ΕΝΤΟΜΑ ΙΙ. Η ποικιλότητα των εντόμων. Σίνος Γκιώκας. Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Βιολογίας Τομέας Βιολογίας Ζώων

Transcript

1 ΕΝΤΟΜΑ ΙΙ Η ποικιλότητα των εντόμων Σίνος Γκιώκας Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Βιολογίας Τομέας Βιολογίας Ζώων Πάτρα 2015

2 Τα Έντομα είναι πολλά...

3 Εξάποδα Τα Εξάποδα (που περιλαμβάνουν και τα Έντομα) κυριαρχούν στη ξηρά, τόσο σε αριθμό ειδών ( είδη) όσο και σε βιομάζα. Τα Εξάποδα περιλαμβάνουν τρεις Τάξεις άπτερων αρθροπόδων (Κολλέμβολα, Πρώτουρα, Δίπλουρα) καθώς και τα Έντομα. Τα άπτερα Εξάποδα ζουν στο χώμα ή στη φυλλοστρωμνή. Τα Κολλέμβολα είναι ίσως τα πιο άφθονα αρθρόποδα στη Γη. Τα Πρώτουρα είναι πολύ μικρά, ωχρά και σπάνια. Τα Δίπλουρα βρίσκονται συχνά σε υγρά εδάφη. Η πλειονότητα των ειδών των Εξαπόδων είναι τα Έντομα, πολλά από τα οποία ως ενήλικα έχουν φτερά. Το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα των Εξαπόδων είναι η μείωση των βαδιστικών εξαρτημάτων σε έξι, με τρία σωματικά μεταμερή να σχηματίζουν το θώρακα που παρέχει την ικανότητα κίνησης σε αυτά τα ζώα.

4 Από που προέρχονται τα Εξάποδα: είναι τα Εξάποδα καβούρια; Τα έντομα ανήκουν στο Φύλο των Αρθροπόδων Τα Αρθρόποδα εμφανίστηκαν στο Κάμβριο (πριν 600 εκ. Χρόνια) Σημείωση: τα έντομα μπορεί να έχουν προέλθει από τα Καρκινοειδή

5 Χρονολόγιο της εξέλιξης των εντόμων Κύρια γεγονότα: 1. Πρώτα Εξάποδα 2. Φτερά 3. Αναδίπλωση των φτερών 4. Μεταμόρφωση 5. Εξαφανίσεις κατά το τέλος του Περμίου 6. Διαφοροποίηση κατά τον Κρητιδικό

6 Χρονολόγιο της εξέλιξης των εντόμων Κύρια γεγονότα: 1. Πρώτα Εξάποδα (Δεβόνιο) 2. Φτερά (Λιθανθρακοφόρος) 3. Αναδίπλωση των φτερών (Λιθανθρακοφόρος) 4. Μεταμόρφωση (Λιθανθρακοφόρος) 5. Εξαφανίσεις κατά το τέλος του Περμίου 6. Διαφοροποίηση κατά τον Κρητιδικό

7 Χρονολόγιο της εξέλιξης των εντόμων Αρχή Καμβρίου: mya Οι πρώτοι πολυκύτταροι οργανισμοί εμφανίζονται στη θάλασσα

8 Χρονολόγιο της εξέλιξης των εντόμων Ορδοβίσιο: mya Εμφάνιση των πρώτων φυτών στη ξηρά Εμφάνιση των πρώτων σπονδυλωτών (ψάρια)

9 Χρονολόγιο της εξέλιξης των εντόμων Τέλος Σιλούριου: mya Τα πρώτα τραχεόφυτα εμφανίζονται στη ξηρά (Cooksonia). Χερσαία αρθρόποδα: ακάρεα, αράχνες, μυριάποδα.

10 Χρονολόγιο της εξέλιξης των εντόμων Αρχή Δεβονίου: mya : Τα πρώτα Εξάποδα Περιοχές απολιθωμάτων:: 1. Rhynie (Σκωτία) 2. Gaspe (Κεμπέκ) 3. Gilboa (Β. Αμερική) Το κλίμα αυτήν την περίοδο πρέπει να ήταν υγρό και τροπικό Οι περιοχές απολιθωμάτων ήταν παράκτιες Σχεδόν όλα τα χερσαία αρθρόποδα αυτήν την περίοδο ήταν θηρευτές (δεν φαίνεται να υπήρχαν φυτοφάγα αρθρόποδα)

11 Χρονολόγιο της εξέλιξης των εντόμων Τα παλαιότερα απολιθώματα βρέθηκαν σε αποθέσεις στην περιοχή Rhynie της Σκωτίας ( mybp). Rhyniella praecursor (Κολλέμβολα) Rhyniognatha hirsti (άγνωστη τάξη, πιθανόν είχε φτερά!)

12 «Απτερυγωτά» Οι «απτερυγωτές» τάξεις: Ενδόγναθα: Πρώτουρα Κολλέμβολα Δίπλουρα Και από τα Έντομα: Αρχαιόγναθα Θυσάνουρα (Ζυγέντομα)

13 Τάξη Κολλέμβολα Σώμα μικρό (μέχρι 5mm) και μαλακό, συχνά καλυμμένο από λέπια. Στοματικά εξαρτήματα μέσα στο κεφάλι (ενδόγναθα) Τετραμερείς ή εξαμερείς κεραίες Χωρίς σύνθετους οφθαλμούς ή με ομματίδια οργανωμένα σε ομάδες των 8, το πολύ Κοιλιά με 6 μεταμερή Κολλοφόρο (σωληνοειδής προεξοχή) στο πρώτο μεταμερές της κοιλιάς (μάλλον όργανο υδατικής ισορροπίας) Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: Διχαλωτό όργανο αναπήδησης (έμβολο) στο 4ο κοιλιακό μεταμερές. Το έμβολο (furcula) είναι διπλωμένο κάτω από την κοιλιά, και όταν το ζώο ενοχληθεί ξεδιπλώνεται, χτυπά με δύναμη το υπόστρωμα και το ζώο πραγματοποιεί μεγάλα άλματα.

14 Τάξη Κολλέμβολα Η ανάπτυξη είναι άμεση (όμοια ώριμα και ανώριμα άτομα). Εναλλαγή αναπαραγωγικών και τροφικών σταδίων Τα ενήλικα συνεχίζουν να εκδύονται (μέχρι 50 εκδύσεις) Έμμεση μεταφορά σπέρματος Τα πιο ευρύοικα Εξάποδα (υπάρχουν και στην Ανταρκτική). Τα πιο άφθονα Εξάποδα (μέχρι και άτομα ανά εκτάριο). Φυτοσαπροφάγα. Συναντώνται ανάμεσα στη στρωμνή, κάτω από πέτρες, σε κορμούς δέντρων, σε σπηλιές, ελεύθερα στο έδαφος όταν αυτό είναι υγρό, ακόμα και πάνω στο χιόνι είδη

15 Τάξη Πρώτουρα Πολύ μικρά (κάτω από 1.5 mm) Χωρίς κεραίες Χωρίς σύνθετους οφθαλμούς Κεφάλι κωνικό, όλα τα εξαρτήματα εντός της κεφαλικής κάψας Ψευδομματίδια στο κεφάλι (ίσως υπολείμματα κεραιών) Πρώτο ζεύγος ποδιών με πρόσθιο προσανατολισμό (τα πόδια παίζουν το ρόλο αισθητήριων κεραιών) Κοιλιά με 9-12 πλήρη μεταμερή Χωρίς κέρκους ή κοιλιακά νημάτια Χωρίς χρωστικές, συνήθως λευκά Αναμορφική ανάπτυξη (στις εκδύσεις προστίθενται μεταμερή) (σε όλα τα άλλα Εξάποδα η ανάπτυξη είναι επιμορφική) Ζουν βαθιά στο υγρό χώμα των δασών Φυτοσαπροφάγα 500 είδη

16 Τάξη Δίπλουρα Συνήθως μικρότερα από 10 mm. Κεραίες νηματοειδείς, μακρύτερες απ το κεφάλι, με περισσότερα από 10 άρθρα Χωρίς σύνθετους οφθαλμούς Κοιλιά με 10 ορατά μεταμερή Δύο κέρκοι στο πίσω μέρος της κοιλιάς (νηματοειδείς ή λαβιδοειδείς) Ταρσοί με ένα άρθρο Τα περισσότερα είναι σαρκοφάγα (αλλά και φυτοφάγα) Συναντώνται κάτω από πέτρες ανάμεσα σε ξηρά φύλλα και σε κορμούς 800 είδη.

17 Τα αληθινά έντομα Στο τέλος του Δεβονίου ( mya) εμφανίζονται τα πρώτα αληθινά έντομα (όπως και τα πρώτα χερσαία σπονδυλωτά) Έχουν εξωτερικά εμφανή στοματικά εξαρτήματα. Φέρουν στο θώρακα 2 ζεύγη φτερών που άλλοτε είναι καλά αναπτυγμένα, άλλοτε υποπλασμένα ενώ άλλοτε, πρωτογενώς (Θυσάνουρα) ή δευτερογενώς (Πτερυγωτά) λείπουν. Η κοιλιά τους έχει εξαρτήματα μόνο στο τελευταίο μεταμερές.

18 Κεραίες εντόμων 1. Νηματοειδής (Filiform) 2. Πριονοειδής (Serrate) 3. Κομπολογοειδής (Moniliform) 4. Ροπαλοειδής (Clavate) 5. Κεφαλοειδής (Capilate) 6. Τριχοειδής (Setaceous) 7. Ριπιδοειδής (Flabellate) Ελασματοειδής (Lamellate) 9. Γονατοειδής (Geniculate) 10. Στυλοειδής (Stylate) 11. Κτενοειδής (Pectinate) 12. Πτεροειδής (Plumose) 13. Σταχυοειδής (Aristate)

19 Αρχαιόγναθα Σώμα στενό κυλινδρικό Μεγάλοι σύνθετοι οφθαλμοί και μεμονωμένα ομματίδια Κεραίες μακριές, νηματοειδείς Στοματικά εξαρτήματα μερικώς κρυμμένα Θώρακας τοξωτός ραχιαία που λυγίζει με ειδικούς μύες για να κινούνται με άλματα Ταρσοί με 3 άρθρα Κοιλιά με 10 πλήρη μεταμερή, μερικά από τα οποία φέρουν κοιλιακά στύλους (υπολειμματικά όργανα) Το 11ο κοιλιακό μεταμερές έχει επιμηκυνθεί και σχηματίζει μεσαίο κοιλιακό νημάτιο Δύο κέρκοι, κοντύτερες από το κοιλιακό νημάτιο Τα ανώριμα στάδια μοιάζουν με τα ώριμα Η έκδυση συνεχίζεται και όταν ωριμάσουν Σαπροφάγα Την ημέρα κρύβονται κάτω από πέτρες ή σε φλοιούς δέντρων 350 είδη

20 Θυσάνουρα (Ζυγέντομα) Σώμα σχετικώς πεπλατυσμένο, συχνά καλυμμένο με λέπια Μικροί ή απόντες σύνθετοι οφθαλμοί Κεραίες μακριές, νηματοειδείς Κοιλιά με 10 πλήρη μεταμερή, μερικά από τα οποία (7ο-9ο) φέρουν κοιλιακά στυλοειδή εξαρτήματα Το 11ο κοιλιακό μεταμερές έχει επιμηκυνθεί και σχηματίζει μεσαίο κοιλιακό νημάτιο Δύο κέρκοι, σχεδόν ισομήκεις με το κοιλιακό νημάτιο Ανάπτυξη άμεση Σαπροφάγα. Ζουν μέσα στη στρωμνή, κάτω από πέτρες, σε κορμούς δένδρων ακόμα και σε σπίτια τρώγοντας ρούχα και βιβλία. Τρέχουν πολύ γρήγορα ή κάνουν άλματα. 370 είδη

21 Τα πρώτα φτερά; Λιθανθρακοφόρος ( mya): πρώτη εμφάνιση των μεγάλων δέντρων (φτέρες και κωνοφόρα) Τέλος Λιθανθρακοφόρου: πολλές ενδείξεις για εκτεταμένη φυτοφαγία σε φτέρες. Μεγάλη ποικιλότητα εντόμων Εξέλιξη των φτερών: τα πτερυγωτά έντομα εμφανίζονται στα απολιθώματα κατά τη Λιθανθρακοφόρο περίοδο (350 mya). Σίγουρα είχαν εμφανιστεί νωρίτερα (πιθανόν κατά το Δεβόνιο) γιατί τα παλαιότερα απολιθώματα των πτερυγωτών εντόμων είχαν καλά ανεπτυγμένα και σύνθετα φτερά.

22 Η εξέλιξη των φτερών Πώς εξελίχθηκαν τα φτερά; Τι χρησιμεύει μια δομή σαν τα φτερά εκτός από την πτήση; 1 η άποψη: Προεκτάσεις του εξωσκελετού μπορεί να χρησίμευαν ως ηλιακά κάτοπτρα, συγκεντρώνοντας τη θερμότητα για να θερμανθεί το σώμα. 1. Σε μερικά έντομα σήμερα τα φτερά έχουν αυτή τη λειτουργία. Δεν υπάρχουν ενδείξεις από τα απολιθώματα. 2 η άποψη: Τα φτερά ξεκίνησαν ως βράγχια σε υδρόβιες νύμφες των εντόμων, που προήλθαν από τον πάνω λοβό των δισκελών εξαρτημάτων. 1. Τα βράγχια σε υδρόβιες νύμφες μερικών εντόμων έχουν κοινά δομικά χαρακτηριστικά με τα φτερά (νεύρωση). 2. Μερικά γονίδια που ελέγχουν την ανάπτυξη των φτερών ελέγχουν επίσης και την ανάπτυξη των βραγχίων στα Καρκινοειδή. 3. Μερικές προνύμφες εντόμων έχουν βράγχια σε όλα τα μεταμερή. 4. Τα βράγχια μπορούν να κινούνται (για αερισμό ή κολύμβηση). 5. Μπορεί να έχουν διατηρηθεί σε μερικά μεταμερή του θώρακα και να χρησιμοποιούνταν για άλλη λειτουργία (π.χ. ως ιστία) και τελικά χρησίμευσαν για την πτήση.

23 Τάξεις εντόμων κατά τον Παλαιοζωικό: εμφάνιση των φτερών Οι τάξεις των εντόμων κατά τον Παλαιοζωικό περιελάμβαναν παράξενα και τεράστια έντομα. Κάποια Οδοντόγναθα του Παλαιοζωικού είχαν άνοιγμα φτερών ½ μέτρο. Πολλά ήταν φυτοφάγα και είχαν στοματικά εξαρτήματα σαν ράμφη για την απομύζηση χυμών από τα φυτά.

24 Γιατί υπήρχαν τόσα πολλά γιγαντιαία έντομα κατά τον Παλαιοζωικό;

25 Εξαφανίσεις στο τέλος του Περμίου: περιορισμός πολλών τάξεων εντόμων

26 Πτερυγωτά: Παλαιόπτερα + Νεόπτερα

27 Παλαιόπτερα Μόνο δύο τάξεις εντόμων σήμερα αντιπροσωπεύουν τη μεγάλη διαφοροποίηση των εντόμων κατά τον Παλαιοζωικό: τα Οδοντόγναθα και τα Εφημερόπτερα

28 Τάξη Εφημερόπτερα Κεραίες κοντές, σμηριγγοειδείς Μπροστινά πόδια μακριά και σε πρόσθια τοποθέτηση (για να πιάνουν το θηλυκό εν πτήση) Σύνθετα μάτια πολύ μεγάλα 2 ζεύγη άνισων μεμβρανωδών φτερών: τα μπροστινά μεγάλα με πολλά νεύρα, τα πίσω μικρότερα. Όταν κάθονται τα φτερά παραμένουν όρθια Κοιλιά στιβαρή με δύο (μερικές φορές τρία) μακριά νημάτια Νύμφες υδρόβιες με 4-9 ζεύγη βραγχίων στις πλευρές της κοιλιάς και 3 κοιλιακά νημάτια

29 Τάξη Εφημερόπτερα Τα μοναδικά έντομα που εκδύονται αφού έχουν αναπτυχθεί τα φτερά τους (έχουν ένα φτερωτό προ-ενήλικο στάδιο) Νύμφες συνήθως φυτοφάγες και ώριμα με υποπλασμένα στοματικά εξαρτήματα (δεν τρέφονται) και μικρή διάρκεια ζωής Συναντώνται πάνω ή γύρω από στάσιμα ή τρεχούμενα νερά. Σαν ώριμα ζουν μόνο λίγες ώρες ή μέρες. Δεν τρέφονται, μόνο γονιμοποιούνται, τοποθετούν τα αυγά τους και πεθαίνουν. Αναπτύσσονται σταδιακά στο νερό όπου ζούν από μερικούς μήνες μέχρι 3 χρόνια είδη

30 Τάξη Οδοντόγναθα Κεραίες κοντές, σμηριγγοειδείς Σύνθετα μάτια πολύ μεγάλα Υπάρχουν 2 ζευγάρια όμοια φτερά, χρωματιστά ή διαφανή. Όταν είναι διαφανή έχουν σκουρόχρωμες κηλίδες στα άκρα τους Βάση πίσω φτερών ευρύτερη από των μπροστινών (Ανισόπτερα) ή στενή μισχοειδής (Ζυγόπτερα) Κοιλιά επιμήκης, στιβαρή χωρίς νημάτια Νύμφες υδρόβιες με βράγχια Γνωστές μορφές: Λιβελλούλα, ελικοπτεράκι. Ζουν κυρίως κοντά σε περιοχές που υπάρχουν στάσιμα ή τρεχούμενα νερά. Τρέφονται με άλλα έντομα που συλλαμβάνουν στον αέρα (τα πόδια τους είναι προσαρμοσμένα στη σύλληψη άλλων ζώων στον αέρα και όχι στο βάδισμα). Η γονιμοποίηση γίνεται στον αέρα είδη

31 Τάξη Οδοντόγναθα

32 Νεόπτερα: τα φτερά διπλώνουν Η εξέλιξη της αναδίπλωσης των φτερών: Η αναδίπλωση των φτερών εξελίχθηκε κατά τη Λιθανθρακοφόρο, όχι πολύ μετά την πρωτοεμφάνιση των φτερών. Χαρακτηρίζει όλα τα Νεόπτερα έντομα και επέτρεψε στα έντομα να εποικίσουν σχισμές, φωλιές, στοές και γενικά να προστατευτούν τόσο αυτά όσο και τα φτερά τους.

33 Νεόπτερα: τρεις εξελικτικές γραμμές Ορθοπτεροειδή: σχετικά αδιαφοροποίητα στοματικά εξαρτήματα. Ημιπτεροειδή: στοματικά εξαρτήματα προσαρμοσμένα στη διάτρηση και την αναρρόφηση. Ενδοπτερυγωτά (Ολομετάβολα): έντομα που υφίστανται πλήρη μεταμόρφωση (τα 4/5 των εντόμων). Οι πτέρυγες αναπτύσσονται εσωτερικά κατά το στάδιο της χρυσαλλίδας

34 Πολυνεόπτερα ή Ορθοπτεροειδή Ορθόπτερα (Οrthοptera) Δικτυόπτερα (Βλαττοειδή + Μαντοειδή) (Dictyοptera Blattodea + Mantodea) Φασμίδια (Phasmida) Δερμάπτερα (Dermaptera) Πλεκόπτερα (Plecoptera) Ισόπτερα (Ιsοptera) Εμβιόπτερα (Embioptera) Γρυλλοβλαττάρια (Grylloblattodea) Ζωράπτερα (Zoraptera) Μαντοφασματοειδή (Mantophasmatodea)

35 Τάξη Ορθόπτερα Κεραίες νηματοειδείς Μασητικά στοματικά εξαρτήματα, υπογναθικά Προθώρακας ασπιδοειδής, καλύπτει ραχιαία μεγάλο μέρος του θώρακα Μπροστινά φτερά στενά δερματώδη, πίσω φαρδιά μεμβρανώδη. Το πρώτο ζεύγος καλύπτει το δεύτερο που είναι μαλακό και άμεσα υπεύθυνο για την πτήση. Υπάρχουν μορφές που δευτερογενώς έχασαν τα φτερά τους Το τρίτο ζευγάρι των ποδιών τους είναι πολύ μεγαλύτερο από τα υπόλοιπα και χρησιμεύει στα άλματα Ταρσοί τριμερείς ή τετραμερείς Κέρκοι μικρές, χωρίς άρθρα Η μεταμόρφωσή τους είναι σταδιακή. Γνωστές μορφές: Ακρίδες, γρύλοι, τριζόνια. Είναι ζώα κυρίως φυτοφάγα, αλλά και παμφάγα. Γεννούν τα αυγά τους μέσα στο χώμα. Τα περισσότερα είδη είναι επιβλαβή για τον άνθρωπο. Σχηματίζουν κατά καιρούς μεγάλα σμήνη και καταστρέφουν τις καλλιέργειες είδη.

36 Τάξη Φασμίδια Κεραίες νηματοειδείς Μασητικά στοματικά εξαρτήματα, προγναθικά Σώμα μακρύ, κυλινδρικό Φτερά υποπλασμένα ή απόντα Προθώρακας βραχύτερος από το μεσο- και το μεταθώρακα Πόδια με μακριά και λεπτά άρθρα Ταρσοί πενταμερείς Κέρκοι μικρές, χωρίς άρθρα Έντονος φυλετικός διμορφισμός (τα αρσενικά πολύ μικρότερα από τα θηλυκά) Ζουν κυρίως στους τροπικούς Αργοκίνητα με κρυπτικό χρωματισμό Νυχτόβια Φυτοφάγα είδη

37 Τάξη Πλεκόπτερα Κεραίες μακριές, νηματοειδείς Μπροστινά φτερά μακριά και στενά, πίσω φτερά κοντύτερα με διευρυμένη βάση και με πτυχές Κέρκοι μακριές, με πολλά άρθρα Νύμφες υδρόβιες, με πεπλατυσμένο σώμα Κάθε θωρακικό μεταμερές των νυμφών καλύπτεται από ένα μεγάλο ραχιαίο σκληρίτη Τραχειακά βράγχια νυμφών γύρω από το κεφάλι, στη βάση των ποδιών ή γύρω από την έδρα Ζουν σε ψυχρά μέρη και η παρουσία τους υποδηλώνει καλή ποιότητα νερών Νύμφες συνήθως φυτοφάγες, αλλά υπάρχουν και σαρκοφάγες Ώριμα φυτοφάγα με υποπλασμένα στοματικά εξαρτήματα και περιορισμένη ικανότητα πτήσης είδη

38 Τάξη Εμβιόπτερα Κεραίες λεπτές, νηματοειδείς Μασητικά στοματικά εξαρτήματα, προγναθικά Κέρκοι με 1-2 άρθρα, ασύμμετρες στα αρσενικά Φτερά μόνο στα ώριμα αρσενικά Ταρσοί τριμερείς, ο μπροστινός διογκωμένος και φέρει αδένα που εκκρίνει μετάξι Πίσω ισχίο ισχυρό, προσαρμοσμένο για κίνηση προς τα πίσω Φυτοφάγα, σαρκοφάγα και σαπροφάγα Κυρίως ζουν στους τροπικούς Ζουν σε στοές και φωλιές που κατασκευάζουν από μετάξι κάτω από κορμούς, φύλλα ή στο έδαφος Σχηματίζουν οικογένειες με δύο ενήλικα και αρκετά μικρά (νύμφες) και ζουν μαζί αρκετό χρονικό διάστημα. 200 είδη

39 Τάξη Δερμάπτερα Έχουν σώμα επίμηκες Κεραίες λεπτές, κομπολογοειδείς Μασητικά στοματικά εξαρτήματα, προγναθικά Μπροστινά φτερά κοντά και δερματώδη, οπίσθια ημικυκλικά, επιμήκη, μεμβρανώδη και πτυχωμένα. Σε πολλά είδη τα φτερά έχουν υποπλαστεί. Ταρσοί τριμερείς Κέρκοι ανεπτυγμένες, σχηματίζουν λαβίδες (σαν ψαλίδα) Τρέφονται με ποικιλία φυτικών και ζωικών ουσιών, ενώ υπάρχουν και θηρευτικά Η μεταμόρφωση είναι σταδιακή. Τα θηλυκά προστατεύουν τα αυγά μέχρι την εκκόλαψη ή ακόμα και τις νύμφες Γνωστή μορφή: ψαλίδα. Ζουν σε χωράφια ανάμεσα σε φύλλα και σε κορμούς δένδρων. Πολλές φορές συναντώνται και μέσα στα σπίτια είδη

40 Τάξη Ισόπτερα Ο θώρακας δεν ξεχωρίζει από την κοιλιά Κεραίες λεπτές, κομπολογοειδείς Μασητικά στοματικά εξαρτήματα Σύνθετα μάτια, μικρά ή απόντα από τα ανώριμα Τα αρσενικά και τα θηλυκά κατά την εποχή της γονιμοποίησης έχουν 2 ζευγάρια όμοια μεμβρανώδη φτερά που πέφτουν μετά το ζευγάρωμα Πραγματική ευκοινωνική συμπεριφορά, ζουν σε αποικίες. Ανώριμα ή νεοτενικά άτομα διακρίνονται σε κάστες: στρατιώτες (με μεγάλες γνάθους χωρίς φτερά, χρώμα, μάτια και γονάδες) και εργάτες Μεταμόρφωση σταδιακή. Γνωστή μορφή: τερμίτες. Ζουν σε τροπικές και εύκρατες περιοχές κοντά σε δάση. Τρέφονται με σηπόμενο ξύλο με τη βοήθεια συμβιωτικών μικροογρανισμών. Έχουν μεγάλη χημική ευαισθησία. Εκκρίνουν χημικές ουσίες (φερορμόνες) με τις οποίες αναγνωρίζουν εχθρούς και φίλους. Προκαλούν μεγάλες καταστροφές σε ξύλινες κατασκευές είδη

41 Τάξη Δικτυόπτερα (Βλαττοειδή + Μαντοειδή) Κεραίες νηματοειδείς Τριγωνικό κεφάλι με μασητικά στοματικά εξαρτήματα Προθώρακας ανεπτυγμένος, ωοειδής που καλύπτει μεγάλο μέρος του κεφαλιού και του θώρακα στα Βλαττοειδή και επιμήκης στα Μαντοειδή Κέρκοι κοντές με πολλά άρθρα Μπροστινά φτερά δερματώδη, οπίσθια μεμβρανώδη πτυχωμένα Ταρσοί πενταμερείς Μπροστινά πόδια διαφοροποιημένα σε συλληπτήρια όργανα στα Μαντοειδή Τα θηλυκά περιβάλλουν τα αυγά με ειδική θήκη («ωοθήκη») Παμφάγα (Βλαττοειδή) ή σαρκοφάγα (Μαντοειδή) Γνωστές μορφές: κατσαρίδες (Βλαττοειδή), αλογάκι της Παναγίας (Μαντοειδή) είδη (4.000 Βλαττοειδή και Μαντοειδή)

42 Τάξη Γρυλλοβλαττάρια Δεν έχουν φτερά Μακριές κέρκοι με πολλά τμήματα Εκτεινόμενος ωοαποθέτης Ασύμμετρα αρσενικά γεννητικά όργανα Ζουν σε ψυχρές περιοχές, συχνά σε βουνά, κάτω από πέτρες και στη φυλλοστρωμνή στα δάση, καθώς και σε σπηλιές το καλοκαίρι. Εξάπλωση: Δυτική βόρεια Αμερική, Ιαπωνία, Κίνα, Κορέα, Σιβηρία. Σαρκοφάγα ή πτωματοφάγα. 25 είδη

43 Τάξη Ζωράπτερα Μικροσκοπικά (μέχρι 3 mm) Μικρή νεύρωση στα φτερά Δύο μορφές: πτερωτές και χωρίς μάτια μορφές που ρίχνουν τα φτερά τους αφού διασπαρούν και τυφλές άπτερες μορφές που επικρατούν στις αποικίες τους. Ζουν σε μικρές κοινωνίες ατόμων μέσα σε σχισμές και σηπόμενους κορμούς. Κυρίως φυτοφάγα, αλλά και σαρκοφάγα. Ζουν κυρίως στους τροπικούς. 30 είδη

44 Τάξη Μαντοφασματοειδή Η πιο πρόσφατα ανακαλυμμένη τάξη των εντόμων Μοιάζουν με ανώριμα Μαντοειδή (δεν έχουν όμως ανεπτυγμένα συλληπτήρια πόδια), Φασμίδια (είναι όμως σαρκοφάγα και έχουν μακρύτερες κεραίες) ή Ορθόπτερα (δεν έχουν όμως ανεπτυγμένα αλτικά πόδια). Τα ώριμα έχουν μήκος 2-3cm και δεν έχουν φτερά. Σαρκοφάγα 13 είδη (Τανζανία, Ναμίμπια, Νότια Αφρική).

45 Παρανεόπτερα ή Ημιπτεροειδή Ημίπτερα (Hemiptera) = Ετερόπτερα (Ηeteroptera - Hemiptera) + Ομόπτερα (Ηοmοptera) Θυσανόπτερα (Thysanoptera) Ψωκόπτερα (ή Ψωχόπτερα) (Psocoptera) Φθειράπτερα (Phthiraptera) = Μαλλοφάγα (Mallophaga) + Ανόπλουρα (Anοplura )

46 Τάξη Ημίπτερα (Ετερόπτερα + Ομόπτερα) Ετερόπτερα Κεραίες λεπτές με 4-5 άρθρα Προβοσκίδα με 3-4 άρθρα στο πρόσθιο μέρος του κεφαλιού, τοποθετείται κοιλιακά όταν δεν τρέφονται Σώμα πεπλατυσμένο νωτοκοιλιακά Προνώτο ανεπτυγμένο, τραπεζοειδές ή κυλινδρικό, τριγωνικό ασπίδιο πίσω από το προνώτο Το πρώτο ζευγάρι φτερών στη βάση του είναι σκληρό (δερματώδες) και στο άκρο του μαλακό (μεμβρανώδες) (ημιέλυτρα). Όταν το ζώο κάθεται, τα φτερά διπλώνονται σχηματίζοντας Χ. Το δεύτερο ζευγάρι είναι μεμβρανώδες. Σε μερικά είδη τα φτερά έχουν εξαφανιστεί Ταρσοί διμερείς ή τριμερείς Είναι ζώα κυρίως χερσαία, αλλά και των γλυκών νερών Γνωστές μορφές: βρωμούσες, κοριοί, νεροσκορπιοί, υδροβάτες. Φυτοφάγα, πτωματοφάγα, σαρκοφάγα ή και εξωπαράσιτα είδη

47 Τάξη Ημίπτερα (Ετερόπτερα + Ομόπτερα) Ομόπτερα Κεραίες λεπτές Προβοσκίδα κοντύτερη από εκείνη των Ετεροπτέρων Σώμα πεπλατυσμένο πλευρικά Μπροστινά φτερά ομοιόμορφης υφής (μεμβρανώδη), σχηματίζουν «κεραμίδι» κατά την ανάπαυση, λείπουν σε πολλές μορφές Ταρσοί μονομερείς ή διμερείς Γνωστές μορφές: αφίδες, τζιτζίκια Φυτοφάγα, πολλά παράσιτα φυτών είδη

48 Τάξη Θυσανόπτερα Μακριά, πολύ στενά φτερά (εάν υπάρχουν) με λίγες νευρώσεις και με μακριές τρίχες στο περιθώριό τους. Ασύμμετρα μυζητικά στοματικά εξαρτήματα. Φυτοφάγα (αλλά κάποια τρέφονται με έντομα) είδη

49 Τάξη Φθειράπτερα (Μαλλοφάγα + Ανόπλουρα) Κεραίες κοντές με 3-5 άρθρα Μάτια υποπλασμένα ή απόντα Σώμα πεπλατυσμένο νωτοκοιλιακά Χωρίς φτερά Ταρσοί μονομερείς ή διμερείς (σε μερικά Μαλλοφάγα) Κεφάλι ευρύ με μασητικά στοματικά εξαρτήματα (Μαλλοφάγα) ή στενό με μυζητικά εξαρτήματα (Ανόπλουρα) Πόδια προσαρμοσμένα για τη συγκράτηση στον ξενιστή (με νύχια) Εξωπαράσιτα πτηνών (Μαλλοφάγα) και θηλαστικών (Μαλλοφάγα και Ανόπλουρα) Μεταφέρουν πολλές αρρώστιες Γνωστή μορφή: ψείρες είδη

50 Τάξη Ψωχόπτερα Σπάνια ξεπερνούν το μέγεθος των 6mm. Το κεφάλι, που είναι σχετικά μεγάλο σε σχέση με το σώμα, φέρει δηκτικά στοματικά εξαρτήματα, νηματοειδείς μακριές κεραίες και σύνθετα μάτια σχετικά μεγάλα. Ο θώρακας είναι καλά αναπτυγμένος με ή χωρίς φτερά. Ορισμένα άπτερα είδη έχουν πεπλατυσμένους τους μηρούς του τρίτου ζευγαριού των ποδιών και προεξέχοντα μάτια. Γεννούν αυγά αλλά κάποια είδη είναι ζωοτόκα Συναντώνται στο έδαφος μεταξύ διαφόρων φυτικών υλών, πάνω σε δένδρα και θάμνους, στην κάτω επιφάνεια των φύλλων ή σε φωλιές πτηνών και σφηκών ακόμη και σε σπίτια, σε βιβλία. Τρέφονται με κόκκους γύρης, φύκη και μικροσκοπικούς μύκητες είδη

51 Ενδοπτερυγωτά (ή Ολομετάβολα): τα εισιτήρια για την επιτυχία τους Εξέλιξη της μεταμόρφωσης: Η μεταμόρφωση στα έντομα εξελίχθηκε προς το τέλος της Λιθανθρακοφόρου ή στην αρχή του Περμίου. Ακολούθησε εκρηκτική διαφοροποίηση των εντόμων. Εξαφανίσεις κατά το Πέρμιο: Στο τέλος του Περμίου ( mya) συνέβησαν μαζικές εξαφανίσεις που αφάνισαν πολλές τάξεις των πολύ πρωτόγονων πτερωτών εντόμων. Έτσι, πιθανώς άνοιξε ο δρόμος για τη διαφοροποίηση των υπόλοιπων τάξεων των εντόμων και κυρίως των Ολομετάβολων. Διαφοροποίηση των αγγειοσπέρμων: Η ποικιλότητα των εντόμων αυξήθηκε δραματικά ακολουθώντας την εμφάνιση των αγγειόσπερμων (στον Κρητιδικό). Τα έντομα προσαρμόστηκαν γρήγορα στους νέους πόρους και εξέλιξαν νέες μεθόδους διατροφής και στενές σχέσεις με τα αγγειόσπερμα.

52 Ενδοπτερυγωτά (ή Ολομετάβολα): τα εισιτήρια για την επιτυχία τους

53 Ενδοπτερυγωτά (ή Ολομετάβολα): τα εισιτήρια για την επιτυχία τους

54 Ενδοπτερυγωτά ή Ολομετάβολα Νευρόπτερα (Neurοptera) Μεγαλόπτερα (Megaloptera) Ραφιδιόπτερα (Raphidioptera) Κολεόπτερα (Cοleοptera) Στρεψίπτερα (Strepsiptera) Μηκόπτερα (Mecoptera) Λεπιδόπτερα (Lepidοptera) Τριχόπτερα (Τrichοptera) Δίπτερα (Diptera) Σιφωνάπτερα (Siphοnaptera) Yμενόπτερα (Ηymenοptera)

55 Ενδοπτερυγωτά ή Ολομετάβολα

56 Τάξη Κολεόπτερα Ποικιλία τύπων κεραιών Σύνθετα μάτια και μεμονωμένα ομματίδια και στις προνύμφες Οι προνύμφες είναι σκωληκόμορφες με τρία ζευγάρια πόδια και χωρίς εξαρτήματα (παραπόδια) στην κοιλιά. Μπροστινά φτερά διαμορφωμένα σε έλυτρα, καλύπτουν τα μεμβρανώδη πίσω φτερά. Υπάρχουν μορφές που δεν έχουν φτερά. Ταρσοί από διμερείς έως πενταμερείς (ή και ετερομερείς) Είναι η πιο μεγάλη τάξη του ζωικού βασιλείου. Είναι ζώα φυτοφάγα, σαρκοφάγα, σαπροφάγα ή παμφάγα. Συναντώνται σε όλους τους χερσαίους βιότοπους και στα γλυκά νερά. Η προνύμφη είναι συνήθως σαρκοφάγα και φυτοφάγα. Παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην οικολογική ισορροπία και έχουν μεγάλη οικονομική σημασία. Κοινές μορφές: σκαθάρια, χρυσόμυγες, πασχαλίτσες, πυγολαμπίδες είδη

57 Τάξη Κολεόπτερα

58 Τάξη Κολεόπτερα

59 Νευροπτεροειδή (Νευρόπτερα + Μεγαλόπτερα + Ραφιδιόπτερα) Κεραίες νηματοειδείς Προνύμφες με μασητικά στοματικά εξαρτήματα, κεραίες και ομματίδια Προνύμφες με τρία ζεύγη ποδιών που φέρουν μονομερείς ταρσούς με διπλό νύχι Οι υδρόβιες προνύμφες φέρουν νηματοειδή βράγχια στα μεταμερή της κοιλιάς Μπροστινά και πίσω φτερά μεμβρανώδη, παρόμοιου μεγέθους Πλούσια νεύρωση στα φτερά, με πολλές εγκάρσιες διασυνδέσεις, ιδίως στο πρόσθιο κράσπεδο Τα περισσότερα είναι θηρευτές, τόσο οι προνύμφες όσο και τα ενήλικα, αλλά υπάρχει ποικιλία τύπων διατροφής και διαβίωσης. Οι προνύμφες των μυρηκολεόντων φτιάχνουν κρατήρες στην άμμο και παγιδεύουν μυρμήγκια Γνωστές μορφές: χρύσοπες, μυρμηκολέοντες είδη

60 Τάξη Στρεψίπτερα Μικρά παρασιτικά έντομα Θηλυκά χωρίς πτέρυγες, μάτια και κεραίες Αρσενικά με τεράστια μάτια, υποτυπώδεις πρόσθιες πτέρυγες και οπίσθιες πτέρυγες σε σχήμα βεντάλιας. Τα θηλυκά και οι προνύμφες παρασιτούν σε άλλα έντομα (κυρίως Υμενόπτερα και Ημίπτερα). Μπαίνουν στον ξενιστή στο στάδιο της προνύμφης μέχρι να φτάσουν στο στάδιο της χρυσαλλίδας. Τα αρσενικά βγαίνουν από τον ξενιστή, ενώ τα θηλυκά παραμένουν σε αυτόν με το κεφάλι τους να διακρίνεται ανάμεσα στα μεταμερή της κοιλιάς του. Τα θηλυκά προσελκύουν τα αρσενικά με φερομόνες και το ζευγάρωμα γίνεται μέσα στο σώμα του ξενιστή. Κοινή μορφή: στύλοπες 500 είδη

61 Τάξη Υμενόπτερα Μασητικά στοματικά εξαρτήματα, ή συνδυασμός μασητικών με λειχητικά (μέλισσες) Καλά ανεπτυγμένα σύνθετα μάτια Ταρσοί συνήθως πενταμερείς Πίσω φτερά μικρότερα από τα μπροστινά, με τα οποία συνδέονται με μικρά άγκιστρα. Μερικά είδη δεν έχουν φτερά. Στενή άρθρωση θώρακα και κοιλιάς (με την εξαίρεση ορισμένων μορφών). Η κοιλιά των θηλυκών συνήθως καταλήγει σε ωαποθέτη που συχνά μετατρέπεται σε κεντρί, τρυπάνι, ή πριόνι. Προνύμφες διάφορων τύπων, συνήθως με μασητικά στοματικά εξαρτήματα, μπορεί να υπάρχουν σαρκώδη κοιλιακά προπόδια ή να είναι άποδες Τα περισσότερα είναι σαρκοφάγοι θηρευτές, αλλά υπάρχουν και πολλά φυτοφάγα ή παράσιτα φυτών Διάφορες διαβαθμίσεις κοινωνικής συμπεριφοράς Κοινές μορφές: μέλισσες, μυρμήγκια, σφήκες είδη

62 Τάξη Τριχόπτερα Κεραίες νηματοειδείς στα ενήλικα Φτερά καλυμμένα από μακριές τρίχες, κρατούνται σε μορφή «κεραμιδιού» κατά την ανάπαυση Ένα ζεύγος αγκιστροειδών προποδίων στο άκρο της κοιλιάς Στοματικά εξαρτήματα υπολειμματικά ή απόντα στα ενήλικα. Προνύμφες με μασητικά στοματικά εξαρτήματα και καλά ανεπτυγμένη κεφαλική κάψα Προνύμφες υδρόβιες, με τρία ζεύγη ποδιών και νηματοειδή βράγχια στα μεταμερή της κοιλιάς Οι περισσότερες προνύμφες (εκτός από τις σαρκοφάγες) ζουν σε σωλήνες που περιβάλλουν την κοιλιά, τους οποίους κατασκευάζουν από πέτρες, φύλλα και άλλα υλικά Τα ενήλικα δεν τρέφονται, οι προνύμφες μπορεί να είναι σαρκοφάγες, φυτοφάγες ή και πτωματοφάγες είδη

63 Τάξη Λεπιδόπτερα Στοματικά εξαρτήματα διαμορφωμένα σε προβοσκίδα Καλά ανεπτυγμένα σύνθετα μάτια Υπάρχουν 2 ζευγάρια άνισων φτερών. Τα φτερά καλύπτονται από μικροσκοπικά λέπια Τα πίσω φτερά συνδέονται με τα μπροστινά με χαλινάριο (σμήριγγα) Προνύμφες με μασητικά στοματικά εξαρτήματα, τρία ζεύγη βαδιστικών ποδιών και μέχρι 5 ζεύγη προποδίων στην κοιλιά Η προνύμφη έχει στην κοιλιά δύο αδένες που εκκρίνουν μετάξι. Σχηματίζουν κουκούλια μέσα στα οποία μεταμορφώνονται. Φυτοφάγες προνύμφες, νεκταροφάγα ενήλικα Κοινές μορφές: πεταλούδες, νυχτοπεταλούδες, μεταξοσκώληκες είδη

64 Τάξη Δίπτερα Μυζητικά στοματικά εξαρτήματα Μεσοθώρακας μεγαλύτερος από προκαι μεταθώρακα Ταρσοί πενταμερείς Ένα ζεύγος φτερών, το δεύτερο έχει μετασχηματισθεί σε αλτήρες Προνύμφες με ή χωρίς κεφαλική κάψα, χωρίς πόδια και προπόδια, στοματικά εξαρτήματα είτε μασητικά (κουνούπια) είτε υποπλασμένα σε άγκιστρα Οι προνύμφες είναι φυτοφάγες, πρωματοφάγες ή παρασιτικές, τα ενήλικα έχουν ποικιλία τύπων διατροφής Γνωστές μορφές: Μύγες, κουνούπια, σκνίπες, φρουτόμυγες, αλογόμυγες, ταβάνια είδη

65 Τάξη Μηκόπτερα Επιμηκυσμένο κεφάλι με λεπτά μασητικά στοματικά εξαρτήματα Παρόμοια στενόμακρα μπροστινά και πίσω φτερά. Σε ηρεμία οι πτέρυγες παραμένουν πάνω από την κοιλιά σαν στέγη. Ταρσοί πενταμερείς Σε μερικά είδη τα εξωτερικά γεννητικά όργανα των αρσενικών σχηματίζουν ένα συλληπτήριο όργανο σαν «ουρά σκορπιού» Οι προνύμφες μοιάζουν με εκείνες των λεπιδοπτέρων, με συνήθως 8 προπόδια Ζουν συνήθως σε δάση Πτωματοφάγα (οι προνύμφες) ή σαρκοφάγα. Τα αρσενικά προσφέρουν γαμήλια δώρα στα θηλυκά 500 είδη

66 Τάξη Σιφωνάπτερα Σώμα πλευρικά πεπλατυσμένο Μικρά και άπτερα Μυζητικά στοματικά εξαρτήματα Συχνά υπάρχουν μεγάλες σμήριγγες (κτενίδια) στο κεφάλι και το θώρακα Τρίτο ζεύγος ποδιών ανεπτυγμένο, διαμορφωμένο για άλματα Προνύμφες χωρίς πόδια και προπόδια, με υποπλασμένο κεφάλι με μασητικά στοματικά εξαρτήματα και χωρίς μάτια Οι προνύμφες τρέφονται με σηπόμενη οργανική ύλη, τα ώριμα είναι εξωπαράσιτα θηλαστικών και πτηνών Αποφεύγουν το φως. Μεταδίδουν πολλές αρρώστιες Γνωστή μορφή: ψύλλοι είδη