστορία, τεχνικές, μέθοδοι. σελ.163.) 182

197 εκτύπωση από ξύλο βρίσκεται σε απόδειξη πληρωμής το 1393, όπου στην Ντιζόν ο Ζαν Μπωντέ, ένας ξυλουργός, πληρώθηκε επειδή έκοψε ξύλα, με τα οποία θα τυπώνονταν παραστάσεις σε ύφασμα των καλυμμάτων μιας Αγίας Τράπεζας. Η χάραξη στο ξύλο ανήκει στην ανάγλυφη φόρμα εκτύπωσης. Η πρώτη τυπωμένη εικόνα σε χαρτί χρονολογείται στην Κίνα το 868 μ.χ. στην κινεζική δυναστεία των Tang και ονομάστηκε το μόνο δέντρο. Γρήγορα η τέχνη αυτή πέρασε μέσω των Κορεατών στην Ιαπωνία όπου γνώρισε μεγάλη άνθηση. Στην Ευρώπη οι πρώτοι μύλοι χαρτιού κατασκευάζονται στο τέλος του 14 ου αιώνα και τότε γίνονται και οι πρώτες ξυλογραφίες. (εικ. 168:171) Σε μια ξύλινη πλάκα ροκανισμένη για να είναι επίπεδη και λεία ο καλλιτέχνης σχεδιάζει με σινική μελάνη το σχέδιο του. Με τα ειδικά μαχαιράκια και τις γούζες της ξυλογραφίας χαράζοντας αφαιρεί ό,τι δεν πρέπει να τυπωθεί και αφήνει ανέπαφα αυτά που θέλει να φανούν. Με κύλινδρο απλώνει τυπογραφικό μελάνι στην επιφάνεια του ξύλου ώστε να μελανωθεί ό,τι εξέχει. Επάνω στην μελανωμένη επιφάνεια τοποθετεί το ειδικό χαρτί και στην συνέχεια τρίβει με προσοχή την πίσω επιφάνεια του χαρτιού με τον τρίφτη (burnissoir), ή τυπώνει στο πιεστήριο. Παίρνει έτσι το αποτύπωμα του χαραγμένου ξύλου. Εκείνο που σχεδιάζεται και χαράζεται επάνω στην πλάκα τυπώνεται αντίστροφα στο χαρτί. Δύο είναι οι βασικές τεχνικές της Ξυλογραφίας: η χάραξη σε πλάγιο ξύλο, όπου οι πλάκες του ξύλου είναι κομμένες σύμφωνα με την φορά των ινών του, και η χάραξη σε όρθιο ξύλο όπου οι πλάκες προέρχονται από το εγκάρσιο κόψιμο του κορμού των δέντρων. Η πλάκα από όρθιο ξύλο είναι πολύ σκληρή, χαράζεται με το καλέμι, την ονγκλέτα και η χάραξη μπορεί να γίνει εξαιρετικά λεπτή. Το Όρθιο ξύλο 6 (σόκαρα) επιβάλλεται αργότερα, από το 1771, όταν ένας Άγγλος χαράκτης, ο Τόμας Μπέγουικ ( ), έχοντας μαθητεύσει στο 6 - Ξυλογραφία σε πλάγιο ή σε όρθιο ξύλο; Το βασικό κριτήριο για τη διάκριση της ξυλογραφίας σε πλάγιο ξύλο από, την ξυλογραφία σε όρθιο είναι το χρονολογικό: πριν από το δεύτερο μισό του 180υ αιώνα τα τυπώματα είναι από πλάγιο ξύλο' μετά το δεύτερο μισό του 180υ αιώνα και έως τον προχωρημένο 19 ο αιώνα είναι από όρθιο ξύλο. στον 20 ο αιώνα οι δύο μέθοδοι χρησιμοποιούνται παράλληλα, ανάλογα με το τι θέλει να αποδώσει ο χαράκτης. Οι χοντρές μαύρες γραμμές και η σχετική ελευθερία τους προδίδουν ξυλογραφία σε πλάγιο ξύλο. οι λεπτές και η αυστηρή χάραξή τους, ξυλογραφία σε όρθιο ξύλο. Κάποιες λευκές γραμμές πάνω στο μαύρο τύπωμα μιας ξυλογραφίας σημαίνουν τα χάσματα στις ενώσεις των μικρών κομματιών που αποτελούν την επιφάνεια της ξυλογραφίας στη μέθοδο του όρθιου ξύλου, και βοηθούν να ξεχωρίσουμε το τύπωμα σε πλάγιο από εκείνο σε όρθιο ξύλο. 183

198 Νιούκαστλ κοντά στον χαράκτη Ραλφ Μπέιλμπυ ( ), σπουδαστής ακόμα, κερδίζει το βραβείο ενός διαγωνισμού, που θέσπισε η Society of Arts του Λονδίνου για να συγκρατήσει την παρακμή της ξυλογραφίας, και δοκιμάζει από εκκεντρικότητα να καινοτομήσει στη χάραξη εικόνων για το βιβλίο του φίλου του Τσαρλς Χάτον Πραγματεία στις μετρήσεις (Α Treatise on Menstruation, ). 'Έτσι, αντί να χρησιμοποιήσει πλάγιο ξύλο για την ξύλινη πλάκα, πειραματίζεται και χρησιμοποιεί εγκάρσια κομμένες από τον κορμό του δέντρου φέτες, οι οποίες είχαν τετραγωνιστεί και ενωθεί με κόλλα. Το ξύλο που δημιουργήθηκε, με «όρθια» τα νερά του, προερχόμενο από δέντρα σκληρά-τσιμισίρι (πυξάρι) και κελεμπέκι (σφεντάμι), δουλευόταν δύσκολα στη χάραξη. Οι επιφάνειές του αλείφονταν με λευκή πάστα ανθρακικού μολύβδου (στουπέτσι), πάνω στην οποία ο χαράκτης σχεδίαζε με μολύβι το έργο πριν το χαράξει με το καλέμι. Άντεχε το ξύλο αυτό σε πολλά τυπώματα κάπου είχε «τραβήξει» ο ίδιος ο Μπέγουικ για μιαν εφημερίδα του Νιούκαστλ-, ενώ εξασφάλιζε την πιστότατη απόδοση λεπτομερειών του σχεδίου, και τα δύο σοβαρά πλεονεκτήματα για την εκτύπωση εικόνων. Ο Μπέγουικ εργάστηκε στο Νιούκαστλ, δημιουργώντας πλήθος ξυλογραφιών και αφήνοντας πολλούς μαθητές. 7 Στην τεχνική της ξυλογραφίας το σχέδιο διαγράφεται με μελάνι πάνω στην ξύλινη πλάκα, που έχει προηγουμένως καθαριστεί καλά. Με μικρά μαχαίρια ή καλέμια για τις λεπτές γραμμές και με γούζες (gouges), σκαρπέλα, για τις μεγάλες φόρμες, ο χαράκτης σκαλίζει προσεκτικά, αφαιρώντας τα τμήματα που δεν θέλει να τυπωθούν και κρατώντας εκείνα που τον ενδιαφέρει να «βγουν». Απλώνει έπειτα, με κύλινδρο, τυπογραφικό μελάνι στα ανάγλυφα που σχηματίστηκαν στην ξύλινη πλάκα, και βάζει πάνω της ειδικό χειροποίητο γιαπωνέζικο χαρτί. Μετά, τρίβει την πίσω επιφάνεια του χαρτιού με τον λειαντή (brunissoir) ή τυπώνει κατευθείαν στο πιεστήριο. Το σχέδιο τυπώνεται στο χαρτί αντίστροφα από την πλάκα -το αριστερό στην πλάκα αποτυπώνεται δεξί στο χαρτί-, κι αυτό πρέπει να το γνωρίζει ο χαράκτης όταν σχεδιάζει π.χ. γράμματα. Ο αριθμός των αντιτύπων της ξυλογραφίας δεν είναι μεγάλος εξαρτάται από την περιορισμένη αντοχή της ξύλινης πλάκας. Τον 14 ο και 15 ο αιώνα, όταν ήθελαν πολλά αντίτυπα ενός έργου, χρησιμοποιούσαν αντί του ξύλου μέταλλο, όπου χάραζαν την παράσταση με την τεχνική της ξυλογραφίας ή με κουκκίδες Δημήτρης Παυλοπολος: χαρακτική, γραφικές τέχνες ιστορία, τεχνικές, μέθοδοι. εκδόσεις Καστανιώτη & διάττων, Αθηνά 2004, σ Αυτόθι,σ..σ

199 Στην έγχρωμη ξυλογραφία, ο χαράκτης χρησιμοποιεί για κάθε χρώμα διαφορετική πλάκα ξύλου. Τότε είναι υποχρεωμένος να επαναλάβει το σχέδιό του, από το πρώτο δοκίμιο που τύπωσε, σε διαφανές χαρτί και να το περάσει στο δεύτερο ξύλο, για τα υπόλοιπα χρώματα. Εκτός από τις έγχρωμες ξυλογραφίες, υπάρχουν και οι επιχρωματισμένες (επιζωγραφισμένες), στις οποίες τα χρώματα-υδροχρώματαμπαίνουν εκ των υστέρων, με το χέρι, στα τυπώματα. Ξυλογραφίες σε πλάγιο ξύλο εμφανίζονται στην Ιαπωνία μέσω των Ολλανδών που έκαναν εμπόριο τον 18 ο αιώνα. Την περίοδο αυτή δημιουργούνται τα χαρακτικά Ουκίγιο-ε 9, που σημαίνει «εικόνες του φευγαλέου κόσμου». Ειπώθηκαν έτσι, γιατί απεικόνιζαν παραστάσεις από την καθημερινή ζωή, τα θεάματα, τα κακόφημα κέντρα, τις προκλητικές γυναίκες του "Έντο, παλιάς ονομασίας του Τόκιο. Οι μέθοδοι των ξυλογραφιών του Ουκίγιο-ε είναι πολλές και πήραν τις ονομασίες τους από τα χρώματα που χρησιμοποιούνται: Σουμιζουρί-ε (μαύρη εικόνα), Ταν-ε (κόκκινη εικόνα), Μπένι-ε (πορτοκαλιά-κόκκινη εικόνα), Ουρούσι-ε (εικόνα μαύρης λάκκας), Μπενιζουρί-ε (πολύχρωμη κόκκινη εικόνα), Νισίκιε (χρυσοποίκιλτη πολύχρωμη εικόνα). Τα Ουκίγιο-έ είναι σύνθετα δημιουργήματα - προϊόντα συνεργασίας του ζωγράφου που συνθέτει το αρχικό σχέδιο, του χαράκτη που το μεταφέρει στο ξύλο (παραδοσιακά, της κερασιάς) και του τεχνίτη που το τυπώνει. Πολλά χέρια συνεργάζονταν λοιπόν για τη δημιουργία του ίδιου έργου, επιβεβαιώνοντας την παραδοσιακή ιαπωνική ικανότητα για συλλογική συνεργασία και συγκεράζοντας, ενδεχομένως, διαφορετικές προσωπικότητες και μορφολογική προσέγγιση. Αυτό το γεγονός πρέπει να το έχουμε πάντοτε υπόψη μας, όταν κρίνουμε ένα παραδοσιακό ιαπωνικό χαρακτικό. Να προσθέσουμε ωστόσο, ως προς τους ζωγράφους του ουκίγιο-έ, ότι πάρα πολλοί από αυτούς μάς είναι γνωστοί και από ζωγραφικές συνθέσεις σε χαρτί ή σε μετάξι, δημιουργημένες με χρώματα ή και με μελάνη. Ζωγράφοι και δημιουργοί χαρακτικών υπήρξαν οι πιο γνωστοί πρωτεργάτες 9 - Από ιστοσελίδα Ιαπωνική περδβεια στην Ελλάδα, 185

200 του ουκίγιο-έ, όπως ο Χισικάουα Μορονόμπου (περ ), ο Τορίι Κιγιονόμπου( ), ο Οκουμούρα Μασανόμπου (περ ). Ο Κιγιονόμπου και όλοι σχεδόν οι Τορίι διακρίθηκαν σε συνθέσεις θεατρικές, προφανώς γιατί ο θεμελιωτής αυτής της μακρόβιας σχολής, ο Τορίι Κιγιομότο ( ), υπήρξε ζωγράφος αλλά και ηθοποιός - αρχικά στην Οσάκα και αργότερα στο Έντο, Στο Έντο, που αναδείχθηκε βαθμιαία σε κύριο κέντρο παραγωγής και ανάπτυξης της τέχνης του ουκίγιο, δραστηριοποιήθηκαν στη διάρκεια του 18 ου αι. και καλλιτέχνες οπαδοί της σχολής Καϊγκετσουντό, της οποίας ο θεμελιωτής, ο Άντο Καϊγκετσουντό, διαμόρφωσε από τις αρχές του αιώνα τον αντιπροσωπευτικό τύπο της γυναικείας μορφής του πρώιμου ουκίγιο-έ. Τα πρώτα χαρακτικά ήταν ασπρόμαυρα, με βαθμιαίες προσθήκες κόκκινου της σκουριάς και άλλων απλών χρωμάτων με το χέρι, ενώ το μαύρο αποδιδόταν (και αποδίδεται πολλές φορές) πιο λαμπερό με τη χρήση της λάκας. Η τελειοποίηση των τεχνικών μεθόδων με την πάροδο του χρόνου είχε ως αποτέλεσμα, γύρω στο 1765, τη δημιουργία των περίφημων νίσικι-έ (nishiki-e, πολύχρωμα χαρακτικά που θυμίζουν κεντήματα). Αυτά συνδέθηκαν με τον καλλιτέχνη Σουζούκι Χαρουνόμπου ( ), γνωστόν και από τις ζωγραφικές επιδόσεις του σε χαρτί και σε μετάξι, στην τεχνική της πινελιάς όσο και στο πολύχρωμο στυλ του ουκίγιο-έ. Στον 20 ο αιώνα οι Γερμανοί εξπρεσιονιστές της ομάδας Η Γέφυρα Ερνστ Λούντβιχ Κίρχνερ ( ) και 'Έριχ Χέκελ ( ) θα εκφραστούν, μέσα από έντονες παραμορφώσεις και γραμμικές διατυπώσεις, με την μέθοδο της ξυλογραφίας σε πλάγιο ξύλο. Πραγματικά κομψοτεχνήματα είναι εξάλλου τα κοσμήματα βιβλίων και τα πρωτογράμματα σε όρθιο ξύλο της οικογένειας Παπιγιόν, που συγκεντρώθηκαν το 1766 στη δίτομη Ιστορική και πρακτική πραγματεία για την ξυλογραφία, από τον Ζαν Μπατίστ Μισέλ Παπιγιόν ( ). Οι Παπιγιόν σημειώνουν μια κορύφωση της μεθόδου αυτής με τις εκπληκτικής ποιότητας μικρογραφίες τους. Την τεχνική της ξυλογραφίας σε όρθιο ξύλο αξιοποίησε επίσης, με προσωπικό τρόπο, ο Γερμανό ζωγράφος Κάσπαρ Νταβίντ Φρήντριχ ( ) Δημήτρης Παυλοπολος: Χαρακτική, Γραφικές Τέχνες Ιστορία, Τεχνικές, Μέθοδοι (Ιστορία Τεχνικές Μέθοδες ),εκδόσεις Καστανιώτη & Διάττων, Αθηνά σ

201 Στην έγχρωμη ξυλογραφία 11 απαιτούνται τόσες ξύλινες επιφάνειες όσα είναι τα χρώματα που πρέπει να αποδοθούν στο έργο. Ένα είδος έγχρωμης ξυλογραφίας είναι το camaieu όπου δύο, το πολύ τρεις πλάκες τυπώνονται σε τόνους του ίδιου χρώματος. Σήμερα χρησιμοποιούνται για χάραγμα και άλλα υλικά όπως το linoleum, το plexiglass κ.ά. 12 Στην Αίγυπτο η Ξυλογραφία υπήρξε η αρχαιότερη μέθοδος χαρακτικής. Την τεχνοτροπία αυτή χρησιμοποιούν σήμερα οι περισσότεροι Αιγύπτιοι χαράκτες, οι οποίοι ακολουθούν μια από αρχαίων χρόνων σημαντική παράδοση αφού την εμπλουτίσουν με στοιχεία σύγχρονης τεχνικής την διαδίδουν στον ευρύτερο κόσμο. Η τεχνική της ξυλογραφίας διδάσκεται σαν τέχνη στη Σχολή των Τεχνών του Καΐρου το 1934 Ο Άγγλος καλλιτέχνης Bernard Ryes, ήταν ο πρώτος δάσκαλος,και συνεχίσει «Al-Houssin Fawzi» όταν μετά υποστροφή του από εξωτερικό ο ίδιος «Al- Houssin Fawzi» ήταν ο πρωτοπόρος αυτής της εξέλιξης στη σύγχρονη Αιγυπτιακή Χαρακτική Τέχνης καθώς και άλλοι που ακολούθησαν τα βήματα του όπως ο Abdallah Gohar, Houssin El-Gebaly, Fathi Ahmed, Farouk Shehata, Saifelislam Sakr, και άλλοι. (εικ. 172:176). Ο Seif-El-Islam Sakr Γεννημένος στην Gharbiya το 1952, Βαθμολογημένος από την Σχολή Καλών Τεχνών πανεπιστήμιο του Helwan, στο Κάιρο το Μεταπτυχιακό στις γραφικές τέχνες στο Κάιρο του Έκανε το διδακτορικό του στη φιλοσοφία τέχνης πάνω στις καλές τέχνες στο Κάιρο του Διατελεί Καθηγητής στο τμήμα χαρακτικής στη Σχολή Καλών Τεχνών του Καΐρου. Είναι μέλος σε πολλές Αιγυπτιακές καλλιτεχνικές κοινότητες, και μέλος στη ένωση των Αιγυπτιακών καλλιτεχνών. Συμμετείχε σε πολλές ομαδικές εκθέσεις στη μετακίνηση τέχνης όπως Εθνικές εκθέσεις και άλλες. Αντιπροσωπευόμενος η Αίγυπτος σε διεθνείς Εκθέσεις στις αραβικές και ξένες χώρες. Συλλογές του βρίσκεται 11 - 'Έγχρωμη ξυλογραφία σε πλάγιο ή όρθιο ξύλο; Η διάκριση είναι η ίδια, όπως ανάμεσα στην ασπρόμαυρη ξυλογραφία σε πλάγιο και την ασπρόμαυρη ξυλογραφία σε όρθιο ξύλο: και η έγχρωμη ξυλογραφία σε πλάγιο ξύλο προσφέρεται για πιο αδρά αποτελέσματα, δίνοντας και την υφή του ξύλου, ενώ η έγχρωμη ξυλογραφία σε όρθιο ξύλο παρέχει λεπτές χρωματικές αναμίξεις και γραμμικές διασταυρώσεις. Εξαιρώντας το σκιότυπο (καμαίέ), οι έγχρωμες ξυλογραφίες σε πλάγιο ξύλο επιχωριάζουν στην Ανατολή, κυρίως στα γιαπωνέζικα τυπώματα, καθώς και σε τυπώματα του 20 ου αιώνα. οι έγχρωμες ξυλογραφίες σε όρθιο ξύλο κυριαρχούν στην αναπαραγωγή έγχρωμων τυπωμάτων - ως χρωμοξυλογραφίες- τον 19o αιώνα, αλλά μειώνονται από τότε και ύστερα Χαρακτική, Γραφικές τέχνες Ιστορία, τεχνικές, μέθοδοι.σελ Ξένης Σαχίνης: " Ξυλογραφία"Χαρακτικά από τη Συλλογή της Τέχνης (μακεδονικής Καλλιτεχνικής Εταιρείας, Δήμος Θεσσαλονίκη Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο 1992, σελ.7-8 -Julia Ayres: Printmaking Techniques, Watson-Guptill Publications, New York σελ

202 στο Αιγυπτιακό Μουσείο της μοντέρνας τέχνης του Καΐρου και στο κτίριο Εφημερίδα Al- Ahram. Ο 14 ος αιώνας βλέπει τη μεγάλη εξέλιξη του χαρτιού και τη γέννηση της τυπωμένης εικόνας, γιατί στην πραγματικότητα το χαρακτικό άρχισε να υπάρχει από τη στιγμή που ένα σχέδιο τυπώθηκε στο χαρτί. Τέλος, οι καλόγεροι του Μεσαίωνα είναι οι πρώτοι που χάραξαν εικόνες στο ξύλο και τύπωσαν τις πρώτες ξυλογραφίες. Ο εμπορικός και θρησκευτικός όμως χαρακτήρας αυτών των εικόνων, δείχνει, ότι κάθε καλλιτεχνική φροντίδα είχε παραμεριστεί. Αυτές οι εικόνες προορίζονταν για τους πιστούς της εκκλησίας, η οποία ήταν παντοδύναμη το μεσαίωνα, και αποτέλεσαν προπαγάνδα στην υπηρεσία της πίστης. Για πολύ καιρό η χαρακτική είχε ένα προορισμό χρησιμότητας, θα πρέπει να περιμένει την Αναγέννηση για να της δοθεί ο χαρακτήρας του έργου τέχνης. Θα θεωρηθεί εν τούτοις σαν δευτερεύουσα τέχνη, κατώτερη, αφού συχνά ο σκοπός της θα είναι να αναπαράγει, τα αριστουργήματα της ζωγραφικής, της γλυπτικής και της αρχιτεκτονικής. Τον 19 ο αιώνα επί τέλους ελευθερώνεται από τον υπηρετικό χαρακτήρα της και θεωρείται σαν μια καθαρή και ανεξάρτητη τέχνη. Μέχρι τότε, θεωρούσαν σαν τελειότητα της χαρακτικής Τέχνης, την απαράλλαχτη απομίμηση ενός πίνακα ή ενός σχεδίου. Μέσα σ' αυτή την οπτική γωνία αναπτύχθηκαν οι τεχνικές της σε συνδυασμό με τα διάφορα υλικά. Έτσι χρησιμοποιήθηκε το λιθογραφικό κραγιόνι, με το οποίο μπορεί να γίνει τέλεια απομίμηση ενός σχεδίου με μολύβι, έτσι χρησιμοποιήθηκε η ακουατίντα στη χαλκογραφία, με την οποία εύκολα μπορούν να δοθούν οι τόνοι και οι διαφάνειες μιας ακουαρέλλας. Το χαρακτικό της απομίμησης είναι η εκτέλεση ενός έργου άλλου καλλιτέχνη από ένα επαγγελματία χαράκτη. Η αισθητική αξία αυτού του έργου της αναπαραγωγής, βρίσκεται μόνο στην τεχνική, η οποία εξαρτάται από την ικανότητα και τις λύσεις που θα δώσει ο τεχνίτης, για να ερμηνεύσει σωστά το πρωτότυπο. Όμως, η αναπαραγωγή, ή καλύτερα η ερμηνεία όσο τέλεια κι αν γίνει, δεν θα δώσει ποτέ την αλήθεια του 188

203 πρωτότυπου. Το πρωτότυπο έργο, βγαλμένο από μιαν εσωτερική ανάγκη του καλλιτέχνη, έχει μέσα του την ίδια τη ζωή του δημιουργού. Η απομίμηση αποδίδει μόνο την εξωτερική του εμφάνιση. Η εσωτερική του αλήθεια η ζωή δηλαδή, δεν είναι δυνατόν να ξαναδωθεί. Μετά το δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η αστική τάξη και οι διανοούμενοι, έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον, για την απόκτηση έργων τέχνης, υπογεγραμμένων από τα πιο γνωστά ονόματα της σύγχρονης εποχής. Οι εκδότες και οι γκαλερί, μυρίστηκαν έγκαιρα από πού φυσούσε ο άνεμος και εξαπέλυσαν την τεχνική της λιθογραφίας, παρακινώντας τους καλλιτέχνες, να κάνουν έγχρωμες λιθογραφίες σε μέγεθος μάλιστα αρκετά μεγάλο για ν' αντικαταστήσουν τους πίνακες των μοντέρνων εσωτερικών. Αυτές οι λιθογραφίες τυπωμένες από 100 έως 250 αντίτυπα, επωλούντο φθηνά συγκριτικά με τη ζωγραφική και γνώρισαν μεγάλη επιτυχία, γιατί εύκολα μπορούσε κανείς να κρεμάσει στο σπίτι του ένα έργο του Renoir, του Matisse ή του Manet. Όμως, οι περισσότεροι από τους καλλιτέχνες αυτούς, κατρακυλώντας μπροστά στις δυσκολίες της τεχνικής, έδιναν το σχέδιό τους στον τεχνίτη λιθογράφο, ο οποίος αναλάμβανε τη μεταφορά του στην πέτρα και την εκτύπωσή του. Το ίδιο έκαναν όταν ήθελαν το έργο τους να γίνει χαλκογραφία. Μ' αυτό τον τρόπο, γέμισαν οι γκαλερί λιθογραφίες και χαλκογραφίες γνωστών καλλιτεχνών, χωρίς ποτέ τους οι ίδιοι να αγγίξουν την πέτρα ή το μέταλλο. Το εμπόριο της εστάμπας είχε σαν αποτέλεσμα να χάσει η χαρακτική την αρχική της ποιότητα και ο κόσμος την εμπιστοσύνη του στο χαρακτικό έργο. Γι' αυτό, για να προστατευτεί η χαρακτική και το κοινό, έγιναν μεγάλα συνέδρια στο Παρίσι, στη Βιέννη και τη Νέα Υόρκη, τα οποία έδωσαν τους όρους που πρέπει να τηρεί ένα χαρακτικό για να θεωρείται πρωτότυπο έργο τέχνης. Στις 18 Δεκεμβρίου του 1964 το Εθνικό Συνέδριο των Γάλλων χαρακτών έδινε τον ακόλουθο ορισμό σχετικά με το πρωτότυπο χαρακτικό: «Θεωρούνται σαν χαρακτικά, οι πρωτότυπες εστάμπες και λιθογραφίες, που έχουν τυπωθεί από μια ή περισσότερες πλάκες, με οποιαδήποτε τεχνική, εκτός από τις μηχανικές και φωτομηχανικές μεθόδους, αλλά το σχέδιο, η χάραξη και η εκτύπωση να είναι έργο του ίδιου καλλιτέχνη. Μόνο τα χαρακτικά που πληρούν αυτούς τους όρους έχουν το δικαίωμα να ονομάζονται «πρωτότυπα». 189

204 Το τρίτο διεθνές συνέδριο Πλαστικών Τεχνών υιοθέτησε στη Βιέννη το 1960 τις ακόλουθες αποφάσεις αναφορικά με τη χαρακτική. 1. Ανήκει στον καλλιτέχνη - χαράκτη και μόνον σ' αυτόν, να καθορίσει τον τελικό αριθμό καθ' ενός από τα χαρακτικά του έργα, είτε χαλκογραφίες είναι, είτε ξυλογραφίες, λιθογραφίες κλπ. 2. Κάθε αντίτυπο για να θεωρηθεί σαν πρωτότυπο, πρέπει να φέρει όχι μόνο την υπογραφή του καλλιτέχνη, αλλά επίσης την ένδειξη του ολικού αριθμού των αντιτύπων και το νούμερο σειράς της εστάμπας. Ο καλλιτέχνης μπορεί επίσης να δείξει ότι ο ίδιος έκαμε την εκτύπωση γράφοντας τα αρχικά της λέξης Impression. 3.Μετά το τύπωμα η πλάκα πρέπει να διαγραφεί. 4.Οι αρχές που αναφέρθηκαν εφαρμόζονται σε χαρακτικά έργα τα οποία μπορούν να θεωρούνται πρωτότυπα, δηλαδή σε τυπωμένα έργα, που το σχεδίασμα, η χάραξη και η εκτύπωση, έγιναν από τον ίδιο καλλιτέχνη. Τα έργα που δεν ανταποκρίνονται σ' αυτούς τους όρους πρέπει να θεωρούνται σαν Reproductions. Και το Print Council of America το 1964 για να φωτίσει τους Αμερικανούς συλλέκτες και το κοινό και να τους προφυλάξει από μερικούς ασυνείδητους εμπόρους της τέχνης, εδημοσίευσε την παρακάτω κήρυξη: «Το πρωτότυπο χαρακτικό είναι ένα έργο τέχνης όταν ανταποκρίνεται στα παρακάτω κριτήρια»: 1. Ο καλλιτέχνης συνέλαβε το θέμα και το χάραξε πάνω στο μέταλλο, στην πέτρα, στο ξύλο ή σε οποιοδήποτε άλλο υλικό με σκοπό να εκτυπωθεί. 2. Η εκτύπωση έγινε από τον ίδιο τον καλλιτέχνη ή κάτω από τις οδηγίες του. 3. Το τελικό δοκίμιο επικυρώνεται από τον καλλιτέχνη. Αυτά που αναφέρθηκαν και τα οποία καταξιώνουν το χαρακτικό σαν έργο τέχνης δεν φαίνεται να έχουν γίνει πολύ γνωστά, γιαυτό προσφέρονται ακόμα στο κοινό ή εκτίθενται στίς γκαλερί, σύγχρονα χαρακτικά, που στην εμφάνιση φαίνονται σαν πρωτότυπα ενώ δεν είναι Αυτές οι λιθογραφίες ή μεταξοτυπίες, αριθμημένες και υπογεγραμμένες, δεν είναι καμμιά φορά, παρά απομιμήσεις χαραγμένες από ειδικούς τεχνίτες, ή μηχανικές απομιμήσεις πιο συχνά, κάποιας ακουαρέλλας, γκουάζ ή σχεδίου. Οι διαπιστώσεις αυτές θα μπορούσαν να φανούν απαισιόδοξες και να δώσουν μια άσχημη εικόνα για τη χαρακτική τέχνη. Θα μπορούσαν ακόμα να γεννήσουν το ερώτημα: Πώς είναι δυνατόν ο καθ' ένας πού αγοράζει ένα χαρακτικό να είναι βέβαιος για τη γνησιότητα του; Είναι πράγματι ένα σοβαρό πρόβλημα που έχει απασχολήσει τους ειδικούς και το κοινό εδώ και αρκετά χρόνια. Πολλές χώρες έχουν 190

205 πραγματογνώμονες, τους expert όπως τους λένε, οι οποίοι παρέχουν τις πληροφορίες τους στους συλλέκτες και το κοινό για τη γνησιότητα μιας γκραβούρας ή μιας λιθογραφίας. Έχουν ερευνήσει το χαρακτικό έργο όλων των μεγάλων καλλιτεχνών και έχουν καταγράψει όλα τα αντίτυπα που οι ίδιοι οι καλλιτέχνες είχαν αριθμήσει όταν ευρίσκοντο στη ζωή. Όταν όμως πρόκειται για χαρακτικά σύγχρονων καλλιτεχνών, εδώ τα νερά είναι ακόμα πολύ θολά. Δυστυχώς, δεν υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα ούτε για τη γνησιότητα του έργου, ούτε για τον αριθμό των αντιτύπων. Πολλοί καλλιτέχνες πέρα από τα αριθμημένα τους αντίτυπα βγάζουν και άλλα χωρίς αριθμό και τα ονομάζουν «epreuves» δοκίμιο. Βεβαίως υπάρχει το δικαίωμα για τον καλλιτέχνη, να βγάζει ένα περιορισμένο αριθμό αντιτύπων για δική του χρήση. Πρέπει όμως κι' αυτά να τα αριθμεί με λατινικά στοιχεία. Η γνώση της τεχνικής, ο ιδιαίτερος δηλαδή τρόπος δουλειάς μιας χαλκογραφίας, ξυλογραφίας ή λιθογραφίας, είναι νομίζω απαραίτητη για να εκτιμήσει κανείς σωστά ένα χαρακτικό έργο. Γιατί το χαρακτικό δεν πρέπει να εκτιμηθεί μόνο για το θέμα που παρουσιάζει, αλλά για την πλαστικότητα της γραφής του, για το παιχνίδι στα μαύρα και στα άσπρα, στα φώτα και στις σκιές, για την ισορροπία του γραφισμού του ο οποίος συνδέεται με την ποιότητα του χαρτιού και με το χρώμα της μελάνης. Είναι ακόμα χρήσιμη η γνώση της τεχνικής για να αναγνώσει κανείς ένα κλισέ από μια χαλκογραφία, μια λιθογραφία από μια τσιγγογραφία ή μια μεταξοτυπία. Αλλά ας παρακολουθήσομε τώρα τις τρεις βασικές αρχές της χαρακτικής δηλαδή της ξυλογραφίας, της χαλκογραφίας και της λιθογραφίας. Το ξύλο, το πλάγιο και το όρθιο είναι από τα πρώτα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για χάραξη. Πλάγιο ξύλο, είναι μια πλάκα, μια σανίδα δηλαδή κομμένη στην κατεύθυνση του δέντρου. Η κερασιά, η καρυδιά, η αχλαδιά, η μηλιά είναι τα είδη που προτιμούνται πιο πολύ, γιατί η μάζα τους είναι ομοιογενής καί όταν στεγνώσουν δεν σκάνε. 191

206 Το όρθιο πάλι ξύλο είναι κομμένο σε ροδέλες, κάθετα δηλαδή στον κορμό, οι οποίες τετραγωνίζονται και κολλιούνται για να δημιουργήσουν μεγαλύτερη επιφάνεια. Τα πολύ σκληρά ξύλα όπως το τσιμισίρι, το κελεμπέκι και άλλα είναι τα πιο κατάλληλα γι' αυτή την τεχνική. Η χάραξη στο όρθιο και στο πλάγιο ξύλο έχει σαν σκοπό να αφαιρέσει όλα τα άσπρα του σχεδίου και να αφήσει μόνο τα σχήματα που θέλομε να τυπωθούν. Έτσι θα έχομε ένα ανάγλυφο σχέδιο που θα δεχτεί το χρώμα μ' ένα κύλινδρο για να τυπωθεί στο χαρτί. Εδώ μπορω να που ότι: 1- Πολλοί καλλιτέχνες σχεδιάζουν κατ' ευθείαν πάνω στο ξύλο χωρίς προσχέδιο κι έτσι η εκφραστική τους δύναμη είναι άμεση. 2- Μ' ένα ειδικό μαχαίρι, χαράζουμε προσεχτικά, τα όρια του μαύρου και του άσπρου. Η χάραξη αρχίζει με μεγάλη προσοχή. Κάθε γραμμή που θα χαραχτεί, κάθε σχήμα που θ' αφαιρεθεί, θα είναι κάποιο άσπρο. Κι αυτό το άσπρο πρέπει να έχει μια αρμονική σύνδεση με το μαύρο, γιατί απλούστατα και τα δυο μαζί κάνουν το σχέδιο. Επομένως χρειάζεται μεγάλη σιγουριά στο χέρι γιατί δεν υπάρχει η δυνατότητα να προστεθεί ό,τι αφαιρέσει το μαχαίρι. Στην αρχή χαράσσονται τα όρια του μαύρου και του άσπρου. Η γούζα ή το σκαρπέλο μας βοηθάει ν αφαιρέσωμε τα μεγάλα σχήματα. 3- Μ' ένα φαρδύ εργαλείο, τη γούζα, αφαιρούμε τα μεγάλα άσπρα. 4- Όταν η χάραξη τελειώσει περνάμε το χρώμα μ' ένα κύλινδρο στο ανάγλυφο του σχεδίου και τοποθετούμε το χαρτί. 5- Με επιμονή τρίβουμε το χαρτί και τυπώνεται το πρώτο δοκίμιο. 6. Όταν βεβαιωθούμε ότι το χρώμα τυπώθηκε όπως το θέλαμε τραβάμε με προσοχή το αντίτυπο. 7- Έχοντας σχεδιάσει από το δοκίμιο που τυπώσαμε όλο το σχέδιο σ'ένα διαφανές χαρτί, το μεταφέρομε αντίστροφα σ' ένα δεύτερο ξύλο, για να χαράξουμε το δεύτερο χρώμα. 8- Αφού χαράξουμε το δεύτερο χρώμα και το μελανώσουμε, τοποθετούμε πάνω σ' αυτό το πρώτο δοκίμιο και το τυπώνουμε με τον ίδιο τρόπο. 9- Έτσι τυπώσαμε το δεύτερο χρώμα και επαναλαμβάνουμε τη διαδικασία αν θέλουμε να προσθέσουμε και άλλα χρώματα. 10- Το όρθιο ξύλο επιτρέπει μια εργασία πιο λεπτή, πιο φίνα, με διαβαθμίσεις από το καθαρό άσπρο ως το καθαρό μαύρο. Επειδή είναι πιο σκληρό από το πλάγιο ξύλο, χαράσσεται με εργαλεία όμοια με της χαλκογραφίας του burin. 11- Όταν η ξυλογραφία εξυπηρετούσε την τυπογραφία, υπήρχαν πρέσες σαν κι αυτή με την οποία έβγαιναν πάρα πολλά αντίτυπα. 192

207 ΧΑΛΚΟΓΡΑΦΙΑ Τεχνική της χαρακτικής, γνωστή στην Ευρώπη από τον 15 ο αιώνα -τα πρώτα έργα με την τεχνική αυτή έγιναν στη Γερμανία μέσα στη περίοδο το Πρόγονος της χαλκογραφίας είναι το niello (από το λατ. Nigellum, που σημαίνει «μαυρωπό»), ένα κράμα χαλκού, μολύβδου και αργίλου, το οποίο έβαζαν οι χρυσοχόοι της Αναγέννησης στα χαράγματά τους, για να φαίνονται πιο εντυπωσιακά τα κοσμήματά τους πάνω στην επιφάνεια των μετάλλων. Εντασσόμενη στη γενική κατηγορία της βαθυτυπίας / εσωτυπίας (intαglio) 13, εφόσον τυπώνεται ό,τι εισέχει στη χάλκινη πλάκα, η χαλκογραφία συνδεόταν παλιότερα με ένα τυχαίο περιστατικό: ο Τοσκανός χρυσοχόος του 15 ου αιώνα στη Φλωρεντία Μάζο ντιαντόνιο Φινιγκουέρα ( ), για να δει το αποτύπωμα εικόνας της Ειρήνης, που είχε χαράξει πάνω στο μέταλλο ενός σπαθιού, γέμισε με καπνιά τα σκαλίσματά του, έβρεξε ένα χαρτί και το πίεσε στις χαράξεις. Το αποτύπωμα που βγήκε ήταν η πρώτη χαλκογραφία. Γράφοντας τον βίο του Αντόνιο Πολαγιουόλο, ο Βαζάρι το 1550 αναφέρεται στον Φινιγκουέρα ως τον «δάσκαλο του καλεμιού και του νιέλου, αξεπέραστο στον αριθμό των μορφών που μπορούσε να χαράξει μαζί, σε μικρές ή μεγάλες επιφάνειες». Στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού φυλάσσονται δοκίμια χαλκογραφιών του, από τις οποίες ξεχωρίζει μία παράσταση της στέψεως της Παναγίας. Τέλος ο γλύπτης, χρυσοχόος και κοσμηματοποιός Μπενβενούτο Τσελίνι ( ) μνημονεύει το 1565 στην πραγματεία του Περί Χρυσοχοΐας τον Φινιγκουέρα ως «άριστο γηραιό καλλιτέχνη, γενναίο δάσκαλο της τεχνικής του νιέλου» Νεότερες έρευνες απέδειξαν ότι η πρωιμότερη γνωστή χαλκογραφία χρονολογείται το 1446 και απεικνίζει τη Μαστίγωση του Χριστού, από τη σειρά του 13 - Intaglio (pronounced in-tal-yo, IPA: [ɪn'tælɪəʊ]) is a family of printmaking techniques in which the image is incised into a surface, known as the matrix or plate. Normally, copper or zinc plates are used as a surface, and the incisions are created by etching, engraving, drypoint, or mezzotint. Collographs may also be printed as intaglio plates. To print an intaglio plate the surface is covered in thick ink and then rubbed with tarlatan cloth to remove most of the excess. The final smooth wipe is usually done by hand, sometimes with the aid of newspaper, leaving ink only in the incisions. A damp piece of paper is placed on top and the plate and paper are run through a printing press that, through pressure, transfers the ink from the recesses of the plate to the paper. Etching is also an intaglio process, differing from engraving in that the lines are eaten into the plate by the action of an acid instead of being gouged with a tool. The printing process is as described above. Normally intaglio techniques can be combined on a plate, and this was in fact extremely common. For example Rembrandt's prints are referred to as "etchings" for convenience, but very often they have engraving and drypoint work as well, and sometimes no actual etching at all 193

208 Πάθους, που βρίσκεται στην Αίθουσα Χαρακτικών του Βερολίνου, έργο ανώνυμου χαράκτη, ο οποίος δούλεψε στις πρώτες δεκαετίες του 15 ου αιώνα και ονομάστηκε συμβατικά Δάσκαλος του 'Έτους Άλλες χαλκογραφίες σε εικονογραφημένα χειρόγραφα αποδίδονται σε έναν δεύτερο ανώνυμο χαράκτη, τον πάλι συμβατικά ονομαζόμενο Δάσκαλο των Χαρτιών της Τράπουλας, που εργάστηκε κι αυτός στις πρώτες δεκαετίες του 15 ου αιώνα. Η τεχνοτροπική σύγκριση των έργων του Δασκάλου του 'Έτους 1446 και του Δασκάλου των Χαρτιών της Τράπουλας δείχνει πως ο πρώτος μιμείται τον δεύτερο, πράγμα που σημαίνει ότι ο δεύτερος υπήρξε ικανότερος και ίσως παλιότερος του πρώτου. Εκτός από τους δύο αυτούς δασκάλους, στις απαρχές της χαλκογραφίας εργάζονται ακόμα ο Δάσκαλος των Λαβάρων (Δάσκαλος του 'Έτους 1464) στη Γερμανία. 14 Υπάρχουν τρεις διαφορετικές τεχνικές με τις οποίες μπορεί να δουλευτεί ο χαλκός: χαρακτική, γραμμικό σχέδιο, φουσκωτό σχέδιο. Πρώτο τους βήμα ήταν να κόψουν το χαλκό στις σωστές διαστάσεις, ώστε ν «αγκαλιάσει» το ξύλο, πάνω στο οποίο θα τον κολλούσαν με βενζινόκολλα. Μόλις το έκαναν και αφού περίμεναν 10 λεπτά να στεγνώσει, τοποθέτησαν το έργο σε μια βάση, ώστε να μην ακουμπάει στην επιφάνεια του τραπεζιού και το πέρασαν με σπρέι: πρώτα τη μεγάλη επιφάνεια και μετά τα πλαϊνά. Την επόμενη μέρα ξεσήκωσαν το σχέδιό τους με καρμπόν άσπρο, ενώ στη συνέχεια μ' ένα κοπίδι έξυσαν το περίγραμμα και χρύσισαν τις επιφάνειες. Στο τέλος πέρασαν το έργο με βερνίκι διαφανές ματ. Δουλεύοντας το χαλκό δόθηκε η δυνατότητα στα παιδιά ν αναπτύξουν τις δεξιότητες των χεριών τους και να έρθουν σε επαφή με την τεχνική της χαλκογραφίας. Λίγο νεότερη από την ξυλογραφία, η χαλκογραφία είναι η μέθοδος της χαρακτικής με τα πιο πλούσια αποτελέσματα. Οφείλει την προϊστορία της στις τεχνικές των χρυσοχόων του Μεσαίωνα, και η πρώτη χαλκογραφία εντοπίζεται στην Ιταλία το Αντίθετα από τη ξυλογραφία, ο καλλιτέχνης χαράζει τις γραμμές του σχεδίου του πάνω σε μία μεταλλική πλάκα απ' ευθείας ή με χημικό τρόπο, δηλαδή βαθαίνει ό,τι θέλει να τυπωθεί στο χαρτί. Η χαλκογραφία ανήκει στη φόρμα βαθιάς εκτύπωσης. Συνήθως η χαλκογραφία γίνεται σε πλάκες από χαλκό, τσίγκο, ή ατσάλι. Ένας από τους τρόπους χάραξης στη 14 - G. Vasari Lives of the Artists, τ. Π, [μτφρ. G. Bull], Λονδίνο 1987, σελ

209 χαλκογραφία είναι το eau-forte, η χάραξη δηλαδή με οξύ. Επάνω στη μεταλλική επιφάνεια, πάχους χιλιοστού περίπου, που είναι καλά γυαλισμένη, περνιέται ένα ειδικό βερνίκι. Αφού στεγνώσει, με την βοήθεια της πούντας (εργαλείο με μεταλλική μύτη), ο καλλιτέχνης χαράζει το σχέδιό του. Μετά βυθίζει τη χαραγμένη πλάκα σε μια λεκάνη με διάλυμα νιτρικού οξέως και νερού. Το οξύ τρώει όλες τις ακάλυπτες από το βερνίκι γραμμές. Όταν ολοκληρωθεί η οξείδωση, που είναι μια διαδικασία που μπορεί να επαναληφθεί πολλές φορές για την ίδια την πλάκα, γιατί όσο βαθύτερη είναι η χάραξη τόσο πιο σκούρο είναι το αποτέλεσμα, η επιφάνεια καθαρίζεται και μελανώνεται. Τότε η πλάκα μπαίνει στο πιεστήριο και επάνω της τοποθετείται ελαφρά νωπό το χαρτί της εκτύπωσης. Με τις τσόχες και την πίεση που ασκεί ο κύλινδρος του πιεστηρίου τυπώνεται μια χαλκογραφία. Όταν ο χαράκτης χαράξει απ' ευθείας το σχέδιο του πάνω στην μεταλλική επιφάνεια με το καλέμι (burin), εργαλείο τριγωνικής διατομής, τότε έχουμε την τεχνική της χαλκογραφίας που λέγεται taille douce ή χάραξη με burin. Άλλες τεχνικές της χαλκογραφίας είναι η ακουατίνα όπου μια χαλκογραφία μπορεί να γίνει με την ανάμιξη πολλών τεχνικών και μπορεί να έχει πολλά χρώματα. Ξεχωρίζει ωστόσο από τις άλλες μεθόδους της χαρακτικής γιατί το μελάνι εκτύπωσης καθώς έρχεται από το βάθος της χαραγμένης πλάκας αποτυπώνει επάνω στην επιφάνεια του χαρτιού ένα λεπτό ανάγλυφο το οποίο αποτελεί την μεγάλη γοητεία της μεθόδου. Οι άκρες εξάλλου της μεταλλικής πλάκας αφήνουν το αποτύπωμα τους στο χαρτί καδράροντας το έργο. 15 Αντίθετα με την ξυλογραφία, στη χαλκογραφία το σχέδιο χαράσσεται σε βάθος είτε με το νιτρικό οξύ όταν κάνουμε eau-forte, είτε μόνο με τη βελόνα όταν κάνουμε burin. Ο χαλκός είναι το μέταλλο που χρησιμοποιείται πιο πολύ, αλλά έχει ανάγκη από μια διαδικασία αρκετά σχολαστική μέχρι να γίνει κατάλληλος για χάραγμα. 1. Πριν απ' όλα τρίβεται με σμιριδόχαρτο μέχρι να λειανθεί τέλεια. 2. Θα πλυθεί κατόπιν με ξύδι και στόκο για να φύγουν όλες oι λιπαρές ουσίες Μανώλης Γιανναδάκης : "ΧΑΛΚΟΓΡΑΦΙΑ", Χαρακτικά από τη Συλλογή της Τέχνης (μακεδονικής Καλλιτεχνικής Εταιρείας, Δήμος Θεσσαλονίκη Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο 1992,σ.9. -Χαρακτική, Γραφικές Τέχνες Ιστορία, Τεχνικές, Μέθοδοι. σ

210 3. Απαλλαγμένος τώρα από κάθε παρασιτικό ίχνος, καλύπτεται μ' ένα βερνίκι που δεν προσβάλλεται από το νιτρικού οξύ. 4. Όταν στεγνώσει πια καλά μπορούμε να χαράξουμε. Το χάραγμα δεν χρειάζεται να είναι βαθύ. Αρκεί να αποκαλύψει το χαλκό. Το νιτρικού οξύ μπορεί να το βαθύνει όσο θέλουμε. 5. Για να περάσουμε στην οξείδωση πρέπει να βάλουμε οξύ σε μια λεκάνη, προσθέτοντας και νερό μέχρι να πετύχουμε τους βαθμούς που χρειάζεται η χάραξή μας. 6. Βυθίζουμε το χαλκό στη λεκάνη και απομακρύνουμε τις φυσαλίδες του υδρογόνου που σχηματίζονται κατά την αντίδραση οξέος και μετάλλου. Απ' αυτή τη φάση της διαδικασίας εξαρτάται η επιτυχία του έργου μας. Οι γραμμές που τρώγονται και στις οποίες θα μπει το χρώμα για να τυπωθεί στο χαρτί, δεν πρέπει να έχουν όλες το ίδιο βάθος. Γι' αυτό γίνονται αλλεπάλληλες οξυδώσεις καλύπτοντας κάθε φορά με βερνίκι τα σημεία που θέλουμε να είναι λιγότερο σκούρα, και αντίστροφα αφήνοντας ακάλυπτα εκείνα που θέλουμε να είναι έντονα μαύρα. 7. Όταν τελειώσει η οξύδωση, πλένουμε το χαλκό με βενζίνη για να φύγει το βερνίκι, και μελανώνουμε την πλάκα με το μελάνι της χαλκογραφίας. 8. Για να φτάσει ο χαλκός στην πρέσα και να τυπωθεί πρέπει να περάσει από την πιο δύσκολη ίσως φάση της διαδικασίας. Το μελάνι για να εισχωρήσει μέσα στο χάραγμα θα καλύψει βέβαια όλη την επιφάνεια. Για να έχουμε ένα καθαρό και βελούδινο τύπωμα πρέπει να κάνουμε το χαλκό να λάμψει σαν καθρέφτης. Τον σκουπίζουμε λοιπόν με χαρτιά και με το χέρι, για να φύγει το μελάνι από την ανάγλυφη επιφάνεια και να μείνει μόνο στα χαραγμένα σημεία. Όταν τελειώσει αυτή η εργασία ο χαλκός είναι έτοιμος να δεχτεί το βρεγμένο χαρτί που κάτω από την πίεση της πρέσας θα μας δώσει το πρώτο δοκίμιο. Φυσικά η εργασία δεν τελειώνει εδώ, γιατί θα χρειαστούν κι άλλες χαράξεις, κι άλλες οξυδώσεις μέχρι το τελικό αποτέλεσμα. 9. Η πρέσα της χαλκογραφίας είναι από τις πιο απλές. Μια μεταλλική πλάκα στην οποία τοποθετείται ο χαλκός με το χαρτί, περνάει ανάμεσα από δύο κυλίνδρους. Η πίεση είναι τόση που το χαρτί εισχωρεί μέσα στο χάραγμα και παίρνει το μελάνι. 10. Σ' αυτή την παλιά εικόνα βλέπουμε το χάραγμα πάνω στο μέταλλο. Τα άσπρα είναι ο χαλκός που έχει αποκαλυφθεί από τη βελόνα, ενώ τα μαύρα το προστατευτικό βερνίκι. 11. Αφού περάσει τη γνωστή πια διαδικασία μας δίνει το πρώτο δοκίμιο. 196

211 12. Τα έντονα μαύρα θα γίνουν με δεύτερη χάραξη η οποία θα δώσει το τελικό αποτέλεσμα. Υπάρχουν διαφορετικών μεθόδων στη τεχνική Χαλκογραφία όπως : - Χαλκογραφία με οπές (Copper engraving with apertures): Μέθοδος της χαλκογραφίας, γνωστή στη Γερμανία από τον 15 ο αιώνα. Κατάγεται από τη μεταλλοτεχνία. Εμφανίζεται στην Κολωνία γύρω στο 1450 σε έργα καλλιτεχνών ανώνυμων, όπως του Δασκάλου των Πλαισίων, με τους Πατέρες της Εκκλησίας. Η αρχή της βρίσκεται στις ξυλόγλυπτες μορφές της Βίβλου, που τυπώνονταν από σφραγίδες σε ύφασμα ή περγαμηνή τον Μεσαίωνα. Η πρώτη χαλκογραφία με οπές, ακριβώς χρονολογημένη, είναι ο Άγιος Βερνάρδος της Σιέννας, έργο του Στη μέθοδο αυτή οι γραμμές των χαράξεων ορίζονται από λευκές κουκκίδες πάνω στον σκούρο χαλκό της πλάκας. Χρησιμοποιούνται τα εργαλεία της αργυροχοιας-τα σκαρπέλα και τα σψυριά, με τα οποία ανοίγονται οι τρύπες των κουκκίδων. Η χαλκογραφία με οπές βρήκε εφαρμογή στην εικονογράφηση εντύπων του τέλους του 15 ου και ολόκληρου του 16 ου αιώνα. Σημαντικός επώνυμος χαράκτης με τη μέθοδο αυτή είναι ο Ιταλός Τζούλιο Καμπανιόλα (π μετά το 1514) Γραμμική χαλκογραφία (burin) : Μέθοδος της χαλκογραφίας. Κατάγεται από τη χρυσοχοϊκά και την αργυροχοια της Αναγέννησης, αλλά γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη τον 16 ο και 17 ο αιώνα στον ευρωπαϊκό χώρο. Με τη μέθοδο αυτή το σχέδιο γράφεται απευθείας ή με καρμπόν ή με φύλλο ζελατίνας πάνω στην επιφάνεια της χάλκινης πλάκας, που είναι καλά καθαρισμένη. Ο χαράκτης χρησιμοποιεί ένα αιχμηρό εργαλείο τριγωνικής διατομής, το καλέμι (burίn), για να χαράξει. Εκτός από το καλέμι, στη χάραξη μπορεί να χρησιμοποιήσει και ροδέλα (roulette), που έχει γραμμωτές ή κουκκιδωτές προεξοχές. 'Έπειτα, ξύνει την πλάκα του χαλκού με τον ξυστήρα (ebarboir/grattoir), κάνοντας λεία τη χαραγμένη επιφάνεια. Προτού τυπώσει, ζεσταίνει τη χάλκινη πλάκα σε θερμαινόμενη επιφάνεια, περνώντας μελάνι στις χαράξεις. Κατόπιν τη σκουπίζει. Τέλος, την τοποθετεί στο πιεστήριο, αφού βάλει πάνω από το νοτισμένο χαρτί τσόχες, για να εξουδετερώνονται οι πιέσεις που ασκούνται. Ακολουθεί η εκτύπωση του πρώτου δοκιμίου. Η γραμμική χαλκογραφία ασκήθηκε από 16 -Δημήτρης Παυλοπολος: Χαρακτική, Γραφικές τέχνες Ιστορία, τεχνικές, μέθοδοι (Ιστορία Τεχνικές- Μέθοδες ),εκδόσεις Καστανιώτη & Διάττων, Αθηνά σελ

212 ζωγράφους της Αναγέννησης, όπως οι Αντρέα Μαντένια και Αντόνιο Πολαγιουόλο, και χαράκτες, όπως οι Μάρτιν Σονγκάουερ και Μαρκαντόνιο Ραίμόντι, ενώ συνεχίστηκε η ανάπτυξή της και στους νεότερους χρόνους. Oι πρώτες χαλκογραφίες έγιναν στην Αίγυπτο στην εποχή των Φαραώ και στις συγχρονίες εποχές από μοναχούς του τον 19 ο αιώνα. Ή σαν χαρακτικά με φυσικές παραστάσεις έγιναν από τα μαθήματα χαρακτικής στο σχολείο καλλών τεχνών, Οι μοναχοί μάθαιναν την τεχνική ο ένας από τον άλλο. Στην αρχή χάραζαν με καλέμι, και αργότερα με οξύ (ασημότερο). - Βελονογραφία (Dry Point ): Μέθοδος της χαλκογραφίας, γνωστή από τον 15 ο αιώνα. Εισηγητής της θεωρείται ο Ντύρερ. Συνδυαζόταν με την οξυγραφία, όταν έπρεπε να διορθωθεί το σχέδιο μετά το οξύ ή να διαγραφούν σκιές. Εφαρμόζεται όμως αργότερα και ως αμιγής μέθοδος. Στη μέθοδο αυτήν ο χαράκτης, χρησιμοποιώντας μία δυνατή ατσαλένια βελόνα/ ακίδα, την πούντα (pointe), χαράζει ελαφρά και γρήγορα πάνω στην επιφάνεια της χάλκινας πλάκας, κρατώντας όμως και τα ρινίσματα του χαλκού στις γραμμές. Τα ρινίσματα θα δεχτούν το μελάνι κατά την εκτύπωση και θα δώσου" απαλές γραμμές. Η χάλκινη πλάκα που χαράζεται με τη μέθοδο της βελονογραφίας δεν αντέχει σε πολλά τυπώματα - μέχρι πενήντα το πολύ. Γι' αυτό, αν χαράκτης θέλει μεγάλο αριθμό αντιτύπων, πρέπει να δουλέψει σε ατσαλένια πλάκα. Τη μέθοδο της βελονογραφίας, σε συνδυασμό με τη γραμμική οξυγραφία. αξιοποίησε σε χαρακτικά του ο Ρέμπραντ. Από εκείνον θα επηρεαστούν κι άλλοι Ολλανδοί ζωγράφοι, που θα χαράξουν τα έργα τους με τη μέθοδο της βελονογραφίας. 17 Η διδασκαλία γινόταν στο δεύτερο έτος του Εργαστηρίου Χαρακτικής. Η βελονογραφία η οποία είναι μια μέθοδος της χαλκογραφίας. κάνει την εμφάνισή της στις αρχές του 16 ου αιώνα, όταν οι Ισπανοί αριστοκράτες, οι οποίοι στόλιζαν τα σπαθιά τους με διακοσμητικά μοτίβα, ζητούσαν και την αποτύπωσή τους στο χαρτί για να τα δουν καλύτερα Δημήτρης Παυλοπολος: Χαρακτική, Γραφικές τέχνες Ιστορία, τεχνικές, μέθοδοι (Ιστορία Τεχνικές Μέθοδοι ),εκδόσεις Καστανιώτη & Διάττων, Αθηνά σ

213 Γραμμική Οξυγραφία Στη μέθοδο της γραμμικής οξυγραφίας η χάλκινη πλάκα, τελείως καθαρή, καλύπτεται από τον χαράκτη με ειδικό βερνίκι μαστίχας, ασφάλτου και καθαρού κεριού. Όταν αυτό στεγνώσει, ο χαράκτης, εκεί που θέλει να κάνει τις γραμμές του, ξύνει το βερνίκι με τις πούντες (ή ροδέλες). 'Έπειτα, η πλάκα βυθίζεται σε διάλυμα νιτρικού οξέος και νερού (στις θρησκευτικές γραμμικές οξυγραφίες χρησιμοποιούσαν ασημόνερο ή «αψύ νερό»). Το οξύ οξιδώνει τις εσοχές, τα αυλάκια, που έχουν αποκαλυφθεί με τις πούντες. Η οξίδωση επαναλαμβάνεται,μερικές φορές, προκειμένου να πετύχει ο χαράκτης βαθιές χαράξεις. Στη συνέχεια, καθαρίζει την πλάκα με νέι ή βενζίνη, για να εξαφανιστεί το βερνίκι. Μπορεί να επέμβει με καλέμι για να διορθώσει κάποια σημεία. Μελανώνει την επιφάνεια της πλάκας και τυπώνει σε νοτισμένο χαρτί. Τη μέθοδο της γραμμικής οξυγραφίας την καθιέρωσε ο Γάλλος χαράκτης Ζαν Καλό, με τη σειρά του Οι συμφορές του πολέμου, που κυκλοφορήθηκε το 1633, περιλαμβάνοντας συγκλονιστικές εικόνες των άγριων αθλιοτήτων και της ωμής βίας του Τριακονταετούς Πολέμου. 'Έναν εντελώς προσωπικός συνδυασμός γραμμικής οξυγραφίας και βελονογραφίας, με επεμβάσεις και αλλοιώσεις στην πλάκα κατά την οξίδωση, είχε ανακαλύψει ο Ρέμπραντ Χαλκογραφία Μίμησης Μολυβιού : Μέθοδος της χαλκογραφίας που εμφανίζεται τον 18 ο αιώνα. Την επινόησε c Γάλλος χαράκτης Ζαν-Σαρλ Φρανσουά ( ) γύρω στα 1740, ενώ την ίδια εποχή την εφάρμοσε σε έργα του και ο Άγγλος χαράκτης Άρθουρ ΠΟΝΤΕ (π ). Στη μέθοδο αυτή ο χαράκτης επιδιώκει το έργο του να έχει την υφή σχεδίου με μολύβι ή κραγιόνι. Για να το πετύχει αυτό, χαράζει γραμμές με μικρές κουκίδες, χρησιμοποιώντας τη ροδέλα (roulette), τη γλυφίδα (echoppe) και τον ξυστήρα (matoir). Με το είδος αυτό της χαλκογραφίας εικονογραφήθηκαν πολλές εκδόσεις του 18 ο και 19 ο αιώνα στην Ευρώπη. Οι πιο επιφανείς χαράκτες της μεθόδου είναι oι Γάλλοι Ζυλ Ντεμαρτώ ( ) και Λουί-Μαρέν Μπονέ [Τενόμπ, Tennob, με αναγραμματισμό] ( ). Ο Nτεμαρώ χρησιμοποίησε πρώτος τη ροδέλα.. για να 18 - Δημήτρης Παυλόπουλος: Χαρακτική, Γραφικές τέχνες Ιστορία, τεχνικές, μέθοδοι (Ιστορία Τεχνικές Μέθοδες ),εκδόσεις Καστανιώτη & Διάττων, Αθηνά σ

214 αποδώσει την υφή του κόκκινου μολυβιού (σαγκίνας) σε χαρακτικά του. Αίγυπτο αμιγής η μέθοδος δεν αναπτύχθηκε. Στην - Χαλκογραφία Με Στιγμές Μέθοδος της χαλκογραφίας που παρουσιάζεται τον 18 ο αιώνα στην Αγγλία. Την εφάρμοσε ευρύτατα από το 1773 ο Ιταλός χαράκτης Φραντσέσκο Μπαρτολότζι ( ) Η μέθοδος αυτή συνδέεται με τη μέθοδο της χαλκογραφίας μίμησης μολυβιού. Ο χαράκτης και εδώ δίνει με βελόνες γραμμές, που διαγράφονται από στιγμές, σε τονικές μεταβάσεις του γκρίζου. Στην περίπτωση της χαλκογραφίας με στιγμές συνδυάζονται κάποτε και άλλες μέθοδοι της χαλκογραφίας, η γραμμική οξυγραφία ή η βελονογραφία. Μπορεί επίσης να χρησιμοποιούνται περόνη ή σψυρί. Μάλιστα η χαλκογραφία με περόνη ή σψυρί κατάγεται από την κοσμηματογραφία του Μεσαίωνα. Για τις έγχρωμες χαλκογραφίες με στιγμές δεν χρησιμοποιόταν άλλη πλάκα σε κάθε χρώμα' τις επιχρωμάτιζαν. Τον 18 ο αιώνα και στο γύρισμά του προς τον 19 ο στη Γαλλία και την Αγγλία τα χρώματα σε χαλκογραφίες μίμησης μολυβιού και χαλκογραφίες με στιγμές έμπαιναν από κομμάτια υφάσματος, βαμμένα με χρωματιστά μελάνια. Χαράκτες που εργάστηκαν με τη μέθοδο αυτή στην Αγγλία είναι ο Γουίλιαμ Γουάιν Ράυλαντ (1732/8-1783) και οι μαθητές τού Μπαρτολότζι, Ελίας Μάρτιν (1739/ ), Τσαρλς Νάιτ (1743; - μετά το 1825), Τόμας Γκώτζεν ( ), Ζαν-Πιερ Σιμόν (πριν από το 1750-π.1810), Γιόχαν Γκότλιμπ Φάτσιους (π. 1750μετά το 1802) και Γκέοργκ Ζίγκμουντ Φάτσιους (π μετά το 1814), Τσαρλς Γουίλκιν ( ), Ρόμπερτ Σάμιουελ Μαρκυάρ (1751- π. 1792), Τζων Κέηζ Σέργουιν (1751;-1790), Πέλτρο Γουίλιαμ Τόμκινς ( ), Τόμας Τσήσμαν (1760μετά το 1834), Καρολάιν Γουάτσον ( ), Λουίτζι Σκιαβονέτι ( ), Άντονυ Κάρντον ( ) και Τζων Κοντέ (εργ ). Τη μέθοδο αυτή συνδύασαν με τη χαλκογραφία μίμησης μολυβιού οι χαράκτες Τζων Τζονς (π ), Τζων Ράφαελ Σμιθ και Γουίλιαμ Γουόρντ (1762/6-1826), ενώ σε συνδυασμό με την ξεστή χαλκογραφία την εφάρμοσε ο Γουίλιαμ Γουώκερ ( ). - Ξεστή χαλκογραφία : Μέθοδος της χαλκογραφίας. Εφευρέτης της θεωρείται ο Γερμανός αξιωματικός Λούντβιχφον Ζήγκεν, όπως υποστήριξε ο Λεόν ντε Λαμπόρνι 200

215 το1839 (Grαvure en mαniere noire, Παρίσι 1839), μετά την ανακάλυψη ενός γράμματος, από τον Αύγουστο του 1642, με αφιέρωση του Ζήγκεν στον κόμη του Κάσελ Βίλχελμ. Με την επιστολή του αυτή, ο Ζήγκεν αφιέρωνε στον κόμη ένα έργο του, την προσωπογραφία της μητέρας του, όπου εφάρμοζε τη μέθοδο της ξεστής χαλκογραφίας. Μέχρι το 1839 πίστευαν ότι την εφεύρε ο πρίγκιπας του Πφαλτς Ρούπερτ, παρακολουθώντας το εξής τυχαίο περιστατικό: είδε κάποιο φρουρό του να καθαρίζει το όπλο του από τη σκουριά' σκέφτηκε τότε πως μπορεί να χαράξει κανείς μια χάλκινη επιφάνεια, που έχει κουκκίδες από σκουριά ή άλλη αιτία, αν ξύσει την επιφάνειά της. Στη μέθοδο της ξεστής χαλκογραφίας ο χαράκτης πιέζει με τον ακιδωτό παλινδρομικό ξυστήρα (berceau) την επιφάνεια της χάλκινης πλάκας, κάνοντας κουκκίδες. Με έναν ξυστήρα ξύνει μετά την πλάκα αλλού πιο πολύ και αλλού πιο λίγο, για να δημιουργήσει τις τονικές διαβαθμίσεις του άσπρου, με το περισσότερο ξύσιμο, και του μαύρου, με το λιγότερο. Ουσιαστικά, δηλαδή, δεν πρόκειται για χάραξη, αλλά για ξύσιμο της πλάκας, που παρουσιάζει τονικές μεταπτώσεις του άσπρου-μαύρου, όχι απλές γραμμές. Το ξύσιμο αυτό μπορεί να γίνει και με κύλινδρο παράλληλων οδονιω τών κύκλων. Το καλέμι ή το οξύ έρχονται κατόπιν να ολοκληρώσουν την ξεστή χαλκογραφία. Επόμενα στάδια είναι το μελάνωμα και η εκτύπωση. Η μέθοδος αυτή προϋποθέτει εξαιρετικές ικανότητες από τον χαράκτη, που μπορεί, χάρη στην τονικότητα του άσπρου-μαύρου, να δώσει την αίσθηση βελούδου στο έργο του. Η ξεστή χαλκογραφία αναπτύσσεται ιδιαίτερα τον 17 ο και 18 ο αιώνα στην Αγγλία, συνδυασμένη με τη μεταφορά ζωγραφικών έργων στο χαρτί. Η μεγάλη ανάπτυξή της όμως σημειώνεται στις τελευταίες δεκαετίες του 18 ου αιώνα. Την περίοδο αυτή εργάζονται με τη μέθοδό της πολλοί χαράκτες, όπως οι Τζων Γουότς, Βαλεντάιν Γκρην, που μετέφερε στον χαλκό προσωπογραφίες του Τόμας Γκαίνς μπορο, Ρίτσαρντ 'Ήρλομ (1742/3-1822), Γουίλιαμ Ντίκινσον ( ), Τζων Μέρφυ (π μετά το 1820), και κυρίως ο Τζων Ράφαελ Σμιθ.49 Αργότερα μειώθηκαν τα έργα με τη μέθοδο αυτή. - Μονοτυπία: Τεχνική της χαρακτικής, που μετέχει και της ζωγραφικής, αφού το έργο μεταφέρεται στο χαρτί σε ένα και μόνο αντίτυπο. Εφευρέτης της θεωρείται ο Ιταλός 201

216 ζωγράφος Τζιοβάνι Μπενεντέτο Καστιλιόνε το 1645/1 ο οποίος τύπωνε τις μονοτυπίες του από χάλκινη πλάκα. Την τεχνική καλλιέργησαν κυρίως ζωγράφοι. όπως ο Γουίλιαμ Μπλέηκ ( ) -που την είχε αναπτύξει σε σημείο να τυπώνει περισσότερα από τρία αντίτυπα και ο Εντγκάρ Ντεγκά. Το 1980 η έκθεση μονοτυπίας με τίτλο The Painterly Print στο Μητροπολιτικό Μουσείο ΝέαςΥόρκης αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον για την τεχνική, ιδίως ανάμεσα στους Αμερικανούς αφαιρετικούς ζωγράφους. Είναι σκόπιμο να γίνεται διάκριση ανάμεσα στη μονοτυπία και την υαλοτυπία. την τεχνική των γραφικών τεχνών, όπου ευαισθητοποιείται γυάλινη πλάκα που, λειτουργώντας, ως αρνητικό φωτογραφίας, φέρει το σχέδιο, το οποίο τυπώνεται σε φωτοευαίσθητο χαρτί. Στην τεχνική αυτή μικρή ποσότητα μελάνης μεταφέρεται στο γυαλί και με σφομίλια, πινέλα, λιθογραφικά μολύβια ή και καθαρή βενζίνη σχεδιάζεται το θέμα που πρόκειται να τυπωθεί. Ακολουθεί η εκτύπωση του μονοτύπου σε πιεστήριο ή στο χέρι. "Ο,τι έχει σχεδιαστεί θα τυπωθεί αντίστροφα Τονική οξυγραφία : Μέθοδος της οξυγραφίας που θυμίζει τη διαφάνεια της υδατογραφίας. Εμφανίζεται στη χαρακτική του ευρωπαϊκού χώρου από τον 18 ο αιώνα. Την ανακάλυψε ο Γάλλος ζωγράφος-χαράκτης Ζαν-Μπατίστ Λεπρένς, όταν θέλησε να αναπαραγάγει γύρω στο 1768, μετά από ένα ταξίδι του στη Ρωσία τα χρόνια , σχέδιά του με αραιωμένα υδροχρώματα. Στη μέθοδο αυτή η χάλκινη πλάκα «πουδράρεται» με κόκκους κολοφωνίου (ρετσινιού), που θερμαινόμενοι κολλούν στην επιφάνειά της, αφήνοντας και μέρη ακάλυπτα μεταξύ τους. Ο χαράκτης περνάει με βερνίκι την πλάκα, φροντίζοντας να μην καλύψει τα τμήματα που θέλει να δώσει σκιές. Ακολουθεί η βύθισης της πλάκας στο νιτρικό οξύ που τρώει τα διάκενα των κόκκων. Βυθίζοντας την πλάκα στο οξύ, ο χαράκτης μπορεί να πετύχει τονικές διαβαθμίσεις του γκρίζου ή του μαύρου. Το επόμενο στάδιο είναι το μελάνωμα της χάλκινης πλάκας, για να τυπωθεί το σχέδιο στο πιεστήριο Δημήτρης Παυλοπολος: Χαρακτική, Γραφικές τέχνες Ιστορία, τεχνικές, μέθοδοι (Ιστορία Τεχνικές Μέθοδοι ),εκδόσεις Καστανιώτη & Διάττων, Αθηνά σ

217 Σε ασπρόμαυρη τονική οξυγραφία (ακουατίντα) έχουν γίνει πολλά χαρακτικά. Τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι σειρές Καπρίτσια και Συμφορές του πολέμου του Γκόγια. Όταν ο χαράκτης θέλει να προσθέσει και χρώματα στο έργο του, τότε πρέπει να χρησιμοποιήσει διαφορετική χάλκινη πλάκα για κάθε απόχρωση. Σε κάποιες ακουατίντες τα χρώματα προστίθενται μετά (επιχρωματισμένες ακουατίντες). Υπάρχουν ακόμα και σύνθετες ακουατίντες, όπως η ακουατίντα με ζάχαρη και η ακουατίντα με αλάτι, όπου επιδιώκοντας ο χαράκτης άλλα αποτελέσματα από εκείνα της απλής ακουατίντας, αναμιγνύει μελάνι με ζάχαρη στην πρώτη περίπτωση και ρίχνει αλάτι στην επιφάνεια της χάλκινης πλάκας, όσο το βερνίκι είναι ζεστό και ρευστό, στη δεύτερη. Την ακουατίντα με ζάχαρη εφάρμοσε ο Πάμπλο Πικάσο στην εικονογράφηση της Φυσικής Ιστορίας του Μπυφόν. Δύο άλλες σύνθετες ακουατίντες εφαρμόζονται τελευταία - η ακουατίντα με ψεκαστήρα (σπρέυ) και η ακουατίντα με ιερογράφο. Άλλα είδη μικτής ακουατίντας είναι η ακουατίντα με άσφαλτο, η ακουατίντα αραιωμένου μελανιού, η ακουατίντα με θείο, η ακουατίντα με νιτρικό άργυρο, η ακουατίντα μίμησης ελαιογραφίας. και η ακουατίντα μίμησης πένας Οξυγραφία μαλακού βερνικιού: Μέθοδος της χαλκογραφίας που θυμίζει το παστέλ της ζωγραφικής. Μια πρώτη εφαρμογή της λέγεται ότι επιχείρησε ο Ελβετός χαράκτης Ντήτριχ Μέγιερ ( ), χωρίς να βρει συνεχιστές. Χρησιμοποιείται στη Γαλλία από το τέλος του 18 ου αιώνα. Στη μέθοδο αυτή ο χαράκτης μεταχειρίζεται ένα μίγμα μαλακού βερνικιού, το οποίο συνίσταται από τρία μέρη μαύρου βερνικιού κι ένα μέρος λίπους βοδινού. Αφού απλώσει το μίγμα στην επιφάνεια της χάλκινης πλάκας, βάζει από πάνω υγρό πορώδες χαρτί, τις άκρες του οποίου τυλίγει στο πίσω μέρος της πλάκας. 'Όταν στεγνώσει το χαρτί, τεντώνεται, και με σκληρό κραγιόνι ο χαράκτης σχεδιάζει τις παραστάσεις, δίνοντας και τις σκιές. Η πίεση που ασκεί με το κραγιόνι, όσο σχεδιάζει πάνω στο χαρτί, συντείνει ώστε να κολλάει στο πίσω μέρος του χαρτιού ορισμένη ποσότητα μαλακού βερνικιού Αυτόθι. σ

218 Με τον τρόπο αυτόν, τυπώνεται πάνω στην πλάκα το σχέδιο αντίστροφα προς το σχέδιο που έκανε ο χαράκτης μπροστά. Μετά έρχεται η βύθιση της πλάκας στο οξύ που οξιδώνει τα ακάλυπτα τμήματά της, και κατά την εκτύπωση αποδίδεται πια το σχέδιο που έγινε με το κραγιόνι. Στη μέθοδο αυτή αποτυπώνεται η υφή του χαρτιού, όχι του κραγιονιού. Μιαν ιδιάζουσα μέθοδο έγχρωμης οξυγραφίας μαλακού βερνικιού εφεύρε ο Γερμανός χαράκτης Βάλτερ Τσίγκλερ ( ). Η μέθοδος πήρε το όνομά του στις βασικές ευρωπαϊκές γλώσσες. Τη μέθοδο της οξυγραφίας μαλακού βερνικιού εφάρμοσαν οι Τόμας Γκαίνσμπορο, Τζόζεφ Μάλορντ Γουίλιαμ Τάρνερ ( ), αργότερα οι ΦελισιάνΡοπς, Μαξ Λήμπερμαν ( ) και Καίτε Κόλβιτς ( ). Σήμερα στην Αίγυπτο σε αντίθεση με το παρελθόν νεότεροι Αιγύπτιοι χαράκτες με την διδασκαλία των παλαιοτέρων και έμπειρων καλλιτεχνών έχουν δημιουργήσει πολλά έργα τέχνης με τη μέθοδο της Χαλκογραφία με άλλες τις τεχνοτροπίες της. (εικ ) - ΛΙΘΟΓΡΑΦΙΑ Η νεότερη τεχνική της χαρακτικής. Ανήκει στη γενική κατηγορία της επιπεδοτυπίας, επειδή το σχέδιο είναι στο ίδιο με την πλάκα επίπεδο. Η τεχνική της λιθογραφίας ανακαλύπτεται το στο Μόναχο από τον γερμανικής καταγωγής, γεννημένο στην Πράγα, θεατρικό συγγραφέα και μουσικό Άλοϋς Ζενεφέλντερ, ο οποίος προσπαθούσε να τυπώσει όσο το δυνατόν φθηνότερα τα έργα του. Το 1818 ο Ζενεφέλντερ έβγαλε στο Μόναχο μία πλήρη μέθοδο διδασκαλίας της λιθογραφίας. Τα πρώτα χαρακτικά του με την τεχνική αυτή τα ονόμασε πολυαυτογραφές, ενώ την τεχνική την αποκάλεσε «χημική εκτύπωση». Ο ίδιος αφηγείται πώς ανακάλυψε την τεχνική «είχα μόλις πετύχει να λειάνω μια πέτρα στο μικρό μου εργαστήριο για να συνεχίσω τις δοκιμές μου, όταν μπήκε η μητέρα μου στο δωμάτιο ζητώντας μου να της γράψω ένα λογαριασμό για την πλύστρα μας και περίμενε ανυπόμονα κρατώντας ασπρόρουχα». Όταν ετοιμαζόμουν να το σβήσω από την πέτρα, μου ήρθε μια ξαφνική ιδέα: να του περάσω acquaforte. Αμέσως έβαλα την ιδέα μου σε εφαρμογή. Πέρασα κερί γύρωγύρω από την πέτρα και περιέχυσα την επιφάνειά της με ένα μέρος νιτρικό οξύ και δέκα μέρη νερό. Το παρατηρούσα για πέντε λεπτά. Μετά προσπάθησα να περάσω 204

219 πάνω στην επιφάνεια της πέτρας τυπογραφικό μελάνι. 21 Στη λιθογραφία χρησιμοποιήθηκε αρχικά ασβεστολιθικός σχιστόλιθος, που προερχόταν από το Ζολνχόφεν της Βαυαρίας, σε στρώματα πάχους 3-16 εκ. Η ασβεστολιθική πλάκα εισάγεται το 1801 στο Λονδίνο, το 1803 στη Βιέννη και το 1804 στο Μόναχο. Στο Παρίσι το πρώτο λιθογραφείο το ίδρυσε ο Σαρλ Φιλιμίτέρ ( ), κόμης του Λαστεϋρίντυ Σαίγιάν, το Το χειροκίνητο πιεστήριο του Ζενεφέλντερ το αντικατέστησε το 1851 το κυλινδρικό πιεστήριο, που εφεύρε ο Βιεννέζος Γκέοργκ Ζιγκλ, και το 1905 ο Νεοϋορκέζος Άιρα Ράμπελ επινοεί και παρουσιάζει το πιεστήριο όφσετ. Η λιθογραφία έχει την αρχή της στο γεγονός ότι το λίπος διώχνει το νερό. Στην τεχνική αυτή ο χαράκτης σχεδιάζει το έργο του πάνω σε καθαρισμένη και λεία ασβεστολιθική πλάκα με λιπαρό μολύβι (κραγιόνι) ή χημικό μελάνι, που έχει ως βάση το κερί, το σαπούνι και την καπνιά και που απλώνεται είτε με πένα είτε με πινέλο. 'Έπειτα στερεώνει το σχέδιο με διάλυμα γόμας και νιτρικού οξέος, το αφήνει τουλάχιστον δώδεκα ώρες για να οξιδωθεί, και κατόπιν πλένει την πλάκα με νερό και νέι, φροντίζοντας να είναι υγρή συνέχεια με τη βοήθεια ενός σφουγγαριού. Το νερό δεν στέκεται στα σημεία της πλάκας που έχουν λιπανθεί και σχεδιαστεί με το κραγιόνι ή το χημικό μελάνι. Μετά τοποθετεί το χαρτί στη μελανωμένη επιφάνεια και τυπώνει στο πιεστήριο. Η δύσχρηστη πέτρα παραχώρησε τη θέση της αργότερα για λόγους ευκολίας σε φύλλα τσίγκου (τσιγκολιθογραφία) ή αλουμινίου. Νεότερα είδη λιθογραφίας είναι η αυτογραφία, η λιθογραφία με αερογράφο, η λιθογραφία μίμησης ξεστής χαλκογραφίας, η λιθογραφία με αραιωμένο μελάνι, η ανάγλυφη λιθογραφία και η λιθογραφία μίμησης βελονογραφίας. Στην έγχρωμη λιθογραφία, πρέπει να διακρίνεται από τη χρωμολιθογραφία, τη μαζική λιθογράφηση χρωματιστών λιθογραφιών, που η προετοιμασία της γινόταν από το δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα ως εξής, ο λιθογράφος τοποθετούσε πάνω στο ζωγραφικό έργο, το οποίο ήθελε να αντιγράψει, διαφανές χαρτί περγαμηνής με μαλακό μολύβι και με ακρίβεια στο σχέδιο, ζωγράφιζε λεπτομερώς το έργο Αφού τελείωνε, 21 - από ιστοσελίδα την Ένωση Ελλήνων Χαρακτών : 205

220 ξεκολλούσε το διαφανές χαρτί, το περνούσε πίσω με σκόνη σαν καπνιά μπλε χρώματος (το λεγόμενο «Ψεύτικο») και το αντέγραφε όσες φορές ήταν τα χρώματα για τις πέτρες ή τους τσίγκους (συνήθως έξι: κίτρινο, μπλε, ροζ, κόκκινο, θαλασσί, μπλε σκούρο), χρησιμοποιούνται διαφορετικές πλάκες για κάθε χρώμα, όπως συμβαίνει και σε άλλες τεχνικές της χαρακτικής. Η πρώτη έγχρωμη λιθογραφία, αναπαραγωγή μιας ελαιογραφίας, τυπώθηκε το 1816 από τους λιθογράφους Γκοντφρουά ΑΙ 'Ένγκελμαν ( ) και Φιλιμπέρ ( ) στο Παρίσι. Άλλες λιθογραφίες επιχρωματίζονται, δηλαδή τα χρώματά τους δεν τυπώνονται με ξεχωριστές πλάκες. Η τεχνική της λιθογραφίας γρήγορα επικράτησε απέναντι των υπόλοιπων τεχνικών και μεθόδων της χαρακτικής, γιατί πρόσφερε πιο μεγάλη ζωγραφικότητα, με τις απαλές τονικές μεταβάσεις και τις πλουσιότερες χρωματικές κλίμακες, ενώ εξασφάλιζε και μεγαλύτερο αριθμό αντιτύπων. "Ήδη από τον 19 ου αιώνα επιδόθηκαν στη λιθογραφία, ασπρόμαυρη και έγχρωμη, αρκετοί ονομαστοί ζωγράφοι, όπως οι Ονορέ Ντωμιέ και Ανρίντε Τουλούζ-Λωτρέκ. Στον 20 ο αιώνα πολλοί πια ζωγράφοι κάνουν λιθογραφίες. Απαραίτητη είναι σήμερα η διάκριση ανάμεσα στο λιθογραφικό αντίγραφο και στη φωτολιθογραφική (φωτομηχανική) αναπαραγωγή. Στην πρώτη περίπτωση ο τεχνίτης λιθογράφος «περνάει» το πρωτότυπο έργο ενός καλλιτέχνη στην πέτρα ή τον τσίγκο' τότε η υπογραφή του καλλιτέχνη πρέπει να τυπώνεται στο κάτω μέρος του έργου - διαφορετικά, πρέπει να σημειώνεται ο χαρακτηρισμός αντίγραφο. Στη δεύτερη το πρωτότυπο έργο φωτογραφίζεται από μακέτα, από θετικό φωτογραφικό αντίτυπο ή από διαφάνεια (slide), και τυπώνεται φωτομηχανικά σε όφσετ με τετραχρωμία ή με επίπεδα (πλακάτα) χρώματα, σαν την οποιαδήποτε αφίσα. Με την τεχνική της λιθογραφίας τυπώνονταν παλιότερα και οι αφίσες. Η πρώτη λιθογραφημένη αφίσα, έργο του Γάλλου ζωγράφου Πωλ Μπωντρύ (1828). Το 1796 στο Μόναχο, ο Τσέχος "Alois Senefelder" στην προσπάθειά του να τυπώσει με ανέξοδο τρόπο τα θεατρικά του έργα, ανακαλύπτει και εφαρμόζει τη Λιθογραφία. Είναι μια σπουδαία επινόηση που έμελλε να παίξει τον βασικότερο ρόλο στην εξέλιξη των Γραφικών Τεχνών στην εποχή μας. Η Λιθογραφία ανήκει στην 206

221 επίπεδη φόρμα εκτύπωσης. Στην Λιθογραφία δεν υπάρχουν κοίλα ούτε ανάγλυφα. Η εικόνα που θα τυπωθεί, όσο και τα μέρη που αντιστοιχούν στα άσπρα, βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο. Η αρχή της Λιθογραφίας στηρίζεται στο φυσικό φαινόμενο ότι το λίπος διώχνει το νερό. Το 1850 από το μηχανικό πιεστήριο και γύρω στο 1904 εμφανίζονται οι πρώτες μηχανές Offset σε συνδυασμό με την εμφάνιση της φωτογραφίας. Η μέθοδος εκτύπωσης Offset ανήκει στην επίπεδη φόρμα εκτύπωσης και είναι καλλιτεχνική μέθοδος αν ο καλλιτέχνης σχεδιάσει ο ίδιος πάνω στον τσίγκο χωρίς να χρησιμοποιήσει φωτομηχανική αναπαραγωγή. 22 Η Λιθογραφία είναι ο μέθοδος που προκάλεσε επανάσταση στο τομέα των γραφικών τεχνών: 1. Ανακαλύφτηκε από τον Senefelder, Βαυαρό στην καταγωγή, στα τέλη του 18ου αιώνα. Η λιθογραφία όπως και οι άλλες τεχνικές της χαρακτικής, είχε σαν σκοπό στην αρχή να βοηθήσει στην παραγωγή αντιτύπων μιας εικόνας. Γρήγορα όμως ξεπέρασε αυτό τον δευτερεύοντα ρόλο, κατάκτησε την αυτονομία της και υψώθηκε σε καθαρά αισθητικά επίπεδα. Η αρχή της λιθογραφίας στηρίζεται στην φυσική ιδιότητα το λίπος να διώχνει το νερό. Έτσι ένα σχέδιο, φτιαγμένο μ' ένα λιπαρό κραγιόνι ή μελάνι πάνω σε μια λεία πέτρα που η υπόλοιπη επιφάνειά της είναι υδρόφιλη, μπορεί αν μια φορά υγραίνεται και μια φορά μελανώνεται να μας δώσει πολλά αντίτυπα. Το χρώμα που θα περάσει μ ένα κύλινδρο, θα κρατηθεί μόνο στα λιπαρά μέρη, ενώ η υγρή επιφάνεια της πέτρας θα το αρνηθεί. 2. Το βασικό υλικό της λιθογραφίας είναι ένα είδος ασβεστούχου πέτρας. 3. Πρώτη φάση της διαδικασίας είναι η λείανση της πέτρας. Τρίβουμε δύο πλάκες μαζί βάζοντας ενδιάμεσα σμιρίγδι με λίγο νερό. 4. Μετά πλένουμε την πέτρα με άφθονο νερό. 5. Η πέτρα είναι έτοιμη. Ο λιθογράφος μεταφέρει κατ' ευθείαν επάνω της την ιδέα του, μεταχειριζόμενος ανάλογα με τις ανάγκες του Έργου μελάνι ή κραγιόνι. 6. Άλλοτε μεταχειρίζεται τη λιθογραφική μελάνη που είναι μείγμα από νερό, σαπούνι, κερί, λίπος καί φούμο Δημήτρης Φράγκος : Χαρακτικά από τη Συλλογή της Τέχνης (μακεδονικής Καλλιτεχνικής Εταιρείας, Δήμος Θεσσαλονίκη Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο 1992,σ. 9,10 207

222 7. Άλλοτε πάλι κραγιόνι που έχει την ίδια σύσταση με τη μελάνη μόνο που λείπει το νερό. Φυσικά αν χρειαστεί χρησιμοποιεί και τα δύο υλικά μαζί. 8. Μπορεί ακόμα να χρησιμοποιήσει την πέννα. 9. Φθάνουμε τώρα στην πιο δύσκολη φάση της διαδικασίας, την οξύδωση. Το νιτρικόν οξύ που χρησιμοποιούμε και στη χαλκογραφία είναι η βάση της προετοιμασίας της πέτρας. Πρέπει όμως να είναι πολύ αδύνατο για να μην εξαφανίσει τους αδύνατους τόνους. Το αραιώνουμε με αραβική γόμα και περνάμε σ' όλη την επιφάνεια μ' ένα πινέλο. Το αφήνουμε 12 τουλάχιστον ώρες. Μετά πλένουμε την πέτρα με νερό και νέφτη για να φύγει η λιθογραφική μελάνη. 10. Μ' ένα κύλινδρο περνάμε ειδική μαύρη μελάνη και εμφανίζεται πάλι το σχέδιο. Περνάμε δεύτερη προετοιμασία με την όξύδωση, μένει πάλι λίγες ώρες και η πλάκα είναι έτοιμη για τύπωμα. 11. Ετοιμάζουμε το χρώμα σε μια πέτρα. 12. Περνάμε το χρώμα που θέλουμε να τυπώσουμε. 13. Μ' ένα βρεγμένο σφουγγάρι βρέχουμε απαλά το χαρτί όταν θέλουμε να τυπώσουμε μαύρο. 14. Τοποθετούμε το χαρτί πάνω στην πέτρα. 15. Δεν μένει, παρά να κανονίσουμε την πίεση της πρέσας. 16. Την γυρίζουμε καταβάλλοντος αρκετή προσπάθεια. Αυτή είναι μία από τίς κουραστικότερες φάσεις της όλης διαδικασίας. 17. Ξαναβρέχοντας την πέτρα για να είναι έτοιμη για ένα ακόμα τύπωμα τραβάμε το αντίτυπο. 18. Μπορούμε να πούμε ότι έχουμε έτοιμη μια λιθογραφία. Πρέπει να καταλάβουμε καλά, πως η ανάλυση ενός καλλιτεχνικού έργου δεν μπορεί να αντικαταστήσει το ίδιο το έργο και να προξενήσει επομένως την καλλιτεχνική συγκίνηση που μας δίνει η θέα αυτού του ίδιου του έργου. «Οι εικαστικές τέχνες, λέει κάπου ο Γκαίτε, είναι μια γλώσσα που τη χρησιμοποιεί ο άνθρωπος για να φανερώσει εκείνο που δεν μπορεί να το πει με λόγια». Κάθε εικαστικό καλλιτέχνημα είναι καμωμένο από υλικό ολότελα διαφορετικό από τις λέξεις. Χρώματα, μάρμαρο, μέταλλα, πέτρες κλπ., δεν έχουν καμμιά σχέση με τις λέξεις και τις φράσεις. Γι' αυτό είναι αδύνατο με τις καλλίτερες, τις πιο πετυχημένες φράσεις να αντικαταστήσει κανείς την εντύπωση, το θαυμασμό που προξενεί το ίδιο το εικαστικό καλλιτέχνημα και που ονομάζουμε καλλιτεχνική συγκίνηση. Γιατί 208

223 απλούστατα το καλλιτέχνημα αυτό δεν είναι, παρά η ενιαία εκείνη εντύπωση, που τίποτε δεν μπορεί να την αντικαταστήσει. 23 Πρώτο εκτύπωση λιθογραφίας έγινε στην Αίγυπτο στα βιβλία στην της Ιατρικής Σχολής (Al-Tobgeia) 1831,και αργότερα στην (Rass El-teen) στην Αλεξάνδρεια,και μετά ξεκίνησαν Αιγύπτιοι καλλιτεχνών να δημιουργούν τα χαρακτικά τους από αυτό το μέθοδο. 24 (εικ. 187,188) - ΛΙΝΟΛΑΙΟ Τεχνική της χαρακτικής που ανήκει στη γενική κατηγορία της αναγλυφοτυπίας / υψιτυπίας, επειδή τυπώνονται οι προεξοχές της χαραγμένης επιφάνειας. Επικρατεί στον ευρωπαϊκό χώρο τον 20 ο αιώνα. Το λινόλαιο 25 (από τις λατινικές λέξεις linum, το λινάρι, και oleum, το λάδι) το παρασκεύασε το 1863 ο Φρέντερικ Γουώλτον, ο οποίος το χρησιμοποίησε πρώτος για δάπεδο τρώσεις. Η βιομηχανία του λινόλαιου αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στο Ντελμενχόρστ της Γερμανίας. Στην τεχνική αυτή δεν υπάρχει πλάκα από ξύλο, χαλκό ή πέτρα, αλλά μια επιφάνεια από λινόλαιο (μίγμα αλεσμένου φελλού ή μάζας χαρτιού και βερνικιού λινελαίου), πάνω στο οποίο χαράζεται αντίστροφα με μεταλλικά αιχμηρά εργαλεία το σχέδιο. Το λινόλαιο γρήγορα βγήκε ευρεία αποδοχή, γιατί είναι ευκολότερη η χάραξη σε μαλακό και πιο προσιτό από το ξύλο υλικό, ενώ τα αποτελέσματα που δίνει θυμίζουν την ξυλογραφία σε πλάγιο ξύλο (λινογλυφία) ή σε όρθιο (λινογραφία), και για το έγχρωμο λινόλαιο το κάθε χρώμα μπαίνει με διαφορετική επιφάνεια, όπως στην έγχρωμη ξυλογραφία. 'Έτσι, έχουμε τόσες επιφάνειες λινόλαιουόσα είναι και τα χρώματα Βασίλης Χάρος: Η Χαρακτική και η Τεχνική της - Η Τέχνη και ο Τεχνίτης, Κατάλογο έκθεσης: Η Χαρακτική στην Ελλάδα Σήμερα στο Καλλιτεχνικό και Πνευματικό Κέντρο, ΩΡΑ τον Φεβρουάριο του Khalil Sabaat: History of Printing in Arabic East, Dar Al-Maareif,Cairo,1966,σ Δεν παραγνωρίζω την «ιστορικότητα» της -λατινικής προέλευσης- λέξης linoleum που έχει επικρατήσει στα ελληνικά (βλ. Εμμ. Κριαρά, Νέο Ελληνικό Λεξικό της Σύγχρονης Δημοτικής Γλώσσας, Γραπτής και Προφορικής. Ορθογραφικό- Ερμηνευτικό- Ετυμολογικό- Συνωνύμων-Αντιθέ των Κύριων Ονομάτων, Αθήνα 1995, λ. λινόλεουμ). Θεωρώ όμως προτιμότερη για το γλωσσικό αισθητήριο του Έλληνα τη λέξη λινόλαιο, περασμένη στα παλιότερα ελληνικά λεξικά. Τουλάχιστον τη βλέπω δοκιμότερη από τη λέξη λινογραφία που ονομάζει αφενός την τεχνική αποτύπωσης έγχρωμων σχεδίων ή παραστάσεων πάνω σε ύφασμα -τη στάμπα - και αφετέρου το λινόλαιο το οποίο μιμείται την ξυλογραφία σε όρθιο ξύλο. Ibid σ

224 Την τεχνική του λινόλαιου ανέπτυξαν στη Γαλλία οι Ανρί Ματίς, Μωρίς ντε Βλαμένκ, Πάμπλο Πικάσο, και στη Γερμανία οι Κρίστιαν Ρολφς ( ) και Λούντβιχ φον Χόφμαν ( ). Στην Αίγυπτο πρώτοι δούλεψαν στην Αίγυπτο από τη δεκαετία του 1920 οι Χαρακτοι Al-Houssin Fawzi ( ). Πολλά λινόλαια φιλοτεχνήθηκαν από Αιγύπτιους χαράκτες μέσα στη δεκαετία του 1930, όπως από την Mareim Abd El- Aleim, Azaa Abu El-Soud, Mohamed Nabil και πολλά άλλοι δημοσιεύτηκαν σε περιοδικά. Η ευκολία της χάραξης του μίγματος του λινόλαιου έκανε αρκετούς καλλιτέχνες να στραφούν στην τεχνική αυτή. (εικ. 189:191) - ΜΕΤΑΞΟΤΥΠΙΑ Είναι η νεότερη μέθοδος εκτύπωσης. Ανήκει όπως και η Λιθογραφία στην επίπεδη φόρμα εκτύπωσης. Πρόγονό της έχει το στένσιλ, τη μέθοδο που χρησιμοποιούσαν στην Άπω Ανατολή και κυρίως στην Ιαπωνία που γνώριζαν το μετάξι, για να τυπώσουν σε υφάσματα. Η Δύση ενδιαφέρθηκε για την Μεταξοτυπία στις αρχές του εικοστού αιώνα. Στα χρόνια του μεσοπολέμου αρχίζει να διαδίδεται σε όλες τις χώρες. Κυρίως, όμως, μετά το 1950 γνωρίζει τη μεγαλύτερη ανάπτυξή της και σήμερα βρίσκεται σε εξαιρετική άνθηση. Επάνω σε ένα τελάρο που η επιφάνειά του είναι από μεταξωτή γάζα σκεπάζονται τα μέρη που δεν πρέπει να τυπωθούν. Τοποθετείται κατόπιν το χαρτί κάτω από το τελάρο και περνώντας με ειδική σπάτουλα το μελάνι εκτύπωσης με πίεση πάνω στο τελάρο, τα ακάλυπτα μέρη του σχεδίου αφήνουν το μελάνι να περάσει και να τυπωθεί πάνω στο χαρτί. Τρεις είναι οι βασικές τεχνικές της Μεταξοτυπίας: Στην μέθοδο "στένσιλ", ο καλλιτέχνης κόβει σε ένα πολύ λεπτό χαρτί τις φόρμες του σχεδίου του και το στερεώνει κάτω από την επιφάνεια του τελάρου ώστε το μελάνι να περάσει εκεί όπου το χαρτί είναι κομμένο. Στην μέθοδο της γόμας, με την βοήθεια της γόμας ο καλλιτέχνης σχεδιάζει επάνω στην επιφάνεια του τελάρου. Η γόμα κλείνει τους πόρους της γάζας, έτσι ώστε το μελάνι να περάσει από τις ακάλυπτες από τη γόμα περιοχές. Στην μέθοδο μεταφοράς, αφού πρώτα το τελάρο περαστεί με ένα φωτοευαίσθητο μίγμα, ο καλλιτέχνης τοποθετεί επάνω σε αυτό ζελατίνες ή films στα 210

225 οποία έχει σχεδιάσει, και φωτίζει το τελάρο. Το φως σκληραίνει τη φωτοευαίσθητη ουσία στα ακάλυπτα λευκά μέρη του σχεδίου ενώ αφήνει ανοιχτούς τους πόρους της γάζας στα σημεία που καλύπτονται από τις σχεδιασμένες ζελατίνες. Έτσι μπορεί το μελάνι να περάσει και να τυπωθεί η εικόνα πάνω στο χαρτί. Σήμερα το μετάξι στο τελάρο έχει αντικατασταθεί από πολύ λεπτές συνθετικές γάζες. 26 Τεχνική των γραφικών τεχνών. Για μερικούς είναι τυπογραφική-αναπαραγωγική περισσότερο, όχι τόσο πρωτότυπη-δημιουργική. Εντάσσεται στη γενική κατηγορία της διατυπίας, επειδή το μελάνι και τα χρώματα περνούν μέσα από μία, μεταξένια, μάλλινη, περλόν, νάυλον ή μεταλλική γάζα. Η τεχνική της μεταξοτυπίας επικρατεί στην Ευρώπη και την Αμερική μέσα στον 20 ο αιώνα, ιδιαίτερα στον Μεσοπόλεμο, αλλά επιβάλλεται από το 1950 και ύστερα. Το 1907 και το 1915 ο Άγγλος Σάμιουελ Σάιμον και ο Αμερικανός Τζων Πάιλσγουορθ κατασκευάζουν τελάρο με πλαίσιο για φωτογραφικές αναπαραγωγές. Η πρώτη μηχανή μεταξοτυπίας οφείλεται στον Αμερικανό Ε. Α. Όουενς (1920). Το 1920 ο Γερμανός Άλμπερτ Κοσλόφ παρουσίασε στο Βερολίνο μια μέθοδο μεταξοτυπίας (Siebdmck), που διαδόθηκε στην Αγγλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Το 1923 ιδρύεται η εταιρεία Selectacine, στα εργαστήρια της οποίας, στον Άγιο Φραγκίσκο και το Λονδίνο, δοκιμάζεται η βιομηχανική μεταξοτυπία (silkscreen).το 1940 ιδρύεται η Εθνική Εταιρεία Μεταξοτυπίας στις Ηνωμένες Πολιτείες. Με την τεχνική αυτή η εκτύπωση αποκτά ποιότητα, εξαιτίας του ότι τα μελάνια της μεταξοτυπίας είναι σκεπαστικά, όχι διαφανή, όπως της λιθογραφίας. Τη χαρακτική με τη μέθοδο της μεμβράνης την ήξεραν οι Ιάπωνες από τον 18 ο αιώνα. Στο Κιότο χρησιμοποιούσαν για έγχρωμα τυπώματα μεμβράνη χαρτιού. Τα χαρακτικά αυτά ονομάζονται Καπαζουρί. Ο κυριότερος εκπρόσωπος της ποπ αρτ στην Αμερική ο Άντυ Γουώρχολ ( ), συνδυάζοντας τη μεταξοτυπία με τη ζωγραφική, τη διαφήμιση και τις Καμέρες του κινηματογράφου, έδωσε στην τεχνική εκπληκτική ώθηση. Ευρηματικός, μέσα από εντυπωσιακές εικόνες, ανήγαγε τη μεταξοτυπία σε αυτόνομη τέχνη πρωτότυπων και τολμηρών συμβολισμών της σύγχρονης καταναλωτικής εποχής Χαρακτικά από τη Συλλογή της Τέχνης (μακεδονικής καλλιτεχνικής εταιρείας, Δήμος Θεσσαλονίκη Βαφοπούλειο Πνευματικό κέντρο 1992,σελ

226 Εξοπλισμένες μονάδες μεταξοτυπίας με εκπαίδευση υψηλού επιπέδου για ειδικευμένους νέους τεχνίτες έχει να επιδείξει, σε υψηλό ποσοστό, στην εποχή μας από τις ευρωπαϊκές χώρες, η Δανία. Με την τεχνική αυτή τυπώνονται σήμερα υφάσματα εμπριμέ και ρούχα, είδη οικιακής χρήσεως (φλιτζάνια, πιάτα, κλπ.), διαφημιστικά (μπουκάλια, αναπτήρες), αφίσες, χαρτοκιβώτια, και άλλα είδη. Λόγω της βιομηχανικής εξέλιξής της και της ελαστικότητας της γάζας της, η μεταξοτυπία προσφέρεται ως τεχνική για ανθεκτικά τυπώματα βιομηχανικών προϊών των. Στην Αίγυπτο η μεταξοτυπία γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη μεταπολεμικά. Οι πιο πολλοί Αιγύπτιοι εικαστικοί καλλιτέχνες έχουν φιλοτεχνήσει μεταξοτυπίες. Με τον καιρό, άνοιξαν και οργανωμένες μονάδες μεταξοτυπίας. πολλοί Αιγύπτιοι καλλιτεχνών ασχολήθηκαν και έχουν αξιοποιήσει την Μεταξοτυπία σαν τεχνική όπως: Sherif Carawan, Edris Fargalla, Al-Basheir Abd El-Salam, Saeid Abd El-Haleim, Hassan Koraem 27, και νεαρότεροι Αιγύπτιοι καλλιτέχνες όπως: Rania Wagdi, Amera Ehsan, Samah Nabil και άλλοι κατορθώνοντας να δημιουργήσουν αξιόλογα έργα Χαρακτικής, όπως βλέπουμε από τα σύγχρονα έργα τους. (εικ. 192:198) - ΜΙΚΤΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ( Mixed Techniques ) Στον εικοστό αιώνα εντυπωσιακή και αξιοσημείωτη είναι η άνθηση της Χαρακτικής. Νέοι τρόποι αντιμετώπισης των μέσων, νέες τεχνολογικές δυνατότητες και νέα υλικά ανοίγουν δρόμους σε μία Τέχνη που λειτουργεί αυτόνομα με τους δικούς της νόμους και τα δικά της αισθητικά αποτελέσματα. Οι καλλιτέχνες πειραματίζονται και εφευρίσκουν καινούργιες μεθόδους εκτύπωσης. Η φωτογραφία ενσωματώνεται στο έργο, τυπώνονται επιφάνειες χωρίς μελάνι με την βοήθεια κομμένων πλακών, γίνονται χαρακτικά τεραστία, τριών διαστάσεων, χρησιμοποιούνται, πλάκες πλαστικού, 27 - Hassan Koraiem Γεννημένος στην Qena το 1946, έλαβε το πτυχίο του στις Γραφικές Τέχνες το 1971.Έλαβε επίσης το μεταπτυχιακό δίπλωμα του στη Χαρακτική Τέχνη από Πανεπιστήμιο της Menia. Είναι μέλος της ένωσης αιγυπτιακών καλλιτεχνών. Επίσης είναι μέλος της κοινωνίας φιλίας μουσείων. Έχει συμμετάσχει σε πολλές ομαδικές εθνικές και διεθνείς εκθέσεις.έχει ακόμα οργανώσει σόλο εκθέσεις σε διάφορες επαρχίες όπως Σουέζ, kafr el-sheikh και Aswan από το Al- Yamama κέντρο 2000, εθνικές εκθέσεις - έκθεση ομάδας περιήγησης σε Σουέζ, Η 26η εθνική έκθεση τέχνης, Το 5ο σαλόνι των μίνι έργων τέχνης, το 2002, σε διεθνείς εκθέσεις - το αιγυπτιακό πολιτιστικό κέντρο στο Παρίσι, διεθνής διάκριση 1996, - πρώτο βραβείο για γραφικό, Salon du Arte στο Παρίσι, απόκτηση 1996, - στο αιγυπτιακό μουσείο της μοντέρνας τέχνης στο Κάιρο, στις αραβικές χώρες,και στην Γερμανίας. 212

227 celluloid, Plexiglas, χαρτόνια με γύψο, η οξείδωση τρυπά τελείως τα μέταλλα, γίνονται έργα με την παρεμβολή φωτοτυπικού υλικού κ.ά. Αναμειγνύοντας τις τεχνικές δημιουργούνται καινούριες δυνατότητες έκφρασης, επινοούνται Μικτές Τεχνικές. Σε καμία περίπτωση η χρησιμοποίηση διαφορετικών υλικών ή τεχνικών δεν εξουδετερώνουν τη δημιουργική παρεμβολή του καλλιτέχνη. Είναι απαραίτητο η σύνθεση, το σχέδιο του καλλιτέχνη, να είναι φτιαγμένο από τον ίδιο πάνω στην επιφάνεια. 28, Οι Αιγύπτιοι καλλιτέχνες έχουν αξιοποιήσει τις Μικτές Τεχνικές και κατόρθωσαν να δημιουργήσουν αξιόλογα έργα χαρακτικής, όπως βλέπουμε από τα μοντέρνα έργα τους και προηγμένη βιβλιογραφία σ

228 (157) Χαλκογραφία (158) Ξυλογραφία (159) Λιθογραφία (160) Μεταξοτυπία 214

229 (161) Εργαλεία της ξυλογραφίας σε πλάγιο ξύλο (162) Εργαλεία της ξυλογραφίας σε όρθιο ξύλο (163) Εργαλεία ξεστής χαλκογραφίας. (164) Εργαλεία γραμμικής χαλκογραφίας. (165) Εργαλεία χαλκογραφία με οπές. (166) Εργαλεία Οξυγραφίας μαλακού βερνικιού. (167) Εργαλεία λιθογραφίας. 215

230 (168)Η πρώτη τυπωμένη εικόνα σε χαρτί χρονολογείται στην Κίνα το 868 μ.χ. στην κινεζική δυναστεία των Tang (169)Από το πρώτο τυπωμένο βιβλίο σε χαρτί στην Κορέια (170)Από το πρώτο τυπωμένο βιβλίο σε χαρτί στην Ιαπωνία (171) Ο Άγιος Χριστόφορος, Από τα πρώτα ευρωπαϊκά τυπωμένα σε ξύλινο μπλοκ,

231 (172) Abdallah Gohar: Ιχθείς, ξυλογραφία σε πλάγιο ξύλο (173) Houssin El-Gebaly: Σύνθεση γραμμάτων, ξυλογραφία σε όρθιο ξύλο,1985. (174) Fathi Ahmed: μάχη, ξυλογραφία σε όρθιο ξύλο, 1984 (175) Farouk Shehata: τρία πουλιά, ξυλογραφία σε όρθιο ξύλο,

232 (176) Saif El-Islam Saqr: Πορτρέτο, ξυλογραφία σε όρθιο ξύλο, (177)Mohamed Khater: Σύνθεση, γραμμική χαλκογραφία,50χ70εκ., 2000 (178) Mahmoud Abdalla: Η παραλία, Βελονογραφία, 50x30 εκ. (179) Kamal Amin: Είμαι Άραβας, Βελονογραφία 218

233 (180)Mohamed Attia: Σύνθεση, Οξυγραφία μαλακού βερνικιού.2002 (183) Awadalla El-Shemy: Σύνθεση, Οξυγραφία μαλακού βερνικιού. (181)Sabri Hegazi: Σύνθεση, χαλκογραφία (Μίμησης Μολυβιού). (184)Ahmed Nawar: Στόχος, Τονική οξυγραφία (182)Ahmed Saqr: Σύνθεση,Τονική οξυγραφία (185) Mohamed Galal: Σύνθεση,Τονική οξυγραφία 219

234 (186) Mareim Abd El-Aleim: Σύνθεση, Οξυγραφία μαλακού βερνικιού, (187) Hossein El-Gebaly: Σύνθεση, λιθογραφία (188)Saleh Reda: Σύνθεση, λιθογραφία (189) Al-Hussin Fawzi: Σύνθεση, λινόλαιο, 42x71εκ. 220

235 (190) Azaa Abu El-Soud: Σύνθεση, λινόλαιο και ξυλογραφία 24x52,5,1995 (191) Mohamed Nabil: Σύνθεση,λινόλαιο 70X100, 2001 (192) Sherif Carawan: Σύνθεση, Μεταξοτυπία (193) Edris Fargalla: Θαλασσινό τοπίο, Μεταξοτυπία (194) Al-Basheir A.Salam: Μεταξοτυπία 221

236 (195)Saeid Abd El-Haleim: Σύνθεση, μεταξοτυπία, (196)Hassan Koraem: Χουρμαδί, μεταξοτυπία 56 x 37εκ (197)Samah Nabil: Σύνθεση, μεταξοτυπία, 2005 (198) Amera Ehsan: Σύνθεση, μεταξοτυπία,