ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΜΙΑ ΑΡΧΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 2013 ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ: ΜΙΑ ΑΡΧΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ-ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΚΟΥΡΤΕΣΗΣ Α. ΓΑΛΙΑΤΣΑΤΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ 25/5/2013

2 Περιεχόμενα ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 INTRODUCTION ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ Δημιουργικότητα και χωρικός σχεδιασμός Εμφάνιση του όρου «δημιουργικότητα» Πολιτισμός: Βασική συνιστώσα της δημιουργικότητας Προσδιορισμός του όρου «δημιουργική πόλη» Richard Florida και δημιουργική πόλη Charles Landry και δημιουργική πόλη Χαρακτηριστικά στοιχεία δημιουργικών πόλεων Οικονομικό επίπεδο Κοινωνικό επίπεδο Πολιτιστικό επίπεδο Πολεοδομικό επίπεδο Διακυβέρνηση και χάραξη πολιτικής Δημιουργικοί κλάδοι Εναλλακτικοί ορισμοί-προσεγγίσεις Δημιουργικοί κλάδοι και ανάπτυξη Οικονομικό επίπεδο Κοινωνικό-πολιτιστικό επίπεδο ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΜΙΑ ΑΡΧΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗΣ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ ΑΘΗΝΑΣ ΚΑΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Υφιστάμενο δημιουργικό δυναμικό στην Αθήνα Ταλέντο Εκθέσεις-φεστιβάλ-συνέδρια Τεχνολογία Υποδομές έντασης γνώσης-τεχνολογίας Ανεκτικότητα-Διεθνής χαρακτήρας Διεθνείς πτήσεις Ο κλάδος των εστιατορίων Χωρικά πλεονεκτήματα Κινηματογράφοι Θέατρα

3 Εκδοτικοί οίκοι Ιδιωτικά πολιτιστικά μη-κερδοσκοπικά Ιδρύματα Μουσεία Clusters πολιτισμού-ψυχαγωγίας Περιβάλλον και ποιότητα ζωής Υφιστάμενο δημιουργικό δυναμικό στη Θεσσαλονίκη Ταλέντο Εκθέσεις-φεστιβάλ-συνέδρια Τεχνολογία Υποδομές έντασης γνώσης-τεχνολογίας Ανεκτικότητα-Διεθνής χαρακτήρας Διεθνείς πτήσεις Ο κλάδος των εστιατορίων Χωρικά πλεονεκτήματα Κινηματογράφοι Θέατρα Εκδοτικοί οίκοι Μουσεία Clusters πολιτισμού-ψυχαγωγίας Περιβάλλον και ποιότητα ζωής Συγκριτική παρουσίαση του δημιουργικού δυναμικού Αθήνας και Θεσσαλονίκης- Προοπτική ανάδειξής τους ως δημιουργικές πόλεις ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΒΑΣΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ- ΑΘΗΝΑ ΚΑΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΩΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι πόλεις μετασχηματίζονται και νέα αστικά τοπία αναδύονται για να ανταποκριθούν στην πρόκληση των συνθηκών της παγκοσμιοποίησης, να αντιμετωπίσουν τον εντεινόμενο ανταγωνισμό μεταξύ των πόλεων και να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της μεταμοντέρνας κοινωνίας. Μετά την εποχή των βιομηχανικών και μεταβιομηχανικών πόλεων η οποία ήταν συνυφασμένη με την κοινωνία «έντασης εργασίας», οι σύγχρονες πόλεις είναι αναγκαίο να βρουν νέους τρόπους ανάδειξής τους μέσα σ αυτό το ανταγωνιστικό παγκόσμιο περιβάλλον της κοινωνίας «έντασης γνώσης» που βιώνουμε. Είναι γεγονός ότι πλέον είναι αμφίβολο αν η βιομηχανική παραγωγή μπορεί να αποτελέσει το μοχλό ανάπτυξης πόλεων, όπως εκείνων που βασίστηκαν σχεδόν αποκλειστικά σε ιδιαίτερα ευαίσθητους κλάδους στον ανταγωνισμό χαμηλού κόστους. Για το λόγο αυτό, η ανάπτυξη κυρίως των «δημιουργικών κλάδων», καθώς και άλλων χαρακτηριστικών των πόλεων μπορεί να είναι μια σημαντική ευκαιρία οικονομικής διαφοροποίησης και ανάπτυξης που θα επιτευχθεί μέσω της παραγωγής γνώσης, καινοτομίας και πρωτότυπων ιδεών, παρέχοντας τις προϋποθέσεις για την ανάδυση της «δημιουργικής πόλης». Η παρούσα έρευνα αποτελεί μία αρχική προσπάθεια συσχετισμού των δημιουργικών πόλεων με την περίπτωση της Ελλάδας και συγκεκριμένα των δύο πληθυσμιακά μεγαλύτερων πόλεων, της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Η εργασία απαρτίζεται από τρία μέρη: Το 1 ο, περιλαμβάνει την επισκόπηση της πρόσφατης βιβλιογραφίας για τη δημιουργικότητα, τις δημιουργικές πόλεις και τους δημιουργικούς κλάδους, το 2 ο επιχειρεί την αποτύπωση ορισμένων στοιχείων ως προς την υφιστάμενη κατάσταση του δημιουργικού δυναμικού των πόλεων Αθήνας και Θεσσαλονίκης με κύρια αναφορά στα Πολεοδομικά Συγκροτήματά τους, ενώ στο 3 ο καταγράφονται τα βασικά συμπεράσματα τόσο σε σχέση με τις θεωρητικές προσεγγίσεις, όσο και με βάση τα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν, για το δημιουργικό δυναμικό των δύο πόλεων που εξετάσθηκαν. Λέξεις κλειδιά: δημιουργικότητα, δημιουργικές πόλεις, δημιουργικοί κλάδοι 4

5 INTRODUCTION Cities are transformed and new urban landscapes emerge to meet the challenge of the conditions of globalization, to face the growing competition between cities and to meet the demands of postmodern society. After the era of industrial and postindustrial cities that was interwoven with a labour intensive society, modern cities are seeking new ways to demonstrate their assets in a competitive global environment of a "knowledge-intensive" economy. In this new context, it is doubtful whether industrial production-based growth may be the main driving force, particularly in cases of cities which relied almost exclusively on particularly low-cost competition areas. In certain cases, the development of "creative industries", and other characteristics of the cities could offer a significant opportunity for economic diversification and development based on the production of knowledge, innovation and new ideas, thus providing the conditions for the emergence of a "creative city". This research is an initial attempt to examine the creative cities approaches in the case of Greece and in particular in the two largest cities of Athens and Thessaloniki. The report consists of three chapters: the first involves a review of the recent literature on concepts such as creativity, creative city, creative industries,; the second describes the current situation of the creative potential of the cities of Athens and Thessaloniki, on the basis of available data provided and the 3rd includes the main conclusions as they emerge both form the theoretical perspectives and the analysis of the available data for the two cities under examination. Keywords: creativity, creative cities, creative industries 5

6 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 1.1 Δημιουργικότητα και χωρικός σχεδιασμός Υπάρχουν δύο κύριες απόψεις σχετικά με την έννοια της δημιουργικότητας. Σύμφωνα με την πρώτη, η δημιουργικότητα αποτελεί κάτι ξεχωριστό και υπάρχει μόνο σε ελάχιστα άτομα τα οποία διακρίνονται από κάποιο ταλέντο ή δεξιότητα, και επομένως δεν μπορεί να καλλιεργηθεί. Αντίθετα, η δεύτερη θεωρία υποστηρίζει ότι η δημιουργικότητα και το ταλέντο είναι ικανότητες που μπορούν να διδαχθούν και να εμφανιστούν σε έναν άνθρωπο μέσω της εξάσκησης και ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ως ένα βαθμό δημιουργικοί 1. Με οικονομικούς όρους, οι ερευνητές ορίζουν τη δημιουργικότητα ως την ανάπτυξη νέων ιδεών, προϊόντων ή λύσεων που συμβάλλουν στην επίτευξη ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων σε όλους τους τομείς της οικονομίας. Ακόμα, η μελέτη με τίτλο «Η οικονομία του πολιτισμού στην Ευρώπη» (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2006) 2 ορίζει ότι «Η δημιουργικότητα είναι μια πολύπλοκη διαδικασία της καινοτομίας, συνδυάζοντας μερικές ή όλες από τις ακόλουθες διαστάσεις: τις ιδέες, τις δεξιότητες, την τεχνολογία, το μάνατζμεντ, τις διαδικασίες παραγωγής, καθώς και τον πολιτισμό. Η δημιουργικότητα έχει τη δυνατότητα να επωφεληθούν σχεδόν όλοι οι τομείς της οικονομίας». Γίνεται αντιληπτό λοιπόν ότι οι καινοτόμες πρακτικές και οι δημιουργικές λύσεις αποτελούν εφαλτήριο για την ανάπτυξη και ευημερία των χωρών και όχι μόνο. Στο πλαίσιο αυτό και σε επίπεδο σχεδιασμού, η έννοια του «δημιουργικού οικοσυστήματος» για τη χωροταξική ανάπτυξη είναι πολύ χρήσιμη. Το λεγόμενο «δημιουργικό οικοσύστημα» συνιστά ένα περιβάλλον αριστείας που εστιάζεται στη δημιουργικότητα. Αποτελείται από: Α) Δημιουργικούς ανθρώπους (δημιουργική τάξη και επιχειρηματίες) Β) Δημιουργική οικονομία (δημιουργικές βιομηχανίες και clusters) Γ) Δημιουργικές θέσεις (δημιουργικές περιοχές και πόλεις) (Creative Clusters in Low Density Urban Areas Baseline Study, 2008) 1 Πηγή: 2 EC (2006) The Economy of Culture in Europe, Study prepared by KEA, European Affairs for the European Commission, Directorate-General for Education and Culture, Brussels. 6

7 1.2 Εμφάνιση του όρου «δημιουργικότητα» Όπως αναφέρει η Κικίδου στην ερευνητική της εργασία το 2010 «Δημιουργικές πόλεις-μελέτες περίπτωσης: Άμστερνταμ και Τορόντο», η εμφάνιση της συζήτησης για τη δημιουργικότητα πραγματοποιήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του Ως όρος παρουσιάστηκε για πρώτη φορά από το Σουηδό περιφερειολόγο Ake Andersson το Αυτό ήταν το αποτέλεσμα της γενικότερης αλλαγής που επήλθε στην κοινωνία, την οικονομία και την παραγωγή κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών. Ένας από τους σημαντικότερους εκφραστές των θεωριών των δημιουργικών πόλεων, ο Florida χαρακτηρίζει την αλλαγή αυτή πολύ σημαντική και τη συγκρίνει με την κοινωνικοοικονομική αλλαγή του περασμένου αιώνα και τη μετάβαση από την αγροτική στη βιομηχανική εποχή. Τόσο ο Florida όσο και η Jacobs, συμφωνούν ότι βιώνουμε την εμφάνιση της δημιουργικής εποχής (Hospers and Van Dalm, 2005). Όπως και ο Landry εξηγεί, ως ένας ακόμα από τους βασικότερους υποστηρικτές των θεωριών περί δημιουργικών πόλεων, η αλλαγή αυτή που πραγματοποιήθηκε σε παγκόσμιο επίπεδο, αφορά τις οικονομικές συναλλαγές, την εμφάνιση νέων τεχνολογιών και την οικονομία που βασίζεται στη γνώση (οικονομία «έντασης γνώσης») και συνδυάζεται με τη στροφή από τη χειρωνακτική στην εγκεφαλική εργασία και την αξία που απέκτησαν οι καινοτομίες, οι εφευρέσεις και τα πνευματικά δικαιώματα. Οι αλλαγές αυτές σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο ήταν αναμενόμενο να επηρεάσουν και τη δομή των πόλεων. Έτσι έπρεπε να επανεξεταστούν τομείς όπως η εκπαίδευση, η απασχόληση, η ποιότητα ζωής κλπ. (Landry, 2005). Κατά συνέπεια, η λύση που θα έπρεπε να δοθεί για την αντιμετώπιση των προβλημάτων των πόλεων θα ήταν συνυφασμένη με τη δημιουργικότητα. 1.3 Πολιτισμός: Βασική συνιστώσα της δημιουργικότητας Οι περισσότεροι ερευνητές σχετίζουν τη δημιουργικότητα με τις τέχνες και τον πολιτισμό ο οποίος εκτός της άμεσης σύνδεσής του με τις τέχνες, αφορά την επιστήμη, την εκπαίδευση, τη βιομηχανία και την ευρύτερη οικονομία. Σε αρκετές περιπτώσεις, επισημαίνεται ότι η συσχέτιση της δημιουργικότητας με τον πολιτισμό είναι δυνατό να επιφέρει πολλαπλά οφέλη για μια περιοχή, τόσο σε οικονομικό, όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Ως άτομα, η ικανότητά μας να δημιουργούμε και να καινοτομούμε γεννά μέσα μας μια αίσθηση ικανοποίησης, πράγμα που μας επιτρέπει να εκφραστούμε καλύτερα. Η μουσική, η τέχνη, το θέατρο, ο κινηματογράφος και η λογοτεχνία παρέχουν μια 7

8 διέξοδο για τη δημιουργική μας έκφραση σε πολλές διαφορετικές μορφές. Η εμπειρία αυτή είναι ιδιαίτερα επωφελής σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο. Ταυτόχρονα ο πολιτισμός συνεπάγεται οικονομικά οφέλη και μπορεί να λειτουργήσει ως κινητήρια δύναμη για την ανάπλαση και αναγέννηση υποβαθμισμένων περιοχών, καθώς και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής, γεγονός που είχε αρχίσει να γίνεται αντιληπτό από τη δεκαετία του Στα πρόσφατα προγραμματικά κείμενα της Χωρικής Ανάπτυξης, η αναγνώριση της σημασίας του πολιτισμού είναι πολύ σαφής. Έτσι, στην 3η Συνθετική Έκθεση του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου Χωροταξίας (ESPON-2006) διατυπώνεται σαφώς ότι οι συνθήκες για την τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη έχουν αλλάξει, έτσι ώστε η σχετική πολιτική δεν μπορεί να στηρίζεται πλέον στην παροχή «σκληρών» υποδομών, αλλά στη δημιουργία περιβάλλοντος καινοτομίας μέσω «άυλων» υποδομών στους ανθρώπινους, περιβαλλοντικούς και πολιτιστικούς πόρους μιας περιοχής, πράγμα που θα καταστήσει την τελευταία ικανή να υλοποιήσει τις δυνατότητές της. Σήμερα, κινητήριες δυνάμεις της ανταγωνιστικότητας και της βιώσιμης ανάπτυξης θεωρούνται η καινοτομία, η ποιότητα ζωής, το φυσικό περιβάλλον, η κοινωνική αλληλεγγύη και ένταξη, οι πολιτιστικές δραστηριότητες και υπηρεσίες και η ευρεία συμμετοχή σ αυτές ιδίως για ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες, η προστασία και ευρηματική ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς και η δημιουργία «πολιτιστικών συμπλεγμάτων» (clusters). Η μελέτη προτείνει τη σκοπιμότητα να αναπτύσσονται τέτοια συμπλέγματα δημιουργικών δραστηριοτήτων γύρω από πόρους πολιτιστικής κληρονομιάς και όχι μόνο. Χαρακτηριστικά αναφέρεται η περίπτωση του Άμστερνταμ όπου τέτοια συμπλέγματα αποτέλεσαν τη βάση για την ανάπτυξη δημιουργικών επιχειρήσεων, αυξάνοντας τα ποσοστά απασχόλησης και μάλιστα για ομάδες που είχαν τεθεί σε κοινωνικό αποκλεισμό (Αρβανιτάκη, 2007). Τονίζεται επίσης η σημασία του φυσικού σχεδιασμού κυρίως για την διάσωση των πολιτιστικών πόρων και της πολιτιστικής κληρονομιάς που κινδυνεύει να εξαλειφθεί. Ακόμη ένα από τα στοιχεία της «έξυπνης δημόσιας διοίκησης» θεωρείται η όσο το δυνατόν ευρύτερη κοινωνική συμμετοχή (δημόσιοι τοπικοί φορείς) που θα ενεργοποιηθεί μέσα από τη συνεισφορά του πολιτισμού. Αυτή η «έξυπνη» τοπική διακυβέρνηση θεωρείται ένα από τα συγκριτικά πλεονεκτήματα μιας πόλης και ταυτόχρονα ένας από τους «άυλους» παράγοντες που μπορεί να συμβάλλει στην ανάπτυξη και αύξηση της απασχόλησης (Αρβανιτάκη, 2007). Από τα παραπάνω, γίνεται αντιληπτό ότι ένας από τους βασικούς στόχους του πολιτιστικού σχεδιασμού είναι η ανάπτυξη της δημιουργικότητας και έκφρασης. Η πολιτιστική ανάπτυξη συμβάλλει στην κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη μιας 8

9 κοινωνίας όπως έχει υποστηριχθεί κι από διάφορους επιστήμονες με πολλούς τρόπους. Ένας απ αυτούς είναι η βελτίωση του επιπέδου του εργατικού δυναμικού, με αποτέλεσμα την ποιοτική και ποσοτική παραγωγικότητα, την επικοινωνία, την κριτική σκέψη, τη δημιουργικότητα και καινοτομία, καθώς και την κοινωνική ένταξη (Κόνσολα, 2006). Ακόμα, οι πολιτιστικές-δημιουργικές βιομηχανίες (κλάδοι) 3 συμβάλλουν στην τόνωση της έρευνας, της ανάπτυξης προϊόντων και της καινοτομίας στον τομέα των υπηρεσιών, στην εμπορία και την επικοινωνία, στην παρουσία δημιουργικών ατόμων ή στη δημιουργία κοινότητας. Όταν εγκαινίασαν τη νέα φάση της στρατηγικής της Λισσαβόνας για την ανάπτυξη και την απασχόληση, την αποκαλούμενη ως «στρατηγική Ευρώπη 2020» που καλύπτει το διάστημα , οι πολιτικοί ηγέτες της ΕΕ αναγνώρισαν ότι «βασικός παράγοντας για τη μελλοντική ανάπτυξη αποτελεί η πλήρης αξιοποίηση των δυνατοτήτων δημιουργικότητας και καινοτομίας των Ευρωπαίων πολιτών με βάση τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και την αριστεία στην επιστήμη». Είναι προφανές ότι οι κλάδοι της δημιουργικότητας προσφέρουν ένα πραγματικό «οπλοστάσιο» για την αντιμετώπιση των όσων αναφέρθηκαν, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στην επιτυχία της στρατηγικής «Ευρώπη 2020» και ορισμένων εμβληματικών της πρωτοβουλιών, όπως η Ένωση Καινοτομίας, το ψηφιακό θεματολόγιο που ασχολείται με το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής, το θεματολόγιο για νέες δεξιότητες και θέσεις εργασίας και η βιομηχανική πολιτική στην εποχή της παγκοσμιοποίησης (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2010). Η μελέτη με τίτλο The Economy of Culture in Europe που πραγματοποιήθηκε για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2006 ήταν η πρώτη που μέτρησε τον άμεσο οικονομικό αντίκτυπο της πολιτιστικής και δημιουργικής βιομηχανίας, καθώς και το έμμεσο κέρδος για τις περιφέρειες και τις επιχειρήσεις της ΕΕ. Συγκεκριμένα, το 2004, 5,8 εκατ. άτομα στην ΕΕ-25 απασχολούνταν στον τομέα αυτό (3,1% του συνολικού απασχολούμενου πληθυσμού στην EΕ-25). Η ίδια μελέτη εξήγησε επίσης ότι η οικονομική διάσταση του πολιτισμού έχει εξαιρετική σημασία σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, καθώς συντελεί στην εμφάνιση δημιουργικών πόλων και τοπικής ανάπτυξης (π.χ. φεστιβάλ, πολιτιστικός τουρισμός). Ειδικότερα, ο τομέας του πολιτισμού είναι πρωτοπόρος στο να συμβάλλει καθοριστικά στην απασχόληση και την ανάπτυξη. Όμως αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι τροφοδοτεί με δημιουργικές ικανότητες άλλα τμήματα της οικονομίας, κυρίως όσα σχετίζονται με τις ΤΠΕ (Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών), βελτιώνοντας την απόδοσή τους και οδηγώντας τα επαγγέλματα σε πιο αναπτυξιακές κατευθύνσεις (Goulet, 2009). Μπορεί λοιπόν να υποστηριχθεί, όπως είπε ο επίτροπος Εκπαίδευσης, Κατάρτισης, Πολιτισμού και Νεολαίας Jan Figel ότι «Η δημιουργικότητα και η καινοτομία δε 3 Για τον προσδιορισμό των πολιτιστικών-δημιουργικών βιομηχανιών-κλάδων, γίνεται αναφορά στην ενότητα

10 μπορούν να οδηγήσουν σε βιώσιμες οικονομίες χωρίς σεβασμό προς την πολιτιστική ποικιλομορφία, που αποτελεί η ίδια μια μορφή δημιουργικότητας και καινοτομίας» (Jan Figel, 2009). 1.4 Προσδιορισμός του όρου «δημιουργική πόλη» Προσεγγίζοντας τον ορισμό της δημιουργικής πόλης, πρέπει να αναφερθεί ότι δεν είναι καθόλου απλός ο προσδιορισμός του. Αυτό συμβαίνει διότι η επίδραση της δημιουργικότητας στο σχεδιασμό και την αστική ανάπτυξη είναι πολύπλευρη, όπως σημειώθηκε και παραπάνω. Εδώ και αρκετές δεκαετίες, πολλοί ερευνητές έχουν τονίσει τη σημασία του ανθρώπινου παράγοντα για τις αναπτυξιακές προοπτικές των περιφερειών, ενώ η αναγνώριση του ρόλου της γνώσης και της μάθησης στις σύγχρονες οικονομίες αποτέλεσε το κίνητρο για να δοθεί ακόμα μεγαλύτερη έμφαση στην εκπαίδευση και αναβάθμιση των ανθρώπινων πόρων (Lundvall, 1992, 1997, Florida 2002b, Scott, ). Παρά το γεγονός ότι θεωρείται κοινά αποδεκτή η σημασία του ρόλου ενός καλά εκπαιδευμένου ανθρώπινου κεφαλαίου στην οικονομική αναπτυξιακή διαδικασία, οι περισσότερες θεωρητικές προσεγγίσεις και πολιτικές περιφερειακής ανάπτυξης προσπαθούν να διερευνήσουν γενικότερα τις συνθήκες οι οποίες θα προσελκύσουν επιχειρήσεις σε μια περιοχή. Πρόσφατες έρευνες (Lloyd, 2001, Lloyd and Clark, 2001, Florida, 2002a 5 ) δείχνουν ότι υπάρχουν κι άλλοι παράγοντες που συμβάλλουν καθοριστικά στην εγκατάσταση νέων και δημιουργικών ανθρώπων σε μια πόλη/περιοχή. Οι παράγοντες αυτοί σχετίζονται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των περιοχών, όπως είναι η ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος, οι πολιτιστικές υποδομές, η δημογραφική σύνθεση, τα κοινωνικά χαρακτηριστικά κ.ο.κ. Δεδομένου ότι η ύπαρξη ανθρώπινου δυναμικού υψηλής ποιότητας είναι από τους βασικούς παράγοντες που επηρεάζουν τις επιλογές εγκατάστασης των επιχειρήσεων -και ιδίως επιχειρήσεων έντασης γνώσης και τεχνολογιών- σε μια πόλη/περιοχή 4 Lundvall B. A., 1992, National Systems of Innovation-Towards a theory of Innovation and Interactive Learning, London: Pinter Publishers Lundvall B. A., 1997, The globalising learning economy: Implications for innovation policy, TSER report, EUR 18307, DG Research, European Commission, Brussels Florida R., 2002b, The Economic Geography of Talent, Annals of the association of economic geographers, 92(4): σ Lloyd R., 2001, Digital Bohemia, Παρουσίαση κειμένου στην American Sociological Association Lloyd R., Clark T. N., 2001, The city as an entertainment machine, στο Gotham K. F., Critical Perspectives on Urban Redevelopment, Research in Urban Sociology, 6: σ , Oxford: JAI/Elsevier Florida R., 2002a, The Rise of the Creative Class, The Washington Monthly, Μάιος 2002, Διαθέσιμο στο: 10

11 (Storper, 1995, Derudder, 2003 κ.ά.), φαίνεται πως δεν είναι τόσο προφανές ποιος προσελκύει ποιον: οι επιχειρήσεις τους εργαζόμενους, ή το αντίστροφο. Το πιθανότερο είναι ότι στη σύγχρονη μετα-βιομηχανική οικονομία οι παράγοντες αυτοί αλληλεπιδρούν και αλληλοεπηρεάζονται. Δηλαδή, σε κάποιες περιοχές, η ύπαρξη επιτυχημένων και καινοτόμων επιχειρήσεων προσελκύει υψηλής ποιότητας ανθρώπινο δυναμικό, το οποίο με τη σειρά του ενισχύει περαιτέρω τις επιχειρήσεις και προσελκύει κι άλλες, οι οποίες δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας για δημιουργικούς ανθρώπους, ή αντίστροφα, η έλλειψη επιχειρήσεων και ανθρώπων, μέσω της ίδιας διαδικασίας, μπορεί να οδηγήσει σταδιακά σε αποδυνάμωση πόλεων και περιοχών (Κουρτέσης, 2008). Όλοι οι παραπάνω παράγοντες είναι δυνατό να καταστήσουν μια πόλη ως δημιουργική. Στο σημείο αυτό θα γίνει αναφορά στις πιο πρόσφατες απόψεις δύο εκ των βασικότερων εκφραστών των θεωριών περί δημιουργικών πόλεων, τον Richard Florida και τον Charles Landry Richard Florida και δημιουργική πόλη Ο Florida προσανατολίζεται κυρίως στη σημασία που έχει για μία πόλη το ανθρώπινο δυναμικό που κατοικεί σ αυτήν. Σύμφωνα με τη θεωρία που υποστηρίζει, υπάρχει μία τάξη ανθρώπων, η «δημιουργική τάξη» η οποία ωθεί την οικονομική ανάπτυξη μιας πόλης. Ο ορισμός που δίνει γι αυτήν, αναφέρεται στο ολοένα αυξανόμενο μέρος του ανθρώπινου δυναμικού που έχει κάνει ανώτατες σπουδές, έχει αναπτύξει γνώσεις και δεξιότητες και εργάζεται σε ανώτερες και υψηλά αμειβόμενες θέσεις. Αφορά, δηλαδή, κατά το πλείστον στο εξειδικευμένο και καταρτισμένο ανθρώπινο δυναμικό, όπως προσδιορίζεται πιο κάτω. Κατά την εκτίμησή του, η δημιουργική τάξη δεν είναι μια περιθωριοποιημένη ελίτ του ανθρώπινου δυναμικού, καθώς απορροφά περίπου 150 εκ. ανθρώπους σε παγκόσμιο επίπεδο (Business Journal Deutsche Borse Group, 2010). Όσον αφορά στη αμερικανική πραγματικότητα την οποία διερευνά σε ένα από τα σημαντικότερα βιβλία του, «THE RISE OF THE CREATIVE CLASS», καταλήγει σε ορισμένα βασικά συμπεράσματα που προκύπτουν από το ακόλουθο διάγραμμα. 11

12 Γράφημα 1: Ποσοστό απασχολούμενων ανά τομέα παραγωγής στις ΗΠΑ Πηγή: Florida, 2012 Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών είναι σαφές ότι η απασχόληση στον αγροτικό τομέα παρουσιάζει σταδιακά σημαντική μείωση και μάλιστα φαίνεται να κινείται σε οριακά χαμηλά ποσοστά από το 1970 και μετά. Η απασχόληση στο βιομηχανικό τομέα, ενώ αρχικά σημειώνει σημαντική άνοδο (άνω του 60% έως τη δεκαετία του 1880 και σχεδόν 40% το 1980), το 2009 απορροφά λίγο πάνω από το 20% του ανθρώπινου δυναμικού των ΗΠΑ. Οι απασχολούμενοι στον τομέα των υπηρεσιών, καθώς και η δημιουργική τάξη ακολουθούν σε γενικές γραμμές μία ανοδική πορεία, σε αντίθεση με τους προαναφερόμενους τομείς, με τα ποσοστά τους να κυμαίνονται από 28%-45% και από 12%-30% αντίστοιχα μεταξύ των δεκαετιών Είναι προφανές πως το γεγονός ότι οι απασχολούμενοι της δημιουργικής τάξης καταλαμβάνουν σημαντικό τμήμα του εργατικού δυναμικού (30%) κυρίως το 2009 και αντιστοιχεί σε 38,3 εκ. ανθρώπους, είναι άμεσα συνδεδεμένο με τα υψηλά ποσοστά που παρατηρούνται στον τομέα των υπηρεσιών (Florida, 2012). 12

13 Σημειώνεται, μάλιστα όπως αναφέρει και ο Κουρτέσης (2008) ότι οι αμοιβές των δημιουργικών κατά το Florida ανθρώπων είναι σημαντικά υψηλότερες από εκείνες των υπόλοιπων εργαζόμενων. Είναι χαρακτηριστικό ότι το μέσο ετήσιο εισόδημα ενός «μέλους» της δημιουργικής τάξης προσεγγίζει τα δολάρια, έναντι δολαρίων του μέσου εργαζόμενου στις ΗΠΑ. Εκτός από τα παραπάνω, ο Florida παρατηρεί κάτι πολύ σημαντικό ακόμα, διερευνώντας τα ποσοστά ανεργίας της «δημιουργικής τάξης» των ΗΠΑ σε τρεις φάσεις, πριν την έναρξη της ύφεσης του που προκάλεσε η οικονομική κρίση, κατά τη διάρκειά της και μετέπειτα. Συμπεραίνει από τις έρευνες που πραγματοποιήθηκαν ότι και στις τρεις περιόδους, το ποσοστό ανεργίας των δημιουργικών ανθρώπων ήταν χαμηλότερο από το μέσο ποσοστό ανεργίας της χώρας, καθώς και από εκείνο στον τομέα των υπηρεσιών και της εργατικής τάξης. Συγκεκριμένα, πριν την επίσημη έναρξη της ύφεσης η ανεργία της «δημιουργικής τάξης» ήταν 1,9% έναντι 4,7% των ΗΠΑ, κατά τη διάρκεια της κρίσης 3% έναντι 6,9% και την περίοδο μετά την ύφεση 4,1% έναντι 9,4% αντίστοιχα. Μάλιστα, το πρώτο εξάμηνο του 2009, όταν το ποσοστό ανεργίας της εργατικής τάξης και του τομέα των υπηρεσιών άγγιζε το 15,2%, το αντίστοιχο της «δημιουργικής τάξης» ήταν μόλις 4,4%. (Florida, Gabe, Mellander, 2012). Συνεχίζοντας, πιστεύει ότι απαιτούνται και ορισμένα άλλα χαρακτηριστικά που πρέπει να εμφανίζει μια πόλη για να την προτιμούν οι άνθρωποι της δημιουργικής τάξης τα οποία συνίστανται στην προσέγγιση των 4Τ 6 της οικονομικής ανάπτυξης η οποία αντιπροσωπεύει μια συνολική στρατηγική για τις οργανώσεις, τις πόλεις, τις περιοχές και χώρες ώστε να καταστούν όσο το δυνατόν περισσότερο ανταγωνιστικές στη σύγχρονη οικονομία της έντασης γνώσης (Florida, 2011). Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι το ταλέντο, η τεχνολογία, η ανεκτικότητα και τα χωρικά πλεονεκτήματα μιας περιοχής. Κατά την άποψή του, μία πόλη μπορεί να θεωρηθεί δημιουργική, μόνο εάν συνυπάρχουν και τα τέσσερα τα οποία αποσαφηνίζει ως εξής, όπως αναφέρει και ο Κουρτέσης (2008). 1. Ταλέντο: Αναφέρεται στα μέλη της δημιουργικής τάξης και περιλαμβάνει μηχανικούς, επιστήμονες, καθηγητές πανεπιστημίων, συγγραφείς, ποιητές, καλλιτέχνες, ηθοποιούς, σχεδιαστές, αρχιτέκτονες, ερευνητές, αναλυτές, και γενικότερα κάθε είδους ανθρώπους του πνεύματος και της γνώσης. Εκτός, βέβαια από αυτούς, στη δημιουργική τάξη συγκαταλέγονται επίσης και όλοι οι δημιουργικοί επαγγελματίες που εργάζονται σε διάφορους κλάδους έντασης γνώσης, όπως είναι: νέες τεχνολογίες, αναπτυγμένες υπηρεσίες 6 Έως το 2010, η θεωρία του Florida συμπεριλάμβανε τα 3T: Talent, technology, tolerance, ενώ το 2011 αναθεωρεί και καταλήγει στα 4Τ: Talent, technology, tolerance, territory assets 13

14 (χρηματοπιστωτικές εταιρείες, διοίκηση επιχειρήσεων, διαφημιστικές επιχειρήσεις κλπ), υγεία (κλινικές, νοσοκομεία, φαρμακευτικές εταιρείες), τέχνες και πολιτισμός (κινηματογράφος, τηλεόραση, ραδιόφωνο, θέατρο, πολιτιστικά δρώμενα, κλπ). Γενικότερα, κάθε επαγγελματίας που αντιμετωπίζει με πρωτότυπο τρόπο τα προβλήματα και βρίσκει νέες λύσεις μπορεί να ενταχθεί στην τάξη αυτή. Για το λόγο αυτό, ο Florida πιστεύει ότι η δημιουργικότητα αποτελεί βασικό και έμφυτο χαρακτηριστικό κάθε ανθρώπου, καθώς θεωρητικά όλοι οι άνθρωποι είναι δημιουργικοί σε διαφορετικό βέβαια βαθμό και επομένως εν δυνάμει μέλη αυτού που αποκαλεί «δημιουργική τάξη». Στη σύγχρονη ανταγωνιστική κοινωνία, φαίνεται όμως, ότι αυτό που έχουν ήδη αντιληφθεί πολλές επιχειρήσεις, αδυνατούν να κάνουν πράξη οι περισσότερες πόλεις και περιφέρειες και αφορά τη σημασία που έχει για μια περιφέρεια, πόλη και εταιρεία να προσελκύει δημιουργικούς ανθρώπους, παρόλο που σύμφωνα με τα στοιχεία, προκύπτει ότι οι περιφέρειες με υψηλά ποσοστά απασχόλησης δημιουργικών ανθρώπων παρουσιάζουν σημαντική οικονομική ανάπτυξη εν αντιθέσει με άλλες. Εκτιμά, λοιπόν, ότι κάθε περιοχή θα πρέπει να επενδύσει στην προσέλκυση υψηλής μόρφωσης και κατά συνέπεια δημιουργικότητας ανθρώπινου δυναμικού το οποίο να μπορεί να αξιοποιήσει κατάλληλα και όχι μόνο σε υλικές υποδομές, αν έχει σκοπό να επιβιώσει οικονομικά στο διεθνή ανταγωνισμό. 2. Τεχνολογία: Αποτελεί βασικό στοιχείο μιας περιοχής, ενός οργανισμού ή μιας επιχείρησης με σκοπό την επίτευξη της μέγιστης δυνατής οικονομικής ανάπτυξης. Απαραίτητη προϋπόθεση επιτυχίας-επιβίωσης των επιχειρήσεων είναι η ικανότητα μετατροπής της έρευνας, των ιδεών και της καινοτομίας σε εμπορεύσιμα προϊόντα, το οποίο μπορεί να επιτευχθεί αν εφαρμοστεί η εξελισσόμενη τεχνολογία. Σημαντικός λοιπόν, παράγοντας προσέλκυσης της «δημιουργικής τάξης» κατά τον Florida είναι η συγκέντρωση επιχειρήσεων και οργανισμών έντασης γνώσης, νέων τεχνολογιών και καινοτομίας σε μια περιοχή. 3. Ανεκτικότητα: Κατά τον Florida, η «δημιουργική τάξη» προτιμά να εγκαθίσταται σε πόλεις με διεθνή χαρακτήρα, και αναγνωρισμένη ανεκτικότητα σε εθνικές, φυλετικές, πολιτιστικές και ερωτικές διαφοροποιήσεις. Η συνύπαρξη διαφορετικών νοοτροπιών και πολιτισμών φαίνεται ότι δεν ενοχλεί τους δημιουργικούς ανθρώπους. Εκτιμούν τη δυνατότητα να ακούν διαφορετικά είδη μουσικής, να δοκιμάζουν διαφορετικά μενού, καθώς και να συζητούν και να διαφωνούν με «ανόμοιούς» τους. Παρόλο που αυτοί οι άνθρωποι δεν έχουν την αίσθηση 14

15 ότι ανήκουν στην ίδια τάξη, μοιράζονται κοινές αξίες σχετικά με τη δημιουργικότητα, τη διαφορετικότητα και την ατομικότητα. Μάλιστα, αρκετές επιχειρήσεις έχουν προσαρμόσει τις πολιτικές τους με σκοπό να προσελκύουν δημιουργικούς ανθρώπους, αναγνωρίζοντας τις δυνατότητές και τη συμβολή τους στην οικονομική ανάπτυξη. Για παράδειγμα, υιοθετούν απλά πρότυπα ένδυσης και εμφάνισης, απλά και ευέλικτα ωράρια, καθώς και ένα χαλαρό περιβάλλον εργασίας. (Florida, 2002) 4. Χωρικά πλεονεκτήματα: Όπως προαναφέρθηκε (βλ. υποσημ. 6) το 2011, στη θεωρία του, ο Florida εισάγει το τέταρτο T(territory assets) το οποίο αναφέρεται στην ποιότητα του περιβάλλοντος και όχι τόσο στην παραδοσιακή έννοια της ποιότητας ζωής, καθώς την αποδίδει σε συγκεκριμένα και μοναδικά χαρακτηριστικά (αυθεντικότητα τόπου) που προσδιορίζουν μια τοποθεσία ώστε να καταστεί ελκυστική για τους δημιουργικούς ανθρώπους. Εξηγεί ότι η ποιότητα ενός τόπου αποτελεί μια συνεχή και δυναμική διαδικασία που εμπλέκει μια σειρά από διαφορετικές πτυχές μιας περιοχής, όπως: α) «Τι είναι εκεί;»: Αναφέρεται στο συνδυασμό του δομημένου και φυσικού περιβάλλοντος που είναι πολύ πιθανό να αποτελέσει ένα ελκυστικό σκηνικό για τη συνέχιση της δημιουργικής ζωής. Οι δημιουργικοί άνθρωποι φαίνεται ότι δίνουν μεγάλη βαρύτητα σ αυτό και σε ορισμένα χαρακτηριστικά του, όπως είναι για παράδειγμα οι δυνατότητες ήπιων μορφών μετακίνησης (ποδηλατόδρομοι, πεζόδρομοι, κλπ.) και χώρων υπαίθριων δραστηριοτήτων (χώροι πρασίνου-άθλησης, πάρκα, πλατείες, κλπ.). β) «Ποιος είναι εκεί;»: Αναφέρεται στην παρουσία ανθρώπων διαφορετικών εθνικοτήτων, πολιτισμών, θρησκειών, σεξουαλικών προσανατολισμών οι οποίοι αντιλαμβάνονται τη διαφορετικότητα και το γεγονός ότι μια περιοχή είναι «ανοικτή» σε αυτές τις προκλήσεις (βλ. 3Τ: Ανεκτικότητα) γ) «Τι συμβαίνει;»: Αναφέρεται στη ζωντάνια, τον ιδιαίτερο χαρακτήρα, την «ταυτότητα» μιας περιοχής. Η ύπαρξη πολλών μικρών πολιτιστικών κέντρων που αποτελούν χώρους συνεύρεσης των ανθρώπων και δίνουν τη δυνατότητα για έντονη κοινωνική αλληλεπίδραση όπως για παράδειγμα τα καφέ, μπαρ, θέατρα, κινηματογράφοι, μουσικές ορχήστρες, τέχνες κλπ αποτελεί σημαντικό παράγοντα επιλογής του τόπου εγκατάστασης για τη «δημιουργική τάξη» σε αντίθεση με τη στρατηγική του επιχειρησιακού μοντέλου που χαρακτηρίζεται από κεντρικές πολιτιστικές εγκαταστάσεις, καταστήματα μεγάλων αλυσίδων, εμπορικά και νυκτερινά κέντρα για να 15

16 προσελκύει τουρίστες. Δηλαδή, όσο πιο ενεργός πολιτιστικά (από την άποψη της ποικιλομορφίας) είναι ένας τόπος, τόσο πιο ελκυστικός γίνεται για τους δημιουργικούς ανθρώπους. Κατά τον Florida, τα παραπάνω που συνιστούν τα χωρικά πλεονεκτήματα μπορούν να συνοψιστούν στην άποψή του ότι η ποιότητα μιας περιοχής δεν είναι ένα διακοσμητικό στοιχείο, αλλά μια αναγκαιότητα (Florida, 2012) Charles Landry και δημιουργική πόλη Όπως αναφέρει η Κικίδου στην ερευνητική της εργασία το 2010, σύμφωνα με τον Landry, η ιδέα της δημιουργικής πόλης προέκυψε, αρχικά, σαν μία θεωρία η οποία είχε σκοπό να εξηγήσει γιατί κάποιες πόλεις ήταν οικονομικά και κοινωνικά επιτυχημένες. Έχοντας σαν «πρότυπο» τις επιτυχημένες αυτές πόλεις, η θεωρία της δημιουργικής πόλης προσπαθεί να διαμορφώσει ένα πλαίσιο πολιτικών που θα μπορέσει να οδηγήσει κάτω από ορισμένες συνθήκες και άλλες πόλεις στην ανάπτυξη. Ο Landry υποστηρίζει ότι η δημιουργική πόλη μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα εργαλείο αστικής ανάπτυξης. Αυτό, πρακτικά το ερμηνεύει ως τη δημιουργία ενός περιβάλλοντος μέσα σε μία πόλη, αποτελούμενο τόσο από υλική όσο και άυλη υποδομή, το οποίο περιλαμβάνει τις κατάλληλες συνθήκες για την καλλιέργεια και έκφραση δημιουργικότητας και ταλέντου στους κατοίκους της με σκοπό την κινητοποίηση και τη γένεση νέων ιδεών. Η επίτευξη ενός τέτοιου περιβάλλοντος μπορεί να οδηγήσει τις πόλεις στην οικονομική ανάπτυξη. Έτσι, η δημιουργική πόλη αποτελεί μία νέα προσέγγιση στρατηγικής του πολεοδομικού σχεδιασμού, η οποία βασίζεται στο ατομικό ταλέντο και τη δημιουργικότητα, στον πολιτιστικό σχεδιασμό αξιοποιώντας τους πολιτιστικούς πόρους, καθώς και στη «δημιουργική βιομηχανία», χωρίς όμως να αποσκοπεί σε συγκεκριμένα αποτελέσματα, ή να προδιαγράφει πολιτικές. Δίνεται έμφαση κυρίως στην αλλαγή του υφιστάμενου τρόπου αντιμετώπισης των αστικών προβλημάτων μέσα από δημιουργικές λύσεις και την αξιοποίηση των πολιτιστικών πόρων. Ο Landry σημειώνει ότι η δημιουργικότητα είναι απαραίτητη σε κάθε σημείο της παραγωγικής διαδικασίας, ορίζοντάς την παράλληλα ως «φαντασία συνδεδεμένη με απτή έκφραση» ( imagination allied to tangible expression ). Υποστηρίζει ότι η φαντασία που παραμένει ανέκφραστη είναι στείρα, ενώ η έκφραση που στερείται από φαντασία είναι «άψυχη». Κι έτσι, χωρίς να διακρίνει συγκεκριμένα επαγγέλματα ως δημιουργικά, τάσσεται υπέρ της καλλιέργειας των συνθηκών εκείνων που επιτρέπουν στους ανθρώπους να εκφράσουν τη φαντασία τους ακόμη και σε επαγγέλματα που έχουν παραδοσιακά θεωρηθεί τετριμμένα. Κατά τον Landry στους πολιτιστικούς πόρους εντάσσονται: 16

17 α) Η δημιουργικότητα και η εφευρετικότητα των κατοίκων β) Η ιστορική, αρχαιολογική, καλλιτεχνική και ανθρωπολογική κληρονομιά, τοπικές διάλεκτοι και ιδιωματισμοί γ) Οι διαφορετικές κουλτούρες των διάφορων μειονοτήτων ή πληθυσμιακών ομάδων που κατοικούν στην πόλη δ) Το κτισμένο περιβάλλον μιας πόλης, η αρχιτεκτονική της κληρονομιά, τα αστικά τοπία και ορόσημα, η ελκυστικότητα και αναγνωρισιμότητα των δημόσιων χώρων, η παροχή και ποιότητα υπηρεσιών όπως το εμπόριο, η διασκέδαση και γενικότερα οι δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου και πολιτιστικού ενδιαφέροντος Στη «δημιουργική βιομηχανία» εντάσσει τα επαγγέλματα που περιλαμβάνουν τη φωτογραφία, τη διαφήμιση, την αρχιτεκτονική, το ντιζάιν, τις εκδόσεις, τη μόδα, το σχεδιασμό, τα ΜΜΕ, τους καλλιτέχνες, σχεδιαστές, σκηνοθέτες, συγγραφείς κλπ. Πρέπει ωστόσο να τονιστεί ότι η δημιουργική πόλη δεν αφορά αποκλειστικά μόνο επαγγέλματα που σχετίζονται με την ατομική δημιουργικότητα και το ταλέντο, παρόλο που αυτά κατέχουν σημαντική θέση. Γι αυτό το λόγο, ο Landry τονίζει ότι η δημιουργική πόλη δεν μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την εγκατάσταση επιχειρήσεων που προωθούν την ατομική δημιουργικότητα, την ικανότητα και το ταλέντο. Επιχειρήσεις δηλαδή και επαγγέλματα που αναπτύσσονται μέσω της παραγωγής πνευματικής ιδιοκτησίας, όπως αυτά που συμπεριλαμβάνονται στη «δημιουργική βιομηχανία» (Landry, 2008). Για την επιτυχημένη πορεία μιας δημιουργικής πόλης, απαιτούνται επίσης, επενδυτές, επιχειρηματίες, κατασκευαστές, προγραμματιστές, ερευνητές, αγοραστές, επισκέπτες, όπως αναφέρει παρακάτω. Στα πλαίσια της θεωρίας του, αλλά και έχοντας ως αφορμή τη σύντομη θητεία του στην ΕΟΚ, ο Landry ισχυρίζεται ότι «το μεγαλύτερο πρόβλημα δεν είναι να βρεθούν σπουδαίες ιδέες, αλλά να μπορέσει κάποιος να τις κάνει να διαχυθούν». Ακόμα, πιστεύει ότι καθώς η παγκόσμια οικονομία έχει την τάση να συμπεριλαμβάνει όλο και περισσότερες κουλτούρες, περισσότερες ζώνες πολιτισμού διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στην παγκόσμια οικονομία, οργανωμένες γύρω από κεντρικούς κόμβους. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο πόλεις όπως η Σαγκάη, η Γουανγκζού, η Βομβάη, το Άμπου Ντάμπι, το Ντουμπάι και το Σάο Πάολο αποκτούν σταδιακά μεγάλη σημασία σε παγκόσμιο επίπεδο, παρόλο που καθιερωμένα πολιτισμικά κέντρα όπως η Νέα Υόρκη, η Μόσχα, το Λονδίνο, το Παρίσι, το Σαν Φρανσίσκο, κλπ παραμένουν ισχυροί και κεντρικοί κόμβοι. Όλοι αυτοί οι κόμβοι κυριαρχούν στις επικοινωνίες και τις συναλλαγές με μικρότερα αστικά κέντρα των περιοχών τους, και τις εντάσσουν έμμεσα στην παγκόσμια οικονομία. Επειδή η σημασία των κόμβων αυτών έχει και πολιτιστική διάσταση, όπως λέει ο Landry «Δεν 17

18 αυξάνουν τη σημασία τους με το να μοιάζουν με τους άλλους κόμβους, αλλά με το να τονίζουν ακριβώς αυτό που τους κάνει μοναδικούς» (Landry, 2008). Πιστεύει ότι για να διατηρήσουν τη ζωντάνια τους, τα αστικά κέντρα πρέπει να προσελκύσουν ένα ευρύ φάσμα ομάδων όπως επενδυτές, επιχειρηματίες, προγραμματιστές, ερευνητές, αγοραστές, κατασκευαστές και επισκέπτες. Θεωρεί ότι οι βασικές προϋποθέσεις για να γίνει μια πόλη σπουδαία είναι η διαφορετικότητα, η ποικιλία και η ροή. Η διαφορετικότητα αφορά στην αποφυγή ομοιότητας, παρέχοντας μία εμπειρία που δεν μπορεί να υπάρξει αλλού. Οι περισσότερες περιοχές επιδιώκουν τη διαφορετικότητα με το να τονίζουν τα ιδιαίτερα τους χαρακτηριστικά. Ο Landry στο σημείο αυτό επισημαίνει τον αντίστροφο ρόλο που παίζουν οι εταιρείες παγκοσμίου εμβέλειας π.χ στα εμπορικά κέντρα των πόλεων. Ένας εμπορικός δρόμος που κυριαρχείται από μαγαζιά πολυεθνικών (π.χ Zara, Marks and Spencer, H&M, κλπ) μοιάζει να είναι ίδιος, είτε βρίσκεται στο Παρίσι, είτε στο Σάο Πάολο της Βραζιλίας. Αυτό όμως, υπονομεύει την προσπάθεια των πόλεων να προωθήσουν τη δική τους, ιδιαίτερη ταυτότητα. Η ποικιλία συνιστά τη δημιουργία ενός τρόπου ώστε να συνυπάρχουν το «μικρό» με το «μεγάλο», όπως για παράδειγμα μια πασίγνωστη εταιρεία δίπλα σε μία ιδιαίτερη, μικρή επιχείρηση, μια καφετέρια δίπλα σε μια γκαλερί, κλπ. Η ποικιλία έγκειται στη δυνατότητα συνύπαρξης ιδιαίτερων και τοπικών επιχειρήσεων και δραστηριοτήτων σ ένα συνηθισμένο και αναμενόμενο αστικό περιβάλλον και γι αυτό το λόγο ο Landry είναι αντίθετος στη δημιουργία διακριτών χώρων μέσα στα αστικά κέντρα. Η ροή, η τρίτη βασική συνιστώσα μιας επιτυχημένης πόλης, συνίσταται στο να μπορούν οι άνθρωποι να κινούνται ελεύθερα, με χαλαρούς ρυθμούς και να μπορούν να σταματούν όταν θέλουν να κοιτάξουν κάτι, να χαζέψουν. Ο ίδιος, δίνει ως αρνητικό παράδειγμα τη σήμανση και τη διοχέτευση της κίνησης γύρω από την Oxford Street στο Λονδίνο, όπου η κίνηση των ανθρώπων καθορίζεται με αυστηρό τρόπο, εμποδίζοντας την ελεύθερη και «φυσική» ροή τους στο χώρο. Οι τρεις αυτές συνιστώσες (διαφορετικότητα, ποικιλία και ροή) είναι κατά τον Landry οι βασικές προϋποθέσεις για τις πόλεις προκειμένου να προσελκύσουν δημιουργικούς ανθρώπους. Πόλεις όπως η Κοπεγχάγη, η Μαδρίτη, το Άμστερνταμ και η Βαρκελώνη προσέλκυσαν ταλέντα από όλο τον κόσμο βασιζόμενες στην αξιοποίηση αυτών των χαρακτηριστικών στο επίπεδο των αστικών τους δρόμων (Helgesen, 2010). 18

19 1.4.3 Χαρακτηριστικά στοιχεία δημιουργικών πόλεων Σύμφωνα με τη Νικολακοπούλου, τα κριτήρια τα οποία πρέπει να συγκεντρώνει μια πόλη για να χαρακτηρισθεί δημιουργική, σχετίζονται με τα διάφορα επίπεδα λειτουργιών της και δημοσιεύονται το 2011 στο απόσπασμα με τίτλο «Με ποια κριτήρια κρίνουμε μια πόλη ως δημιουργική πόλη;» (Νικολακοπούλου, 2011) Οικονομικό επίπεδο Η νέα ανταγωνιστική αγορά έχει θέσει νέους στόχους σχετικά με την κερδοφορία και την οικονομική μεγέθυνση των πόλεων. Οι τελευταίες είναι αναγκασμένες να στρέφονται σε δραστηριότητες «έντασης γνώσης» και συμβολικής οικονομίας 7. Το υψηλό μορφωτικό επίπεδο γίνεται κινητήριος μοχλός της ενεργοποίησης τόσο των ίδιων των πολιτών για την ατομική τους δράση, όσο και των φορέων που αποφασίζουν τη στρατηγική ανάπτυξης που θα ακολουθήσει η πόλη. Προς την κατεύθυνση αυτή μπορεί να λειτουργήσει θετικά η οργάνωση «χωρικών θυλάκων», δημιουργώντας ευνοϊκό περιβάλλον, όχι μόνο για τις επιχειρήσεις που επιθυμούν να προσελκύσουν μια πόλη, αλλά και για τις οικονομίες κλίμακας που έχει ως αποτέλεσμα η συγκέντρωση δημιουργικών βιομηχανιών σε μια πολιτιστική περιοχή Κοινωνικό επίπεδο Οι πολίτες χρειάζεται να νιώθουν ότι διαβιούν σε ασφαλές περιβάλλον, ώστε να τους δίνεται η δυνατότητα να ασχολούνται αποκλειστικά με τα προσωπικά τους ενδιαφέροντα. Η κοινωνία που σχηματίζεται οφείλει να παρέχει ίσες ευκαιρίες σε όλους και να προωθεί αξίες ανοχής προς τη διαφορετικότητα (μετανάστες, ομοφυλόφιλοι κ.ά.). Προϋπόθεση φυσικά, είναι η επίτευξη υψηλού μορφωτικού επιπέδου που θα επιτρέπει την πνευματική διεύρυνση, ώστε να δημιουργηθούν «ανοιχτόμυαλα» άτομα, τα οποία θα έχουν τα προσόντα να αποτελέσουν μελλοντικά τους οραματιστές της πόλης. Η τοπική ιδιαιτερότητα θα πρέπει να συνυπάρχει με το παγκόσμιο, στη βάση της προώθησης της πολυπολιτισμικότητας της πόλης. 7 Σύμφωνα με τη Νικολακοπούλου Χ., η έννοια της συμβολικής οικονομίας έχει ως επίκεντρο τον πολιτισμό και τη σύνδεσή του με τον τουρισμό και τη διασκέδαση. Παρ όλα αυτά, άλλοι ερευνητές, όπως ο Scott, αποδίδουν τη συμβολική οικονομία ως εκείνη, κατά την οποία η αξία των προϊόντων πηγάζει σχεδόν αποκλειστικά από τη μάρκα που αυτά φέρουν και είναι συνδεδεμένη με τον τόπο προέλευσης δείχνοντας την αυθεντικότητά τους (Scott, 2006). Κατά την άποψή μου, συμφωνώ με το Scott ότι η συμβολική οικονομία βασίζεται στην ανάδειξη του λεγόμενου branding που υλοποιείται μέσω του κατάλληλου σχεδιασμού και των στρατηγικών προώθησης, όπως το marketing κλπ. 19

20 Πολιτιστικό επίπεδο Ο πολιτισμός αποκτά εξέχουσα σημασία στο στρατηγικό σχεδιασμό μιας πόλης. Οι ταχύτατα αναπτυγμένες πολιτιστικές βιομηχανίες συνιστούν τον πυρήνα των δημιουργικών ανθρώπων και βελτιώνουν την εικόνα μιας πόλης. Η στροφή προς τον πολιτισμό δε διαφαίνεται μόνο στον αυξανόμενο αριθμό υποδομών των πόλεων, αλλά και στη συμβολή του στην εκπαιδευτική διαδικασία των κατοίκων κάθε ηλικίας, την οικονομική ανάπτυξη που επιτυγχάνεται και την προβολή της πόλης σε διεθνές πλέον, επίπεδο μέσα από δίκτυα συνεργασιών. Η αρχιτεκτονική κληρονομιά μπορεί και πρέπει να αποτελεί τη βάση στον καθορισμό του οράματος της πόλης, διότι διατηρείται και αναδεικνύεται μέσω του καινοτόμου σχεδιασμού Πολεοδομικό επίπεδο Ο ανταγωνισμός αλλάζει τα δεδομένα και στη διαμόρφωση και οργάνωση του αστικού ιστού. Τα δημιουργικά άτομα επιζητούν «χώρους απολαύσεων» με αναβαθμισμένο αστικό περιβάλλον. Οι δημόσιοι χώροι γίνονται προσβάσιμοι σε όλους και προσφέρουν ασφάλεια στους περιηγητές. Η εικόνα της πόλης είναι άμεσα συνδεδεμένη με τα πάρκα, τους δρόμους, τις πλατείες και το θαλάσσιο μέτωπο και έρχεται να αποδείξει τη συμβολή της στην ενίσχυση της δημιουργικότητας ενός τόπου. Η επιθυμία συνεπώς, για την αναβαθμισμένη θετική εικόνα οδηγεί στην προβολή του δημόσιου χώρου μέσα από διάφορες εκδηλώσεις, καθιστώντας αυτόν τόπο απόκτησης εμπειριών και συνδιαλλαγής με «νέα στοιχεία». Σχετικά με την εντατικοποίηση της γνώσης που επιτυγχάνεται στις σύγχρονες πόλεις, είναι ιδιαίτερα ωφέλιμος ο συνδυασμός πολιτιστικών υποδομών με τους δημόσιους χώρους και την κατασκευή μεταφορικών δικτύων. Η αστική μορφολογία μπορεί να γίνει σημαντικό εργαλείο, αν αναδειχθεί μέσω της αξιοποίησης του καινοτόμου σχεδιασμού καθώς ο χώρος, μπορεί να καταστεί τουριστικό αξιοθέατο και να δημιουργεί θετική εικόνα για την πόλη Διακυβέρνηση και χάραξη πολιτικής Οι δεσμοί συνοχής της δημιουργικής πόλης θεωρούνται αρκετά ασθενείς 8, με αποτέλεσμα να καθίσταται αναγκαία η δράση των φορέων μέσω της χάραξης συγκεκριμένης πολιτικής. Ο δημόσιος τομέας πρέπει να είναι σε άμεση συνεργασία 8 Το συγκεκριμένο κριτήριο έχει να κάνει με το γεγονός ότι οι δεσμοί συνοχής της δημιουργικής πόλης θεωρούνται αρκετά ασθενείς με την έννοια ότι οι εμπλεκόμενοι φορείς κατάρτισης της εκάστοτε στρατηγικής λειτουργούν ανεξάρτητα και αποσπασματικά, ενώ η συμμετοχή των κατοίκων στη διαμόρφωσή της είναι μικρή έως ανύπαρκτη, γεγονός που αναφέρεται περισσότερο στην ελληνική πραγματικότητα. 20

21 με τον ιδιωτικό, ιδρύοντας δίκτυα συνεργασίας, ακόμα και στο εσωτερικό του ίδιου φορέα σε διαφορετικά επίπεδα ιεραρχίας και διαφορετικές θεματικές ενότητες δράσης και αποφάσεων. Η σύσταση λοιπόν, ευέλικτων φορέων είναι βασική προϋπόθεση η οποία κάνει απαραίτητη τη συνεχή ενημέρωση των ατόμων που στελεχώνουν την τοπική αυτοδιοίκηση. Στο σημείο αυτό εμφανίζεται η ανάγκη για συνεργασίες και συμμετοχή σε προγράμματα και δίκτυα διεθνούς χαρακτήρα, καθώς αποτελούν ευκαιρίες για ανταλλαγή απόψεων και τεχνογνωσίας. Ο στρατηγικός σχεδιασμός είναι απαραίτητο να μελετά τις μελλοντικές ανάγκες των κατοίκων και να ορίζει συγκεκριμένους στόχους, οι οποίοι θα αναθεωρούνται, λαμβάνοντας υπόψη τις εξελισσόμενες ανάγκες των πολιτών. Βέβαια, προς αυτήν την κατεύθυνση θα πρέπει να συμβάλλει η ευαισθητοποίηση των κατοίκων της πόλης και η συμμετοχή τους σε όλες τις φάσεις σχεδιασμού και καθορισμού της πολιτικής. Στη διακυβέρνηση όμως, δεν πρέπει να παραληφθεί η χάραξη ολοκληρωμένης πολιτικής για τη διαμόρφωση ενός ιδιαίτερου τοπίου και μιας ξεχωριστής ταυτότητας, τα οποία προσδιορίζουν την πόλη και της προσδίδουν στοιχεία μοναδικότητας. Τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα πρέπει να γίνουν ο βασικός άξονας ανάπτυξης. Σήμερα, η «πολιτιστική στροφή» του αστικού προγραμματισμού έχει μετατρέψει τον πολιτισμό, την αρχιτεκτονική κληρονομιά και τον καινοτόμο σχεδιασμό σε βασικά εργαλεία προβολής του χώρου για την προσέλκυση νέου πληθυσμού. Αυτά τα στοιχεία πρέπει να διατηρούνται, προστατεύοντας και αναδεικνύοντας την «ταυτότητα» της πόλης, αλλά και να προβάλλονται εξίσου, με στόχο την αύξηση της τουριστικής ζήτησης, η οποία μπορεί να επιφέρει πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα. (Νικολακοπούλου, 2011) 1.5 Δημιουργικοί κλάδοι Εναλλακτικοί ορισμοί-προσεγγίσεις Τα τελευταία χρόνια δίνεται μεγάλη έμφαση στους «δημιουργικούς κλάδους» οι οποίοι βρίσκονται στο επίκεντρο της «δημιουργικής οικονομίας» και όπως εκτιμάται, μπορούν να συμβάλλουν κατά ένα μέρος στην ανάπτυξη διάφορων περιοχών στη σύγχρονη ανταγωνιστική κοινωνία που βιώνουμε. Ο όρος «δημιουργικοί κλάδοι» παρουσιάστηκε στην Αγγλία στα μέσα με τέλη της δεκαετίας του 1990 και υιοθετήθηκε σε εθνικό επίπεδο από τη βρετανική κυβέρνηση. Αρχικά, παρουσιάστηκε ο όρος «πολιτιστικοί κλάδοι» από το Συμβούλιο Μητροπολιτικής Περιοχής του Λονδίνου τη δεκαετία του 1980 ως ένας όρος που επινοήθηκε για να δώσει έμφαση σε δύο ζητήματα. Πρώτον, στο γεγονός ότι οι δραστηριότητες πολιτιστικού χαρακτήρα που εξαιρούνταν από το δημόσιο χρηματοδοτικό σύστημα και είχαν εμπορική κυρίως λειτουργία, μπορούσαν να συμβάλλουν στη δημιουργία πλούτου και απασχόλησης. Δεύτερον, από το σύνολο των πολιτιστικών αγαθών που κατανάλωνε ο πληθυσμός, η μεγάλη πλειοψηφία (τηλεόραση, ράδιο, ταινίες, 21

22 μουσική, βιβλία, διαφημίσεις, συναυλίες) δεν έχει καμία σχέση με το δημόσιο χρηματοδοτικό σύστημα. Πολιτιστικοί, θεωρούνται οι κλάδοι που περιλαμβάνουν δραστηριότητες οι οποίες αφορούν πρωτίστως συμβολικά αγαθά, δηλαδή αγαθά των οποίων η οικονομική αξία πηγάζει κυρίως από την πολιτιστική και όχι κατ ανάγκη από την εμπορική αξία. Αργότερα ο όρος αυτός διαφοροποιήθηκε από διάφορους ερευνητές, όπως «πολιτιστικός τομέας», μειώνοντας ή αυξάνοντας κάθε φορά τους συμπεριλαμβανομένους κλάδους (O Connor, 1999). 9 Σύμφωνα με την «Πράσινη Βίβλο» της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, εκτός από τους παραδοσιακούς τομείς των τεχνών (τέχνες του θεάματος, εικαστικές τέχνες, πολιτιστική κληρονομιά συμπεριλαμβανομένου του δημόσιου τομέα) στους πολιτιστικούς κλάδους περιλαμβάνονται και οι κινηματογραφικές ταινίες, οι ταινίες DVD και τα βίντεο, η τηλεόραση και το ραδιόφωνο, τα βιντεοπαιχνίδια, τα νέα μέσα επικοινωνίας, η μουσική, τα βιβλία και ο Τύπος (ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ, 2010). Η επίσημη παρουσίαση του όρου «δημιουργικοί κλάδοι» έγινε το 1997, όταν η αγγλική κυβέρνηση δημιούργησε μία ομάδα εργασίας για τους δημιουργικούς κλάδους (Creative Industries Task Force) και το Υπουργείο Πολιτισμού, Μέσων και Αθλητισμού της Αγγλίας (DCMS) 10 ανέλαβε τη χαρτογράφηση της τρέχουσας δραστηριότητας στους δημιουργικούς κλάδους, καθώς και τη σύνταξη πολιτικών μέτρων που θα μπορούσαν να προωθήσουν την περαιτέρω ανάπτυξή τους. Σύμφωνα με το DCMS, στους «δημιουργικούς κλάδους» εντάσσονται εκείνες οι δραστηριότητες που η προέλευση τους έγκειται στην ατομική δημιουργικότητα, ικανότητα και ταλέντο και οι οποίες έχουν τη δυνατότητα να παράγουν πλούτο και θέσεις εργασίας μέσω της γένεσης και αξιοποίησης της διανοητικής ιδιοκτησίας. Το DCMS προσπάθησε να διαχωρίσει τις έννοιες «πολιτιστικοί» και «δημιουργικοί κλάδοι» και να δώσει ένα πιο σαφή ορισμό, ορίζοντας τους πρώτους ως «καλλιτεχνικά προσανατολισμένους» και τους δεύτερους ως εκείνους που βασίζονται στην τεχνολογική αναπαραγωγή και στοχεύουν σε μία μαζική αγορά. Συγκεκριμένα, οι δραστηριότητες που εντάσσει στους δημιουργικούς κλάδους είναι η διαφήμιση, η αρχιτεκτονική, η χειροτεχνία, το σχέδιο, το σχέδιο μόδας, οι ταινίες, η μουσική, η τηλεόραση και το ραδιόφωνο, οι εκφραστικές τέχνες (θέατρο, χορός, όπερα), οι εκδόσεις και η δημιουργία ειδικών λογισμικών στους τομείς των τεχνών και της διασκέδασης. Κατά την «Πράσινη Βίβλο» της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, 9 Για παράδειγμα, ο όρος «τομέας πολιτιστικών κλάδων», που παρουσιάστηκε το 1997 (Pratt) με σκοπό να περιλαμβάνει σχετική βιομηχανική παραγωγή (όπως ηλεκτρονικά είδη), είχε σαν αποτέλεσμα η «αυθεντική παραγωγή» (αυτή, δηλαδή, που περιλαμβάνει κλάδους όπως ΜΜΕ, παραγωγή μουσικής και ταινιών) να αποτελεί μόνο το 1/6 της συνολικής απασχόλησης του τομέα. 10 Σύμφωνα με το Creative Industries Task Force του Υπουργείου Πολιτισμού, Μέσων και Αθλητισμού της Αγγλίας (Department for Culture, Media and Sport) 22

23 «δημιουργικοί κλάδοι» είναι εκείνοι που χρησιμοποιούν τον πολιτισμό ως συστατικό τους στοιχείο και έχουν πολιτιστική διάσταση, παρά το γεγονός ότι τα προϊόντα τους έχουν κατά κύριο λόγο λειτουργική χρησιμότητα. Περιλαμβάνουν την αρχιτεκτονική και το σχέδιο, που ενσωματώνουν δημιουργικά στοιχεία σε ευρύτερες διαδικασίες καθώς και υποτομείς όπως η γραφιστική, το σχέδιο μόδας και η διαφήμιση. Η χαρτογράφηση των δραστηριοτήτων των «δημιουργικών κλάδων» εκ μέρους της αγγλικής κυβέρνησης το 1997, αποτέλεσε ένα σημαντικό ορόσημο διεθνώς. Ο προσδιορισμός και το σύνολο των κλάδων που είχαν συμπεριληφθεί υιοθετήθηκαν σταδιακά και από περιοχές της Ανατολικής Ασίας. Ενδεικτικά, αναφέρεται ότι στο Χονγκ Κονγκ, στη Σιγκαπούρη, την Ταϊβάν, την Κορέα και την Κίνα αναπτύχθηκαν αναλύσεις των «δημιουργικών κλάδων» που βασίστηκαν σε μικρό ή μεγάλο βαθμό στο αγγλικό μοντέλο, ενώ στις περισσότερες περιπτώσεις, το μοντέλο αυτό έχει προσαρμοστεί για να ανταποκρίνεται στις τοπικές ανάγκες. Στη Σιγκαπούρη, για παράδειγμα, έχει αναπτυχθεί ένα πλαίσιο ταξινόμησης κατά το οποίο οι «δημιουργικοί κλάδοι» ομαδοποιούνται σε τρεις κατηγορίες: τέχνες και πολιτισμός, σχεδιασμός και μέσα ενημέρωσης. Σε άλλες περιοχές, όπως στην Αυστραλία, τη Ν. Ζηλανδία και τη Σκανδιναβία υπάρχουν κάποιες διαφορές όσον αφορά στην ταξινόμηση των «δημιουργικών κλάδων». Στη Σουηδία, για παράδειγμα, γίνεται λόγος για την «οικονομία εμπειρίας», η οποία, συμπεριλαμβάνει εκτός των άλλων και τα εστιατόρια. Στην Ινδία, ο όρος αυτός περιλαμβάνει τα προϊόντα lifestyle και χαρακτηριστικά στοιχεία της καθημερινότητας, όπως η γιόγκα και η θεραπεία Ayurvedic 11. Άλλοι οργανισμοί έχουν προωθήσει εναλλακτικά μοντέλα που άπτονται στους «δημιουργικούς κλάδους». Το πιο σημαντικό απ αυτά, είναι ίσως εκείνο που αναπτύχθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Πνευματικής Ιδιοκτησίας (WIPO) ο οποίος έχει επινοήσει ένα «πνευματικών δικαιωμάτων» μοντέλο που ταξινομεί τους δημιουργικούς κλάδους σε τρεις κατηγορίες: α) πυρήνας πνευματικών δικαιωμάτων, β) αλληλοεξαρτώμενων πνευματικών δικαιωμάτων και γ) ενός μέρους πνευματικών δικαιωμάτων δημιουργικοί κλάδοι, όπως φαίνεται στη συνέχεια. Αυτό το μοντέλο επιδιώκει να συμπεριλάβει όλους εκείνους τους κλάδους που σχετίζονται με τη δημιουργία, κατασκευή, παραγωγή, μετάδοση, διανομή και κατανάλωση των έργων πνευματικής ιδιοκτησίας, με αποτέλεσμα να διαφοροποιείται από τη λίστα του DCMS. Πρωτοβουλίες όπως αυτές, έχουν βοηθήσει τις κυβερνήσεις να έχουν μεγαλύτερη επίγνωση της αξίας των 11 Κατά την άποψή μου, τέτοιες μορφές τρόπου ζωής αποτελούν μειοψηφία και βεβαίως δεν είναι δυνατό να συμπεριληφθούν στους «δημιουργικούς κλάδους» της ελληνικής πραγματικότητας, σε αντίθεση με την περίπτωση στην οποία αναφέρονται και προβάλλονται ως αποτέλεσμα του marketing. 23