ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ 1821

Transcript

1 Civitas Gentium - 5:4 (2017) ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ 1821 Ιωάννης Ε. Κωτούλας Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών 1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις Από επιστημολογικής απόψεως η μεθοδολογική προσέγγιση της ιστορικής εξελίξεως της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821 εδράζεται στις αρχές και την ορολογία της Συστημικής Γεωπολιτικής Αναλύσεως, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί και προταθεί στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία από τον Ιωάννη Θ. Μάζη, Καθηγητή Οικονομικής Γεωγραφίας και Γεωπολιτικής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. 1 Η Συστημική Γεωπολιτική Ανάλυση περιλαμβάνει μία σειρά ακριβώς προσδιοριζόμενων γεωπολιτικών μεγεθών και εννοιών, τα οποία χρησιμοποιούνται ως μεθοδολογικά εργαλεία στην παρούσα εργασία. Βάσει του σχετικού ορισμού της Συστημικής Γεωπολιτικής Αναλύσεως ως Σύστημα προσδιορίζεται το ακριβές άθροισμα των επιμέρους εδαφικών ενοτήτων, οι οποίες αποτελούν τα Γεωπολιτικά Υποσυστήματα, όπως αυτά έχουν προσδιορισθεί από τον εντοπισμό, την διακεκριμένη δράση και τη συστηματική και διακεκριμένη λειτουργία του συγκεκριμένου κάθε φορά Γεωπολιτικού Παράγοντα στον φυσικό τους χώρο. Ως Σύμπλοκο προσδιορίζεται η ευρύτερη εν πολλοίς γεωγραφική ενότητα του Συστήματος. Κατά συνέπεια το Σύμπλοκο αποτελεί έννοια ευρύτερη αυτής του Συστήματος, αν και είναι δυνατόν να ταυτίζονται. Ο χωρικός εντοπισμός του Συμπλόκου σε έναν χάρτη συνιστά βασική προτεραιότητα του ερευνητή. Η χαρτογραφική απεικόνιση των ορίων και της έκτασης του Συμπλόκου που μας ενδιαφέρει αποτελεί το πρώτο βήμα για την γεωπολιτική ανάλυση. Υποσύστημα καλείται η ομοιογενής ως προς την δράση και λειτουργία ενός Γεωπολιτικού Παράγοντος εδαφική ενότητα. Ως Υπερσύστημα προσδιορίζεται το σύνολο των Πόλων Διεθνούς Ισχύος, οι οποίοι επηρεάζουν την δράση των εξεταζομένων Γεωπολιτικών Παραγόντων στο εσωτερικό των Υποσυστημάτων και του αντιστοίχου Συστήματος το οποίο εμπεριέχει τα εν λόγω Υποσυστήματα. Γεωπολιτικός Παράγοντας είναι ο δρών εκείνος, μέσω του οποίου συντελείται η ανακατανομή της ισχύος στο εσωτερικό του ανωτέρω γεωγραφικού/γεωπολιτικού Συμπλόκου. Οι Γεωπολιτικοί Πυλώνες αφορούν την άσκηση της επιρροής της ισχύος των εθνικο-κρατικών οντοτήτων ή άλλης μορφής διεθνών δρώντων σε τέσσερις πτυχές, την αμυντική, την οικονομική, την πολιτική και την πολιτισμική. Οι Γεωπολιτικοί Πυλώνες εξετάζονται με όρους ισχύος, η οποία προσδιορίζεται αντιστοίχως. Άρα κάνουμε λόγο για αμυντική ισχύ, οικονομική ισχύ, πολιτική ισχύ και τέλος πολιτισμική ισχύ και ισχύ διάδοσης πληροφορίας. Κάθε Γεωπολιτικός Πυλώνας μπορεί να αναλυθεί σε επιμέρους συνθετικά στοιχεία, τους λεγομένους Γεωπολιτικούς Δείκτες, στους οποίους αναφερθήκαμε παραπάνω. Επομένως, βάσει του ερμηνευτικού πλαισίου της Συστημικής Γεωπολιτικής Ανάλυσης υπάρχουν τέσσερις Γεωπολιτικοί Πυλώνες, οι οποίοι προσδιορίζουν τόσο τα επιμέρους Υποσυστήματα όσο και το Σύστημα ως συνολικό άθροισμα των Υποσυστημάτων: 1. Άμυνα-Ασφάλεια. (Περιλαμβάνει το σύνολο των γεωπολιτικών Δεικτών αμυντικής φύσεως που αφορούν π.χ. την μέθοδο πεδίου μάχης, κατανομή όπλων ανά επιφάνεια προς κάλυψη, ισχύ πλήγματος και βεληνεκή οπλικών συστημάτων, τεχνολογικούς δείκτες, δυναμικές εσωτερικών μετώπων, είδη εσωτερικών μετώπων και αποσταθεροποίηση του πολιτικού συστήματος, ασύμμετρες απειλές και εσωτερική ασφάλεια, τρομοκρατία και πηγές της, συσχετίσεις με διεθνή συλλογικά συστήματα ασφάλειας, κλπ.) 2. Οικονομία. (Περιλαμβάνει το σύνολο των γεωπολιτικών Δεικτών οικονομικής φύσεως που χρησιμοποιούνται στη γεωπολιτική ανάλυση, π.χ. ΑΕΠ, έλλειμμα, εξωτερικό χρέος, εμπορικό Ισοζύγιο εξαγω- 1. Βλ. Ι.Θ. Μάζης, Μεταθεωρητική κριτική Διεθνών Σχέσεων και Γεωπολιτικής: Το νεοθετικιστικό πλαίσιο, Παπαζήσης, Αθήνα 2012 I.Th. Mazis, Geopolitics: Academic Dissertations, 2 vols, Leimon, Athens Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

2 136 Ιωάννης Ε. Κωτούλας γών-εισαγωγών, δείκτες παραγωγής και παραγωγικότητας, ανεργία κλπ. Μέσα στα πλαίσια των οικονομικών δεικτών μπορούν να εξεταστούν και οι διαθέσιμοι ενεργειακοί πόροι, φυσικά αποθέματα και κοιτάσματα, φυσικά διαθέσιμα, κ.τ.λ.). 3. Πολιτική (Περιλαμβάνει το σύνολο των γεωπολιτικών Δεικτών πολιτικής φύσεως, π.χ.: πολιτικό σύστημα διακυβέρνησης, δείκτες σταθερότητας του πολιτικού συστήματος, πολιτικές σχέσεις Κέντρου- Περιφέρειας, κλπ). 4. Πολιτισμός/Πληροφορία (Περιλαμβάνει το σύνολο των γεωπολιτικών Δεικτών πολιτισμικής φύσεως και εξαγωγής και διαδόσεως της πληροφορίας, π.χ παιδεία, ποιότητα εκπαίδευσης, πρόσβαση σε εκπαίδευση κοινωνικών ομάδων, διασπορά στο εξωτερικό και ισχύς επιρροής εθνικών πολιτισμικών προτύπων, επιρροές στο εθνικό πλαίσιο από διεθνή πολιτισμικά πρότυπα, εθνοτικοί πολιτισμικοί παράγοντες, παραπληροφόρηση, προπαγάνδα κλπ). Στο πλαίσιο της Συστημικής Γεωπολιτικής Ανάλυσης θεμελιώδης είναι η ορθή και αναλυτική αποκωδικοποίηση του τίτλου του θέματος της μελέτης. Ο τίτλος του θέματος ήδη ορίζει τα δεδομένα και τα ζητούμενα της έρευνάς μας, δηλαδή το πλαίσιο, εντός του οποίου θα κινηθούμε μεθοδολογικά και τι θέλουμε να καταδείξουμε στην ανάλυσή μας. Ο τίτλος συγκεκριμένα ορίζει: i. Τα όρια του Γεωγραφικού/Γεωπολιτικού Συμπλόκου, το οποίο και αποτελεί το γεωγραφικό πεδίο που αφορά την ανάλυσή μας. ii. Τον προς μελέτη χώρο (εσωτερικό ή εξωτερικό) του Συμπλόκου, ο οποίος μας ενδιαφέρει ως πεδίο κατανομής ή ανακατανομής ισχύος λόγω της δράσεως ενός συγκεκριμένου γεωπολιτικού παράγοντος. iii. Τον Γεωπολιτικό Παράγοντα, η συμπεριφορά του οποίου δύναται να επηρεάσει την κατανομή ισχύος πρωτίστως στο εσωτερικό ή και δευτερευόντως στο εξωτερικό του δεδομένου Γεωγραφικού Συμπλόκου. Ο προσδιορισμός των ορίων των επιμέρους Γεωπολιτικών Συστημάτων πραγματοποιείται βάσει τριών κλιμάκων Συστημάτων οριζομένων ως προς την έκταση και το εύρος του γεωγραφικού χώρου αναφοράς αυτών: 1. τα Υποσυστήματα, τα οποία αποτελούν υποσύνολα των Συστημάτων. 2. το Σύστημα, τα οποία αποτελούν το κύριο προς εξέταση Γεωγραφικό Σύμπλοκο. 3. τα Υπερσυστήματα, τα οποία εμπεριέχουν ως υποσύνολο το Σύστημα, ήτοι το κυρίως εξεταζόμενο Γεωγραφικό Σύμπλοκο. Ο προσδιοριζόμενος Γεωπολιτικός Παράγοντας, ο οποίος δρα εντός των ανωτέρω συστημάτων, είναι ο ελληνικός πληθυσμός, ο ιστορικός φορέας της Επαναστάσεως. Ο ελληνικός πληθυσμός αναπτυσσόταν σε επίπεδο χωρικών δεδομένων αφενός στις ιστορικές εστίες αυτού στο νότιο τμήμα της Βαλκανικής Χερσονήσου, τις νήσους του Αιγαίου, την Κύπρο και τα δυτικά παράλια της μικρασιατικής χερσονήσου αφετέρου στα περιφερειακά κέντρα της Διασποράς εκτός του ελληνικού χώρου, όπως στην Αίγυπτο, την Μολδοβλαχία και στα παραθαλάσσια αστικά κέντρα της Μαύρης Θάλασσας (χαρακτηριστικό είναι ότι η Επανάσταση σχεδιάστηκε στην Οδησσό από την Φιλική Εταιρεία και εκδηλώθηκε αρχικώς στην Μολδοβλαχία). Βάσει της ανωτέρω τυπολογικής διακρίσεως είναι δυνατόν να κατατάξουμε τα πεδία χωρικής εκδήλωσης της Επαναστάσεως ως ακολούθως: α. το Σύστημα, το οποίο ταυτίζεται με τον ιστορικό χώρο του Ελληνισμού, όπως αυτός προσδιορίσθηκε ανωτέρω, και τις εξαρτώμενες περιφέρειες. Το Σύστημα περιελάμβανε τις ευρωπαϊκές κτήσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, καθώς και την Κωνσταντινούπολη και τα δυτικά μικρασιατικά εδάφη, στα οποία διαβιούσαν ελληνικοί πληθυσμοί. Ο γεωπολιτικός παράγων, η ελληνική πληθυσμιακή ομάδα, διαβιοί, δρα και επηρεάζει το σύνολο του εν λόγω Συστήματος. Δευτερευόντως είναι δυνατόν να διακρίνουμε τα εξής Υποσυστήματα: β1. το Υποσύστημα της Νοτίου Ελλάδος, αποτελούμενο από την Στερεά Ελλάδα, την Πελοπόννησο και τις νήσους του Αιγαίου. β2. το Υποσύστημα της Μολδοβλαχίας, στο οποίο εκδηλώθηκε η έναρξη της Επαναστάσεως. β3. το Υποσύστημα της Ηπείρου, όπου ήδη δρούσε από το 1820 ο Αλή πασάς στο πλαίσιο ενός αυτονομιστικού κινήματος κατά της κεντρικής οθωμανικής αρχής, στο οποίο συμμετείχαν Έλληνες.

3 Εισαγωγή στην γεωπολιτική της επαναστάσεως του β4. τα επιμέρους Υποσυστήματα του ιστορικού ελληνικού χώρου, στα οποία εκδηλώθηκε ανεπιτυχής επαναστατική δράση (Ήπειρος-Μακεδονία, Κρήτη, Κύπρος). γ. το Υπερσύστημα, το οποίο αποτελείτο από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και ισχυρούς κρατικούς και πρωτο-κρατικούς δρώντες, ευρωπαϊκούς και μη, οι οποίοι αλληλεπιδρούσαν με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. 2. Η γεωπολιτική οπτική της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Η Οθωμανική Αυτοκρατορία συνέχιζε την παράδοση εδαφικής εξαπλώσεως των γαζήδων. Ο εξισλαμισμός των τουρκόφωνων φύλων τον 10ό αιώνα συνδυάστηκε με την παράδοση λαφυραγωγίας των τουρανόφωνων πολεμικών ορδών της Κεντρικής Ασίας, εκτρέποντας αυτήν την φορά την πολεμική δραστηριότητα των νομαδικών τουρκικών φύλων εκτός της επικρατείας του Ισλάμ, προς την Μικρά Ασία και την χριστιανική Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Η Μικρά Ασία αποτελούσε την οικονομική και δημογραφική βάση της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η ταχεία διάδοση των Τούρκων στην ενδοχώρα οφειλόταν στην υψηλή κινητικότητα των νομάδων ιππέων, τις τακτικές βίας κατά των εγκατεστημένων χριστιανικών αγροτικών πληθυσμών και την αδυναμία των γραμμών επιμελητείας των Βυζαντινών. 2 Αρχικώς περιορισμένοι στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας οι Τούρκοι επεκτάθηκαν έως τη νότια Μικρά Ασία και τις δυτικές ακτές του Αιγαίου έως τον 14ο αιώνα, χωρίς όμως να διαθέτουν την τεχνογνωσία ελέγχου του χώρου του Αιγαίου. Η επέκταση αυτή, μάλιστα, δεν πραγματοποιήθηκε από μία κεντρική αρχή, αλλά από επιμέρους τμήματα γαζήδων και αυτόνομα εμιράτα, τα οποία εμφορούνταν από την ιδέα του τζιχάντ σε βάρος των χριστιανικών επικρατειών. 3 Η αξιοποίηση των ενδοβυζαντινών ερίδων είχε ως συνέπεια την διεκπεραίωση τουρκικών δυνάμεων στον ευρωπαϊκό χώρο για πρώτη φορά το Αποκτώντας τον σταδιακό έλεγχο της βαλκανικής ενδοχώρας, η οποία περιέβαλλε την Κωνσταντινούπολη, οι Τούρκοι περιόρισαν τις δυνατότητες ανεφοδιασμού της Κωνσταντινουπόλεως. Η τελευταία απέμεινε μία νησίδα απομονωμένη εκτός των θαλασσίων οδών μεταφοράς αγαθών και στρατευμάτων. Αποκτώντας τον έλεγχο σημαντικών αστικών κέντρων, όπως η Αδριανούπολη στην κοιλάδα του Έβρου και η Θεσσαλονίκη στην απόληξη του Αξιού, οι Οθωμανοί μετεβλήθησαν σταδιακά από ένα σύνολο ατάκτων πολεμιστών σε μία αυστηρώς ιεραρχημένη δύναμη ελέγχου του βαλκανικού χώρου. 4 Η ιεραρχική διάρθρωση των οθωμανικών δυνάμεων επιτάθηκε από τον οργανωτικώς επινοητικό Μεχμέτ Β τον Πορθητή, ενώ η κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως το 1453 αναβάθμισε τον οθωμανικό παράγοντα σε θεμελιώδη δρώντα στην ανατολική Μεσόγειο. Οι Οθωμανοί απέκτησαν έναν στρατηγικής σημασίας ναύσταθμο σε ευνοϊκή θέση. Πλέον οι Οθωμανοί ήλεγχαν την ροή αγαθών από δύο κατευθύνσεις: από την Μαύρη Θάλασσα προς το Αιγαίο Πέλαγος και την δυτική Ευρώπη και από τις ακτές της Συρίας προς την δυτική Ευρώπη. Η κατάκτηση της Συρίας και της Αιγύπτου το 1517 επεξέτεινε την ακτογραμμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προσθέτοντας σημαντικούς λιμένες και πληθυσμούς με ναυτική παράδοση και τεχνογνωσία. Η οθωμανική προέλαση στον χώρο του Αιγαίου είχε ως συνέπεια την σημαντική υποβάθμιση των ναυτικών πόλεων της Ιταλίας, τόσο της Γένουας, η οποία ήλεγχε μέσω της συμμαχίας της με τους Βυζαντινούς το εμπόριο στον άξονα Αιγαίου Πελάγους-Μαύρης Θάλασσας, όσο και της Βενετίας, η οποία ωστόσο διατηρούσε στρατηγικά περιφερειακά σημεία ελέγχου στο Ιόνιο Πέλαγος, το Αιγαίο και την Κύπρο Βλ. Σ. Βρυώνης, Η παρακμή του μεσαιωνικού Ελληνισμού της Μικράς Ασίας και η διαδικασία εξισλαμισμού (11ος-15ος αιώνας), μτφρ. Κ. Γαλαταριώτου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2008 [1996], Βλ. P. Coles, Οι Οθωμανοί στην Ευρώπη, μτφρ. Ν.Κ. Παπαρρόδος, ΔΕΚ/ΓΕΣ, Αθήνα 1985, H. Inalcik, Η Οθωμανική Αυτοκρατορία: Η κλασική εποχή, , μτφρ. Μ. Κοκολάκης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1995, Βλ. P. Coles, Οι Οθωμανοί στην Ευρώπη, ό.π., Βλ. P. Coles, Οι Οθωμανοί στην Ευρώπη, ό.π., 33.

4 138 Ιωάννης Ε. Κωτούλας Η ανάπτυξη της τεχνολογίας ναυσιπλοΐας και των νέων γαλερών από τον 16ο αιώνα προσέδωσε σημαντικό πλεονέκτημα στις δυτικές θαλάσσιες δυνάμεις. Οι χριστιανικές δυνάμεις ενωμένες στο πλαίσιο της Sacra Liga Antiturca υπό τον ιδεολογικό συντονισμό του πάπα και με κύριο δρώντα το ισπανικό κράτος, τον πλέον ένθερμο υπερασπιστή του Καθολικισμού στον ευρωπαϊκό χώρο, ανάσχεσαν την τουρκική εξάπλωση στην κεντρική και δυτική Μεσόγειο (Μάλτα 1565, Ναύπακτος 1571). 6 Η διαμάχη, όμως, Καθολικών και Προτεσταντών, η οποία κορυφώθηκε τον ύστερο 16ο και τον 17ο αιώνα, δεν επέτρεψε την περαιτέρω συντονισμένη δράση των ευρωπαϊκών κρατών κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον χώρο της Μεσογείου. Η οθωμανική εξάπλωση έως την Αλγερία κατά τον 16ο αιώνα αναβίωνε τον έλεγχο των νοτίων παραλίων της Μεσογείου από τους Άραβες. 7 Οι Ευρωπαίοι, όμως, πλέον, ήλεγχαν από το 1462 το σημείο πνιγμού του Γιβραλτάρ, το οποίο είχε παραμείνει κλειστό από το 711 λόγω της ισλαμικής αραβικής εξαπλώσεως. Η ανάπτυξη της δυτικής ναυσιπλοΐας σήμαινε ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν ευπρόσβλητη όχι απλώς στον χώρο του Αιγαίου, όπου υπήρχε πλειονότητα ελληνικού πληθυσμού, αλλά και στην Ερυθρά Θάλασσα, όπου από τον 16ο αιώνα είχαν διεισδύσει οι Πορτογάλοι. Οι Ευρωπαίοι σταδιακώς εκτόπισαν από την Αραβική Θάλασσα τους Οθωμανούς αναιρώντας τα εμπορικά δίκτυα, τα οποία συνέδεαν την Αραβική Χερσόνησο με την Ινδική Χερσόνησο. 8 Η Οθωμανική Αυτοκρατορία καθίστατο κατ αυτόν τον τρόπο μία αμιγώς χερσαία δύναμη, η οποία αναπτυσσόταν με άξονα την Κωνσταντινούπολη και κατεύθυνση Β-ΒΔ κατά τον ρου του ποταμού Δούναβη προς το εσωτερικό της Ευρώπης, ενώ στην δυτική Ασία ήλεγχε την Μικρά Ασία, την Συρία, την Παλαιστίνη, την Αίγυπτο και την βόρειο Αφρική, καθώς και τους Ιερούς Τόπους του Ισλάμ στο δυτικό τμήμα της Αραβικής Χερσονήσου. Μετά την Συνθήκη του Κάρλοβιτς (1699) η Οθωμανική Αυτοκρατορία έχει εξαντλήσει την δυναμική επεκτάσεως. Οι δύο κύριοι αντίπαλοί της είναι στα βορειοδυτικά η Καθολική Αυτοκρατορία των Αψβούργων, η οποία θα μετεξελιχθεί σε Αυστριακή (Αυστρο-Ουγγρική από το 1866) Αυτοκρατορία, και η Ορθόδοξη Ρωσική Αυτοκρατορία στα βορειοανατολικά. 9 Σε επίπεδο Υπερσυστήματος απαντούν οι εξής δρώντες: α. Η Καθολική Αυστριακή Αυτοκρατορία με διοικητικό κέντρο την Βιέννη και άξονα τον ποταμό Δούναβη. Η Αυστριακή Αυτοκρατορία επεδίωκε την επέκταση προς νότο, προς τον λιμένα της Θεσσαλονίκης και τα προς δυτικά, προς τα παράλια της Αδριατικής Θάλασσας. Η Αυστριακή Αυτοκρατορία ανταγωνιζόταν την Ρωσική Αυτοκρατορία για τις σφαίρες επιρροής στα Βαλκάνια και αναπροσανατολίσθηκε σε ένα δόγμα ακεραιότητος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά τον ύστερο 19ο αιώνα. 10 β. Η Ορθόδοξη Ρωσική Αυτοκρατορία. Η Ρωσική Αυτοκρατορία αναδύθηκε ως σημαντικός υπερσυστημικός δρων κατά τον 18ο αιώνα, όταν για πρώτη φορά αναίρεσε την καθολική κυριαρχία των Οθωμανών στην Μαύρη Θάλασσα. Η Μαύρη Θάλασσα είχε υπάρξει τουρκική λίμνη από τον 15ο έως τον 18ο αιώνα, όταν η προσάρτηση της Κριμαίας (1783) μετά τον Ρωσο-τουρκικό Πόλεμο ( ) σηματοδότησε την αναίρεση της οθωμανικής απόλυτης κυριαρχίας. 11 Από την εποχή της Μεγάλης Αικατερίνης (β. 6. Βλ. Ph. Williams, Empire and Holy War in the Mediterranean: The Galley and Maritime Conflict between the Habsburg and Ottoman Empires, I.B. Tauris, London Βλ. E.S. Gürkan, The Centre and the Frontier: Ottoman Cooperation with the North African Corsairs in the Sixteenth Century, Turkish Historical Review 1 (2010), Βλ. H. Inalcik, Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, ό.π., Βλ. V. Aksan, Ottoman War and Warfare, , στο J. Black (ed.), War in the Early Modern World, , Routledge, London and New York 1999, Βλ. V.H. Aksan, Ottoman Wars, : An Empire Besieged, Routledge, London and New York 2007, 19-22, Βλ. J. LeDonne, The Grand Strategy of the Russian Empire, , στο E. Lohr & M. Poe (eds.), The Military and Society in Russia, , Brill, Leiden 2002, 184.

5 Εισαγωγή στην γεωπολιτική της επαναστάσεως του ) η Ρωσία αναδεικνύεται σε παραδοσιακό προστάτη των χριστιανικών πληθυσμών εντός της επικρατείας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, χρησιμοποιώντας αυτούς ως στρατηγικές μειονότητες κυρίως στον χώρο των Βαλκανίων, όπου οι Χριστιανοί ήσαν πλειονοτικοί. 12 γ. Η Αγγλία απέκτησε τον έλεγχο στρατηγικών σημείων στην Μεσόγειο Θάλασσα, όπως το σημείο πνιγμού του Γιβραλτάρ (1704, επικύρωση με Συνθήκη Ουτρέχτης 1713), την Μάλτα (1814) και τα Επτάνησα ( ). Κατ αυτόν τον τρόπο κατέστη η κύρια θαλάσσια δύναμη όχι απλώς στον χώρο του Βορείου Ατλαντικού, αλλά και στον οριζόντιο άξονα της Μεσογείου περικυκλώνοντας τις ηπειρωτικές δυνάμεις της Ισπανίας και της Γαλλίας. δ. Η Γαλλία. Για λόγους γεωστρατηγικών ισορροπιών η Γαλλία τηρούσε φιλικές σχέσεις με την Οθωμανική Αυτοκρατορία από τον 16ο αιώνα ως αντίβαρο στην αντίπαλο Ισπανία, αποκτώντας οικονομική επιρροή στις οθωμανικές αγορές με το καθεστώς των διομολογήσεων. Η Γαλλία επεδίωκε την διατήρηση του status quo παρεμβαίνοντας λ..χ το 1739, ώστε η Αυστριακή Αυτοκρατορία να αποδώσει το Βελιγράδι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. 13 ε. Η σιιτική Σαφαβιδική Αυτοκρατορία στα ανατολικά έως τον πρώιμο 18ο αιώνα. Η ανάδυση ενός αντιπάλου γεωπολιτικού και ιδεολογικού δρώντος τον 16ο αιώνα εντός του πλαισίου του dar-al-islam είχε σημαντικές συνέπειες. Η ιρανική Αυτοκρατορία των Σαφαβιδών διασάλευσε σε ορισμένο βαθμό την τουρκική πρωτοκαθεδρία στον χώρο του Ισλάμ, ενώ διέθετε ως στρατηγικές μειονότητες τους ετερόδοξους πληθυσμούς στην Μικρά Ασία (Κιζιλμπασήδες). Οθωμανοί και Ιρανοί ενεπλάκησαν σε παρατεταμένες συγκρούσεις κατά την περίοδο των ετών και Όταν εκδηλώνεται η Επανάσταση η Σαφαβιδική Αυτοκρατορία είχε αποσυντεθεί, ώστε οι Οθωμανοί δεν αντιμετώπιζαν ισχυρή απειλή στα ανατολικά σύνορά τους. στ. η αυτόνομη ηγεμονία της Αιγύπτου τον 19ο αιώνα. Κατά τον πρώιμο 19ο αιώνα ο κυβερνήτης (βαλής)/χεδίβης της Αιγύπτου ( ) Μωχάμετ Αλή υιοθέτησε το δυτικό εκσυγχρονιστικό πρότυπο σε στρατιωτικό και εν μέρει οικονομικό επίπεδο. Συμμετέχοντας στις οθωμανικές επιχειρήσεις κατά των Ελλήνων επαναστατών από το 1825 η Αίγυπτος επεδίωκε την δημιουργία στρατηγικού βάθος για τον πρωτοκρατικό σχηματισμό της σε όλη την περιοχή του νοτίου Αιγαίου με την κυριαρχία επί της Κρήτης και της Πελοποννήσου. Η αυτονόμηση του αιγυπτιακού δρώντος αποτυπώθηκε στην προσάρτηση του βορείου Σουδάν ( ) και στην απόπειρα αποσπάσεως των πασαλικίων της Συρίας και των Αδάνων (1833) από το οθωμανικό κέντρο ελέγχου. Η ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας διασφαλίστηκε με την στρατιωτική επέμβαση των αγγλογαλλικών δυνάμεων το 1840 κατά της Αιγύπτου Η γεωστρατηγική αξία του ελλαδικού χώρου Στο πλαίσιο των διακρατικών ανταγωνισμών ο ελλαδικός χώρος ενείχε σημαντική γεωστρατηγική και οικονομική σημασία για την εκτεταμένη και πολυεθνοτική Οθωμανική Αυτοκρατορία. Σε επίπεδο γεωστρατηγικών δεδομένων το γεωπολιτικό κέντρο ισχύος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ταυτιζόταν με την περιοχή της Μικράς Ασίας και των Στενών του Βοσπόρου. Ο έλεγχος του Αιγαίου Πελάγους από τους Οθωμανούς ήταν θεμελιώδης για την ασφάλεια της Κωνσταντινουπόλεως, διοικητικού κέντρου και έδρας του χαλιφάτου. Το Αιγαίο Πέλαγος είχε γεωστρατηγική σημασία για τον έλεγχο της Ανατολικής Μεσογείου και για την διεξαγωγή του εμπορίου μεταξύ Ανατολής και Κεντρικής/Δυτικής Ευρώπης, ιδίως στο βόρειο τμήμα του ελλαδικού χώρου όπου απαντούσε ο κάθετος άξονας Θεσσαλονίκη-Βελιγράδι και ο οριζόντιος άξονας Θεσσαλονίκη-Καβάλα-Κωνσταντινούπολη. Λόγω της πληθυσμιακής υπεροχής του ελληνικού στοιχείου στο νότιο τμήμα του ελλαδικού χώρου η 12. Βλ. V.H. Aksan, Ottoman Wars, : An Empire Besieged, ό.π., Βλ. V. Aksan, Ottoman War and Warfare, , ό.π., Βλ. H. Inalcik, Η Οθωμανική Αυτοκρατορία,ό.π., Βλ. F.R. Hunter, Egypt under the Khedives, , American University in Cairo Press, Cairo 1999, 31.

6 140 Ιωάννης Ε. Κωτούλας περιοχή αυτή, σε συνδυασμό με τα πολυάριθμα νησιά του Αιγαίου, συνιστούσε ασταθή περιφέρεια, ευπρόσβλητη στην παρέμβαση των δυτικών θαλασσίων δυνάμεων. Ο νότιος ελλαδικός χώρος και το Αιγαίο αποτελούσαν το νοητό όριο της οθωμανικής κυριαρχίας, καθώς η απόπειρα περαιτέρω εξάπλωσης στην κεντρική και δυτική Μεσόγειο είχε ανακοπεί από τον ύστερο 16ο αιώνα. 16 Το εσωτερικό του ελλαδικού χώρου χαρακτηριζόταν από χωρική κατάτμηση και έντονο ορεινό ανάγλυφο, το οποίο προσέφερε σχετική ασφάλεια στους ελληνικούς πληθυσμούς. Οι Έλληνες συχνά ανέπτυσσαν τους οικισμούς τους σε απόσταση από τις κύριες εμπορικές οδούς, ώστε να μην υπόκεινται στον βαθμό του δυνατού στην άμεση οθωμανική διοίκηση και την συνάφεια με τους νομικώς ανώτερους βάσει της σαρία ισλαμικούς πληθυσμούς. 17 Οι Έλληνες συχνά ανέπτυσσαν τους οικισμούς τους σε απόσταση από τις κύριες εμπορικές οδούς, ώστε να μην υπόκεινται στον βαθμό του δυνατού στην άμεση οθωμανική διοίκηση και την συνάφεια με τους νομικώς ανώτερους ισλαμικούς πληθυσμούς. 18 Χαρακτηριστική είναι η υψηλή πληθυσμιακή συγκέντρωση Ελλήνων σε περιοχές με ορεινή διαμόρφωση ή φυσική οχύρωση, όπως το Σούλι, το Ζαγόρι, τα Άγραφα, η Καστοριά και η Μάνη. 19 Στον χώρο της Βαλκανικής Χερσονήσου οι θεμελιώδεις στρατηγικοί και οικονομικοί άξονες ήταν αφενός ο οριζόντιος άξονας Νόβι Παζάρ-Νύσσα-Σόφια-Φιλιππούπολη αφετέρου ο κάθετος άξονας Θεσσαλονίκη-Σκόπια-Βελιγράδι, ο οποίος συνέδεε την συμβολή του Δούναβη και του Σαύου στο Βελιγράδι με τον λιμένα της Θεσσαλονίκης δια της κοιλάδος του Αξιού. 20 Οι Οθωμανοί ήλεγχαν τον χώρο της νοτίου Βαλκανικής εκτός από την ορεινή ενδοχώρα σε απόσταση από τις κύριες εμπορικές οδούς και τους άξονες επικοινωνίας. Οι περιοχές αυτές ελέγχονταν από αυτόνομους de facto χριστιανικούς πληθυσμούς, ελληνικούς στον ελλαδικό χώρο και αλβανόφωνους στο δυτικό τμήμα της Βαλκανικής Χερσονήσου. 21 Ταυτοχρόνως ο έλεγχος του ελλαδικού χώρου διασφάλιζε την ακεραιότητα των ευρωπαϊκών κτήσεων, όπου ασκούνταν πιέσεις από τους Αψβούργους και την Ρωσική Αυτοκρατορία στο όριο του Δούναβη. 22 Σε οικονομικό επίπεδο ο ελλαδικός χώρος ως η νότιος παράκτια περιοχή της Βαλκανικής Χερσονήσου περιλαμβανόταν στην κεντρική οικονομική περιοχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η περιοχή αυτή, η οποία αποτελούσε την βάση της Αυτοκρατορίας, περιείχε επίσης την Κωνσταντινούπολη με την ενδοχώρα της και την δυτική και κεντρική Μικρά Ασία. 23 Από τον 18ο αιώνα ο ελληνικός πληθυσμός αντιμετωπιζόταν ως δυνητική στρατηγική μειονότητα του ρωσικού παράγοντα, ο οποίος είχε εμφανιστεί στην Μαύρη Θάλασσα, κάνοντας έμμεση προβολή ισχύος στον χώρο του Αιγαίου (Ορλωφικά 1770) ή των δυτικών θαλασσίων δυνάμεων (Γαλλία Ναπολέοντα, Αγγλία μετά το 1821). Η χωρική διασπορά του ελληνικού πληθυσμού στον μικρασιατικό χώρο μείωνε την 16. Βλ. K.H. Karpat, Ottoman Population : Demographic and Social Characteristics, University of Wisconsin Press, Madison, WI 1985, 21 (Table 2.2). 17. Βλ. Α.Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμ. Β, Θεσσαλονίκη 1976, Πβ. W.F. Hütteroth, Ecology of the Ottoman Lands, στο S.N. Faroqhi, (ed.), The Cambridge History of Turkey, vol. 3: The Later Ottoman Empire, , Cambridge University Press, Cambridge 2006, Βλ. Α.Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμ. Β, Θεσσαλονίκη 1976, Πβ. W.F. Hütteroth, Ecology of the Ottoman Lands, στο στο S.N. Faroqhi, (ed.), The Cambridge History of Turkey, vol. 3: The Later Ottoman Empire, , Cambridge University Press, Cambridge 2006, Βλ. Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΑ,Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975, Βλ. P. Coles, Οι Οθωμανοί στην Ευρώπη, ό.π., Βλ. F. Adanir, Semi-autonomous Forces in the Balkans and Anatolia, στο S.N. Faroqhi, (ed.), The Cambridge History of Turkey, vol. 3: The Later Ottoman Empire, , ό.π., Βλ. S.J. Shaw, The Ottoman View of the Balkans, στο C. Jelavich & B. Jelavich (eds.), The Balkans in Transition: Essays on the Development of Balkan Life and Politics since the 18th Century, University of California Press, Berkeley and Los Angeles, CA 1963, Βλ. S. Pamuk, A Monetary History of the Ottoman Empire, Cambridge University Press, Cambridge 2000,

7 Εισαγωγή στην γεωπολιτική της επαναστάσεως του επιρροή του, αν και οι Έλληνες είχαν ισχυρή παρουσία στα παράλια του Αιγαίου ενοποιώντας τις δύο ακτές του Αιγαίου σε οικονομικό επίπεδο από τον ύστερο 18ο αιώνα. Η ελληνική εμπορική ναυτιλία είχε αναπτυχθεί ραγδαία κατά τον ύστερο 18ο αιώνα. 24 Η Συνθήκη Κιουτσούκ-Καϊναρτζή (1774), η οποία έδινε στους Έλληνες υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το δικαίωμα να χρησιμοποιούν την ρωσική σημαία, είχε διαμορφώσει έναν ενιαίο οικονομικό χώρο Αιγαίου Πελάγους και Μαύρης Θάλασσας, όπου ήταν καταλυτική η παρουσία του ελληνικού στοιχείου. Σε επίπεδο Υπερσυστήματος η βελτίωση της σχετικής θέσεως του ελληνικού παράγοντα οφειλόταν σε ορισμένο βαθμό στην ήττα των Οθωμανών κατά τον Ρωσο-τουρκικό πόλεμο ( ), κατά την διάρκεια του οποίου είχε καταστραφεί το οθωμανικό ναυτικό στην ναυμαχία του Τσεσμέ έναντι της Χίου (1770). Η ευρεία οικονομική βάση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας επέτρεπε την ταχεία αναπλήρωση των ναυτικών δυνάμεων. Παρά τις μεγάλες απώλειες το 1770 ο αναδιοργανωμένος οθωμανικός στόλος απέτρεψε το 1771 την κατάληψη της Λήμνου, η οποία ελέγχει το πέρασμα για τα Στενά του Βοσπόρου, και της Ρόδου, η οποία ελέγχει την δίοδο προς την Ανατολική Μεσόγειο. 25 Ταυτοχρόνως είχε σημειωθεί σημαντική ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής στον ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο, καθώς η απόδοση είχε τριπλασιασθεί. Η διεύρυνση της οικονομικής βάσεως είχε θετικές συνέπειες τόσο επί των γαιοκτημόνων και αγροτών όσο και επί των πλοιοκτητών, οι οποίοι δρούσαν ως διακομιστές της παραγωγής στους λιμένες του Αιγαίου Πελάγους και της Μαύρης Θάλασσας. 26 Από τον 18ο αιώνα ο ελληνικός πληθυσμός αντιμετωπιζόταν ως δυνητική στρατηγική μειονότητα του ρωσικού παράγοντα, ο οποίος είχε εμφανιστεί στην Μαύρη Θάλασσα, κάνοντας έμμεση προβολή ισχύος στον χώρο του Αιγαίου (Ορλωφικά 1770) ή των δυτικών θαλασσίων δυνάμεων (Γαλλία Ναπολέοντα, Αγγλία μετά την Επανάσταση). Η χωρική διασπορά του ελληνικού πληθυσμού στον μικρασιατικό χώρο μείωνε την επιρροή του, αν και οι Έλληνες είχαν ισχυρή παρουσία στα παράλια του Αιγαίου ενοποιώντας τις δύο ακτές του Αιγαίου σε οικονομικό επίπεδο από τον ύστερο 18ο αιώνα. Κατά τον 18ο και 19ο αιώνα η υποχώρηση της οθωμανικής ισχύος επιτείνεται, καθώς η Αυτοκρατορία αναγκάζεται να εκχωρήσει καθεστώς αυτονομίας σε περιφερειακούς δρώντες, όπως στην Μολδοβλαχία και στην Σερβία λόγω της ρωσικής και της αυστριακής γεωστρατηγικής πιέσεως, στην Αίγυπτο και de facto στην Ήπειρο, όπου δρούσε ο Αλή Πασάς. 4. Γεωπολιτικοί πυλώνες της Επαναστάσεως Ταυτοχρόνως διακρίνουμε σε επίπεδο Συστήματος τέσσερις θεμελιώδεις γεωπολιτικούς πυλώνες, οι οποίοι συναρθρώνονται με τον βασικό γεωπολιτικό/ιστορικό παράγοντα, τον ελληνικό πληθυσμό. Βάσει της τυπολογίας της Σύγχρονης Συστημικής Γεωπολιτικής Ανάλυσης οι τέσσερις αυτοί πυλώνες είναι α) ο Πυλώνας Άμυνα/Ασφάλεια, β) ο Πυλώνας Οικονομία, γ) ο Πυλώνας Πολιτική και δ) ο Πυλώνας Πολιτισμός/Πληροφορία. α. ο Πυλώνας Άμυνα/Ασφάλεια. Ο στρατιωτικός πυλώνας αφορούσε στους ένοπλους πολεμιστές, οι οποίοι δρούσαν κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, τους κλέφτες και αρματολούς. Οι συνεχείς αψιμαχίες των κλεφτών με τα οθωμανικά στρατεύματα και η πολεμική εμπειρία των αρματολών επιφορτισμένων από τις οθωμανικές αρχές με την αντιμετώπιση των ομοεθνών τους- συνέβαλε στην δημιουργία ενός κεφαλαίου γνώσεως ατάκτου πολέμου, το οποίο θα αποδεικνυόταν ο πλέον καθοριστικός παράγοντας σε βάθος χρόνου για την διατήρηση της Επαναστάσεως. Η συμμετοχή των Ελλήνων ως στρατιωτών στην δυτική Ευρώπη και τα 24. Βλ. S.N. Faroqhi, Κουλτούρα και καθημερινή ζωή στην Οθωμανική αυτοκρατορία: Από τον Μεσαίωνα ως τις απαρχές του 20ού αιώνα, μετφρ. Κ.Παπακωνσταντίνου, Εξάντας, Αθήνα 2000, Βλ. D. Nicolle, Οι στρατοί των Οθωμανών Τούρκων, , μτφρ. Δ. Χριστοδούλου, Αψίδα, Αθήνα 1995, Βλ. I. Ortayli, Ο πιο μακρύς αιώνας της αυτοκρατορίας: Ο οθωμανικός 19ος αιώνας - Η πορεία προς τον εκσυγχρονισμό, μτφρ. Κ. Στάθη, Παπαζήσης, Αθήνα 2004, 143.

8 142 Ιωάννης Ε. Κωτούλας υπό δυτικό έλεγχο Επτάνησα συνέβαλε επίσης στην διάχυση της στρατιωτικής τεχνογνωσίας μεταξύ του υποτελούς ελληνικού πληθυσμού. 27 Η αποτελεσματικότητα των επαναστατών θα επιτεινόταν από την ορεινή διαμόρφωση και την κατάτμηση του γεωφυσικού τοπίου, η οποία παρατηρείται στην Πελοπόννησο και την Στερεά Ελλάδα. Αντιστοίχως η χωρική αυτάρκεια των νήσων του Αιγαίου και η ελληνική υπεροχή στην θάλασσα θα διασφάλιζε κατά κανόνα τον έλεγχο των οδών ανεφοδιασμού στο νότιο τμήμα του Αιγαίου. Η συμπαράταξη κλεφτών και αρματολών χρησιμεύει επίσης στην κατάδειξη της προτεραιότητας του εθνοτικού κριτηρίου ως κινήτρου δράσης του ελληνικού πληθυσμού. β. ο Πυλώνας Οικονομία. Ο οικονομικός πυλώνας αποτελείτο κατ ουσίαν από τα εμπορικά στρώματα των νήσων του Αιγαίου και των παραθαλασσίων αστικών κέντρων. Οι Έλληνες έμποροι με κύρια κέντρα τις νήσους Ύδρα, Σπέτσες και Ψαρά ήλεγχαν την ροή των αγαθών και των κεφαλαίων στον χώρο του Αιγαίου. Τα οικονομικά δίκτυα των Ελλήνων εμπόρων συνέδεαν το Αιγαίο Πέλαγος με τους λιμένες της Μαύρης Θάλασσας και με τους λιμένες της δυτικής Ευρώπης. 28 γ. ο Πυλώνας Πολιτική. Ο πολιτικός πυλώνας συνίστατο στους τοπικούς προκρίτους, προεστούς και κοτζαμπάσηδες, οι οποίοι ασκούσαν εξουσία υπό την οθωμανική διοίκηση και επεδίωκαν να διατηρήσουν την πολιτική υπεροχή τους στην μετεπαναστατική περίοδο. Στον πολιτικό πυλώνα ανήκουν επίσης οι Φαναριώτες, η ελληνική αριστοκρατία της Κωνσταντινουπόλεως, η οποία συμμετείχε, αν και σε περιορισμένο βαθμό, στις επαναστατικές διεργασίες. Οι Φαναριώτες δρουν σε επίπεδο Συστήματος με την παρουσία τους στην Κωνσταντινούπολη ως μεγάλοι διερμηνείς της Υψηλής Πύλης και στελέχη της οθωμανικής εξωτερικής πολιτικής. Σε επίπεδο Υποσυστήματος οι Φαναριώτες λειτουργούσαν αφενός ως διοικητικές ελίτ -(οσποδάροι) της Μολδοβλαχίας και διερμηνείς του ναυάρχου του οθωμανικού στόλου, άρα άτυποι κυβερνήτες των κατοικουμένων από Έλληνες νήσων του Αιγαίου- αφετέρου ως πολιτικές ελίτ μετά την άφιξή τους στις επαναστατημένες περιοχές του νοτίου ελλαδικού χώρου. δ. ο Πυλώνας Πολιτισμός/Πληροφορία. Ο πολιτισμικός/πληροφοριακός πυλώνας ταυτίζεται αφενός με τους δυτικότροπους διανοουμένους αφετέρου με τον κατώτερο εκκλησιαστικό κλήρο. Οι δυτικότροποι διανοούμενοι συνέβαλαν στην διάχυση στον ελλαδικό χώρο των ιδεών του Διαφωτισμού περί ενός συγκεντρωτικού εξισωτικού κράτους, κυρίως όμως του ρομαντικού εθνικισμού, ο οποίος κυριαρχούσε ως ιδεολογικό ρεύμα στην κεντρική Ευρώπη. Χαρακτηριστικό είναι ότι η πλειονότητα των Ελλήνων φοιτητών σπούδαζε σε πανεπιστήμια του γερμανόφωνου χώρου, όπου επικρατούσε ο ρομαντικός εθνικισμός παρά ο Διαφωτισμός. Ο εκκλησιαστικός κλήρος από την πλευρά του συνέβαλε στην διατήρηση του ηθικού των επαναστατημένων αγροτών και στην επίταση της αντιστικτικής διακρίσεως Χριστιανών και Μουσουλμάνων. 5. Η εξέλιξη της Επαναστάσεως Η Επανάσταση απετέλεσε την ριζοσπαστική επιλογή εκ των τριών εναλλακτικών, οι οποίες κυοφορούνταν μεταξύ του Ελληνισμού όσον αφορά στο ιστορικό πεπρωμένο του. Η πρώτη επιλογή ταυτιζόταν με την αντίληψη ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν δυνατόν να μετασχηματισθεί σε βάθος χρόνου από το ελληνικό στοιχείο κατά το προγενέστερο υπόδειγμα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και του μετασχηματισμού της σε κράτος εν πολλοίς ελεγχόμενο από την ελληνική εθνοτική ομάδα. Η επιλογή αυτή, η οποία υποστηριζόταν από τους Φαναριώτες και τους ανώτερους εκκλησιαστικούς κύκλους, δεν ελάμβανε υπ όψιν της την έντονη αντιστικτική διάκριση μεταξύ Μουσουλμάνων και μη-μουσουλμάνων, η οποία απαντούσε στην παραδοσιακή ισλαμική αντίληψη, 27. Βλ. Δ.Α. Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, τόμ. Α, Αθήνα: Μέλισσα, 1974 [1956], Βλ. Δ.Α. Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, τόμ. Α, ό.π., 42-6.

9 Εισαγωγή στην γεωπολιτική της επαναστάσεως του καθώς και τον υψηλό βαθμό εθνοτικής και θρησκευτικής/πολιτισμικής απόκλισης μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων. Η δεύτερη επιλογή σχετιζόταν με τον ρωσικό γεωπολιτικό δρώντα, παραδοσιακό προστάτη των χριστιανικών πληθυσμών εντός της επικρατείας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Βάσει αυτής της οπτικής, η οποία υιοθετείτο από τον Καποδίστρια, η ρωσική πίεση στο πλαίσιο του ρωσοτουρκικού ανταγωνισμού στην περιοχή της Βαλκανικής Χερσονήσου, της Μαύρης Θάλασσας και του Καυκάσου θα επέφερε την απόδοση καθεστώτος αυτονομίας στους χριστιανικούς λαούς των Βαλκανίων, το οποίο μεσοπρόθεσμα θα μετατρεπόταν σε ανεξαρτησία. Η τρίτη επιλογή ήταν η πλέον ριζοσπαστική και ταυτιζόταν με την ένοπλη εξέγερση του ελληνικού πληθυσμού ως αυτόνομου γεωπολιτικού δρώντος. Η εξέγερση θα αξιοποιούσε την στρατιωτική τεχνογνωσία των Ελλήνων ατάκτων, την ορεινή διαμόρφωση του νοτίου τμήματος του ελλαδικού χώρου και την διασπορά των Ελλήνων ανά την οθωμανική επικράτεια για την πρόκληση ποικίλων αντιπερισπασμών. Η επιλογή αυτή προωθήθηκε από την Φιλική Εταιρεία και τους Έλληνες οπλαρχηγούς και τελικώς επικράτησε. Η χωρική εμβέλεια της Επαναστάσεως βάσει του λεγομένου Σχεδίου Γενικού αφορούσε το σύνολο των περιοχών, όπου υπήρχε ελληνικός πληθυσμός, ταυτιζόταν, δηλαδή, σε μεγάλο βαθμό με το ίδιο το Σύστημα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με έμφαση να αποδίδεται ευλόγως στις περιοχές, οι οποίες αποτελούσαν τις ιστορικές εστίες του Ελληνισμού και στις οποίες ήταν δυνατόν να αναληφθεί δράση (ελλαδικός χώρος, περιφέρεια Μολδοβλαχίας, Αιγαίο Πέλαγος, Κωνσταντινούπολη). Το Σχέδιο προέβλεπε την ταυτόχρονη εξέγερση των χριστιανικών εθνοτήτων των Σέρβων και των Μαυροβουνίων, την αποστασία της Μολδοβλαχίας, ώστε να εμπλακεί η Ρωσική Αυτοκρατορία, την κατάληψη της Ηπείρου με την αξιοποίηση του αυτονομιστικού κινήματος του Αλή πασά και την καταστροφή του οθωμανικού στόλου στην Κωνσταντινούπολη. Οι επαναστάτες, δηλαδή, επεδίωκαν τον έλεγχο των ευρωπαϊκών οθωμανικών επαρχιών, στις οποίες ο ισλαμικός πληθυσμός ήταν μειονοτικός, επιδιώκοντας να αποκόψουν μέσω του Αιγαίου και των Στενών τις μικρασιατικές από τις ευρωπαϊκές επαρχίες. Η Πελοπόννησος θα αποτελούσε το εστιακό σημείο έντασης των εχθροπραξιών λόγω της πληθυσμιακής υπεροχής του ελληνικού πληθυσμού, του ετοιμοπόλεμου ανθρωπίνου δυναμικού και των γεωφυσικών (ορεινή διαμόρφωση) και γεωγραφικών δεδομένων (προσβασιμότητα από δυτικές θαλάσσιες δυνάμεις). Η Επανάσταση εγκαινιάστηκε τον Φεβρουάριο του 1821 στο Υποσύστημα της Μολδοβλαχίας, περιοχή, στην οποία διήρκεσε επτά μήνες έως την τελική καταστολή της από τις οθωμανικές δυνάμεις. Η Επανάσταση στην Μολδοβλαχία εδράστηκε κατά κύριο λόγο στον μειονοτικό ελληνικό πληθυσμό της περιοχής, καθώς και σε τμήμα του γηγενούς ρουμανικού πληθυσμού. Οι εθνοτικές αντιπαλότητες ανάμεσα στο κυρίαρχο από πολιτικής, οικονομικής και πολιτισμικής άποψης στρώμα των Ελλήνων και τους γηγενείς πληθυσμούς είχαν ως συνέπεια την αποτυχία του επαναστατικού εγχειρήματος στην περιοχή αυτή. 29 Ενδεχόμενη επιτυχία των επαναστατικών δυνάμεων στην ευρύτερη περιοχή του ποταμού Δούναβη θα είχε ως συνέπεια την προβολή ισχύος των επαναστατών προς την ευρωπαϊκή ενδοχώρα της ίδιας της Κωνσταντινούπολης. Πιθανό επίσης κίνητρο υπήρξε η απόπειρα προσελκύσεως ενός παρακειμένου από γεωγραφικής άποψης εξωτερικού δρώντος, της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Η Ρωσική Αυτοκρατορία θα μετέβαλε την πολιτική της σε σχέση με το 1821 μερικά έτη αργότερα. Το 1828 οι ρωσικές δυνάμεις θα επενέβαιναν, πράγματι, στην ίδια ακριβώς περιοχή με κατεύθυνση την Κωνσταντινούπολη, εξέλιξη, η οποία υπήρξε καθοριστικής σημασίας για την αποδοχή εκ μέρους των Οθωμανών των ευρωπαϊκών σχεδιασμών για το ελληνικό κράτος. Η κατάληψη της Αδριανούπολης τον Αύγουστο του 1829 από τον ρωσικό στρατό συνεπαγόταν την προβολή απειλής σε βάρος του ιδίου του πυρήνα άμεσης κυριαρχίας του οθωμανικού κράτους, καθώς δεν υφίστανται γεωφυσικά εμπόδια μεταξύ της Αδριανούπολης στην ανατολική όχθη του ποταμού Έβρου και την ευρωπαϊκή ενδοχώρα της Κωνσταντινούπολης. Οι εξελίξεις αυτές επέφεραν την πρόκριση εκ μέρους των Οθωμανών μίας στάσης πλή- 29. Βλ. Δ.Α. Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, τόμ. Α, ό.π.,

10 144 Ιωάννης Ε. Κωτούλας ρους απαγκίστρωσης από την περιφέρεια της νοτίου Ελλάδος και του νοτίου Αιγαίου και μετατροπής της Μολδαβίας και Βλαχίας σε ρωσικά προτεκτοράτα. Συνεπώς οι υπολογισμοί των επαναστατών ήσαν ορθοί από γενικής γεωπολιτικής άποψης, αλλά όχι για την συγκεκριμένη συγκυρία. Το αυτονομιστικό κίνημα του Αλή πασά ( ) στο Υποσύστημα της Ηπείρου κατά της κεντρικής οθωμανικής αρχής δεν εντάσσεται από τυπολογικής άποψης στην Επανάσταση, καθώς ο γεωπολιτικός δρων δεν ταυτιζόταν με την ελληνική πληθυσμιακή ομάδα παρά μόνο σε ορισμένο βαθμό. Χαρακτηριστικό είναι ότι η αντι-οθωμανική συμμαχία, η οποία συμφωνήθηκε ανάμεσα στον Αλή πασά και τους Σουλιώτες αναιρέθηκε όταν οι Μουσουλμάνοι Αλβανοί μεταξύ των στρατιωτικών δυνάμεων του Αλή πασά πληροφορήθηκαν την έκρηξη της ελληνικής Επαναστάσεως στην νότιο Ελλάδα. 30 Η Επανάσταση σημείωσε επιτυχία στο Υποσύστημα της Νοτίου Ελλάδος, αποτελούμενο από την Στερεά Ελλάδα, την Πελοπόννησο και τις νήσους του Αιγαίου. Η επιτυχία αυτή οφειλόταν αφενός στην ποσοτική υπεροχή του ελληνικού/χριστιανικού πληθυσμού σε σχέση με τον τουρκικό/ισλαμικό πληθυσμό, αφετέρου στα γεωφυσικά δεδομένα. Η πληθυσμιακή υπεροχή των Ελλήνων ( Έλληνες έναντι Τούρκων σε Πελοπόννησο, Στερεά Ελλάδα και Εύβοια) συνεπαγόταν την ευκολία ανατροφοδότησης των ενόπλων τμημάτων, ενώ δημιουργούσε ένα εχθρικό περιβάλλον για τους φιλικούς προς την οθωμανική αρχή ισλαμικούς πληθυσμούς, οι οποίοι έσπευσαν να καταφύγουν στα υπό οθωμανικό έλεγχο αστικά κέντρα και οχυρά. 31 Η ορεινή διαμόρφωση και η κατάτμηση του χώρου σε αυτάρκεις κοιλάδες χωρίς ευχερείς χερσαίες οδούς επικοινωνίας επέτρεψε την συνεχή δράση των επαναστατικών δυνάμεων κατά των Οθωμανών. 32 Οι νήσοι του Αιγαίου, στις οποίες ο ελληνικός πληθυσμός αποτελούσε την πλειονότητα ( Έλληνες έναντι Τούρκων πλην Κρήτης, Ρόδου και Κω), αποτέλεσαν την έδρα των θαλασσίων δυνάμεων χάρις στην ναυτική τεχνογνωσία των Ελλήνων εμπόρων. Αντιστοίχως η χωρική αυτάρκεια των νήσων του Αιγαίου και η ελληνική υπεροχή στην θάλασσα θα διασφάλιζε κατά κανόνα τον έλεγχο των οδών ανεφοδιασμού στο νότιο τμήμα του Αιγαίου. 33 Έως τα τέλη του 1821 η Επανάσταση είχε εδραιωθεί στον νότιο ελλαδικό χώρο και το νότιο Αιγαίο, ενώ σποραδικές εστίες πολεμικής δραστηριότητος είχαν αναπτυχθεί στην Κρήτη, την Θεσσαλία, την Μακεδονία και την Ήπειρο. Τα έτη η Επανάσταση σταθεροποιήθηκε στον εδαφικό πυρήνα εκδήλωσής της, την Πελοπόννησο, κατέγραψε, ωστόσο υποχώρηση στην ηπειρωτική και την νησιωτική περιφέρεια του ιστορικού ελληνικού χώρου. Οι ελληνικές ήττες στο Πέτα, την Νάουσα και το Σούλι και η σφαγή της Χίου καταδείκνυαν τα όρια του επαναστατικού εγχειρήματος σε περιοχές, όπου οι Έλληνες δεν διέθεταν συνεχή χωρική πληθυσμιακή πλειονότητα (Μακεδονία) ή σαφή πληθυσμιακή υπεροχή (Κρήτη, Έλληνες έναντι Τούρκων) ή στις οποίες δεν ήταν δυνατή η αποτελεσματική ανατροφοδότηση (Ήπειρος, Χίος) λόγω της διαμερισματικής ή νησιωτικής κατάτμησης του χώρου. Η περιοχή χωρικής εξάπλωσης της Επαναστάσεως περιορίστηκε περαιτέρω τα έτη , καθώς η αντίσταση στην Κρήτη κατεστάλη, ενώ η Κάσος και τα Ψαρά κατεστράφησαν από τις οθωμανικές δυνάμεις. Κατ αυτόν τον τρόπο οι Οθωμανοί συνέχισαν την μείωση του κύκλου εμβελείας της Επαναστάσεως στο νότιο Αιγαίο. Η απόβαση των αιγυπτιακών δυνάμεων στην Πελοπόννησο τον Φεβρουάριο του 1825 σηματοδότησε μία νέα φάση ύφεσης της Επαναστάσεως, η οποία επιτεινόταν από τις υφιστάμενες ενδοελληνικές συγκρούσεις. Πλέον οι Έλληνες επανέρχονταν στην αναγκαιότητα διασφάλισης του αρχικού εδαφικού πυρήνα έναντι του αιγυπτιακού στρατού, ο οποίος είχε αποβιβασθεί στην Πελοπόννησο σε συνδρομή των Οθωμανών. 30. Βλ. V. Roudometof, Nationalism, Globalization, and Orthodoxy: The Social Origins of Ethnic Conflict in the Balkans, London: Greenwood, 2001, Βλ. Δ.Α. Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, τόμ. Α, ό.π., Βλ. D. Galula, Αντεπαναστατικός πόλεμος: Θεωρία και πρακτική, μτφρ. Δ. Παυλάκης, Αθήνα: Οδυσσέας, Βλ. Κ.Α. Αλεξανδρής, Το ναυτικόν του υπέρ ανεξαρτησίας αγώνος και η δράσις των πυρπολικών, Αθήναι: Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, 1968,

11 Εισαγωγή στην γεωπολιτική της επαναστάσεως του Η εκστρατεία των Αιγυπτίων εντασσόταν σε ένα φιλόδοξο εγχείρημα εκ μέρους του κυβερνήτη (βαλή)/χεδίβη της Αιγύπτου ( ) Μωχάμετ Αλή να δημιουργήσει επαρκές στρατηγικό βάθος για το κατ ουσίαν αυτόνομο αιγυπτιακό καθεστώς. Η Αίγυπτος, ένας από τους τέσσερις ιστορικούς πόλους του Ισλάμ, είχε απωλέσει την κυριαρχία του χαλιφάτου το 1517 από τους Οθωμανούς Τούρκους. Με την εκστρατεία στην Πελοπόννησο η Αίγυπτος επεδίωκε την δημιουργία στρατηγικού βάθος για τον πρωτοκρατικό σχηματισμό της σε όλη την περιοχή του νοτίου Αιγαίου με την κυριαρχία επί της Κρήτης και της Πελοποννήσου. Ενδεχόμενη επικράτηση των τουρκο-αιγυπτιακών δυνάμεων κατά των Ελλήνων και καταστολή της Επαναστάσεως θα είχε ως συνέπεια τον πληθυσμιακό εποικισμό της Κρήτης και της Πελοποννήσου με ισλαμικών αναφορών πληθυσμό και την καταναγκαστική μετακίνηση των Ελλήνων πιθανότατα στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας, τον ευρύτερο πυρήνα άμεσης κυριαρχίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπου ο ισλαμικός πληθυσμός αποτελούσε σαφή πλειονότητα. Οι αιγυπτιακές δυνάμεις, άλλωστε, εφάρμοσαν την τακτική αυτή στην Πελοπόννησο αιχμαλωτίζοντας και πωλώντας ως δούλους στην Αίγυπτο χιλιάδες Έλληνες. Η υποχώρηση της Επαναστάσεως συνεχίστηκε τα έτη , οπότε σημειώθηκε απώλεια του συνόλου της Στερεάς Ελλάδος μετά την άλωση του Μεσολογγίου και την παράδοση της Ακρόπολης στην Αθήνα. Πλέον η ελεγχόμενη από το ελληνικό στοιχείο χωροκράτεια περιοριζόταν σε εδαφικούς θυλάκους στο εσωτερικό της Πελοποννήσου, ενώ ο τουρκο-αιγυπτιακός στόλος ήλεγχε τον χώρο του Αιγαίου. Η διασφάλιση της επιτυχίας της Επανάστασης επιβεβαιώθηκε με τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου (1827) και με την αποστολή γαλλικού εκστρατευτικού σώματος στην Πελοπόννησο ( ), με την παρέμβαση, δηλαδή, των θαλασσίων δυνάμεων στην ευπρόσβλητη από την θάλασσα νότιο παράκτια Ελλάδα. Η καταστροφή του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου στη Ναυμαχία του Ναυαρίνου (20 Οκτωβρίου 1827) επικύρωσε την προοπτική αυτόνομης πολιτικής υπάρξεως του ελληνικού πληθυσμού. 34 Ταυτοχρόνως η νίκη στο Ναυαρίνο κατέδειξε την δυνατότητα ανεφοδιασμού του νοτίου ελλαδικού χώρου από τις δυτικές δυνάμεις και την υπαγωγή της περιοχής αυτής στον υπό διαμόρφωση οριζόντιο γεωπολιτικό άξονα της Μεσογείου, ο οποίος εκκινούσε από τα Στενά του Γιβραλτάρ και με ενδιάμεσο σταθμό την Μάλτα απέληγε στην ανατολική Μεσόγειο, όπου οι Άγγλοι και οι Γάλλοι θα πραγματοποιούσαν προβολή ισχύος τις επόμενες δεκαετίες. Ως γεωγραφική περιοχή με πολυάριθμους λιμένες, όρμους και ευνοϊκή διαμόρφωση της ακτογραμμής ο ελλαδικός χώρος είναι εξ ορισμού συνδεδεμένος με τους γεωπολιτικούς εκείνους δρώντες, οι οποίοι είναι θαλάσσιες δυνάμεις και είναι σε θέση να προβαίνουν σε προβολή ισχύος στην ανατολική Μεσόγειο. Η θαλάσσια έκταση στα δυτικά παράλια του ελλαδικού χώρου αποτελεί εστιακό σημείο γεωπολιτικής έντασης, καθώς ελέγχει τις στρατηγικές διόδους προς την Αδριατική Θάλασσα και την δυτική Μεσόγειο (τρεις σημαίνουσες ναυμαχίες στην αντιπαράθεση δυτικών και ανατολικών δυνάμεων συνήφθησαν εκεί: Άκτιο 31 π.χ., Ναύπακτος 1571, Ναβαρίνο 1827). Η αγγλο-γαλλική επέμβαση και η μεταστροφή του αγγλικού παράγοντα από το 1829 υπέρ της ελληνικής ανεξαρτησίας υπήρξε αποτέλεσμα του ρωσοτουρκικού πολέμου των ετών Οι δυτικές θαλάσσιες δυνάμεις επεδίωκαν την διασφάλιση της επιρροής τους επί του ελληνικού στοιχείου, καθώς υπήρχε ο κίνδυνος η Ρωσία να αποκτήσει καταλυτική επιρροή στον Ορθόδοξο ελληνικό πληθυσμό. 35 Η Επανάσταση του 1821 δημιούργησε ένα προγεφύρωμα των δυτικών θαλασσίων δυνάμεων στον χώρο του Αιγαίου με δυνητική προβολή ισχύος έως τα Στενά του Βοσπόρου. Το ελληνικό κράτος αποτελούσε παρά την αδυναμία του τον 19ο αιώνα σημαντική απειλή για την Οθωμανική Αυτοκρατορία λόγω της ιστορικής διεκδίκησης της Κωνσταντινουπόλεως και άλλων περιοχών υπό οθωμανική κυριαρχία και του νεωτερικού χαρακτήρα του. 6. Συμπεράσματα 34. Βλ. Σ.Β. Μαρκεζίνης, Πολιτική ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος, τόμ. Α, Αθήνα: Πάπυρος, 1966, Βλ. Σ.Β. Μαρκεζίνης, Πολιτική ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος, τόμ. Α, ό.π., 62-3 D. Quaetaert, The Ottoman Empire, , Cambridge University Press, Cambridge 2005² [2000], 56.

12 146 Ιωάννης Ε. Κωτούλας Η Επανάσταση υπήρξε αποτέλεσμα ιδεολογικών διεργασιών, οι οποίες εδράστηκαν στην πολεμική παράδοση του υποτελούς ελληνικού πληθυσμού, το υψηλό πολιτισμικό κεφάλαιο, την αύξηση του βαθμού αυτοπεποίθησης των Ελλήνων και την επιτεινόμενη αποδιοργάνωση της οθωμανικής κυριαρχίας στον ευρωπαϊκό χώρο. 36 Από μεθοδολογικής απόψεως η αδιαφοροποίητη αντιμετώπιση των υποτελών στην οθωμανική αρχή χριστιανικών πληθυσμών ως ταυτοσήμων, η οποία επιχειρείται κατά κανόνα στην βιβλιογραφία, παραβλέπει σημαντικές παραμέτρους της ιστορικής ιδιοτυπίας του ελληνικού πληθυσμού. Οι αναλύσεις αυτού του είδους, οι θέσεις των οποίων έχουν καταστεί κοινός τόπος στην σύγχρονη ελληνική ιστοριογραφία, πάσχουν από επιστημολογικής απόψεως ως προς το ότι προσλαμβάνουν συλλήβδην τους ετερογενείς χριστιανικούς πληθυσμούς των Βαλκανίων ως έχοντες κοινή ιστορική αφετηρία και κοινό χρονικό ορίζοντα ως προς την διαμόρφωση της ετερότητος και της αυτοσυνειδησίας τους. 37 Ο ελληνικός πληθυσμός διέθετε σαφή αίσθηση της ιστορικής, γλωσσικής και πολιτισμικής του ετερότητος σε σχέση με τους λοιπούς Ορθοδόξους πληθυσμούς ήδη από την πρώιμη μεσαιωνική περίοδο. Η διαμόρφωση των επιμέρους χαρακτηριστικών πληθυσμιακών ομάδων εδράζεται όχι σε μία κοινή αφετηρία αδιαφοροποίητης καταστάσεως (κοινή Ορόδοξη χριστιανική πίστη χωρίς εθνοτικές αναφορές κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας), αλλά σε συγκεκριμένες ιστορικές εξελίξεις η τουρκοφωνία των Ελλήνων της Μικράς Ασίας οφείλεται λ.χ. στην χωρική περιχαράκωση του ελληνικού αυτού πληθυσμού εντός ενός ισλαμικού τουρκοφώνου συνεχούς. Τέλος, στην περίπτωση της ιδρύσεως του ελληνικού κράτους, αυτή πραγματοποιήθηκε από ένα προγενεστέρως υφιστάμενο έθνος, όχι το αντίστροφο. Η Επανάσταση υπήρξε η απόπειρα αποκατάστασης της πολιτικής κυριαρχίας των Ελλήνων, μίας εθνοτικής ομάδος με υψηλό πολιτισμικό κεφάλαιο, η οποία είχε υπάρξει ο ιστορικός φορέας ενός αυτοκρατορικού πολιτειακού σχηματισμού, της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η τελευταία ως ο κύριος αντίπαλος στην εξάπλωση του dar-al-islam είχε αποτελέσει κύριο στόχο και γεωπολιτικό αντίπαλο της ισλαμικής -αραβικής και τουρκικής (σελτζουκικής και οθωμανικής)- εξαπλώσεως ήδη από τον 7ο αιώνα. Τα πρωτεύοντα αίτια της Επαναστάσεως δεν είναι οικονομικά, αλλά πολιτικά και πολιτισμικά. Η Επανάσταση αποτελούσε την απόπειρα αποκατάστασης της ελληνικής πολιτικής κυριαρχίας στον ιστορικό χώρο ανάπτυξης των Ελλήνων. Θεμελιώδες επίσης κίνητρο της απόφασης για την υιοθέτηση της πλέον ριζοσπαστικής εκδοχής, της Επαναστάσεως, υπήρξε η αναγνώριση της ταυτότητος του υποτελούς πληθυσμού. 38 Οι Έλληνες ως υποτελής χριστιανικός πληθυσμός (ζιμμήδες, dhimmi) εντός μιας ισλαμικής πολιτικής αρχής υπέκειντο σε σειρά θεσμοθετημένων ανισωτικών διακρίσεων και πρακτικών, ορισμένες εκ των οποίων, όπως το devşirme, γνωστού στην νεοελληνική ιστορική μνήμη ως παιδομαζώματος, ισοδυναμούσαν με μεθόδους εθνοτικής εκκαθάρισης. Το devşirme στρεφόταν κυρίως κατά του υποτελούς ελληνικού πληθυσμού, επί του οποίου εφαρμοζόταν με αυξημένη συχνότητα σε σχέση με άλλες Ορθοδόξων χριστιανικών αναφορών εθνοτικές ομάδες του αυτοκρατορικού σχηματισμού. 39 Τέλος, σε οικονομικό επίπεδο η Επανάσταση συνέβαλε στην υποβάθμιση της πλειονότητος του αγροτικού πληθυσμού και μεγάλου τμήματος των εμπορικών στρωμάτων. Στην περίπτωση των δευτέρων η Επανάσταση αναίρεσε τον ενιαίο οικονομικό χώρο Αιγαίου Πελάγους και Μαύρης Θάλασσας, ο οποίος είχε δημιουργηθεί με την Συνθήκη Κιουτσούκ-Καϊναρτζή (1774). 36. Βλ. Δ.Α. Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, τόμ. Α, Αθήνα: Μέλισσα, 1974 [1956], Βλ. λ.χ. Π. Κιτρομηλίδης, «Νοερές κοινότητες» και οι απαρχές του εθνικού ζητήματος στα Βαλκάνια», στο Θ. Βερέμης (επιμ.), Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στη νεωτέρη Ελλάδα, Αθήνα: ΜΙΕΤ, 2003 [1997], Προβληματικές είναι από μεθοδολογικής απόψεως οι παρατηρήσεις του Κιτρομηλίδη σε πολυάριθμα σημεία (αυτόθι, 57, 89, 106). 38. Πβ. F. Fukuyama, Το τέλος της ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος, μτφρ. Α. Φακατσέλης, Αθήνα: Λιβάνης, 1993, 201 κ.ε. 39. Βλ. Β.Δ. Παπούλια, Καταγωγή και υφή του παιδομαζώματος στο οθωμανικό κράτος, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2010, 69-70, σημ. 8.

13 Εισαγωγή στην γεωπολιτική της επαναστάσεως του Η Επανάσταση ήταν, επομένως, εθνική και θρησκευτική, ένα πολεμικό εγχείρημα, το οποίο αποσκοπούσε στην δημιουργία ενός κράτους-κελύφους για το χριστιανικό ελληνικό έθνος, όχι έναν πολυεθνοτικό ή πολυθρησκευτικό κρατικό σχηματισμό, καθώς αποτελούσε ιδεολογική τομή με το οθωμανικό παρελθόν. Από αυτήν την άποψη η Επανάσταση είναι περισσότερο σύμφωνη με τον γερμανικό ρομαντικό εθνικισμό παρά με τον γαλλικό Διαφωτισμό. Από μακροϊστορικής απόψεως η Επανάσταση υπήρξε το πρώτο εθνικό κίνημα χριστιανικού πληθυσμού, το οποίο αναπτύχθηκε εντός της ισλαμικής πολιτισμικής περιοχής, με σκοπό την αναίρεση της κυριαρχίας του dar-al-islam. Ο αντικειμενικός στόχος και το τελικό αποτέλεσμα της Επαναστάσεως, η ίδρυση ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, αποτελούσε επίσης ιστορική τομή για την περιοχή της ανατολικής Ευρώπης, αλλά και της ανατολικής Μεσογείου. Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 υπήρξε ιστορική τομή μείζονος σημασίας για την ελληνική εθνική ομάδα, πληθυσμό με μακραίωνη ιστορική παρουσία στην περιοχή εκδηλώσεως της Επαναστάσεως, η οποία θα αποτελούσε μετά την ολοκλήρωση των πολεμικών δραστηριοτήτων την επικράτεια του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Η Επανάσταση αποκατέστησε την πολιτική αυτονομία του ελληνικού έθνους, η οποία είχε αναιρεθεί ως συνέπεια της οθωμανικής, αλλά και της ενετικής κατάκτησης περιοχών του ιστορικού ελληνικού χώρου. Στις 3 Φεβρουαρίου 1830 με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου ιδρύθηκε το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος με έκταση τετραγωνικών χιλιομέτρων, σηματοδοτώντας την πολιτική οργάνωση του ελεύθερου πλέον ελληνικού έθνους, το οποίο αναζητούσε έναν νέο ιστορικό ρόλο στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου. Το ελληνικό κράτος ήταν το πρώτο και έως τον ύστερο 19ο αιώνα το μόνο δυτικού τύπου σύγχρονο κράτος στην ανατολική Μεσόγειο, διαθέτοντας κατ αυτόν τον τρόπο εγγενές συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με άλλες εθνοτικές ομάδες, οι οποίες διεκδικούσαν εδάφη του ευρωπαϊκού οθωμανικού χώρου. Το ελληνικό κράτος αποτελούσε παρά την αδυναμία του τον 19ο αιώνα σημαντική απειλή για την Οθωμανική Αυτοκρατορία λόγω της ιστορικής διεκδίκησης της Κωνσταντινουπόλεως και άλλων περιοχών υπό οθωμανική κυριαρχία και του νεωτερικού χαρακτήρα του. Το ελληνικό κράτος ιδρύθηκε εξ αρχής με βάση ένα ιδεολογικής υφής πρόταγμα, το οποίο θα αποτελούσε την raison d être του κράτους αυτού για περίπου έναν αιώνα, έως το Το πρόταγμα αυτό ήταν να αποτελέσει το νέο ελληνικό κράτος νησίδα ή ακόμη και προκεχωρημένο φυλάκιο της προηγμένης Δύσης εν μέσω της προσλαμβανομένης ως οπισθοδρομικής και ανεπαρκώς ανεπτυγμένης σε σχέση με την Δύση Ανατολής. 40 Η Ελλάδα καθίστατο πλέον αντιληπτή ως ένας πολιτικός φορέας μίας διακριτής ιστορικής-πολιτισμικής κοινότητας, ως μία μονάδα με συγκεκριμένη ιστορική αποστολή, η οποία, μάλιστα, χρησίμευε για τον διαχωρισμό των Ελλήνων τόσο στο μέγεθος του χώρου όσο και σε αυτό του χρόνου. Ο χωρικός διαχωρισμός του Ελληνισμού αφορούσε στη σχετική με τις άλλες πληθυσμιακές ομάδες ανάδειξη της ελληνικής ιστορικής και πολιτισμικής κοινότητας και στην αποδέσμευσή της όχι απλώς από το οθωμανικό τουρκικό περιβάλλον, αλλά και από τους γειτονικούς λαούς των Βαλκανίων. 41 Ο χρονικός διαχωρισμός συνίστατο στην υπέρβαση του πρόσφατου παρελθόντος της υποτέλειας στον τουρκικό/οθωμανικό παράγοντα και στην αντίληψη του νεοσύστατου ελληνικού κράτους ως μίας σαφούς θεσμικής, αλλά και ιδεολογικής καινοτομίας, ως μίας σαφούς ρήξης με το ιστορικό παρελθόν της οθωμανικής κυριαρχίας. Το ελληνικό κράτος, επομένως, αποτελούσε καθ εαυτό ένα επαναστατικό και καινοτόμο στην εποχή του εγχείρημα στην αντίληψη του ελληνικού πληθυσμού. 42 Το φιλόδοξο αυτό εγχείρημα, το οποίο ουσιαστικά αποτελούσε την αποστολή του ελληνικού κράτους 40. Βλ. R.S. Peckham, Εθνικές ιστορίες, φυσικά κράτη: Εθνικισμός και η πολιτική του τόπου στην Ελλάδα, μτφρ. Ν. Παπαδάκης & Μ. Κόφφα, Αθήνα: Ενάλιος, 2008, Βλ. Ε. Σκοπετέα, Το «πρότυπο βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα: Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα ( ), Αθήνα: Πολύτυπο, 1988, Βλ. Α. Πολίτης, Ρομαντικά χρόνια: Ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ελλάδα του , Αθήνα: ΕΜΝΕ Μνήμων, 2003³ [1993], 16.