Туршилтын хөтөлбөр. Биологи 11-р анги

Transcript

1 Туршилтын хөтөлбөр Биологи 11-р анги

2 Удиртгал 11-р ангийн биологийн сургалтын хөтөлбөрийг туршилтын сургуулийн багш нараар хэлэлцүүлэх зорилгоор боловсруулсан болно. Сургалтын хөтөлбөрийн загвар Биологи р анги

3 Хөтөлбөрийн зорилго 1 Байгалийн ухааныг сонгон судалж буй сурагчдад зориулан явуулна. Энэ хөтөлбөрийг судалснаар: Технологи хөгжсөн нийгэмд шинжлэх ухааны асуудлуудын учир шалтгааныг олох, мэдээллийг хайж олох Шинжлэх ухаанч арга барилыг бусад хичээлүүд болон өдөр тутмын амьдрал ахуйдаа хэрэглэх, ашиг тусыг нь таньж мэдэх Биологийн шинжлэх ухааныг цаашид их, дээд сургууль, мэргэжлийн сургуулиудад судлахад чиглүүлнэ 2 Дараах авъяас чадварыг хөгжүүлнэ. Биологийн шинжлэх ухааныг судлах болон практикт хэрэглэхтэй холбоотой; Өдөр тутмын амьдралдаа хэрэгтэй; Шинжлэх ухааны нийтлэг ойлголтыг практикт үр дүнтэй, бүтээлч аюулгүй байдлаар ашиглах 3 Биологийн шинжлэх ухаантэй холбоотой дараах арга хандлагыг хөгжүүлнэ. нягт нямбай, нарийн тодорхойлох бодит байдалтай холбох шударга байх эрэл хайгуул хийх санаачилгатай байх зохион бүтээх зэрэг болно. 4 Дэлхий нийт, улс орныхоо болон орон нутгийн байгаль орчны асуудлыг сонирхох, энэ талаар хэлэлцэх хэрэгцээг үүсгэнэ. 5 Сурагчид дараах зүйлийг ухамсарлана: Байгалийн шинжлэх ухааны онол, арга зүйг бүлгээрээ юмуу ганцаараа ажилласны үр дүнд боловсруулсан бөгөөд одоо биологийн шинжлэх ухаан нь улс үндэстний хилээр хязгаарлагдахгүй өргөн хүрээгээр хөгжиж буйг Нийгэм, эзийн засаг, технологи, ёс зүй, соёлын хүчин зүйлүүд нь биологийн хичээлийг судлан суралцах байдал, практик хэрэглээнд нөлөөлдөг болохыг; Биологийн шинжлэх ухааны хэрэглээ нь хувь хүн, олон нийт, байгаль орчинд тустай байхын зэрэгцээ хор хөнөөлтэй байж болохыг; Биологийн туршилтын болон онолын үр дүнг тайлбарлах хэрэгсэл болгон МХТ-ийг ашиглахын ач холбогдлыг ойлгож ухамсарлах 6 Сурагчдад биологийн хичээлийг цаашид судлан суралцах сонирхлыг төрүүлэх Энэхүү хөтөлбөр нь сурагчид шинжлэх ухааны шинэ санаа, зарчмуудыг ойлгох, мэдлэгээ янз бүрийн нөхцөлд ашигладаг болгоход илүү их ач холбогдол өгч байна. Тус хөтөлбөрт тулгуурласан суралцахуйн удирдамж нь сурагчдын чадвар, ойлголтыг хөгжүүлэхэд зориулсан туршлагыг агуулсан. Мөн технологийн дэвшилтэт хөгжлийн нийгэмд амьдрах насан туршийн хөрвөх чадварыг хөгжүүлэх боломжийг багш, сурагчдад олгоно.

4 Хөтөлбөрийн агуулга Тус хөтөлбөрийн агуулгыг 11 болон 12 дугаар анги гэж хуваана. Сурагчдад эзэмшүүлэх мэдлэг ойлголтуудыг агуулгын жагсаалт байдлаар суралцахуйн үр дүн хэсэгт харуулсан. Хөтөлбөрийн агуулгын жагсаалтуудын [ДA] тэмдэг нь ялангуяа практик ажилд тохирох агуулгыг харуулсан болно. Хөтөлбөрийн бүтэц 11-р анги 1 Эсийн бүтэц 2 Амьд биеийн химийн найрлага 3 Биохурдасгуур /Энзим/ 4 Эсийн мембран ба зөөвөрлөлт 5 Эс ба бөөмийн хуваагдал 6 Удамшлын мэдээлэл дамжих 7 Зөөвөрлөлт 8 Хийн солилцоо 9 Халдварт өвчин 10 Дархлаа 11 Экологи

5 Биологи 11-р анги 1-р хэсэг: Эсийн бүтэц Агуулга 1.1 Эс судлал ба микроскоп 1.2 Эс амьд организмын үндсэн нэгж болох нь 1.3 Электрон микроскопоор харсан амьтан, ургамлын эсийн бүтцийн дүрслэлийг харьцуулан судлах 1.4 Ургамал ба амьтны эсийн эрхтэнцэрүүдийн үүрэг 1.5 Прокариот ба эукариот эсийн онцлог шинж Суралцахуйн үр дүн (a) [ДA] Эсийг хэмжихдээ окуляр ба обьективын микрометр ашиглах, эс судлалд ашигладаг нэгжүүд (миллитетр, микрометр, нанометр)-ийг мэдэх; (b) Гэрлийн микроскоп ба электрон микроскопын нарийвчлал, өсгөлтийг ялгах, тайлбарлах (тодорхойлох); (c) Амьтан, ургамлын эсийн электрон микроскопын зургийг ашиглан харж дүрслэн, тайлбарлах. Ингэхдээ дараах зүйлийг таньж мэдэх: барзгар эндоплазмын тор, гөлгөр эндоплазмын тор, Гольджийн аппарат, митохондр, рибосом, лизосом, хлоропласт, эсийн гадаргуугийн мембран, бөөмийн бүрхүүл, эсийн төв, бөөм, бөөмхөн, бичил гуурс, эсийн хана, вакуоль, тонопласт (ургамлын эс), плазмодесм, рибосом (митохондри болон хлоропластад бий болж буй рибосомууд нь 70S байдаг ба эс дэх рибосомд 80 S байдгаас арай бага байдаг гэсэн мэдлэгийг оруулах нь зүйтэй). Митохондр болон хлоропластад жижиг дугуй ДНХ оршиж байдгийг тэмдэглэх; (d) (с)-д Жагсааж бичсэн эрхтэнцэрүүдийн үүргийг тайлбарлах; (e) [ДA] амьтан, ургамлын эсийн бүтцийг харьцуулах; Биологи 11-р анги (f) [ДA] ургамлын иш, үндэс, навчны хөндлөн зүсэлтийн бүдүүвч зургийг зурж, эд, эрхтнүүдийг нэрлэж бичих; (g) [ДA] зураг, фото зургийн шугаман өсгөлтийг тооцоолох; (h) [ДA] зураг, фото зургаас загварын бодит хэмжээг тооцоолох; (i) Прокариот эсүүд (үүнд нэг эст, 1-5мкм диаметр, пептидогликанаас тогтсон хана, мембран бүтэцгүй эрхтэнцэрүүд, цагираган ДНХ, 70S рибосом)- ийн бүтцийн онцлогийг дүгнэж тодорхойлох, прокариот ба эукариот эсийн (мезосомтой хамааралтай зүйлийг энд оруулахгүй) бүтцийг хооронд нь харьцуулах, ялгааг нь гаргах. (a) Энэхүү хэсэгт эзэмшсэн мэдлэгээ шинэ нөхцөл байдалд ашиглах буюу холбогдох асуудлуудыг шийдвэрлэх. 2-р хэсэг: Амьд биеийн химийн найрлага

6 Агуулга 2.1 Амьд бие дэх нүүрс ус, липид, уургийн бүтэц ба тэдгээрийн үүрэг 2.2 Ус ба амьд бие Суралцахуйн үр дүн Суралцагчид дараах чадварыг эзэмшинэ: (a) (b) (c) (d) [ДA] уургийг Биуретийн уусмалаар, липидийг эмульс үүсгэх замаар, цардуулыг иодын уусмалаар, глюкоз, сахарозыг Венедактийн аргаар таньж, стандарт уусмалуудыг ашиглан концентрацийг тодорхойлох, α-глюкоз ба β-глюкозын цагираг хэлбэрийг дүрслэх (сурагчид мономер, полимер, макромолекул гэсэн нэр томъёог мэддэг байх) Дисахарид ба полисахаридын биомолекул үүсэх ба задрахыг дүрслэн үзүүлэх, тайлбарлах цардуул (амилоз ба амилопектин), глюкоген ба целлюлоз зэрэг полисахаридын молекулын бүтцийг дүрслэх, амьд биед гүйцэтгэх үүрэгтэй нь холбон тайлбарлах

7 (e) (f) Биологи 11-р анги триглицерид ба фосфолипидийн молекулын бүтцийг дүрслэх, амьд биед гүйцэтгэх үүрэгтэй нь холбон тайлбарлах амин хүчлийн бүтэц ба пептид холбооны үүсэл ба задралыг тайлбарлах (g) уургийн анхдагч, хоёрдогч, гуравдагч, дөрөвдөгч бүтэц гэсэн нэр томьёонуудын утгыг тайлбарлах, дээрх бүтцийг үүсгэдэг химийн холбооны төрлийг (устөрөгч, ионы, дисульфид, гидрофоб харилцан үйлчлэл) дүрслэн тайлбарлах (h) (i) Бөмбөлөг хэлбэрт уургийн жишээ болгон гемоглобины, ширхэглэг уургийн жишээ болгон коллагений молекулын бүтцийг дүрслэх, бүтцийг үүрэгтэй нь холбон тайлбарлах (гемоглобин молекул дахь төмрийн ач холбогдлыг онцгойлон авч үзэх. Гемоглобины молекул нь 2 альфа (α) ба 2 бетта (β) гинжнээс бүтдэг, гэхдээ гинжийг дүрслэн тайлбарлахдаа α-глобин ба β-глобин гэсэн нэр томъёонуудыг ашиглаж болдог. Коллагений молекул ба коллагений ширхэглэг хоёрыг хооронд нь ялгаж өгөх нь зүйтэй); Амьд бие дэх усны үүрэг болон ус нь амьдралын орчин болох тухай тайлбарлан үзүүлэх (j) Энэхүү хэсэгт эзэмшсэн мэдлэгээ шинэ нөхцөл байдалд ашиглах буюу холбогдох асуудлуудыг шийдвэрлэх 3-р хэсэг: Биохурдасгуур /Энзим/ Агуулга 3.1 Энзимийн үйл ажиллагааны төлөв байдал 3.2 Энзимийн үйл ажиллагаанд нөлөөлөх хүчин зүйлүүд Суралцахуйн үр дүн Суралцагчид дараах чадварыг эзэмшинэ: (a) (b) Энзим нь бодисын солилцооны урвалуудыг хурдасгадаг бөмбөлөг хэлбэрт уураг болохыг тайлбарлах Энзимийн үйл ажиллагааны онцлог шинжийг түлхүүр цоожийн зарчимаар тайлбарлах, энзим хэрэглэснээр урвалд зарцуулагдах энерги багасч урвалын хурд өөрчлөгдөхийг тайлбарлах

8 Биологи 11-р анги (c) (d) (e) (f) [ДA] Энзимийн оролцоотойгоор (жишээ нь, амилаза, катализа) эх бодисоос бүтээгдэхүүн бодис үүсэх (эх бодис задрах, шинэ бодис үүсэх) процессийг ажиглан, урвалын хурдыг тодорхойлох [ДA] Катализатор /энзим/ ашигласан урвалын хурд нь орчны температур, ph, энзимийн болон эх бодисын концентрацийн нөлөөллөөс хамаардаг болохыг тайлбарлах Энзимийн үйлчлэлийн хурдад өрсөлдөгч болон үл өрсөлдөгч ингибиторын нөлөөг тайлбарлах. Энэхүү хэсэгт эзэмшсэн мэдлэгээ шинэ нөхцөл байдалд ашиглах буюу холбогдох асуудлуудыг шийдвэрлэх. 4-р хэсэг: Эсийн мембран ба зөөвөрлөлт Агуулга 4.1 Мембраны бүтцийн шингэн шигтгэмэл загвар 4.2 Эсэд орох болон эсээс гадагшлах бодисын хөдөлгөөн Суралцахуйн үр дүн Суралцагчид дараах чадварыг эзэмшинэ: (a) Фосфолипид, холестерол, гликолипид, уураг, гликопротейны үүргийг мембраны бүтцийн шингэн шигтгэмэл загвартай холбож дүрслэн тайлбарлах (b) эсийн мембраны үүргийг дүрслэх (c) диффузи(нэвчих, сонгон нэвтрүүлэх), осмос(усны потенциалтай холбон тайлбарлана), идэвхтэй зөөвөрлөлт, эндоцитоз ба экзоцитоз (мөн 5-р хэсгийг үзнэ үү; усны потенциалын тооцоолол оруулахгүй) зэрэг үйл явцыг дүрслэн тайлбарлах (d) [ДA] Усны потенциалаар ялгаатай уусмалуудад ургамал, амьтны эсүүд живэх шалтгааныг судлан тайлбарлах (e) Энэхүү хэсэгт эзэмшсэн мэдлэгээ шинэ нөхцөл байдалд ашиглах буюу холбогдох асуудлуудыг шийдвэрлэх.

9 Биологи 11-р анги 5-р хэсэг: Эс ба бөөмийн хуваагдал Агуулга 5.1 Эс, бөөмийн хуваагдлын үед удамшлын мэдээлэл хуулбарлагдах 5.2 Митоз хуваагдлын үед хромосом өөрчлөгдөх, хөдлөх Суралцахуйн үр дүн Суралцагчид дараах чадварыг эзэмшинэ: (a) генетикийн хувьд ижил төстэй эсүүд үүсэх, өсөх, нөхөн төлжих, бэлгийн бус үржлийн үе дэх митозын ач холбогдлыг тайлбарлах. (b) Эсийн амьдралын мөчлөг, ДНХ-ийн репликаци, митоз(кариокинез), цитокинез зэргийг оруулан эсийн амьдралын мөчлөгийг тоймлон тайлбарлах (c) [ДA] Диаграмын тусламжтайгаар эсийн митоз хуваагдлын үед хромосом өөрчлөгдөх, хөдлөх байдал, түүнтэй холбоотойгоор эсийн бөөмийн бүрхүүл, эсийн мембран, эсийн төв, ээрүүл хэлбэрт утаслагийн өөрчлөлтийг тайлбарлах (гол гол үеүдийг бас дурьдана) (d) Эсийн хяналтгүй хуваагдлаар эс хэт олширч хавдар үүсгэх шалтгаан болдгийг тайлбарлах, хавдрын ургалтын эрсдлийг нэмэгдүүлэх хүчин зүйлүүдийг таньж, тодорхойлох (e) Гаплоид(n) болон диплоид(2n) гэсэн нэр томьёоны утгыг тайлбарлах, бэлгийн эсийн хуваагдлын үед хромосомын тоо цөөрөх (мейоз(2n-n)) шалтгааныг тайлбарлах (Тодорхойлолтыг хар)(хромосомын мейоз хуваагдлын үе шатыг 12-р ангид үзнэ). (f) Энэхүү хэсэгт эзэмшсэн мэдлэгээ шинэ нөхцөл байдалд ашиглах буюу холбогдох асуудлуудыг шийдвэрлэх.

10 Биологи 11-р анги 6-р хэсэг: Удамшлын мэдээлэл дамжих Агуулга 6.1 ДНХ ийн бүтэц ба репликаци 6.2 Уургийн нийлэгжилд ДНХ ийн гүйцэтгэх үүрэг Суралцахуйн үр дүн Суралцагчид дараах чадварыг эзэмшинэ: (a) РНХ болон ДНХ-ийн бүтэц, хамжаа зарчим, азотлиг сууриудын хоорондын устөрөгчийн холбоо өөр өөр байдгийн ач холбогдлыг тайлбарлах (Пуринуудад аденин, гуанин, пиримидинүүдэд цитозин, тимин, урацил хамааралтайг оруулах. Сууриудын химийн томьёо шаардлагагүй боловч пуринуудад давхар цагирагт бүтэц, пиримидинүүдэд дан цагирагт бүтэц байгааг таних хэрэгтэй) (b) ДНХ нь интерфазын шатанд хэрхэн репликацид ордгийг тайлбарлах (c) полипептидүүд нь генээр кодлогддог, ген нь ДНХ-ын молекулуудын хэсэг болох нуклеотидуудын дараалал гэдгийг тодорхойлох, мөн мутаци гэдэг нь нуклеотидуудын дарааллын өөрчлөлтөөр илэрдэг болохыг тайлбарлах (d) полипептидүүдийн амин хүчлүүдийн кодын дарааллыг бета-гемоглобин уургийн полипептидын жишээгээр тайлбарлах (HbA(хэвийн) ба HbS (хадуур эс)-ийн хувьд) (e) Уургийн нийлэгжилтэнд ДНХ-ын оролцоотойгоор транцкрипци, трансляци явагдах, мэдээллийн РНХ (м-рнх), зөөврийн РНХ (з-рнх) болон рибосомын РНХ (р-рнх) оролцдог болохыг тайлбарлах (f) Энэхүү хэсэгт эзэмшсэн мэдлэгээ шинэ нөхцөл байдалд ашиглах буюу холбогдох асуудлуудыг шийдвэрлэх.

11 Биологи 11-р анги 7-р хэсэг: Зөөвөрлөлт Агуулга 7.1 Олон эст ургамлуудын зөөврийн тогтолцооны хэрэгцээ, үүрэг 7.2 Хөхтөн амьтны зөөврийн тогтолцооны хэрэгцээ, үүрэг 7.3 Хөхтөн амьтны зүрхний бүтэц, үйл ажиллагаа Суралцахуйн үр дүн Суралцагчид дараах чадварыг эзэмшинэ: (a) Олон эст ургамал, амьтдын хэмжээ болон гадаргуугийн талбай, эзлэхүүний харьцаанд тулгуурлан зөөврийн тогтолцооны хэрэгцээг тайлбарлах, (b) Транспираци гэсэн нэр томьёо тодорхойлох (тодорхойлолтыг харах), энэ нь ургамлын тасралтгүй явагдах хийн солилцооны үр дүн гэдгийг тайлбарлах (c) [ДA]Транспирацийн хурдад нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийг туршилтаар хэрхэн илрүүлэхийг тайлбарлах (d) [ДA] Хос талт үрт ургамлуудын үндэс, иш, навчинд модлог болон долонгийн эдүүдийн хэрхэн тархан байрлахыг тайлбарлах (e) [ДA]Модлог болон долонгийн эсийн бүтцүүд болон дагалдах эсүүдийг тайлбарлаж, эдгээрийг гэрлийн микроскоп ашиглан таньдаг байх (f) Модлог болон долонгийн эсийн бүтцүүд болон дагалдах эсүүдийн бүтэц ба үүргийг холбон тайлбарлах (g) Ургамлын эсүүдийн хооронд болон ургамлын эс гадаад орчны хоорон дох усны хөдөлгөөнийг усны потенциалаар тайлбарлах, (усны потенциалтай холбоотой тооцоолол хийхгүй) (h) Ус хөрснөөс модлог эд рүү, үндэснээс навч руу хэрхэн дамжиж байгааг тайлбарлах (симпласт, апопласт замуудыг жишээ болгох) (i) Ургамал дахь нитрат ион ба магнийн ионы үүргийг тоймлон тайлбарлах

12 Биологи 11-р анги (j) [ДA] Ксерофит ургамлуудын навч нь транспирациар хэрхэн усны алдагдлаа бууруулахад дасан зохицсон байдгийг тайлбарлах (k) Транслокаци нь навчнаас ургамлын бусад хэсгүүд рүү сахароз болон бусад ассимилатуудыг энерги ашиглан зөөвөрлөдөг процесс болохыг (l) тайлбарлах Массын урсгалын таамаглалыг ашиглан сахарозын транслокацийг тайлбарлах (m) [ДA] артери, вен, капиллярын бүтцийг тайлбарлаж, гэрлийн микроскопыг ашиглан, эдгээр бүтцүүдийг таньдаг байх (n)артерийн судас, венийн судас, хялгасан судасны бүтэц, үүрэг хоорондын харилцан хамаарлыг тайлбарлах (o)[дa] Цусны улаан эс, фагоцит эсүүд (макрофагууд, нейтрофилүүд) болон лимфоцитүүдийн бүтцийг тайлбарлах (p)цус, эдийн шингэн,тунгалагийн шингэн хоорондын ялгааг тогтоох, тайлбарлах (q)хүчилтөрөгч болон нүүрсхүчлийн давхар ислийг зөөвөрлөх гемоглобины үүргийг тайлбарлах (нүүрсхүчлийн ангидраза, гемоглобиний хүчил, карбаминогемоглобины үүсэлт зэргийн үүргийг оролцуулна) (r) Насанд хүрэгчдийн цусан дахь нүүрсхүчлийн хийн хэмжээнээс хамаарч гемоглобины хүчилтөрөгчтэй нэгдэх байдал өөрчлөгдөх графикийг тайлбарлах (Bohr-ийн шилжилт) (s) Өндөрлөг газрын хүмүүсийн цусны улаан эсийн тоо ихэсдэг шалтгааныг тодорхойлж, тайлбарлах (t) Хөхтөн амьтны зүрхний гадаад, дотоод бүтцийг дүрслэх, зүрхний тасалгаануудын ханын зузаан нь өөр өөр байдгийг үүрэгтэй нь холбож тайлбарлах (u)хөхтөн амьтны цусны эргэлтийн онцлогийг бусад сээр нуруутан амьтдын цусны эргэлттэй харьцуулан тайлбарлах (v) Зүрхний мөчлөгүүдийг тайлбарлах (агшилт, сулралын үе дэх цусны даралтын өөрлөлтийг оролцуулан) (w) Зүрхний үйл ажиллагаа яаж эхэлж, зохицуулагддаг тухай тайлбарлах (синоатриал зангилаа, атриовентрикуляр зангилаа, Пуркиний судлаар жишээ авна) (x) Энэхүү хэсэгт эзэмшсэн мэдлэгээ шинэ нөхцөл байдалд ашиглах буюу холбогдох асуудлуудыг шийдвэрлэх

13 Биологи 11-р анги 8-р хэсэг: Хийн солилцоо Агуулга 8.1 Амьсгалын эрхтэний тогтолцоо 8.2 Тамхи татах болон тамхи татсанаас үүдэлтэй өвчнүүд Суралцахуйн үр дүн Суралцагчид дараах чадварыг эзэмшинэ: (a) [ДA] Цагаан мөгөөрсөн хоолой, гуурсан хоолой, уушигны цулцангийн хананы цусны судастай холбогдох бичил бүтцийг хүний биеийн амьсгалын эрхтэний тогтолцоотой холбон тайлбарлах (b) [ДA] Цагаан мөгөөрсөн хоолой болон гуурсан хоолой дахь намираа хучуур эд, гоблет эс (шүүрлийн эд) ба гөлгөр булчингийн байрлалыг дүрслэн тайлбарлах; (c) Амьсгалын тогтолцоон дахь мөгөөрс, намираа хучуур эд, шүүрлийн эс, уян холбогч эд, гөлгөр булчингийн гүйцэтгэх үүргийг дүрслэн тайлбарлах (d) Уушигны цулцан ба хялгасан судасны хооронд явагдах хийн солилцооны үйл явцыг дүрслэн тайлбарлах (e) Амьсгалын эрхтэнд тамхины бохь болон хавдар үүсгэгчдийн нөлөөг дүрслэн тайлбарлах (f) Уушигны хорт хавдар, уушигны архаг хүнд өвчин (эмфизем, архаг боронхит)-ийн шинж тэмдгийг таньж, учрыг тайлбарлах (g) Никотин ба угаарын хийн зүрх судасны тогтолцоонд үзүүлэх нөлөөг тайлбарлах (h) Тамхи татах нь судасны хатуурал, зүрхний титэм судасны өвчин, цус харвалтанд хэрхэн нөлөөлдөг болохыг тайлбарлах (i) (j) Тамхидалтаас үүдэлтэй богино наслалт, өвчний тархалтыг тоо баримтад үндэслэн үнэлэх Зүрхний титэм судасны өвчин, зүрхний титэм судасны бөглөрөл засах мэс засал, зүрх шилжүүлэн суулгах мэс засалтай холбоотой урьдчилан сэргийлэх болон эмчилгээ хоорондын тэнцвэрийг барихад гарах хүндрэлүүдийн талаар хэлэлцэх (k) Энэхүү хэсэгт эзэмшсэн мэдлэгээ шинэ нөхцөл байдалд ашиглах буюу холбогдох асуудлуудыг шийдвэрлэх

14 Биологи 11-р анги 9-р хэсэг: Халдварт өвчин Агуулга 9.1 Халдварт өвчин 9.2 Антибиотик Суралцахуйн үр дүн Суралцагчиддараахчадварыгэзэмшинэ: (a) Өвчин гэсэн ухагдахууныг тодорхойлох, халдварт ба халдварт бус өвчний ялгааг тайлбарлах (цус багадах өвчин болон уушигны хавдар) (b) Булчин задрах тахал, сүрьеэ, салхин цэцэг, улаан бурхан, ДОХ өвчнүүдийг үүсгэдэг нян ба вирусийн нэр төрөл, халдвар дамжих замыг тоймлон тайлбарлах (c) Нянгаар халдварладаг өвчнүүдийг эмчлэхэд антибиотикийн гүйцэтгэх үүргийг тоймлох (тохирох антибиотикууд болон тэдгээрийн үйлчлэх байдлын талаар мэдэх шаардлагагүй) (d) Хумхаа, сүрьеэ, ДОХ өвчний тархалтад нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийн талаар ярилцах, дэлхий нийтэд үзүүлж байгаа хор нөлөөллийг үнэлэх, (e) Энэхүү хэсэгт эзэмшсэн мэдлэгээ шинэ нөхцөл байдалд ашиглах буюу холбогдох асуудлуудыг шийдвэрлэх. 10-р хэсэг: Дархлаа

15 Биологи 11-р анги Агуулга 10.1 Дархлааны тогтолцоо 10.2 Вакцинжуулалт Суралцахуйн үр дүн Сурагчид дараах чадварыг эзэмшинэ: (a) [ДA]гэрлийн микроскопоор фагоцит ба лимфоцитыг таньж ялгах; (b) фагоцит эсүүд (макрофаг ба нейтрофил)-ийн үйл ажиллагаа, үүсэл гарлыг тайлбарлах (c) B-лимфоцит болон T-лимфоцитын үйл ажиллааг тайлбарлах; (d) дархлааны хариу үйлдэл гэсэн нэр томъёоны утгыг тайлбарлах, антигены үйлчлэлийг өөрийн ба өөрийн бус гэсэн нэр томьёотой холбон тайлбарлах (Тодорхойлолт хэсгийг харна уу) (e) урт хугацааны дархлаан дахь санах эсийн гүйцэтгэх үүргийг тайлбарлах; (f) эсрэг биеийн молекулын бүтцийг гүйцэтгэх үүрэгтэй нь холбон тайлбарлах; (g) идэвхтэй ба идэвхгүй, төрөлхийн ба зохиомол дархлааг ялган таних, вакцинжуулалтын тусламжтайгаар өвчнөөс хэрхэн урдчилан сэргийлэхийг тайлбарлах(тодорхойлолт хэсгийг харна уу) (h) Вакцинаар салхин цэцэг өвчнийг устгасан атлаа улаан бурхан, сүрьеэ, хумхаа, цус багадах өвчин, булчин задрах тахал зэргийг устгаж чадахгүй байгаа шалтгааныг хэлэлцэх; (i) Энэхүү хэсэгт эзэмшсэн мэдлэгээ шинэ нөхцөл байдалд ашиглах буюу холбогдох асуудлуудыг шийдвэрлэх. 11-р хэсэг: Экологи Агуулга 11.1 Экологийн зохион байгуулалтын түвшингүүд

16 Биологи 11-р анги 11.2 Экосистем дэх энергийн урсгал 11.3 Азотын эргэлт Суралцахуйн зорилт Суралцагчид дараах чадварыг эзэмшинэ: a) Амьдралын орчин, ниш, популяц, бүлгэмдэл, экосистем гэсэн нэр томъёонуудыг тодорхойлох ба эдгээрийн жишээг ялгаж таних (Тодорхойлолт хэсгийг харна уу); b) автотроф, гетеротроф, бүтээгчид, хэрэглэгчид, идэш тэжээлийн түвшин гэсэн нэр томъёонуудыг идэш тэжээлийн хэлхээ ба идэш тэжээлийн сүлжээ (Тодорхойлолтыг харна уу) тэй холбон тайлбарлах; c) идэш тэжээлийн түвшингүүдэд энерги хэрхэн алдагдаж байгааг тайлбарлах (энергийн суваргын дүрэм ашиглан хэлэлцэх); d) азот-шингээгч бактери (жишээ нь ризобиум), нитрожуулагч бактерийн оролцоотойгоор экосистемд азотын эргэлт хэрхэн явагддаг болохыг дүрслэн тайлбарлах e) Энэхүү хэсэгт эзэмшсэн мэдлэгээ шинэ нөхцөл байдалд ашиглах буюу холбогдох асуудлуудыг шийдвэрлэх. Жич: Экосистемийг сурагчдын танил орчинтой нь холбон заах зүйтэй.

17 Тодорхойлолт Өвчин/Disease: Организмын үйл ажиллагааны хэвийн байдлыг алдагдуулдаг, организмд нөлөөлөх хэвийн бус нөхцөл байдал. Доминант/Dominant: Рецессив аллельтэй цуг байж илэрдэг фенотипийн аллель. Жишээ нь цусны АВО бүлгийн ген, IA нь IO-нд доминант. Тийм учраас IA IO генотиптэй хүнийг доминант аллель илэрсэн учраас А бүлгийн цустай гэж үздэг. Экологи/Ecology: Хүрээлэн байгаа орчин ба амьд биес (Биотик ), амьгүй бүтцүүдийн хоорондын харилцаа хамаарлыг судалдаг шинжлэх ухаан. Экосистем/Ecosystem: Амьд болон аиьгүй юмс хоорондоо харилцан үйлчилж, үйл ажиллагаагаа хамтдаа явуулдаг нэгж. Үүнд тухайн хүрээлэн буй орчны, энергийн урсгал, хоол тэжээлийн хэлхээгээр холбогдсон бүх амьд биес болон амьгүй физик, химийн хүчин зүйлүүд орно. Экосистемүүд нь хэмжээгээрээ ялгаатай үйл ажиллагааны нэгж юм. Жишээ нь ялзарч задарч буй мод, цөөрөм, нуга, усан доорх хад, ой мод эсвэл бүхэл бүтэн биосфер г.м.. Дотоод шүүрлийн булчирхай/endocrine gland: Цусанд даавраа ялгаруулдаг тусгай шүүрлийн эсүүдээс тогтдог булчирхай. Эндоцитоз/Endocytosis: Цитоплазмыг хөдөлгөөнд оруулж байдаг АТФ-ийн энергийг ашиглан, цитоплазм руу эсийн мембран дотогшоо нугалагдан цэврүү үүсгэж тасарч орох. Энэ үйл явцад шингэн уусмал (пиноцитоз) юмуу хатуу макромолекул (фагоцитоз)-ууд эсднаас ордог. Хүрээлэн байгаа орчин/environment: Амьд биед харилцан үйлчилж, тэдгээрийн амьдрал, хөгжил, амьд үлдэхэд нөлөөлдөг гадаад орчны нөхцөл байдал, эх сурвалжууд. Ялгарах /Excretion: Эсийн бодисын солилцооны явцад үүсдэг нүүрстөрөгчийн хэт исэл (уушгиар дамжина), шээг (бөөрөөр дамжина) зэрэг хаягдал бүтээгдэхүүн биеэс ялгарч, зайлуулагдах. Экзоцитоз/Exocytosis: Цитоплазмыг хөдөлгөөнд оруулахын тулд АТФ ашиглагдан, эсийн мембраны цэврүүнд ууссан материал эсийн гаднах шингэн рүү ялгарах Хөнгөвчилсөн диффуз/facilitated diffusion: Концентрацийн градиентийн дагуу (их концентрацитай хэсгээс бага концентрацитай хэсэг рүү), ион ба туйлт (усанд уусдаг) молекулууд тусгай уургийн сувгууд болон зөөвөрлөгчдийг ашиглан эсийн мембранаар нивчих Идэвхтэй зөөвөрлөлт: Эсийн мембранаар концентрацийн градиентийн эсрэг чиглэлд энерги зарцуулан бодис зөөвөрлөгдөх үйл явцыг идэвхтэй зөөвөрлөлт гэнэ. Энэ үед АТФ-ын гидролизээр энерги ялгарч зарцуулагдана. Генетикийн толь бичиг/genetic dictionary: тодорхой амин хүчлүүдтэй холбоотой тодорхой сууриудын дарааллуудын жагсаалт. Энэ нь м-рнх, з-рнх эсвэл ДНХ-ийн хоёр гинжний суурийн гэх мэт өөр өөр байдаг.

18 Сурагчид триплетийн зарчмаар ДНХ-ийн кодуудыг м-рнх-ийн кодонд болон м-рнх-ийн кодонуудаас з-рнх-ийн антикодон руу, үүнээс амин хүчлийн дараалал руу хөрвүүлэх доор үзүүлсэн амин хүчлүүдийн товч нэр бүхий хүснэгтийг ашиглаж сурах хэрэгтэй. м-рнх-ийн генетикийн кодын толь бичиг 2 дахь суурь Эхний суурь U UUU Фен UUC Фен UUA Лей UUG Лей U C A G UCU Сер UCC Сер UCA Сер UCG Сер UAU UAC UAA UAG Тир Тир Stop Stop UGU Цис UGC Цис UGA Stop UGG Трф C CUU Лей CUC Лей CUA Лей CUG Лей CCU Про CCC Про CCA Про CCG Про CAU Гис CAC Гис CAA Глу CAG Глу CGU Арг CGC Арг CGA Арг CGG Арг A AUU Иле AUC Иле AUA Иле AUG Мет ACU ACC ACA ACG Тре Тре Тре Tре AAU Асп AAC Асп AAA Лиз AAG Лиз AGU Сер AGC Сер AGA Арг AGG Арг G GUU Вал GUC Вал GUA Вал GUG Вал GCU Ала GCC Ала GCA Ала GCG Ала GAU Асп.х GAC Асп.х GAA Глу.х GAG Глу.х GGU Гли GGC Гли GGA Гли GGG Гли

19 Ихэнх судлаачид болон багш нар м-рнх-ийн кодонд тохирох ДНХ-ийн кодтой толь бичгийг ашигладаг. Транскрипцийн үед энэ хэлхээг м-рнх-г бүтээхэд ашигладаг. Кембрижийн бүх хэвлэлүүд ашигладаг ДНХ-ийн толь бичгийг дараах хүснэгтэнд харуулав. ДНХ-ийн генетикийн толь бичиг (м-рнх-ийн кодонд тохирох триплет кодуудыг харуулав). 2 дахь суурь Эхний суурь A AAA Phe AAG Phe AAT Leu AAC Leu A G T C AGA Ser AGG Ser AGT Ser AGC Ser ATA ATG ATT ATC Tyr Tyr Stop Stop ACA ACG ACT ACC Cys Cys Stop Trp G GAA Leu GAG Leu GAT Leu GAC Leu GGA Pro GGG Pro GGT Pro GGC Pro GTA His GTG His GTT Gln GTC Gln GCA Arg GCG Arg GCT Arg GCC Arg T TAA Ile TAG Ile TAT Ile TAC Met TGA Thr TGG Thr TGT Thr TGC Thr TTA TTG TTT TTC Asn Asn Lys Lys TCA Ser TCG Ser TCT Arg TCC Arg C CAA Val CAG Val CAT Val CAC Val CGA Ala CGG Ala CGT Ala CGC Ala CTA Asp CTG Asp CTT Glu CTC Glu CCA Gly CCG Gly CCT Gly CCC Gly Генотип/Genotype: эсүүдийн гомолог хромосомуудын хоёулангийнх нь тодорхой локуст оршдог гений тодорхой аллелиуд (жишээ нь IA IB). Амьдрах орчин/habitat: Амьд бие юмуу популяцын эзэмшсэн тодорхой газар нутгийн хэв шинж. Гаплоид/Haploid: Хромосомын дан бүрдлийг агуулсан эукариот эс. Жишээ нь хүний сперм, хоёрдогч ооцит г.м.

20 Гетерозигот/Heterozygous: Эсийн гомолог хромосомуудын хоёулангийнх нь генийн лозуст орших генийн өөр өөр аллелиудтай диплоид организмыг тодорхойлсон нэр томьёо (жишээ ньhbahbs) бөгөөд хоёр өөр генотиптэй гаметуудыг үүсгэдэг (0.5 HbAба 0.5 HbS). Гетерозигот гэдэг нь гетерозиготоор хуваагддаг организм юм. Гомозигот/Homozygous: Эсийн гомолог хромосомуудын хоёулангийн гений локуст адил аллелтай гентэй диплоид организмыг (жишээ ньhbahba) тодорхойлсон нэршил бөгөөд адил генотиптэй гаметуудыг үүсгэдэг (бүгдhba). Гомозигот үүсгэн хуваагддаг организмуудыг гомозигот гэдэг. Дархлааны хариу урвал/immune response: Эсрэг төрөгчтэй, жишээ нь нян, вирус, паразит, харшил төрүүлэгчид, хавдрын эсүүдийн гадаргууд оршдог молекулд бие махбодийн үзүүлдэг дараалсан хариу урвалууд Дархлааны хариу урвал нь гадны олон төрлийн амьд биесийг фагоцитоз/эндоцитозоор устгаж, залгидаг фагоцит цагаан эсүүдийн үйл ажиллагаагаар эхэлдэг. Үүнтэй зэрэгцээд В болон Т лимфоцитуудын өвөрмөц колонууд хуваагдаж, эсрэгтөрөгчид өвөрмөц эсрэг бие нийлэгжүүлдэг сийвэнт эсүүд, Т хэлпер, Т киллер эсүүдийг бий болгохоор дифференциацид орох байдлаар олдмол дархлааны тогтолцооны хариу урвалууд эхэлж, эсрэгтөрөгчийг устгаж, үйлчлэхээс сэргийлдэг. Цаашид эдгээр нь олдмол дархлааны тогтолцооны хоёр дах шатанд шилжиж, санамжийн эсүүд үүсч, дахин эсрэгтөрөгч илэрвэл эсрэг бие ялгаруулахаар, эсвэл Т хэлпер эсвэл Т киллер эсүүд болон үйлчлэхээр үлддэг. Бие даасан хувьсагчууд/independent variable: Өөрчлөгдөж, хувиргаж болохуйц судалгаа, шинжилгээний хувьсагч Халдварт өвчин/infectious disease: Эзэн организмаас өөр организм руу дамждаг эмгэг төрөгчөөр үүсгэгддэг өвчин