ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΤΜΗΜΑ Γ: ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΝΟΜΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Transcript

1 ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΤΜΗΜΑ Γ: ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΝΟΜΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ Υφιστάμενες ελλείψεις και μελλοντικές προοπτικές του ευρωπαϊκού ιδιωτικού διεθνούς δικαίου: πορεία προς τη θέσπιση ενός κώδικα για το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο; ΥΠΟΜΝΗΜΑ Σύνοψη Το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο διέπεται σε μεγάλο βαθμό από τους κανόνες της ΕΕ. Ωστόσο, ορισμένοι τομείς εξακολουθούν να ρυθμίζονται από τους εθνικούς κανόνες. Στο παρόν έγγραφο προσδιορίζονται οι υφιστάμενες ελλείψεις στο κανονιστικό πλαίσιο της ΕΕ και παρουσιάζονται οι μελλοντικές προοπτικές. Σε βραχυπρόθεσμη και μεσοπρόθεσμη βάση, θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στην κάλυψη των ελλείψεων με τη χρήση χωριστών μέσων, διαφυλάσσοντας παράλληλα τη συνοχή. Σε μακροπρόθεσμη βάση, θα μπορούσε να εξεταστεί το ενδεχόμενο ενός ευρωπαϊκού κώδικα για το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο. PE EL

2 Το παρόν έγγραφο εκπονήθηκε κατόπιν αιτήματος της Επιτροπής Νομικών Θεμάτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ Καθ. Δρ Xandra KRAMER Πανεπιστήμιο Erasmus, Ρότερνταμ Νομική Σχολή Erasmus P.O. Box 1738 NL-3000 DR Rotterdam Ηλεκτρ. διεύθυνση: ΑΡΜΟΔΙΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΟΣ Vesna NAGLIČ Θεματικό Τμήμα Γ: Δικαιώματα των Πολιτών και Συνταγματικές Υποθέσεις Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο B Brussels Ηλ. ταχυδρομείο: vesna.naglic@europarl.europa.eu ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Πρωτότυπο: EN Μετάφραση: BG/CS/DA/DE/EL/ES/ET/FR/IT/LV/LT/HU/MT/NL/PL/PT/RO/SK/SL/FI/SV ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΝ ΕΚΔΟΤΗ Για να επικοινωνήσετε με το Θεματικό Τμήμα ή να εγγραφείτε συνδρομητής στο μηνιαίο ενημερωτικό δελτίο του, στείλτε μήνυμα στη διεύθυνση: poldep-citizens@europarl.europa.eu Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το χειρόγραφο ολοκληρώθηκε τον Νοέμβριο του Βρυξέλλες Ευρωπαϊκή Ένωση, Το παρόν έγγραφο είναι διαθέσιμο στο διαδίκτυο στην ακόλουθη διεύθυνση: ΔΗΛΩΣΗ ΑΠΟΠΟΙΗΣΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ Οι απόψεις που εκφράζονται στο παρόν έγγραφο αποτελούν αποκλειστική ευθύνη του συντάκτη και δεν εκφράζουν κατ ανάγκην την επίσημη θέση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Η αναπαραγωγή και η μετάφραση για μη εμπορικούς σκοπούς επιτρέπεται υπό την προϋπόθεση ότι γίνεται μνεία της πηγής και ο εκδότης έχει ενημερωθεί και του έχει αποσταλεί αντίγραφο.

3 Υφιστάμενες ελλείψεις και μελλοντικές προοπτικές του ευρωπαϊκού ιδιωτικού διεθνούς δικαίου ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Ιστορικό Το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο ανέκαθεν σχετιζόταν με το εθνικό δίκαιο. Η Ευρώπη έδειξε για πρώτη φορά ενδιαφέρον για το εν λόγω ζήτημα μετά τη Συνθήκη του Ωστόσο, λόγω αναρμοδιότητας, έως την αλλαγή του αιώνα είχαν συναφθεί μόνο δύο συμβάσεις ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. Η Συνθήκη του Άμστερνταμ του 1997 προέβλεψε τη δυνατότητα της «δικαστικής συνεργασίας σε αστικές υποθέσεις». Τα τρία βασικά ζητήματα του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου η διεθνής δικαιοδοσία, το εφαρμοστέο δίκαιο καθώς και η αναγνώριση και εκτέλεση αλλοδαπών αποφάσεων περιλαμβάνονται πλέον στο άρθρο 81 παράγραφος 2 στοιχεία α και γ της ΣΛΕΕ. Η αρμοδιότητα στον τομέα του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου καλύπτει το πλήρες φάσμα των υποθέσεων ιδιωτικού δικαίου επισημαίνεται, ωστόσο, ότι η θέσπιση μέτρων στον τομέα του οικογενειακού δικαίου απαιτεί, κατ αρχήν, ομοφωνία (άρθρο 81, παράγραφος 3 της ΣΛΕΕ). Μετά το 2000, αναπτύχθηκε ένα ευρύ ενωσιακό πλαίσιο. Ωστόσο, το ισχύον πλαίσιο εξακολουθεί να παρουσιάζει ελλείψεις και το ερώτημα είναι κατά πόσον απαιτούνται περαιτέρω κανονισμοί και, αν ναι, με ποιον τρόπο θα μπορούσε να επιτευχθεί κάτι τέτοιο. Το παρόν έγγραφο βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στη μελέτη που ζήτησε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (μελέτη IP/C/JURI/IC/ ) με τίτλο «Ένα ευρωπαϊκό πλαίσιο για το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο: υφιστάμενες ελλείψεις και μελλοντικές προοπτικές». Η εν λόγω μελέτη εκπονήθηκε από ολλανδούς εμπειρογνώμονες του ινστιτούτου Τ.M.C. Asser (ανάδοχος), του Διεθνούς Νομικού Ινστιτούτου (Internationaal Juridisch Instituut) και του Πανεπιστημίου Erasmus του Ρότερνταμ, σε διαβούλευση με ομάδα εμπειρογνωμόνων από διάφορα κράτη μέλη της ΕΕ και την επιστημονική καθοδήγηση της συντάκτριας του παρόντος κειμένου. Στόχοι Οι στόχοι του παρόντος εγγράφου και της προαναφερθείσας μελέτης είναι οι εξής: να προσδιοριστούν οι υφιστάμενες ελλείψεις στο τρέχον πλαίσιο της ΕΕ για το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο να συζητηθεί η ανάγκη για τυχόν προσθήκες στο εν λόγω πλαίσιο της ΕΕ να εξεταστεί κατά πόσον απαιτείται ένα πιο ολοκληρωμένο πλαίσιο, ή, ενδεχομένως, ένας ευρωπαϊκός κώδικας για το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο και, αν ναι, με ποιον τρόπο θα μπορούσε να επιτευχθεί κάτι τέτοιο Συνάφεια για τις πολιτικές της ΕΕ και τους πολίτες της ΕΕ Τα μέσα του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου της ΕΕ συμβάλλουν σημαντικά στη στήριξη της ομαλής λειτουργίας της εσωτερικής αγοράς, της ελεύθερης κυκλοφορίας εντός της ΕΕ καθώς και στην ενίσχυση ενός πραγματικού χώρου δικαιοσύνης. Είναι ιδιαιτέρως σημαντικά για τους ευρωπαίους πολίτες σε κάθε κατάσταση διασυνοριακού χαρακτήρα, όπως, για παράδειγμα, για την αγορά αγαθών ή υπηρεσιών από εταιρείες άλλων κρατών μελών για τις εταιρείες που εκτελούν διασυνοριακές επιχειρηματικές συναλλαγές για παραβιάσεις των δικαιωμάτων προσωπικότητας και άλλες μορφές ζημιογόνου αδικοπρακτικής συμπεριφοράς (όπως τα τροχαία ατυχήματα) που εμπεριέχει στοιχεία διασυνοριακού χαρακτήρα για τους γάμους και τα διαζύγια μεταξύ υπηκόων ή κατοίκων διαφορετικών κρατών μελών και για τα σχετικά ζητήματα που αφορούν τη γονική μέριμνα, την παροχή διατροφής και τις περιουσιακές σχέσεις των συζύγων. Στις εν λόγω περιπτώσεις, τα μέσα του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου καθορίζουν τη δικαιοδοσία των διαφόρων κρατών μελών, παρέχουν 3

4 Θεματικό Τμήμα Γ: Δικαιώματα των πολιτών και συνταγματικές υποθέσεις ασφάλεια όσον αφορά το εφαρμοστέο δίκαιο και διευκολύνουν την αναγνώριση και την εκτέλεση των αλλοδαπών αποφάσεων και των γνήσιων εγγράφων. Τόσο οι πολίτες της ΕΕ όσο και οι ασκούντες συναφή προς τη δικαιοσύνη επαγγέλματα και τα δικαστήρια μπορούν να επωφεληθούν από ένα συνεκτικό και προσβάσιμο πλαίσιο ιδιωτικού διεθνούς δικαίου σε επίπεδο ΕΕ. Επί του παρόντος, ισχύουν δεκατρείς κανονισμοί και δύο οδηγίες για τη δικαστική συνεργασία σε αστικές υποθέσεις, ενώ εκκρεμούν επτά προτάσεις. Ορισμένες τομεακές οδηγίες επίσης περιλαμβάνουν κανόνες ιδιωτικού διεθνούς δικαίου οι οποίοι άπτονται του θέματος της εκάστοτε οδηγίας. Συνδυαστικά, τα εν λόγω μέσα καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα θεμάτων. Ωστόσο, εξακολουθούν να υφίστανται ελλείψεις, ενώ ορισμένοι τομείς δεν ρυθμίζονται καθόλου. Επιπλέον, η συνύπαρξη των εν λόγω μέσων ορισμένες φορές οδηγεί στην επανάληψη των κανόνων, στην αύξηση του όγκου του δικαίου της ΕΕ και, ενδεχομένως, στον περιορισμό της προσβασιμότητας. Διαπιστώσεις Οι ελλείψεις στο υπάρχον πλαίσιο προκύπτουν από: 1) τον σκόπιμο εδαφικό περιορισμό της νομοθεσίας της ΕΕ (π.χ. κανονισμός Βρυξέλλες Ι) 2) τον εσκεμμένο αποκλεισμό ορισμένων θεμάτων για διάφορους λόγους (π.χ. τα δικαιώματα προσωπικότητας στον κανονισμό Ρώμη ΙΙ) 3) την έλλειψη νομοθεσίας για συγκεκριμένα θέματα. Οι πραγματικές ελλείψεις του πλαισίου είναι οι συστηματικές ελλείψεις, τα αντικείμενα που επί του παρόντος δεν ρυθμίζονται καθόλου. Όσον αφορά το ενοχικό δίκαιο, οι σημαντικότερες ελλείψεις παρατηρούνται στους εξής τομείς: Ακίνητη περιουσία Καταπιστεύματα Αντιπροσωπεία Εταιρείες Όσον αφορά το οικογενειακό δίκαιο, παρατηρούνται ελλείψεις στους εξής τομείς: Γάμος Σύμφωνα συμβίωσης και συναφείς θεσμοί Ονόματα φυσικών προσώπων Υιοθεσία Σχέσεις γονέα-τέκνου Προστασία ενηλίκων Κατάσταση και ικανότητα φυσικών προσώπων, γενικά Οι εν λόγω ελλείψεις αφορούν κυρίως το εφαρμοστέο δίκαιο, μολονότι σε ορισμένους τομείς παρατηρούνται, επιπλέον, ελλείψεις όσον αφορά τους κανόνες περί διεθνούς δικαιοδοσίας καθώς και την αναγνώριση και εκτέλεση. Όσον αφορά τους τομείς που σε ορισμένα κράτη μέλη ή στην πλειονότητα αυτών καλύπτονται ήδη από τις συμβάσεις της Συνδιάσκεψης της Χάγης για το Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο (όπως ο τομέας της υιοθεσίας), είναι επιθυμητή η στενή συνεργασία με τη Συνδιάσκεψη της Χάγης. Σε βραχυπρόθεσμο και μεσοπρόθεσμο ορίζοντα, συνιστάται η συνέχιση της εφαρμογής της προοδευτικής αντί της ταυτόχρονης θέσπισης, γεγονός το οποίο σημαίνει κάλυψη των ελλείψεων με χωριστά μέσα και παράλληλη διατήρηση της συνοχής μεταξύ των μεμονωμένων μέσων. Μολονότι η ιδέα ενός ευρωπαϊκού κώδικα για το ιδιωτικό δίκαιο είναι ελκυστική για διάφορους λόγους, βάσει της πολιτικής πραγματικότητας θα είναι μάλλον δύσκολο να επιτευχθεί επαρκής στήριξη στο εγγύς μέλλον. Οι αποκλίνουσες απόψεις σχετικά 4

5 Υφιστάμενες ελλείψεις και μελλοντικές προοπτικές του ευρωπαϊκού ιδιωτικού διεθνούς δικαίου με τις γενικές έννοιες του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου (όπως ο ρόλος των υπερισχυόντων κανόνων αναγκαστικού δικαίου και η εφαρμογή του αλλοδαπού δικαίου) καθώς και οι διαφορές στο ουσιαστικό δίκαιο (όπως στον τομέα των συμφώνων συμβίωσης, των γάμων ομοφύλων, των διαζυγίων και τον ονομάτων) ενδέχεται να προκαλέσουν σοβαρά εμπόδια. Ως προς αυτό, πρέπει να επισημανθεί ότι η ειδική θέση του Ηνωμένου Βασιλείου, της Ιρλανδίας και της Δανίας έχει ήδη οδηγήσει στον εδαφικό κατακερματισμό ενώ αναμένεται ότι, επί του παρόντος, οι προτάσεις για τη θέσπιση ενός κώδικα δεν θα βελτιώσουν την κατάσταση αυτή. Κατά την ολοκλήρωση του πλαισίου και για λόγους σκοπιμότητας, μπορεί να δοθεί προτεραιότητα στα μη οικογενειακά ζητήματα και, στη συνέχεια, στον τομέα του οικογενειακού δικαίου. Θεωρείται ότι στον τομέα των μη οικογενειακών ζητημάτων, οι κανονισμοί Ρώμη Ι και ΙΙ θα μπορούσαν να υποβληθούν σε περαιτέρω κωδικοποίηση, με την αντικατάστασή τους από μία και μόνο πράξη. Όσον αφορά την ειδική νομοθετική διαδικασία για τα μέτρα που άπτονται του οικογενειακού δικαίου, σε περίπτωση που δεν επιτευχθεί ομοφωνία, προτείνεται ως εναλλακτική η διαδικασία της ενισχυμένης συνεργασίας (άρθρο 329 παράγραφος 2 της ΣΛΕΕ). Ο κανονισμός Ρώμη ΙΙΙ όσον αφορά το εφαρμοστέο δίκαιο σε υποθέσεις διαζυγίου, στον οποίο συμμετέχουν επί του παρόντος δεκαπέντε κράτη μέλη, αποτελεί την πρώτη νομοθετική πράξη στο πλαίσιο της οποίας χρησιμοποιείται η εν λόγω διαδικασία. Μεταξύ των πλεονεκτημάτων είναι η δυνατότητα επίτευξης των στόχων πολιτικής για τη θέσπιση ενός μέσου. Σαφές μειονέκτημα είναι ότι δημιουργείται μια Ευρώπη «δύο ταχυτήτων» που ενισχύει τις διαφορετικές απόψεις των κρατών μελών. Μακροπρόθεσμα, εφόσον καλυφθούν οι ελλείψεις και αναπτυχθούν περαιτέρω οι γενικές έννοιες του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου σε ευρωπαϊκό επίπεδο, θα μπορούσε να εξεταστεί το ενδεχόμενο θέσπισης ενός πιο ολοκληρωμένου πλαισίου ή «κώδικα» για το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο. 5