Συγκριτική μελέτη για το καθεστώς της παρένθετης μητρότητας στα κράτη μέλη της ΕΕ

Transcript

1 ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΤΜΗΜΑ Γ: ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΝΟΜΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ Συγκριτική μελέτη για το καθεστώς της παρένθετης μητρότητας στα κράτη μέλη της ΕΕ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ PE EL

2 Το παρόν έγγραφο εκπονήθηκε κατόπιν αιτήματος της Επιτροπής Νομικών Θεμάτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ Laurence BRUNET, Κωνσταντίνα ΔΑΒΑΚΗ, Julie MCCANDLESS, Elisa NARMINIO LSE Enterprise Tower 3, Houghton Street London WC2A 2AE, United Kingdom Ηλεκτρονική διεύθυνση: ΑΡΜΟΔΙΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΟΣ Vesna NAGLIČ Θεματικό Τμήμα Γ: Δικαιώματα των πολιτών και συνταγματικές υποθέσεις Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο B-1047 Βρυξέλλες Ηλεκτρονική διεύθυνση: ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Πρωτότυπο: EN Μετάφραση ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΝ ΕΚΔΟΤΗ Για να επικοινωνήσετε με το Θεματικό Τμήμα ή να εγγραφείτε συνδρομητής στο μηνιαίο ενημερωτικό δελτίο του, στείλτε μήνυμα στο: Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το χειρόγραφο ολοκληρώθηκε τον Νοέμβριο του Ευρωπαϊκή Ένωση, 2012 Το παρόν έγγραφο είναι διαθέσιμο στο διαδίκτυο στην ακόλουθη διεύθυνση: ΔΗΛΩΣΗ ΑΠΟΠΟΙΗΣΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ Οι απόψεις που εκφράζονται στο παρόν έγγραφο αποτελούν αποκλειστική ευθύνη του συντάκτη και δεν εκφράζουν κατ ανάγκην την επίσημη θέση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Η αναπαραγωγή και η μετάφραση για μη εμπορικούς σκοπούς επιτρέπεται υπό την προϋπόθεση ότι γίνεται μνεία της πηγής και ο εκδότης έχει ενημερωθεί και του έχει αποσταλεί αντίγραφο. 2

3 Συγκριτική μελέτη για το καθεστώς της παρένθετης μητρότητας στα κράτη μέλη της ΕΕ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Ιστορικό Η πρακτική της παρένθετης μητρότητας Η παρένθετη μητρότητα χρησιμοποιείται ολοένα περισσότερο ως μέθοδος αναπαραγωγής. Σήμερα, οι ιστορίες για την παρένθετη μητρότητα έχουν μπει στην καθημερινή ζωή και προβάλλονται συχνά στα μέσα ενημέρωσης ενώ ο αριθμός των οργανισμών που προσφέρουν υπηρεσίες παρένθετης μητρότητας παρουσιάζει σαφή αύξηση, όπως και ο αριθμός των δικαστικών υποθέσεων παρένθετης μητρότητας στην ΕΕ. Η παρένθετη μητρότητα εγείρει σοβαρά νομικά ζητήματα, για παράδειγμα αν οι συμφωνίες παρένθετης μητρότητας θα πρέπει να είναι εκτελεστές, καθώς και ερωτήματα σχετικά με τους νόμιμους γονείς του παιδιού που φέρνει στον κόσμο μια παρένθετη μητέρα, την ιθαγένεια και την υπηκοότητά του. Υπάρχουν επίσης σοβαροί προβληματισμοί πολιτικής και κανονιστικής φύσεως για τα εξής ζητήματα: αμοιβή, αυτονομία, προστασία του παιδιού, φύλο, γενετήσιος προσανατολισμός και κοινωνικοοικονομική ανισότητα, αναπαραγωγική υγεία, και παγκοσμιοποίηση. Νομικές λύσεις Δεν υφίσταται μια σαφής νομική λύση για την παρένθετη μητρότητα ενώ στα διάφορα κράτη μέλη ισχύουν αντικρουόμενα νομικά καθεστώτα: σε ορισμένα απαγορεύεται ρητώς η πρακτική της παρένθετης μητρότητας, σε άλλα προβλέπονται ορισμένες νομικές διευκολύνσεις ενώ υπάρχουν και κράτη μέλη όπου δεν προβλέπονται ειδικοί κανόνες για την παρένθετη μητρότητα. Ο ολοένα εντονότερος διεθνικός χαρακτήρας της αναπαραγωγικής διαδικασίας συνεπάγεται ότι η πρακτική της παρένθετης μητρότητας δεν ασκείται μόνο σε εθνικό αλλά και σε διεθνικό επίπεδο, με αποτέλεσμα την εμπλοκή διαφόρων νομικών συστημάτων. Πράγματι, βασικό χαρακτηριστικό της πρόσφατης νομολογίας σε υποθέσεις παρένθετης μητρότητας είναι οι δυσκολίες που σχετίζονται με διασυνοριακές ρυθμίσεις παρένθετης μητρότητας, όπως οι περιπτώσεις όπου δεν είναι σαφές ποιος ή ποιοι είναι οι νόμιμοι γονείς του παιδιού ή/και οι περιπτώσεις όπου τα παιδιά δεν έχουν την ίδια ιθαγένεια με τον/τους γονέα/γονείς τους. Η νομολογία υπενθυμίζει επίσης πως το γεγονός ότι η πρακτική της παρένθετης μητρότητας απαγορεύεται ή δεν προβλέπεται στο δίκαιο μιας χώρας δεν σημαίνει ότι τα άτομα της συγκεκριμένης χώρας δεν εμπλέκονται τελικά στην εν λόγω διαδικασία. Αντιθέτως, οι δικαστές έρχονται ολοένα συχνότερα αντιμέτωποι με τις επιπτώσεις τέτοιων απαγορεύσεων ή/και νομικών κενών και καλούνται, ει δυνατόν, να ερμηνεύσουν και να εφαρμόσουν διάφορες ειδικές διατάξεις του γενικού αστικού δικαίου ή αρχές του οικογενειακού δικαίου ώστε να εκδώσουν μια ικανοποιητική για τους διαδίκους απόφαση. Ακόμα και στα κράτη μέλη όπου η πρακτική της παρένθετης μητρότητας διευκολύνεται σε κάποιο βαθμό με νομικές ρυθμίσεις, οι αναντιστοιχίες μεταξύ των εθνικών νομικών θέσεων και η απουσία ειδικής πρόβλεψης για διασυνοριακές συμφωνίες έχει ως αποτέλεσμα να προκύπτουν αντιστοίχως δύσκολες υποθέσεις. Υφιστάμενες έρευνες Η εμφάνιση των εν λόγω δυσχερειών είχε ως αποτέλεσμα να δοθεί προσφάτως 3

4 Θεματικό Τμήμα Γ: Δικαιώματα των πολιτών και συνταγματικές υποθέσεις βαρύτητα στις διασυνοριακές συμφωνίες παρένθετης μητρότητας. Διάφορες μελέτες προτείνουν τη θέσπιση μέτρων διεθνούς ιδιωτικού δικαίου (ΔΙΔ) ως απάντηση στις νομικές δυσκολίες όσον αφορά την αναγνώριση της προσωπικής κατάστασης του παιδιού και τους νόμιμους γονείς κατόπιν σύναψης συμφωνίας παρένθετης μητρότητας. Μολονότι η εν λόγω έρευνα εξετάζει μια σειρά σοβαρών νομικών προβληματισμών σχετικά με την παρένθετη μητρότητα, η έμφαση στο ΔΙΔ διαμορφώνει μια στενότερη προσέγγιση από εκείνη που θα ήταν επιθυμητή για αυτό το αμφιλεγόμενο ζήτημα. Επίσης, οι σχετικές προτάσεις βασίζονται σε υφιστάμενα μέτρα που έχουν ληφθεί για το θέμα της διεθνούς υιοθεσίας, το οποίο εγείρει διάφορους δημογραφικούς, πολιτικούς και κοινωνικούς προβληματισμούς εφάμιλλους εκείνων που εγείρει η παρένθετη μητρότητα. Ανάπτυξη της υφιστάμενης έρευνας Ως εκ τούτου, ενώ η έρευνα για το ΔΙΔ παρέχει αξιόλογες λύσεις, η εξέταση μόνο των επιπτώσεων των διασυνοριακών συμφωνιών παρένθετης μητρότητας δεν συμβάλλει απαραιτήτως στη διερεύνηση ορισμένων από τους βασικούς λόγους για τους οποίους τα άτομα μεταβαίνουν σε άλλες χώρες για τη διαδικασία της παρένθετης μητρότητας. Δεν υπάρχει έρευνα που να εξετάζει τον ρόλο του δικαίου στη διαχείριση της παρένθετης μητρότητας ως αναπαραγωγικής μεθόδου, τουλάχιστον στο πλαίσιο διεθνικών νομικών μέτρων. Επομένως, η παρούσα μελέτη θα εμπλουτίσει την υπάρχουσα έρευνα για το διεθνές και εθνικό ιδιωτικό δίκαιο σχετικά με την παρένθετη μητρότητα εξετάζοντας τον ευρύτερο ρόλο οποιασδήποτε πιθανής νομικής λύσης σε επίπεδο ΕΕ για το εν λόγω θέμα πέραν της διαχείρισης συνακόλουθων διαφορών. Μολονότι η εν λόγω πρόταση μπορεί να συνιστά πρόκληση, υπάρχει ιστορικό προηγούμενο όπου η θέσπιση νομικών μέτρων σε επίπεδο ΕΕ έχει επιφέρει προοδευτικές κοινωνικές αλλαγές και η παρούσα μελέτη εκπονείται όχι μόνο για την εξυπηρέτηση φιλόδοξων νομικών στόχων αλλά και με σκοπό την παροχή πρακτικών νομικών λύσεων. Στόχοι της μελέτης Στόχος της παρούσας μελέτης είναι η παροχή ερευνητικού έργου το οποίο θα βοηθήσει να εκτιμηθεί κατά πόσο η ΕΕ θα πρέπει να υιοθετήσει ενιαίους κανόνες σε αυτόν τον αμφιλεγόμενο τομέα. Δεδομένου ότι πρόκειται για την πρώτη μελέτη της ΕΕ στον εν λόγω τομέα, στόχοι της έρευνας είναι: 1. η παροχή σειράς ενδεικτικών εμπειρικών περιπτώσεων μελέτης από τις οποίες μπορούν να συναχθούν συμπεράσματα για τις πρακτικές και τη στάση απέναντι στην παρένθετη μητρότητα στην ΕΕ 2. η περιγραφή των σημαντικών ζητημάτων πολιτικής που εγείρει η παρένθετη μητρότητα 3. η απαρίθμηση των διαφόρων νομικών προσεγγίσεων που εφαρμόζουν επί του παρόντος τα κράτη μέλη όσον αφορά το θέμα της παρένθετης μητρότητας 4. η συγκριτική ανάλυση των διαφορετικών νομικών πλαισίων που διέπουν την παρένθετη μητρότητα στην ΕΕ και επιλεκτικά σε ορισμένες άλλες χώρες 5. η ανάλυση των προβλημάτων και των δυσκολιών που προκύπτουν από τις ισχύουσες νομικές προσεγγίσεις 6. η συγκριτική ανάλυση των τρόπων με τους οποίους οι 4

5 Συγκριτική μελέτη για το καθεστώς της παρένθετης μητρότητας στα κράτη μέλη της ΕΕ δικαστές στις χώρες της ΕΕ και επιλεκτικά σε ορισμένες άλλες χώρες καθώς και τα διεθνή δικαστήρια επιλύουν τα εν λόγω προβλήματα και δυσκολίες 7. η ανάλυση του δυνητικού πεδίου δράσης της ΕΕ στον εν λόγω τομέα και του ρόλου που θα πρέπει να έχουν τυχόν νομικά μέτρα και ενιαίοι κανόνες σε επίπεδο ΕΕ 8. ο καθορισμός περαιτέρω ερευνών που ενδέχεται να είναι αναγκαίες πριν από τη λήψη οιωνδήποτε μέτρων σε επίπεδο ΕΕ Δομή της μελέτης Η μελέτη αποτελείται από τρία κύρια μέρη η ανάλυση των οποίων θα συμπεριληφθεί στις ενότητες με τα συμπεράσματα και τις συστάσεις της τελικής έκθεσης. Μέρος 1: Εμπειρικό πλαίσιο και πλαίσιο πολιτικής Θα αντληθούν στοιχεία από την υφιστάμενη έρευνα και η ομάδα θα συλλέξει πρωτογενή στοιχεία διεξάγοντας έρευνα σε αναγνωρισμένες κλινικές γονιμοποίησης και οργανισμούς παρένθετης μητρότητας και πραγματοποιώντας συνεντεύξεις παρακολούθησης σε τέσσερις ενδεικτικές χώρες. Θα αναλυθούν επίσης τυχόν διαθέσιμες επαγγελματικές κατευθυντήριες γραμμές. Μέρος 2: (i) Νομικά πλαίσια και (ii) νομολογία (i) Έχουμε κατηγοριοποιήσει τις νομικές προσεγγίσεις που ακολουθούνται στην ΕΕ για την παρένθετη μητρότητα και έχουμε εντοπίσει τα κράτη μέλη που διαθέτουν είτε ρητό νομοθετικό πλαίσιο για τη διευκόλυνση της παρένθετης μητρότητας, είτε νομοσχέδια ή/και επίσημες κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με τις διασυνοριακές συμφωνίες παρένθετης μητρότητας. Συλλέγονται λεπτομερή στοιχεία σχετικά με χώρες της ΕΕ καθώς και διάφορες χώρες εκτός της ΕΕ για σκοπούς σύγκρισης. Η αποτελεσματικότητα των διαφόρων νομικών προσεγγίσεων θα αναλυθεί ενδελεχώς υπό το φως σημαντικών νομικών ζητημάτων που προκύπτουν από τη νομολογία (βλέπε παρακάτω). (ii) Εντοπίσαμε τη σχετική νομολογία από όλες τις χώρες της ΕΕ και οργανώσαμε σχηματικά τις υποθέσεις με γνώμονα τα κυριότερα νομικά ζητήματα που εγείρονται. Συγκεντρώσαμε επίσης χρήσιμη συγκριτική νομολογία από χώρες εκτός της ΕΕ και από διεθνή δικαστήρια. Με τη βοήθεια ενός βασικού ερωτηματολογίου πραγματοποιείται λεπτομερής ανάλυση των εν λόγω περιπτώσεων από την ερευνητική ομάδα, σύμφωνα με τις γλωσσικές της ικανότητες. Μέρος 3: Πιθανό πεδίο δράσης και ρόλος της ΕΕ Η εν λόγω ανάλυση περιστρέφεται γύρω από τέσσερα βασικά ερωτήματα: - Γιατί θα πρέπει να προβεί η ΕΕ στη ρύθμιση του θέματος της παρένθετης μητρότητας; - Με ποιον τρόπο θα εκχωρηθούν αρμοδιότητες στην ΕΕ προς αυτή την κατεύθυνση; - Ποια πεδία θα ρυθμίσει η ΕΕ στον εν λόγω τομέα; 5

6 Θεματικό Τμήμα Γ: Δικαιώματα των πολιτών και συνταγματικές υποθέσεις - Με ποιον τρόπο θα ρυθμίσει τον εν λόγω τομέα η ΕΕ; Διαχείριση του έργου και τελική έκθεση Σύμφωνα με την εμπειρογνωμοσύνη των μελών της ερευνητικής ομάδας, θα οριστεί ένας επικεφαλής για κάθε βασικό τμήμα της μελέτης. Θα συλλεχθούν δεδομένα και θα πραγματοποιηθεί προκαταρτική ανάλυση ώστε τον Ιανουάριο του 2013 να καταρτιστεί η ενδιάμεση έκθεση σχετικά με τη μελέτη. Περαιτέρω λεπτομερής ανάλυση, η οποία θα περιλαμβάνει μια πιο ενδελεχή εξέταση του ρόλου που θα μπορούσε να διαδραματίσει η ΕΕ στον εν λόγω τομέα, θα πραγματοποιηθεί πριν από την εκπόνηση της τελικής έκθεσης τον Μάρτιο του